๖. ฉกฺกนิปาโต
๑. ปญฺจสตมตฺตาเถรีคาถาวณฺณนา
ฉกฺกนิปาเต ยสฺส มคฺคํ น ชานาสีติอาทิกา ปญฺจสตมตฺตานํ เถรีนํ คาถาฯ อิมาปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺติโย อนุกฺกเมน อุปจิตวิโมกฺขสมฺภารา หุตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ตตฺถ ตตฺถ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺตา มาตาปิตูหิ ปติกุลํ อานีตา ตตฺถ ตตฺถ ปุตฺเต ลภิตฺวา ฆราวาสํ วสนฺติโย สมานชาติกสฺส ตาทิสสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา สพฺพาว มตปุตฺตา หุตฺวา, ปุตฺตโสเกน อภิภูตา ปฏาจาราย เถริยา สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺนา อตฺตโน โสกการณํ อาโรเจสุํฯ เถรี ตาสํ โสกํ วิโนเทนฺตี –
๑๒๗.
‘‘ยสฺส มคฺคํ น ชานาสิ, อาคตสฺส คตสฺส วา;
ตํ กุโต จาคตํ สตฺตํ, มม ปุตฺโตติ โรทสิฯ
๑๒๘.
‘‘มคฺคญฺจ โขสฺส ชานาสิ, อาคตสฺส คตสฺส วา;
น นํ สมนุโสเจสิ, เอวํธมฺมา หิ ปาณิโนฯ
๑๒๙.
‘‘อยาจิโต ตตาคจฺฉิ, นานุญฺญาโต อิโต คโต;
กุโตจิ นูน อาคนฺตฺวา, วสิตฺวา กติปาหกํ;
อิโตปิ อญฺเญน คโต, ตโตปญฺเญน คจฺฉติฯ
๑๓๐.
‘‘เปโต มนุสฺสรูเปน, สํสรนฺโต คมิสฺสติ;
ยถาคโต ตถา คโต, กา ตตฺถ ปริเทวนา’’ติฯ –
อิมาหิ
ตา ‘‘ยสฺส มคฺคํ น ชานาสี’’ติอาทิกาหิ โอวาทคาถาหิ สทฺธิํ –
๑๓๑.
‘‘อพฺพหี
ยา เม โสกปเรตาย, ปุตฺตโสกํ พฺยปานุทิฯ
๑๓๒.
‘‘สาชฺช อพฺพูฬฺหสลฺลาหํ, นิจฺฉาตา ปรินิพฺพุตา;
พุทฺธํ ธมฺมญฺจ สงฺฆญฺจ, อุเปมิ สรณํ มุนิ’’นฺติฯ –
อิมา คาถา วิสุํ วิสุํ อภาสิํสุฯ
ตตฺถ ยสฺส มคฺคํ น ชานาสิ, อาคตสฺส คตสฺส วาติ ยสฺส สตฺตสฺส อิธ อาคตสฺส อาคตมคฺคํ วา อิโต คตสฺส คตมคฺคํ วา ตฺวํ น ชานาสิฯ อนนฺตรา อตีตานาคตภวูปปตฺติโย สนฺธาย วทติฯ ตํ กุโต จาคตํ สตฺตนฺติ ตํ เอวํ อวิญฺญาตาคตคตมคฺคํ กุโตจิ คติโต อาคตมคฺคํ อาคจฺฉนฺเตน อนฺตรามคฺเค สพฺเพน สพฺพํ อกตปริจยสมาคตปุริสสทิสํ สตฺตํ เกวลํ มมตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา มม ปุตฺโตติ กุโต เกน การเณน โรทสิฯ อปฺปฏิการโต มม ปุตฺตสฺส จ อกาตพฺพโต น เอตฺถ โรทนการณํ อตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ
มคฺคญฺจ โขสฺส ชานาสีติ อสฺส ตว ปุตฺตาภิมตสฺส สตฺตสฺส อาคตสฺส อาคตมคฺคญฺจ คตสฺส คตมคฺคญฺจ อถ ชาเนยฺยาสิฯ น นํ สมนุโสเจสีติ เอวมฺปิ นํ น สมนุโสเจยฺยาสิฯ กสฺมา? เอวํธมฺมา หิ ปาณิโน, ทิฏฺฐธมฺเมปิ หิ สตฺตานํ สพฺเพหิ ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาวา วินาภาวา ตตฺถ วสวตฺติตาย อภาวโต, ปเคว อภิสมฺปรายํฯ
อยาจิโต ตตาคจฺฉีติ นานุญฺญาโต อิโต คโตติ อิธโลกโต เกนจิ อนนุญฺญาโต ปรโลกํ คโตฯ กุโตจีติ นิรยาทิโต ยโต กุโตจิ คติโตฯ นูนาติ ปริสงฺกายํ วสิตฺวา กติปาหกนฺติ กติปยทิวสมตฺตํ อิธ วสิตฺวาฯ อิโตปิ อญฺเญน คโตติ อิโตปิ ภวโต อญฺเญน คโต, อิโต อญฺญมฺปิ ภวํ ปฏิสนฺธิวเสน อุปคโตฯ ตโตปญฺเญน คจฺฉตีติ ตโตปิ ภวโต อญฺเญน คมิสฺสติ, อญฺญเมว ภวํ อุปคมิสฺสติฯ
เปโตติ มนุสฺสรูเปนาติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ, มนุสฺสภาเวน ติรจฺฉานาทิภาเวน จาติ อตฺโถฯ สํสรนฺโตติ อปราปรํ อุปปตฺติวเสน สํสรนฺโตฯ ยถาคโต ตถา คโตติ ยถา อวิญฺญาตคติโต จ อนามนฺเตตฺวา อาคโต ตถา อวิญฺญาตคติโก อนนุญฺญาโตว คโตฯ กา ตตฺถ ปริเทวนาติ ตตฺถ ตาทิเส อวสวตฺตินิ ยถากามาวจเร กา นาม ปริเทวนา, กิํ ปริเทวิเตน ปโยชนนฺติ อตฺโถฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ
เอตฺถ จ อาทิโต จตสฺโส คาถา ปฏาจาราย เถริยา เตสํ ปญฺจมตฺตานํ อิตฺถิสตานํ โสกวิโนทนวเสน วิสุํ วิสุํ ภาสิตาฯ ตสฺสา โอวาเท ฐตฺวา ปพฺพชิตฺวา อธิคตวิเสสาหิ ตาหิ ปญฺจสตมตฺตาหิ ภิกฺขุนีหิ ฉปิ คาถา ปจฺเจกํ ภาสิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ
ปญฺจสตา ปฏาจาราติ ปฏาจาราย เถริยา สนฺติเก ลทฺธโอวาทตาย ปฏาจาราย วุตฺตํ อเวทิสุนฺติ กตฺวา ‘‘ปฏาจารา’’ติ ลทฺธนามา ปญฺจสตา ภิกฺขุนิโยฯ
ปญฺจสตมตฺตาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. วาเสฏฺฐีเถรีคาถาวณฺณนา
ปุตฺตโสเกนหํ อฏฺฏาติอาทิกา วาเสฏฺฐิยา เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี อนุกฺกเมน
๑๓๓.
‘‘ปุตฺตโสเกนหํ อฏฺฏา, ขิตฺตจิตฺตา วิสญฺญินี;
นคฺคา ปกิณฺณเกสี จ, เตน เตน วิจาริหํฯ
๑๓๔.
‘‘วีถิสงฺการกูเฏสุ, สุสาเน รถิยาสุ จ;
อจริํ ตีณิ วสฺสานิ, ขุปฺปิปาสา สมปฺปิตาฯ
๑๓๕.
‘‘อถทฺทสาสิํ สุคตํ, นครํ มิถิลํ ปติ;
อทนฺตานํ ทเมตารํ, สมฺพุทฺธมกุโตภยํฯ
๑๓๖.
‘‘สจิตฺตํ ปฏิลทฺธาน, วนฺทิตฺวาน อุปาวิสิํ;
โส เม ธมฺมมเทเสสิ, อนุกมฺปาย โคตโมฯ
๑๓๗.
‘‘ตสฺส ธมฺมํ สุณิตฺวาน, ปพฺพชิํ อนคาริยํ;
ยุญฺชนฺตี สตฺถุวจเน, สจฺฉากาสิํ ปทํ สิวํฯ
๑๓๘.
‘‘สพฺเพ โสกา สมุจฺฉินฺนา, ปหีนา เอตทนฺติกา;
ปริญฺญาตา หิ เม วตฺถู, ยโต โสกาน สมฺภโว’’ติฯ –
อิมา
ตตฺถ อฏฺฏาติ อฏฺฏิตาฯ อยเมว วา ปาโฐ, อฏฺฏิตา ปีฬิตาติ อตฺโถฯ ขิตฺตจิตฺตาติ โสกุมฺมาเทน ขิตฺตหทยาฯ ตโต เอว ปกติสญฺญาย วิคเมน วิสญฺญินีฯ หิโรตฺตปฺปาภาวโต อปคตวตฺถตาย นคฺคาฯ วิธุตเกสตาย ปกิณฺณเกสีฯ เตน เตนาติ คาเมน คามํ นคเรน นครํ วีถิยา วีถิํ วิจริํ อหํฯ
อถาติ สุคตนฺติ โสภนคมนตฺตา สุนฺทรํ ฐานํ คตตฺตา สมฺมา คทตฺตา สมฺมา จ คตตฺตา สุคตํ มิถิลํ ปตีติ มิถิลาภิมุขํ, มิถิลานคราภิมุขํ คจฺฉนฺตนฺติ อตฺโถฯ
สจิตฺตํ ปฏิลทฺธานาติ พุทฺธานุภาเวน อุมฺมาทํ ปหาย อตฺตโน ปกติจิตฺตํ ปฏิลภิตฺวาฯ
ยุญฺชนฺตี สตฺถุวจเนติ สตฺถุ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน โยคํ กโรนฺตี ภาวนํ อนุยุญฺชนฺตีฯ สจฺฉากาสิํ ปทํ สิวนฺติ สิวํ เขมํ จตูหิ โยเคหิ อนุปทฺทุตํ นิพฺพานํ ปทํ สจฺฉิอกาสิํฯ
เอตทนฺติกาติ เอตํ อิทานิ มยา อธิคตํ อรหตฺตํ อนฺโต ปริโยสานํ เอเตสนฺติ เอตทนฺติกา, โสกาฯ น ทานิ เตสํ สมฺภโว อตฺถีติ อตฺโถฯ ยโต โสกาน สมฺภโวติ ยโต อนฺโตนิชฺฌานลกฺขณานํ โสกานํ สมฺภโว, เตสํ โสกานํ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธสงฺขาตา วตฺถู อธิฏฺฐานานิ ญาตตีรณปหานปริญฺญาหิ ปริญฺญาตาฯ ตสฺมา โสกา เอตทนฺติกาติ โยชนาฯ
วาเสฏฺฐีเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. เขมาเถรีคาถาวณฺณนา
ทหรา ตฺวํ รูปวตีติอาทิกา เขมาย เถริยา คาถาฯ อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล
ภควโต ปน กสฺสปทสพลสฺส กาเล กิกิสฺส กาสิรญฺโญ สพฺพเชฏฺฐิกา สมณี นาม ธีตา หุตฺวา, สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสํเวคา อคาเรเยว ฐิตา, วีสติ วสฺสสหสฺสานิ โกมาริพฺรหฺมจริยํ จรนฺตี สมณคุตฺตาทีหิ อตฺตโน ภคินีหิ สทฺธิํ รมณียํ ปริเวณํ กาเรตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิยฺยาเทสิฯ เอวเมว ตตฺถ ตตฺถ ภเว อายตนคตํ อุฬารํ ปุญฺญกมฺมํ กตฺวา สุคตีสุเยว สํสริตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มทฺทรฏฺเฐ สากลนคเร ราชกุเล นิพฺพตฺติฯ เขมาติสฺสา นามํ อโหสิ, สุวณฺณวณฺณา กญฺจนสนฺนิภตฺตจาฯ สา วยปฺปตฺตา พิมฺพิสารรญฺโญ เคหํ คตาฯ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต รูปมตฺตา หุตฺวา ‘‘รูเป โทสํ ทสฺเสตี’’ติ สตฺถุ ทสฺสนาย น คจฺฉติฯ
ราชา มนุสฺเสหิ เวฬุวนสฺส วณฺเณ ปกาสาเปตฺวา เทวิยา วิหารทสฺสนาย จิตฺตํ
‘‘เย ราครตฺตานุปตนฺติ โสตํ, สยํ กตํ มกฺกฏโกว ชาลํ;
เอตมฺปิ เฉตฺวาน ปริพฺพชนฺติ, อนเปกฺขิโน กามสุขํ ปหายา’’ติฯ –
คาถมาห อปทานปาฬิ (อป. เถรี ๒.๒.๒๘๙-๓๘๓) –
‘‘ปทุมุตฺตโร
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโกฯ
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, ชาตา เสฏฺฐิกุเล อหุํ;
นานารตนปชฺโชเต, มหาสุขสมปฺปิตาฯ
‘‘อุเปตฺวา ตํ มหาวีรํ, อสฺโสสิํ ธมฺมเทสนํ;
ตโต ชาตปฺปสาทาหํ, อุเปมิ สรณํ ชินํฯ
‘‘มาตรํ ปิตรํ จาหํ, อายาจิตฺวา วินายกํ;
นิมนฺตยิตฺวา สตฺตาหํ, โภชยิํ สหสาวกํฯ
‘‘อติกฺกนฺเต จ สตฺตาเห, มหาปญฺญานมุตฺตมํ;
ภิกฺขุนิํ เอตทคฺคมฺหิ, ฐเปสิ นรสารถิฯ
‘‘ตํ สุตฺวา มุทิตา หุตฺวา, ปุโน ตสฺส มเหสิโน;
การํ กตฺวาน ตํ ฐานํ, ปณิปจฺจ ปณีทหิํฯ
‘‘ตโต มม ชิโน อาห, สิชฺฌตํ ปณิธี ตว;
สสงฺเฆ เม กตํ การํ, อปฺปเมยฺยผลํ ตยาฯ
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ
‘‘ตสฺส
เอตทคฺคมนุปฺปตฺตา, เขมา นาม ภวิสฺสติฯ
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสูปคา อหํฯ
‘‘ตโต จุตา ยามมคํ, ตโตหํ ตุสิตํ คตา;
ตโต จ นิมฺมานรติํ, วสวตฺติปุรํ ตโตฯ
‘‘ยตฺถ ยตฺถูปปชฺชามิ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา;
ตตฺถ ตตฺเถว ราชูนํ, มเหสิตฺตมการยิํฯ
‘‘ตโต จุตา มนุสฺสตฺเต, ราชูนํ จกฺกวตฺตินํ;
มณฺฑลีนญฺจ ราชูนํ, มเหสิตฺตมการยิํฯ
‘‘สมฺปตฺติํ อนุโภตฺวาน, เทเวสุ มนุเชสุ จ;
สพฺพตฺถ สุขิตา หุตฺวา, เนกกปฺเปสุ สํสริํฯ
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, วิปสฺสี โลกนายโก;
อุปฺปชฺชิ จารุทสฺสโน, สพฺพธมฺมวิปสฺสโกฯ
‘‘ตมหํ
ธมฺมํ ภณิตํ สุตฺวาน, ปพฺพชิํ อนคาริยํฯ
‘‘ทสวสฺสสหสฺสานิ, ตสฺส วีรสฺส สาสเน;
พฺรหฺมจริยํ จริตฺวาน, ยุตฺตโยคา พหุสฺสุตาฯ
‘‘ปจฺจยาการกุสลา, จตุสจฺจวิสารทา;
นิปุณา จิตฺตกถิกา, สตฺถุสาสนการิกาฯ
‘‘ตโต
อภิโภมิ ตหิํ อญฺเญ, พฺรหฺมจารีผเลนหํฯ
‘‘ยตฺถ ยตฺถูปปนฺนาหํ, มหาโภคา มหทฺธนา;
เมธาวินี สีลวตี, วินีตปริสาปิ จฯ
‘‘ภวามิ เตน กมฺเมน, โยเคน ชินสาสเน;
สพฺพา สมฺปตฺติโย มยฺหํ, สุลภา มนโส ปิยาฯ
‘‘โยปิ
วิมาเนติ น มํ โกจิ, ปฏิปตฺติพเลน เมฯ
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
นาเมน โกณาคมโน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโรฯ
‘‘ตทา หิ พาราณสิยํ, สุสมิทฺธกุลปฺปชา;
ธนญฺชานี สุเมธา จ, อหมฺปิ จ ตโย ชนาฯ
‘‘สงฺฆารามมทาสิมฺห, ทานสหายิกา ปุเร;
สงฺฆสฺส จ วิหารมฺปิ, อุทฺทิสฺส การิกา มยํฯ
‘‘ตโต จุตา มยํ สพฺพา, ตาวติํสูปคา อหุํ;
ยสสา อคฺคตํ ปตฺตา, มนุสฺเสสุ ตเถว จฯ
‘‘อิมสฺมิํเยว กปฺปมฺหิ, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโรฯ
‘‘อุปฏฺฐาโก มเหสิสฺส, ตทา อาสิ นริสฺสโร;
กาสิราชา กิกี นาม, พาราณสิปุรุตฺตเมฯ
‘‘ตสฺสาสิํ
ธมฺมํ สุตฺวา ชินคฺคสฺส, ปพฺพชฺชํ สมโรจยิํฯ
‘‘อนุชานิ น โน ตาโต, อคาเรว ตทา มยํ;
วีสวสฺสสหสฺสานิ, วิจริมฺห อตนฺทิตาฯ
‘‘โกมาริพฺรหฺมจริยํ, ราชกญฺญา สุเขธิตา;
พุทฺโธปฏฺฐานนิรตา, มุทิตา สตฺต ธีตโรฯ
‘‘สมณี สมณคุตฺตา จ, ภิกฺขุนี ภิกฺขุทายิกา;
ธมฺมา เจว สุธมฺมา จ, สตฺตมี สงฺฆทายิกาฯ
‘‘อหํ อุปฺปลวณฺณา จ, ปฏาจารา จ กุณฺฑลา;
กิสาโคตมี ธมฺมทินฺนา, วิสาขา โหติ สตฺตมีฯ
‘‘กทาจิ โส นราทิจฺโจ, ธมฺมํ เทเสสิ อพฺภุตํ;
มหานิทานสุตฺตนฺตํ, สุตฺวา ตํ ปริยาปุณิํฯ
‘‘เตหิ
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสมคจฺฉหํฯ
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, สากลาย ปุรุตฺตเม;
รญฺโญ มทฺทสฺส ธีตามฺหิ, มนาปา ทยิตา ปิยาฯ
‘‘สห เม ชาตมตฺตมฺหิ, เขมํ ตมฺหิ ปุเร อหุ;
ตโต เขมาติ นามํ เม, คุณโต อุปปชฺชถฯ
‘‘ยทาหํ โยพฺพนํ ปตฺตา, รูปลาวญฺญภูสิตา;
ตทา อทาสิ มํ ตาโต, พิมฺพิสารสฺส ราชิโนฯ
‘‘ตสฺสาหํ
รูปานํ โทสวาทีติ, น อุเปสิํ มหาทยํฯ
‘‘พิมฺพิสาโร ตทา ราชา, มมานุคฺคหพุทฺธิยา;
วณฺณยิตฺวา เวฬุวนํ, คายเก คาปยี มมํฯ
‘‘รมฺมํ เวฬุวนํ เยน, น ทิฏฺฐํ สุคตาลยํ;
น เตน นนฺทนํ ทิฏฺฐํ, อิติ มญฺญามเส มยํฯ
‘‘เยน เวฬุวนํ ทิฏฺฐํ, นรนนฺทนนนฺทนํ;
สุทิฏฺฐํ นนฺทนํ เตน, อมรินฺทสุนนฺทนํฯ
‘‘วิหาย
รมฺมํ เวฬุวนํ ทิสฺวา, น ตปฺปนฺติ สุวิมฺหิตาฯ
‘‘ราชปุญฺเญน นิพฺพตฺตํ, พุทฺธปุญฺเญน ภูสิตํ;
โก วตฺตา ตสฺส นิสฺเสสํ, วนสฺส คุณสญฺจยํฯ
‘‘ตํ สุตฺวา วนสมิทฺธํ, มม โสตมโนหรํ;
ทฏฺฐุกามา ตมุยฺยานํ, รญฺโญ อาโรจยิํ ตทาฯ
‘‘มหตา ปริวาเรน, ตทา จ โส มหีปติ;
มํ เปเสสิ ตมุยฺยานํ, ทสฺสนาย สมุสฺสุกํฯ
‘‘คจฺฉ ปสฺส มหาโภเค, วนํ เนตฺตรสายนํ;
ยํ สทา ภาติ สิริยา, สุคตาภานุรญฺชิตํฯ
‘‘ยทา
ปวิฏฺโฐหํ ตทาเยว, วนํ ทฏฺฐุมุปาคมิํฯ
‘‘ตทา
โกกิลาคีตสหิตํ, มยูรคณนจฺจิตํฯ
‘‘อปฺปสทฺทมนากิณฺณํ, นานาจงฺกมภูสิตํ;
กุฏิมณฺฑปสํกิณฺณํ, โยคีวรวิราชิตํฯ
‘‘วิจรนฺตี อมญฺญิสฺสํ, สผลํ นยนํ มม;
ตตฺถาปิ ตรุณํ ภิกฺขุํ, ยุตฺตํ ทิสฺวา วิจินฺตยิํฯ
‘‘อีทิเส วิปิเน รมฺเม, ฐิโตยํ นวโยพฺพเน;
วสนฺตมิว กนฺเตน, รูเปน จ สมนฺวิโตฯ
‘‘นิสินฺโน รุกฺขมูลมฺหิ, มุณฺโฑ สงฺฆาฏิปารุโต;
ฌายเต วตยํ ภิกฺขุ, หิตฺวา วิสยชํ รติํฯ
‘‘นนุ นาม คหฏฺเฐน, กามํ ภุตฺวา ยถาสุขํ;
ปจฺฉา ชิณฺเณน ธมฺโมยํ, จริตพฺโพ สุภทฺทโกฯ
‘‘สุญฺญกนฺติ วิทิตฺวาน, คนฺธเคหํ ชินาลยํ;
อุเปตฺวา ชินมทฺทกฺขํ, อุทยนฺตํ ว ภากรํฯ
‘‘เอกกํ สุขมาสีนํ, พีชมานํ วริตฺถิยา;
ทิสฺวาเนวํ วิจินฺเตสิํ, นายํ ลูโข นราสโภฯ
‘‘สา
พิมฺโพฏฺฐี กุนฺททสนา, มโนเนตฺตรสายนาฯ
‘‘เหมโทลาภสวนา, กลิกาการสุตฺถนี;
เวทิมชฺฌาว สุสฺโสณี, รมฺโภรุ จารุภูสนาฯ
‘‘รตฺตํสกุปสํพฺยานา
อตปฺปเนยฺยรูเปน, หาสภาวสมนฺวิตาฯ
‘‘ทิสฺวา ตเมวํ จินฺเตสิํ, อโหยมภิรูปินี;
น มยาเนน เนตฺเตน, ทิฏฺฐปุพฺพา กุทาจนํฯ
‘‘ตโต
ภินฺนทนฺตา เสตสิรา, สลาลา วทนาสุจิฯ
‘‘สํขิตฺตกณฺณา เสตกฺขี, ลมฺพาสุภปโยธรา;
วลิวิตตสพฺพงฺคี, สิราวิตตเทหินีฯ
‘‘นตงฺคา ทณฺฑทุติยา, อุปฺผาสุลิกตา กิสา;
ปเวธมานา ปติตา, นิสฺสสนฺตี มุหุํ มุหุํฯ
‘‘ตโต เม อาสิ สํเวโค, อพฺภุโต โลมหํสโน;
ธิรตฺถุ รูปํ อสุจิํ, รมนฺเต ยตฺถ พาลิสาฯ
‘‘ตทา มหาการุณิโก, ทิสฺวา สํวิคฺคมานสํ;
อุทคฺคจิตฺโต สุคโต, อิมา คาถา อภาสถฯ
‘‘อาตุรํ อสุจิํ ปูติํ, ปสฺส เขเม สมุสฺสยํ;
อุคฺฆรนฺตํ ปคฺฆรนฺตํ, พาลานํ อภินนฺทิตํฯ
‘‘อสุภาย จิตฺตํ ภาเวหิ, เอกคฺคํ สุสมาหิตํ;
สติ กายคตา ตฺยตฺถุ, นิพฺพิทา พหุลา ภวฯ
‘‘ยถา อิทํ ตถา เอตํ, ยถา เอตํ ตถา อิทํ;
อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, กาเย ฉนฺทํ วิราชยฯ
‘‘อนิมิตฺตญฺจ ภาเวหิ, มานานุสยมุชฺชห;
ตโต มานาภิสมยา, อุปสนฺตา จริสฺสสิฯ
‘‘เย
เอตมฺปิ
‘‘ตโต กลฺลิตจิตฺตํ มํ, ญตฺวาน นรสารถิ;
มหานิทานํ เทเสสิ, สุตฺตนฺตํ วินยาย เมฯ
‘‘สุตฺวา สุตฺตนฺตเสฏฺฐํ ตํ, ปุพฺพสญฺญมนุสฺสริํ;
ตตฺถ ฐิตาวหํ สนฺตี, ธมฺมจกฺขุํ วิโสธยิํฯ
‘‘นิปติตฺวา มเหสิสฺส, ปาทมูลมฺหิ ตาวเท;
อจฺจยํ เทสนตฺถาย, อิทํ วจนมพฺรวิํฯ
‘‘นโม
นโม เต ติณฺณสํสาร, นโม เต อมตํ ททฯ
‘‘ทิฏฺฐิคหนปกฺขนฺทา, กามราควิโมหิตา;
ตยา สมฺมา อุปาเยน, วินีตา วินเย รตาฯ
‘‘อทสฺสเนน วิโภคา, ตาทิสานํ มเหสินํ;
อนุโภนฺติ มหาทุกฺขํ, สตฺตา สํสารสาคเรฯ
‘‘ยทาหํ โลกสรณํ, อรณํ อรณนฺตคุํ;
นาทฺทสามิ อทูรฏฺฐํ, เทสยามิ ตมจฺจยํฯ
‘‘มหาหิตํ วรททํ, อหิโตติ วิสงฺกิตา;
โนเปสิํ รูปนิรตา, เทสยามิ ตมจฺจยํฯ
‘‘ตทา มธุรนิคฺโฆโส, มหาการุณิโก ชิโน;
อโวจ ติฏฺฐ เขเมติ, สิญฺจนฺโต อมเตน มํฯ
‘‘ตทา
คนฺตฺวา ทิสฺวา นรปติํ, อิทํ วจนมพฺรวิํฯ
‘‘อโห สมฺมา อุปาโย เต, จินฺติโตยมรินฺทม;
วนทสฺสนกามาย, ทิฏฺโฐ นิพฺพานโต มุนิฯ
‘‘ยทิ เต รุจฺจเต ราช, สาสเน ตสฺส ตาทิโน;
ปพฺพชิสฺสามิ รูเปหํ, นิพฺพินฺนา มุนิวาณินาฯ
‘‘อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวาน, ตทาห ส มหีปติ;
อนุชานามิ เต ภทฺเท, ปพฺพชฺชา ตว สิชฺฌตุฯ
‘‘ปพฺพชิตฺวา
ทีโปทยญฺจ เภทญฺจ, ทิสฺวา สํวิคฺคมานสาฯ
‘‘นิพฺพินฺนา สพฺพสงฺขาเร, ปจฺจยาการโกวิทา;
จตุโรเฆ อติกฺกมฺม, อรหตฺตมปาปุณิํฯ
‘‘อิทฺธีสุ จ วสี อาสิํ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
เจโตปริยญาณสฺส, วสี จาปิ ภวามหํฯ
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวฯ
‘‘อตฺถธมฺมนิรุตฺตีส, ปฏิภาเน ตเถว จ;
ปริสุทฺธํ มม ญาณํ, อุปฺปนฺนํ พุทฺธสาสเนฯ
‘‘กุสลาหํ วิสุทฺธีสุ, กถาวตฺถุวิสารทา;
อภิธมฺมนยญฺญู จ, วสิปฺปตฺตามฺหิ สาสเนฯ
‘‘ตโต
ปุจฺฉิตา นิปุเณ ปญฺเห, พฺยากโรนฺตี ยถาตถํฯ
‘‘ตทา ส ราชา สุคตํ, อุปสงฺกมฺม ปุจฺฉถ;
ตเถว พุทฺโธ พฺยากาสิ, ยถา เต พฺยากตา มยาฯ
‘‘ชิโน ตสฺมิํ คุเณ ตุฏฺโฐ, เอตทคฺเค ฐเปสิ มํ;
มหาปญฺญานมคฺคาติ, ภิกฺขุนีนํ นรุตฺตโมฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ (อป. เถรี ๒.๒.๒๘๙-๓๘๓);
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ผลสุเขน นิพฺพานสุเขน จ วิหรนฺติยา อิมิสฺสา เถริยา สติปิ อญฺญาสํ ขีณาสวตฺเถรีนํ ปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺติยํ ตตฺถ ปน กตาธิการตาย มหาปญฺญาภาโว ปากโฏ อโหสิฯ ตถา หิ นํ ภควา เชตวนมหาวิหาเร อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน ปฏิปาฏิยา ภิกฺขุนิโย ฐานนฺตเร ฐเปนฺโต ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวิกานํ ภิกฺขุนีนํ มหาปญฺญานํ ยทิทํ เขมา’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๓๕-๒๓๖) มหาปญฺญตาย อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ ตํ เอกทิวสํ อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล ทิวาวิหารํ นิสินฺนํ มาโร ปาปิมา ตรุณรูเปน อุปสงฺกมิตฺวา กาเมหิ ปโลเภนฺโต –
๑๓๙.
‘‘ทหรา ตฺวํ รูปวตี, อหมฺปิ ทหโร ยุวา;
ปญฺจงฺคิเกน ตุริเยน, เอหิ เขเม รมามเส’’ติฯ – คาถมาห
ตสฺสตฺโถ – เขเม, ตฺวํ ตรุณปฺปตฺตา, โยพฺพเน ฐิตา รูปสมฺปนฺนา, อหมฺปิ ตรุโณ ยุวา, ตสฺมา มยํ โยพฺพญฺญํ อเขเปตฺวา ปญฺจงฺคิเกน ตุริเยน วชฺชมาเนน เอหิ กามขิฑฺฑารติยา รมาม กีฬามาติฯ
ตํ
๑๔๐.
‘‘อิมินา
อฏฺฏิยามิ หรายามิ, กามตณฺหา สมูหตาฯ
๑๔๑.
‘‘สตฺติสูลูปมา กามา, ขนฺธาสํ อธิกุฏฺฏนา;
ยํ ตฺวํ กามรติํ พฺรูสิ, อรตี ทานิ สา มมฯ
๑๔๒.
‘‘สพฺพตฺถ วิหตา นนฺที, ตโมขนฺโธ ปทาลิโต;
เอวํ ชานาหิ ปาปิม, นิหโต ตฺวมสิ อนฺตกฯ
๑๔๓.
‘‘นกฺขตฺตานิ นมสฺสนฺตา, อคฺคิํ ปริจรํ วเน;
ยถาภุจฺจมชานนฺตา, พาลา สุทฺธิมมญฺญถฯ
๑๔๔.
‘‘อหญฺจ โข นมสฺสนฺตี, สมฺพุทฺธํ ปุริสุตฺตมํ;
ปมุตฺตา สพฺพทุกฺเขหิ, สตฺถุสาสนการิกา’’ติฯ – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ อคฺคิํ ปริจรํ วเนติ ตโปวเน อคฺคิหุตฺตํ ปริจรนฺโตฯ ยถาภุจฺจมชานนฺตาติ ปวตฺติโย ยถาภูตํ อปริชานนฺตาฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวฯ
เขมาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. สุชาตาเถรีคาถาวณฺณนา
อลงฺกตา สุวสนาติอาทิกา สุชาตาย เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ
๑๔๕.
‘‘อลงฺกตา สุวสนา, มาลินี จนฺทโนกฺขิตา;
สพฺพาภรณสญฺฉนฺนา, ทาสีคณปุรกฺขตาฯ
๑๔๖.
‘‘อนฺนํ ปานญฺจ อาทาย, ขชฺชํ โภชฺชํ อนปฺปกํ;
เคหโต นิกฺขมิตฺวาน, อุยฺยานมภิหารยิํฯ
๑๔๗.
‘‘ตตฺถ รมิตฺวา กีฬิตฺวา, อาคจฺฉนฺตี สกํ ฆรํ;
วิหารํ ทฏฺฐุํ ปาวิสิํ, สาเกเต อญฺชนํ วนํฯ
๑๔๘.
‘‘ทิสฺวาน โลกปชฺโชตํ, วนฺทิตฺวาน อุปาวิสิํ;
โส เม ธมฺมมเทเสสิ, อนุกมฺปาย จกฺขุมาฯ
๑๔๙.
‘‘สุตฺวา จ โข มเหสิสฺส, สจฺจํ สมฺปฏิวิชฺฌหํ;
ตตฺเถว วิรชํ ธมฺมํ, ผุสยิํ อมตํ ปทํฯ
๑๕๐.
‘‘ตโต วิญฺญาตสทฺธมฺมา, ปพฺพชิํ อนคาริยํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, อโมฆํ พุทฺธสาสน’’นฺติฯ –
อิมา คาถา อภาสิฯ
ตตฺถ อลงฺกตาติ วิภูสิตาฯ ตํ ปน อลงฺกตาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุวสนา มาลินี จนฺทโนกฺขิตา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ มาลินีติ มาลาธารินีฯ จนฺทโนกฺขิตาติ จนฺทนานุลิตฺตาฯ สพฺพาภรณสญฺฉนฺนาติ
อนฺนํ ปานญฺจ อาทาย, ขชฺชํ โภชฺชํ อนปฺปกนฺติ สาลิโอทนาทิอนฺนํ, อมฺพปานาทิปานํ, ปิฏฺฐขาทนียาทิขชฺชํ, อวสิฏฺฐํ อาหารสงฺขาตํ โภชฺชญฺจ ปหูตํ คเหตฺวาฯ อุยฺยานมภิหารยินฺติ นกฺขตฺตกีฬาวเสน อุยฺยานํ อุปเนสิํฯ อนฺนปานาทิํ ตตฺถ อาเนตฺวา สห ปริชเนน กีฬนฺตี รมนฺตี ปริจาเรสินฺติ อธิปฺปาโยฯ
สาเกเต อญฺชนํ วนนฺติ สาเกตสมีเป อญฺชนวเน วิหารํ ปาวิสิํฯ
โลกปชฺโชตนฺติ ญาณปชฺโชเตน โลกสฺส ปชฺโชตภูตํฯ
ผุสยินฺติ ผุสิํ, อธิคจฺฉินฺติ อตฺโถฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ
สุชาตาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. อโนปมาเถรีคาถาวณฺณนา
อุจฺเจ กุเลติอาทิกา อโนปมาย เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี อนุกฺกเมน วิมุตฺติปริปาจนีเย ธมฺเม ปริพฺรูหิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาเกตนคเร มชฺฌสฺส นาม เสฏฺฐิโน ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺสา รูปสมฺปตฺติยา อโนปมาติ นามํ อโหสิฯ ตสฺสา วยปฺปตฺตกาเล พหู เสฏฺฐิปุตฺตา ราชมหามตฺตา ราชาโน จ ปิตุ ทูตํ ปาเหสุํ – ‘‘อตฺตโน ธีตรํ อโนปมํ เทหิ, อิทญฺจิทญฺจ เต ทสฺสามา’’ติฯ สา ตํ สุตฺวา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตาย ‘‘ฆราวาเสน มยฺหํ อตฺโถ นตฺถี’’ติ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ญาณสฺส ปริปากํ คตตฺตา เทสนานุสาเรน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ตํ อุสฺสุกฺกาเปนฺตี มคฺคปฏิปาฏิยา ตติยผเล ปติฏฺฐาสิฯ สา สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา สตฺถุอาณาย ภิกฺขุนุปสฺสยํ อุปคนฺตฺวา ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา สตฺตเม ทิวเส อรหตฺตํ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุทานวเสน –
๑๕๑.
‘‘อุจฺเจ
วณฺณรูเปน สมฺปนฺนา, ธีตา มชฺฌสฺส อตฺรชาฯ
๑๕๒.
‘‘ปตฺถิตา
ปิตุ เม เปสยี ทูตํ, เทถ มยฺหํ อโนปมํฯ
๑๕๓.
‘‘ยตฺตกํ ตุลิตา เอสา, ตุยฺหํ ธีตา อโนปมา;
ตโต อฏฺฐคุณํ ทสฺสํ, หิรญฺญํ รตนานิ จฯ
๑๕๔.
‘‘สาหํ ทิสฺวาน สมฺพุทฺธํ, โลกเชฏฺฐํ อนุตฺตรํ;
ตสฺส ปาทานิ วนฺทิตฺวา, เอกมนฺตํ อุปาวิสิํฯ
๑๕๕.
‘‘โส เม ธมฺมมเทเสสิ, อนุกมฺปาย โคตโม;
นิสินฺนา อาสเน ตสฺมิํ, ผุสยิํ ตติยํ ผลํฯ
๑๕๖.
‘‘ตโต เกสานิ เฉตฺวาน, ปพฺพชิํ อนคาริยํ;
อชฺช เม สตฺตมี รตฺติ, ยโต ตณฺหา วิเสสิตา’’ติฯ –
อิมา คาถา อภาสิฯ
ตตฺถ อุจฺเจ กุเลติ อุฬารตเม เวสฺสกุเลฯ พหุวิตฺเตติ อลงฺการาทิปหูตวิตฺตูปกรเณฯ มหทฺธเนติ นิธานคตสฺเสว จตฺตารีสโกฏิปริมาณสฺส มหโต ธนสฺส อตฺถิภาเวน มหทฺธเน อหํ ชาตาติ โยชนาฯ วณฺณรูเปน สมฺปนฺนาติ วณฺณสมฺปนฺนา เจว รูปสมฺปนฺนา จ, สินิทฺธภาสุราย ฉวิสมฺปตฺติยา วตฺถาภรณาทิสรีราวยวสมฺปตฺติยา จ สมนฺนาคตาติ อตฺโถฯ ธีตา มชฺฌสฺส อตฺรชาติ มชฺฌนามสฺส เสฏฺฐิโน โอรสา ธีตาฯ
ปตฺถิตา ราชปุตฺเตหีติ ‘‘กถํ นุ โข ตํ ลเภยฺยามา’’ติ ราชกุมาเรหิ อภิปตฺถิตาฯ เสฏฺฐิปุตฺเตหิ คิชฺฌิตาติ ตถา เสฏฺฐิกุมาเรหิปิ อภิคิชฺฌิตา ปจฺจาสีสิตาฯ เทถ มยฺหํ อโนปมนฺติ ราชปุตฺตาทโย ‘‘เทถ มยฺหํ อโนปมํ เทถ มยฺห’’นฺติ ปิตุ สนฺติเก ทูตํ เปสยิํสุฯ
ยตฺตกํ ตุลิตา เอสาติ ‘‘ตุยฺหํ ธีตา อโนปมา ยตฺตกํ ธนํ อคฺฆตี’’ติ ตุลิตา ลกฺขณญฺญูหิ ปริจฺฉินฺนา, ‘‘ตโต อฏฺฐคุณํ ทสฺสามี’’ติ ปิตุ เม เปสยิ ทูตนฺติ โยชนาฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ
อโนปมาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. มหาปชาปติโคตมีเถรีคาถาวณฺณนา
พุทฺธ วีร นโม ตฺยตฺถูติอาทิกา มหาปชาปติโคตมิยา คาถาฯ อยมฺปิ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺตี สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุนิํ รตฺตญฺญูนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา, อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ยาวชีวํ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา, กสฺสปสฺส จ ภควโต อนฺตเร อมฺหากญฺจ ภควโต พุทฺธสุญฺเญ โลเก พาราณสิยํ ปญฺจนฺนํ ทาสิสตานํ เชฏฺฐิกา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อถ สา วสฺสูปนายิกสมเย ปญฺจ ปจฺเจกพุทฺเธ นนฺทมูลกปพฺภารโต อิสิปตเน โอตริตฺวา, นคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา อิสิปตนเมว คนฺตฺวา, วสฺสูปนายิกสมเย กุฏิยา อตฺถาย หตฺถกมฺมํ ปริเยสนฺเต ทิสฺวา, ตา ทาสิโย ตาสํ อตฺตโน จ สามิเก สมาทเปตฺวา จงฺกมาทิปริวารสมฺปนฺนา ปญฺจ กุฏิโย กาเรตฺวา, มญฺจปีฐปานียปริโภชนียภาชนาทีนิ อุปฏฺฐเปตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ เตมาสํ ตตฺเถว วสนตฺถาย ปฏิญฺญํ กาเรตฺวา วารภิกฺขํ ปฏฺฐเปสุํฯ ยา อตฺตโน วารทิวเส ภิกฺขํ ทาตุํ น สกฺโกติ, ตสฺสา สยํ สกเคหโต นีหริตฺวา เทติฯ เอวํ เตมาสํ ปฏิชคฺคิตฺวา ปวารณาย สมฺปตฺตาย เอเกกํ ทาสิํ เอเกกํ สาฏกํ วิสฺสชฺชาเปสิฯ ปญฺจถูลสาฏกสตานิ อเหสุํฯ ตานิ ปริวตฺตาเปตฺวา ปญฺจนฺนํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ติจีวรานิ กตฺวา อทาสิฯ ปจฺเจกพุทฺธา ตาสํ ปสฺสนฺตีนํเยว อากาเสน คนฺธมาทนปพฺพตํ อคมํสุฯ
ตาปิ สพฺพา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติํสุฯ ตาสํ เชฏฺฐิกา ตโต จวิตฺวา พาราณสิยา อวิทูเร เปสการคาเม เปสการเชฏฺฐกสฺส เคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา, ปทุมวติยา ปุตฺเต ปญฺจสเต ปจฺเจกพุทฺเธ ทิสฺวา สมฺปิยายมานา สพฺเพ วนฺทิตฺวา ภิกฺขํ อทาสิฯ เต ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา คนฺธมาทนเมว อคมํสุฯ สาปิ ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตี อมฺหากํ สตฺถุ นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว เทวทหนคเร มหาสุปฺปพุทฺธสฺส เคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, โคตมีติสฺสา โคตฺตาคตเมว นามํ อโหสิ; มหามายาย กนิฏฺฐภคินีฯ ลกฺขณปาฐกาปิ ‘‘อิมาสํ ทฺวินฺนมฺปิ กุจฺฉิยํ วสิตา ทารกา จกฺกวตฺติโน
อปรภาเค อมฺหากํ สตฺถริ อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุปุพฺเพน ตตฺถ ตตฺถ เวเนยฺยานํ อนุคฺคหํ กโรนฺเต เวสาลิํ อุปนิสฺสาย กูฏาคารสาลายํ วิหรนฺเต สุทฺโธทนมหาราชา เสตจฺฉตฺตสฺส กลหวิวาทสุตฺตนฺตเทสนาปริโยสาเน (สุ. นิ. ๘๖๘ อาทโย) นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตานํ ปญฺจนฺนํ สกฺยกุมารสตานํ ปาทปริจาริกาหิ สทฺธิํ เวสาลิํ คนฺตฺวา อานนฺทตฺเถรํ สตฺถารํ ยาจาเปตฺวา อฏฺฐหิ ครุธมฺเมหิ (อ. นิ. ๘.๕๑; จูฬว. ๔๐๓) ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ ปฏิลภิฯ อิตรา ปน สพฺพาปิ เอกโตอุปสมฺปนฺนา อเหสุํฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนตํ วตฺถุ ปาฬิยํ อาคตเมวฯ
เอวํ อุปสมฺปนฺนา ปน มหาปชาปติโคตมี สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ อถสฺสา สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิฯ สา สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ภาวนมนุยุญฺชนฺตี น จิรสฺเสว อภิญฺญาปฏิสมฺภิทาปริวารํ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เสสา ปน ปญฺจสตา ภิกฺขุนิโย นนฺทโกวาทปริโยสาเน (ม. นิ. ๓.๓๙๘ อาทโย) ฉฬภิญฺญา อเหสุํฯ อเถกทิวสํ สตฺถา เชตวนมหาวิหาเร อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน ภิกฺขุนิโย ฐานนฺตเร ฐเปนฺโต มหาปชาปติโคตมิํ รตฺตญฺญูนํ ภิกฺขุนีนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ สา ผลสุเขน นิพฺพานสุเขน จ วีตินาเมนฺตี กตญฺญุตาย ฐตฺวา เอกทิวสํ สตฺถุ คุณาภิตฺถวนปุพฺพกอุปการกวิภาวนามุเขน อญฺญํ พฺยากโรนฺตี –
๑๕๗.
‘‘พุทฺธวีร นโม ตฺยตฺถุ, สพฺพสตฺตานมุตฺตม;
โย มํ ทุกฺขา ปโมเจสิ, อญฺญญฺจ พหุกํ ชนํฯ
๑๕๘.
‘‘สพฺพทุกฺขํ
ภาวิโต อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, นิโรโธ ผุสิโต มยาฯ
๑๕๙.
‘‘มาตา
ยถาภุจฺจมชานนฺตี, สํสริํหํ อนิพฺพิสํฯ
๑๖๐.
‘‘ทิฏฺโฐ หิ เม โส ภควา, อนฺติโมยํ สมุสฺสโย;
วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวฯ
๑๖๑.
‘‘อารทฺธวีริเย
สมคฺเค สาวเก ปสฺเส, เอสา พุทฺธาน วนฺทนาฯ
๑๖๒.
‘‘พหูนํ วต อตฺถาย, มายา ชนยิ โคตมํ;
พฺยาธิมรณตุนฺนานํ, ทุกฺขกฺขนฺธํ พฺยปานุที’’ติฯ – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ พุทฺธวีราติ จตุสจฺจพุทฺเธสุ วีร, สพฺพพุทฺธา หิ อุตฺตมวีริเยหิ จตุสจฺจพุทฺเธหิ วา จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริยนิปฺผตฺติยา วิชิตวิชยตฺตา วีรา นามฯ ภควา ปน วีริยปารมิปาริปูริยา จตุรงฺคสมนฺนาคตวีริยาธิฏฺฐาเนน สาติสยจตุพฺพิธสมฺมปฺปธานกิจฺจนิปฺผตฺติยา ตสฺสา จ เวเนยฺยสนฺตาเน สมฺมเทว ปติฏฺฐาปิตตฺตา วิเสสโต วีริยยุตฺตตาย วีโรติ วตฺตพฺพตํ อรหติฯ นโม ตฺยตฺถูติ นโม นมกฺกาโร เต โหตุฯ สพฺพสตฺตานมุตฺตมาติ อปทาทิเภเทสุ สตฺเตสุ สีลาทิคุเณหิ อุตฺตโม ภควาฯ ตเทกเทสํ สตฺถุปการคุณํ ทสฺเสตุํ, ‘‘โย มํ ทุกฺขา ปโมเจสิ, อญฺญญฺจ พหุกํ ชน’’นฺติ วตฺวา อตฺตโน ทุกฺขา ปมุตฺตภาวํ วิภาเวนฺตี ‘‘สพฺพทุกฺข’’นฺติ คาถมาหฯ
ปุน ยโต ปโมเจสิ, ตํ วฏฺฏทุกฺขํ เอกเทเสน ทสฺเสนฺตี ‘‘มาตา ปุตฺโต’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ ยถาภุจฺจมชานนฺตีติ ปวตฺติเหตุอาทิํ ยถาภูตํ อนวพุชฺฌนฺตีฯ สํสริํหํ อนิพฺพิสนฺติ สํสารสมุทฺเท ปติฏฺฐํ อวินฺทนฺตี อลภนฺตี ภวาทีสุ อปราปรุปฺปตฺติวเสน สํสริํ อหนฺติ กเถนฺตี อาห ‘‘มาตา ปุตฺโต’’ติอาทิฯ ยสฺมิํ
‘‘ทิฏฺโฐ หิ เม’’ติ คาถายปิ อตฺตโน ทุกฺขโต ปมุตฺตภาวเมว วิภาเวติฯ ตตฺถ ทิฏฺโฐ หิ เม โส ภควาติ โส ภควา สมฺมาสมฺพุทฺโธ อตฺตนา ทิฏฺฐโลกุตฺตรธมฺมทสฺสเนน ญาณจกฺขุนา มยา ปจฺจกฺขโต ทิฏฺโฐฯ โย หิ ธมฺมํ ปสฺสติ, โส ภควนฺตํ ปสฺสติ นามฯ ยถาห – ‘‘โย โข, วกฺกลิ, ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๓.๘๗)ฯ
อารทฺธวีริเยติ ปคฺคหิตวีริเยฯ ปหิตตฺเตติ นิพฺพานํ เปสิตจิตฺเตฯ นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกเมติ อปตฺตสฺส ปตฺติยา ปตฺตสฺส เวปุลฺลตฺถาย สพฺพกาลํ ถิรปรกฺกเมฯ สมคฺเคติ สีลทิฏฺฐิสามญฺเญน สํหตภาเวน สมคฺเคฯ สตฺถุเทสนาย สวนนฺเต ชาตตฺตา สาวเก, ‘‘อิเม มคฺคฏฺฐา เอสา พุทฺธาน วนฺทนาติ ยา สตฺถุ ธมฺมสรีรภูตสฺส อริยสาวกานํ อริยภาวภูตสฺส จ โลกุตฺตรธมฺมสฺส อตฺตปจฺจกฺขกิริยา, เอสา สมฺมาสมฺพุทฺธานํ สาวกพุทฺธานญฺจ วนฺทนา ยาถาวโต คุณนินฺนตาฯ
‘‘พหูนํ วต อตฺถายา’’ติ โอสานคาถายปิ สตฺถุ โลกสฺส พหูปการตํเยว วิภาเวติฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
อเถกทา มหาปชาปติโคตมี สตฺถริ เวสาลิยํ วิหรนฺเต มหาวเน กูฏาคารสาลายํ สยํ เวสาลิยํ ภิกฺขุนุปสฺสเย วิหรนฺตี ปุพฺพณฺหสมยํ เวสาลิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา อตฺตโน ทิวาฏฺฐาเน ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ ผลสมาปตฺติสุเขน วีตินาเมตฺวา ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา โสมนสฺสชาตา อตฺตโน อายุสงฺขาเร อาวชฺเชนฺตี เตสํ ขีณภาวํ ญตฺวา เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘ยํนูนาหํ วิหารํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ อนุชานาเปตฺวา มโนภาวนีเย จ เถเร สพฺเพว สพฺรหฺมจริเย อาปุจฺฉิตฺวา อิเธว อาคนฺตฺวา ปรินิพฺพาเยยฺย’’นฺติฯ ยถา จ เถริยา, เอวํ ตสฺสา ปริวารภูตานํ อปทาเน (อป. เถรี ๒.๒.๙๗-๒๘๘) –
‘‘เอกทา โลกปชฺโชโต, เวสาลิยํ มหาวเน;
กูฏาคาเร กุสาลายํ, วสเต นรสารถิฯ
‘‘ตทา
ตหิํ กเต ปุเร รมฺเม, วสี ภิกฺขุนุปสฺสเยฯ
‘‘ภิกฺขุนีหิ วิมุตฺตาหิ, สเตหิ สห ปญฺจหิ;
รโหคตาย ตสฺเสวํ, จิตสฺสาสิ วิตกฺกิตํฯ
‘‘พุทฺธสฺส ปรินิพฺพานํ, สาวกคฺคยุคสฺส วา;
ราหุลานนฺทนนฺทานํ, นาหํ ลจฺฉามิ ปสฺสิตุํฯ
‘‘พุทฺธสฺส
มหากสฺสปนนฺทานํ, อานนฺทราหุลาน จฯ
‘‘ปฏิกจฺจายุสงฺขารํ, โอสชฺชิตฺวาน นิพฺพุติํ;
คจฺเฉยฺยํ โลกนาเถน, อนุญฺญาตา มเหสินาฯ
‘‘ตถา ปญฺจสตานมฺปิ, ภิกฺขุนีนํ วิตกฺกิตํ;
อาสิ เขมาทิกานมฺปิ, เอตเทว วิตกฺกิตํฯ
‘‘ภูมิจาโล ตทา อสิ, นาทิตา เทวทุนฺทุภี;
อุปสฺสยาธิวตฺถาโย, เทวตา โสกปีฬิตาฯ
‘‘วิลปนฺตา สุกรุณํ, ตตฺถสฺสูนิ ปวตฺตยุํ;
มิตฺตา ภิกฺขุนิโย ตาหิ, อุปคนฺตฺวาน โคตมิํฯ
‘‘นิปจฺจ สิรสา ปาเท, อิทํ วจนมพฺรวุํ;
ตตฺถ โตยลวาสิตฺตา, มยมยฺเย รโหคตาฯ
‘‘สา จลา จลิตา ภูมิ, นาทิตา เทวทุนฺทุภี;
ปริเทวา จ สุยฺยนฺเต, กิมตฺถํ นูน โคตมีฯ
‘‘ตทา อโวจ สา สพฺพํ, ยถาปริวิตกฺกิตํ;
ตาโยปิ สพฺพา อาหํสุ, ยถาปริวิตกฺกิตํฯ
‘‘ยทิ เต รุจิตํ อยฺเย, นิพฺพานํ ปรมํ สิวํ;
นิพฺพายิสฺสาม สพฺพาปิ, พุทฺธานุญฺญาย สุพฺพเตฯ
‘‘มยํ
สหาเยว คมิสฺสาม, นิพฺพานํ ปทมุตฺตมํฯ
‘‘นิพฺพานาย
สห สพฺพาหิ นิคฺคญฺฉิ, ภิกฺขุนีนิลยา ตทาฯ
‘‘อุปสฺสเย ยาธิวตฺถา, เทวตา ตา ขมนฺตุ เม;
ภิกฺขุนีนิลยสฺเสทํ, ปจฺฉิมํ ทสฺสนํ มมฯ
‘‘น ชรา มจฺจุ วา ยตฺถ, อปฺปิเยหิ สมาคโม;
ปิเยหิ น วิโยโคตฺถิ, ตํ วชิสฺสํ อสงฺขตํฯ
‘‘อวีตราคา ตํ สุตฺวา, วจนํ สุคโตรสา;
โสกฏฺฏา ปริเทวิํสุ, อโห โน อปฺปปุญฺญตาฯ
‘‘ภิกฺขุนีนิลโย สุญฺโญ, ภูโต ตาหิ วินา อยํ;
ปภาเต วิย ตาราโย, น ทิสฺสนฺติ ชิโนรสาฯ
‘‘นิพฺพานํ โคตมี ยาติ, สเตหิ สห ปญฺจหิ;
นทีสเตหิว สห, คงฺคา ปญฺจหิ สาครํฯ
‘‘รถิยาย วชนฺติโย, ทิสฺวา สทฺธา อุปาสิกา;
ฆรา นิกฺขมฺม ปาเทสุ, นิปจฺจ อิทมพฺรวุํฯ
‘‘ปสีทสฺสุ มหาโภเค, อนาถาโย วิหาย โน;
ตยา น ยุตฺตา นิพฺพาตุํ, อิจฺฉฏฺฏา วิลปิํสุ ตาฯ
‘‘ตาสํ โสกปหานตฺถํ, อโวจ มธุรํ คิรํ;
รุทิเตน อลํ ปุตฺตา, หาสกาโลยมชฺช โวฯ
‘‘ปริญฺญาตํ มยา ทุกฺขํ, ทุกฺขเหตุ วิวชฺชิโต;
นิโรโธ เม สจฺฉิกโต, มคฺโค จาปิ สุภาวิโตฯ
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตาฯ
‘‘ยสฺสตฺถาย
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโยฯ
‘‘พุทฺโธ ตสฺส จ สทฺธมฺโม, อนูโน ยาว ติฏฺฐติ;
นิพฺพาตุํ ตาว กาโล เม, มา มํ โสจถ ปุตฺติกาฯ
‘‘โกณฺฑญฺญานนฺทนนฺทาที
สุขิโต สหิโต สงฺโฆ, หตทพฺพา จ ติตฺถิยาฯ
‘‘โอกฺกากวํสสฺส ยโส, อุสฺสิโต มารมทฺทโน;
นนุ สมฺปติ กาโล เม, นิพฺพานตฺถาย ปุตฺติกาฯ
‘‘จิรปฺปภุติ
อานนฺทเภริกาโลยํ, กิํ โว อสฺสูหิ ปุตฺติกาฯ
‘‘สเจ มยิ ทยา อตฺถิ, ยทิ จตฺถิ กตญฺญุตา;
สทฺธมฺมฏฺฐิติยา สพฺพา, กโรถ วีริยํ ทฬฺหํฯ
‘‘ถีนํ อทาสิ ปพฺพชฺชํ, สมฺพุทฺโธ ยาจิโต มยา;
ตสฺมา ยถาหํ นนฺทิสฺสํ, ตถา ตมนุติฏฺฐถฯ
‘‘ตา เอวมนุสาสิตฺวา, ภิกฺขุนีหิ ปุรกฺขตา;
อุเปจฺจ พุทฺธํ วนฺทิตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิฯ
‘‘อหํ สุคต เต มาตา, ตฺวญฺจ วีร ปิตา มม;
สทฺธมฺมสุขท นาถ, ตยิ ชาตามฺหิ โคตมฯ
‘‘สํวทฺธิโตยํ สุคต, รูปกาโย มยา ตว;
อนินฺทิโต ธมฺมกาโย, มม สํวทฺธิโต ตยาฯ
‘‘มุหุตฺตํ
ตยาหํ สนฺตมจฺจนฺตํ, ธมฺมขีรญฺหิ ปายิตาฯ
‘‘พนฺธนารกฺขเณ มยฺหํ, อณโณ ตฺวํ มหามุเน;
ปุตฺตกามา ถิโย ยาจํ, ลภนฺติ ตาทิสํ สุตํฯ
‘‘มนฺธาตาทินรินฺทานํ, ยา มาตา สา ภวณฺณเว;
นิมุคฺคาหํ ตยา ปุตฺต, ตาริตา ภวสาคราฯ
‘‘รญฺโญ มาตา มเหสีติ, สุลภํ นามมิตฺถินํ;
พุทฺธมาตาติ ยํ นามํ, เอตํ ปรมทุลฺลภํฯ
‘‘ตญฺจ ลทฺธํ มหาวีร, ปณิธานํ มมํ ตยา;
อณุกํ วา มหนฺตํ วา, ตํ สพฺพํ ปูริตํ มยาฯ
‘‘ปรินิพฺพาตุมิจฺฉามิ
อนุชานาหิ เม วีร, ทุกฺขนฺตกร นายกฯ
‘‘จกฺกงฺกุสธชากิณฺเณ, ปาเท กมลโกมเล;
ปสาเรหิ ปณามํ เต, กริสฺสํ ปุตฺตอุตฺตเมฯ
‘‘สุวณฺณราสิสงฺกาสํ, สรีรํ กุรุ ปากฏํ;
กตฺวา เทหํ สุทิฏฺฐํ เต, สนฺติํ คจฺฉามิ นายกฯ
‘‘ทฺวตฺติํสลกฺขณูเปตํ, สุปฺปภาลงฺกตํ ตนุํ;
สญฺฌาฆนาว พาลกฺกํ, มาตุจฺฉํ ทสฺสยี ชิโนฯ
‘‘ผุลฺลารวินฺทสํกาเส
จกฺกงฺกิเต ปาทตเล, ตโต สา สิรสา ปติฯ
‘‘ปณมามิ
ปจฺฉิเม มรเณ มยฺหํ, น ตํ อิกฺขามหํ ปุโนฯ
‘‘อิตฺถิโย นาม โลกคฺค, สพฺพโทสากรา มตา;
ยทิ โก จตฺถิ โทโส เม, ขมสฺสุ กรุณากรฯ
‘‘อิตฺถิกานญฺจ ปพฺพชฺชํ, หํ ตํ ยาจิํ ปุนปฺปุนํ;
ตตฺถ เจ อตฺถิ โทโส เม, ตํ ขมสฺสุ นราสภฯ
‘‘มยา ภิกฺขุนิโย วีร, ตวานุญฺญาย สาสิตา;
ตตฺร เจ อตฺถิ ทุนฺนีตํ, ตํ ขมสฺสุ ขมาธิปฯ
‘‘อกฺขนฺเต นาม ขนฺตพฺพํ, กิํ ภเว คุณภูสเน;
กิมุตฺตรํ เต วตฺถามิ, นิพฺพานาย วชนฺติยาฯ
‘‘สุทฺเธ อนูเน มม ภิกฺขุสงฺเฆ, โลกา อิโต นิสฺสริตุํ ขมนฺเต;
ปภาตกาเล พฺยสนงฺคตานํ, ทิสฺวาน นิยฺยาติว จนฺทเลขาฯ
‘‘ตเทตรา ภิกฺขุนิโย ชินคฺคํ, ตาราว จนฺทานุคตา สุเมรุํ;
ปทกฺขิณํ กจฺจ นิปจฺจ ปาเท, ฐิตา มุขนฺตํ สมุทิกฺขมานาฯ
‘‘น ติตฺติปุพฺพํ ตว ทสฺสเนน, จกฺขุํ น โสตํ ตว ภาสิเตน;
จิตฺตํ มมํ เกวลเมกเมว, ปปฺปุยฺย ตํ ธมฺมรเสน ติตฺติฯ
‘‘นทโต
เย เต ทกฺขนฺติ วทนํ, ธญฺญา เต นรปุงฺควฯ
‘‘ทีฆงฺคุลี ตมฺพนเข, สุเภ อายตปณฺหิเก;
เย ปาเท ปณมิสฺสนฺติ, เตปิ ธญฺญา คุณนฺธรฯ
‘‘มธุรานิ ปหฏฺฐานิ, โทสคฺฆานิ หิตานิ จ;
เย เต วากฺยานิ สุยฺยนฺติ, เตปิ ธญฺญา นรุตฺตมฯ
‘‘ธญฺญาหํ
ติณฺณสํสารกนฺตารา, สุวากฺเยน สิรีมโตฯ
‘‘ตโต สา อนุสาเวตฺวา, ภิกฺขุสงฺฆมฺปิ สุพฺพตา;
ราหุลานนฺทนนฺเท จ, วนฺทิตฺวา อิทมพฺรวิฯ
‘‘อาสีวิสาลยสเม, โรคาวาเส กเฬวเร;
นิพฺพินฺทา ทุกฺขสงฺฆาเฏ, ชรามรณโคจเรฯ
‘‘นานากลิมลากิณฺเณ, ปรายตฺเต นิรีหเก;
เตน นิพฺพาตุมิจฺฉามิ, อนุมญฺญถ ปุตฺตกาฯ
‘‘นนฺโท ราหุลภทฺโท จ, วีตโสกา นิราสวา;
ฐิตาจลฏฺฐิติ ถิรา, ธมฺมตมนุจินฺตยุํฯ
‘‘ธิรตฺถุ สงฺขตํ โลลํ, อสารํ กทลูปมํ;
มายามรีจิสทิสํ, อิตฺตรํ อนวฏฺฐิตํฯ
‘‘ยตฺถ นาม ชินสฺสายํ, มาตุจฺฉา พุทฺธโปสิกา;
โคตมี นิธนํ ยาติ, อนิจฺจํ สพฺพสงฺขตํฯ
‘‘อานนฺโท จ ตทา เสโข, โสกฏฺโฏ ชินวจฺฉโล;
ตตฺถสฺสูนิ กโรนฺโต โส, กรุณํ ปริเทวติฯ
‘‘หา สนฺติํ โคตมี ยาติ, นูน พุทฺโธปิ นิพฺพุติํ;
คจฺฉติ น จิเรเนว, อคฺคิริว นิรินฺธโนฯ
‘‘เอวํ วิลาปมานํ ตํ, อานนฺทํ อาห โคตมี;
สุตสาครคมฺภีร, พุทฺโธปฏฺฐาน ตปฺปรฯ
‘‘น
ตยา เม สรณํ ปุตฺต, นิพฺพานํ ตมุปาคตํฯ
‘‘ตยา ตาต สมชฺฌิฏฺโฐ, ปพฺพชฺชํ อนุชานิ โน;
มา ปุตฺต วิมโน โหหิ, สผโล เต ปริสฺสโมฯ
‘‘ยํ น ทิฏฺฐํ ปุราเณหิ, ติตฺถิกาจริเยหิปิ;
ตํ ปทํ สุกุมารีหิ, สตฺตวสฺสาหิ เวทิตํฯ
‘‘พุทฺธสาสนปาเลต, ปจฺฉิมํ ทสฺสนํ ตว;
ตตฺถ คจฺฉามหํ ปุตฺต, คโต ยตฺถ น ทิสฺสเตฯ
‘‘กทาจิ
ตทาหํ อาสีสวาจํ, อโวจํ อนุกมฺปิกาฯ
‘‘จิรํ ชีว มหาวีร, กปฺปํ ติฏฺฐ มหามุเน;
สพฺพโลกสฺส อตฺถาย, ภวสฺสุ อชรามโรฯ
‘‘ตํ ตถาวาทินิํ พุทฺโธ, มมํ โส เอตทพฺรวิ;
น เหวํ วนฺทิยา พุทฺธา, ยถา วนฺทสิ โคตมีฯ
‘‘กถํ จรหิ สพฺพญฺญู, วนฺทิตพฺพา ตถาคตา;
กถํ อวนฺทิยา พุทฺธา, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโตฯ
‘‘อารทฺธวีริเย ปหิตตฺเต, นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกเม;
สมคฺเค สาวเก ปสฺส, เอตํ พุทฺธานวนฺทนํฯ
‘‘ตโต อุปสฺสยํ คนฺตฺวา, เอกิกาหํ วิจินฺตยิํ;
สมคฺคปริสํ นาโถ, โรเธสิ ติภวนฺตโคฯ
‘‘หนฺทาหํ
เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, ทิสฺวาน อิสิสตฺตมํฯ
‘‘ปรินิพฺพานกาลํ เม, อาโรเจสิํ วินายกํ;
ตโต โส สมนุญฺญาสิ, กาลํ ชานาหิ โคตมีฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสวาฯ
‘‘สฺวาคตํ
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺฐิเม;
ฉฬภิญฺญา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ
‘‘ถีนํ ธมฺมาภิสมเย, เย พาลา วิมติํ คตา;
เตสํ ทิฏฺฐิปฺปหานตฺถํ, อิทฺธิํ ทสฺเสหิ โคตมีฯ
‘‘ตทา นิปจฺจ สมฺพุทฺธํ, อุปฺปติตฺวาน อมฺพรํ;
อิทฺธี อเนกา ทสฺเสสิ, พุทฺธานุญฺญาย โคตมีฯ
‘‘เอกิกา พหุธา อาสิ, พหุธา เจกิกา ตถา;
อาวิภาวํ ติโรภาวํ, ติโรกุฏฺฏํ ติโรนคํฯ
‘‘อสชฺชมานา อคมา, ภูมิยมฺปิ นิมุชฺชถ;
อภิชฺชมาเน อุทเก, อคญฺฉิ มหิยา ยถาฯ
‘‘สกุณีว ตถากาเส, ปลฺลงฺเกน กมี ตทา;
วสํ วตฺเตสิ กาเยน, ยาว พฺรหฺมนิเวสนํฯ
‘‘สิเนรุํ
สมูลํ ปริวตฺเตตฺวา, ธารยํ จงฺกมี นเภฯ
‘‘ฉสฺสูโรทยกาเลว, โลกญฺจากาสิ ธูมิกํ;
ยุคนฺเต วิย โลกํ สา, ชาลามาลากุลํ อกาฯ
‘‘มุจลินฺทํ มหาเสลํ, เมรุมูลนทนฺตเร;
สาสปาริว สพฺพานิ, เอเกนคฺคหิ มุฏฺฐินาฯ
‘‘องฺคุลคฺเคน ฉาเทสิ, ภากรํ สนิสากรํ;
จนฺทสูรสหสฺสานิ, อาเวฬมิว ธารยิฯ
‘‘จตุสาครโตยานิ, ธารยี เอกปาณินา;
ยุคนฺตชลทาการํ, มหาวสฺสํ ปวสฺสถฯ
‘‘จกฺกวตฺติํ สปริสํ, มาปยี สา นภตฺตเล;
ครุฬํ ทฺวิรทํ สีหํ, วินทนฺตํ ปทสฺสยิฯ
‘‘เอกิกา
ปุน อนฺตรธาเปตฺวา, เอกิกา มุนิมพฺรวิฯ
‘‘มาตุจฺฉา เต มหาวีร, ตว สาสนการิกา;
อนุปฺปตฺตา สกํ อตฺถํ, ปาเท วนฺทามิ จกฺขุมฯ
‘‘ทสฺเสตฺวา วิวิธา อิทฺธี, โอโรหิตฺวา นภตฺตลา;
วนฺทิตฺวา โลกปชฺโชตํ, เอกมนฺตํ นิสีทิ สาฯ
‘‘สา วีสวสฺสสติกา, ชาติยาหํ มหามุเน;
อลเมตฺตาวตา วีร, นิพฺพายิสฺสามิ นายกฯ
‘‘ตทาติวิมฺหิตา
อโวจยฺเย กถํ อาสิ, อตุลิทฺธิปรกฺกมาฯ
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโกฯ
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, ชาตามจฺจกุเล อหุํ;
สพฺโพปการสมฺปนฺเน, อิทฺเธ ผีเต มหทฺธเนฯ
‘‘กทาจิ ปิตุนา สทฺธิํ, ทาสีคณปุรกฺขตา;
มหตา ปริวาเรน, ตํ อุเปจฺจ นราสภํฯ
‘‘วาสวํ
สรทาทิจฺจสทิสํ, รํสิชาลสมุชฺชลํฯ
‘‘ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, สุตฺวา จสฺส สุภาสิตํ;
มาตุจฺฉํ ภิกฺขุนิํ อคฺเค, ฐเปนฺตํ นรนายกํฯ
‘‘สุตฺวา ทตฺวา มหาทานํ, สตฺตาหํ ตสฺส ตาทิโน;
สสงฺฆสฺส นรคฺคสฺส, ปจฺจยานิ พหูนิ จฯ
‘‘นิปจฺจ ปาทมูลมฺหิ, ตํ ฐานมภิปตฺถยิํ;
ตโต มหาปริสติํ, อโวจ อิสิสตฺตโมฯ
‘‘ยา สสงฺฆํ อโภเชสิ, สตฺตาหํ โลกนายกํ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโตฯ
‘‘สตสหสฺสิโต
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ
ตสฺส
โคตมี นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวิกาฯ
‘‘ตสฺส พุทฺธสฺส มาตุจฺฉา, ชีวิตาปาทิกา อยํ;
รตฺตญฺญูนญฺจ อคฺคตฺตํ, ภิกฺขุนีนํ ลภิสฺสติฯ
‘‘ตํ สุตฺวาน ปโมทิตฺวา, ยาวชีวํ ตทา ชินํ;
ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐิตฺวา, ตโต กาลงฺกตา อหํฯ
‘‘ตาวติํเสสุ เทเวสุ, สพฺพกามสมิทฺธิสุ;
นิพฺพตฺตา ทสหงฺเคหิ, อญฺเญ อภิภวิํ อหํฯ
‘‘รูปสทฺเทหิ คนฺเธหิ, รเสหิ ผุสเนหิ จ;
อายุนาปิ จ วณฺเณน, สุเขน ยสสาปิ จฯ
‘‘ตเถวาธิปเตยฺเยน, อธิคยฺห วิโรจหํ;
อโหสิํ อมรินฺทสฺส, มเหสี ทยิตา ตหิํฯ
‘‘สํสาเร สํสรนฺตีหํ, กมฺมวายุสเมริตา;
กาสิสฺส รญฺโญ วิสเย, อชายิํ ทาสคามเกฯ
‘‘ปญฺจทาสสตานูนา, นิวสนฺติ ตหิํ ตทา;
สพฺเพสํ ตตฺถ โย เชฏฺโฐ, ตสฺส ชายา อโหสหํฯ
‘‘สยมฺภุโน ปญฺจสตา, คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสุํ;
เต ทิสฺวาน อหํ ตุฏฺฐา, สห สพฺพาหิ อิตฺถิภิฯ
‘‘ปูคา
ติจีวรานิ ทตฺวาน, สํสริมฺห สสามิกาฯ
‘‘ตโต
ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาตา เทวทเห ปุเรฯ
‘‘ปิตา อญฺชนสกฺโก เม, มาตา มม สุลกฺขณา;
ตโต กปิลวตฺถุสฺมิํ, สุทฺโธทนฆรํ คตาฯ
‘‘เสสา
อหํ วิสิฏฺฐา สพฺพาสํ, ชินสฺสาปาทิกา อหุํฯ
‘‘มม ปุตฺโตภินิกฺขมฺม, พุทฺโธ อาสิ วินายโก;
ปจฺฉาหํ ปพฺพชิตฺวาน, สเตหิ สห ปญฺจหิฯ
‘‘สากิยานีหิ ธีราหิ, สห สนฺติสุขํ ผุสิํ;
เย ตทา ปุพฺพชาติยํ, อมฺหากํ อาสุ สามิโนฯ
‘‘สหปุญฺญสฺส กตฺตาโร, มหาสมยการกา;
ผุสิํสุ อรหตฺตํ เต, สุคเตนานุกมฺปิตาฯ
‘‘ตเทตรา ภิกฺขุนิโย, อารุหิํสุ นภตฺตลํ;
สํคตา วิย ตาราโย, วิโรจิํสุ มหิทฺธิกาฯ
‘‘อิทฺธี อเนกา ทสฺเสสุํ, ปิฬนฺธวิกติํ ยถา;
กมฺมาโร กนกสฺเสว, กมฺมญฺญสฺส สุสิกฺขิโตฯ
‘‘ทสฺเสตฺวา ปาฏิหีรานิ, วิจิตฺตานิ พหูนิ จ;
โตเสตฺวา วาทิปวรํ, มุนิํ สปริสํ ตทาฯ
‘‘โอโรหิตฺวาน คคนา, วนฺทิตฺวา อิสิสตฺตมํ;
อนุญฺญาตา นรคฺเคน, ยถาฐาเน นิสีทิสุํฯ
‘‘อโหนุกมฺปิกา อมฺหํ, สพฺพาสํ จิร โคตมี;
วาสิตา ตว ปุญฺเญหิ, ปตฺตา โน อาสวกฺขยํฯ
‘‘กิเลสา
นาคีว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหราม อนาสวาฯ
‘‘สฺวาคตํ วต โน อาสิ, พุทฺธเสฏฺฐสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺฐิเม;
ฉฬภิญฺญา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ
‘‘อิทฺธีสุ จ วสี โหม, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
เจโตปริยญาณสฺส, วสี โหม มหามุเนฯ
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภวาฯ
‘‘อตฺเถ
ญาณํ อมฺหํ มหาวีร, อุปฺปนฺนํ ตว สนฺติเกฯ
‘‘อสฺมาภิ ปริจิณฺโณสิ, เมตฺตจิตฺตา หิ นายก;
อนุชานาหิ สพฺพาสํ, นิพฺพานาย มหามุเนฯ
‘‘นิพฺพายิสฺสาม อิจฺเจวํ, กิํ วกฺขามิ วทนฺติโย;
ยสฺส ทานิ จ โว กาลํ, มญฺญถาติ ชิโนพฺรวิฯ
‘‘โคตมีอาทิกา ตาโย, ตทา ภิกฺขุนิโย ชินํ;
วนฺทิตฺวา อาสนา ตมฺหา, วุฏฺฐาย อาคมิํสุ ตาฯ
‘‘มหตา ชนกาเยน, สห โลกคฺคนายโก;
อนุสํยายี โส วีโร, มาตุจฺฉํ ยาวโกฏฺฐกํฯ
‘‘ตทา
สเหว ตาหิ สพฺพาหิ, ปจฺฉิมํ ปาทวนฺทนํฯ
‘‘อิทํ ปจฺฉิมกํ มยฺหํ, โลกนาถสฺส ทสฺสนํ;
น ปุโน อมตาการํ, ปสฺสิสฺสามิ มุขํ ตวฯ
‘‘น จ เม วนฺทนํ วีร, ตว ปาเท สุโกมเล;
สมฺผุสิสฺสติ โลกคฺค, อชฺช คจฺฉามิ นิพฺพุติํฯ
‘‘รูเปน กิํ ตวาเนน, ทิฏฺเฐ ธมฺเม ยถาตเถ;
สพฺพํ สงฺขตเมเวตํ, อนสฺสาสิกมิตฺตรํฯ
‘‘สา สห ตาหิ คนฺตฺวาน, ภิกฺขุนุปสฺสยํ สกํ;
อฑฺฒปลฺลงฺกมาภุชฺช, นิสีทิ ปรมาสเนฯ
‘‘ตทา อุปาสิกา ตตฺถ, พุทฺธสาสนวจฺฉลา;
ตสฺสา ปวตฺติํ สุตฺวาน, อุเปสุํ ปาทวนฺทิกาฯ
‘‘กเรหิ อุรํ ปหนฺตา, ฉินฺนมูลา ยถา ลตา;
โรทนฺตา กรุณํ รวํ, โสกฏฺฏา ภูมิปาติตาฯ
‘‘มา
นิปติตฺวาน ยาจาม, สพฺพาโย สิรสา มยํฯ
‘‘ยา ปธานตมา ตาสํ, สทฺธา ปญฺญา อุปาสิกา;
ตสฺสา สีสํ ปมชฺชนฺตี, อิทํ วจนมพฺรวิฯ
‘‘อลํ ปุตฺตา วิสาเทน, มารปาสานุวตฺตินา;
อนิจฺจํ สงฺขตํ สพฺพํ, วิโยคนฺตํ จลาจลํฯ
‘‘ตโต
ทุติยญฺจ ตติยญฺจ, สมาปชฺชิ จตุตฺถกํฯ
‘‘อากาสายตนญฺเจว, วิญฺญาณายตนํ ตถา;
อากิญฺจํ เนวสญฺญญฺจ, สมาปชฺชิ ยถากฺกมํฯ
‘‘ปฏิโลเมน ฌานานิ, สมาปชฺชิตฺถ โคตมี;
ยาวตา ปฐมํ ฌานํ, ตโต ยาวจตุตฺถกํฯ
‘‘ตโต วุฏฺฐาย นิพฺพายิ, ทีปจฺจีว นิราสวา;
ภูมิจาโล มหา อาสิ, นภสา วิชฺชุตา ปติฯ
‘‘ปนาทิตา ทุนฺทุภิโย, ปริเทวิํสุ เทวตา;
ปุปฺผวุฏฺฐี จ คคนา, อภิวสฺสถ เมทนิํฯ
‘‘กมฺปิโต เมรุราชาปิ, รงฺคมชฺเฌ ยถา นโฏ;
โสเกน จาติทีโนว, วิรโว อาสิ สาคโรฯ
‘‘เทวา นาคาสุรา พฺรหฺมา, สํวิคฺคาหิํสุ ตงฺขเณ;
อนิจฺจา วต สงฺขารา, ยถายํ วิลยํ คตาฯ
‘‘ยา เจ มํ ปริวาริํสุ, สตฺถุ สาสนการิกา;
ตโยปิ อนุปาทานา, ทีปจฺจิ วิย นิพฺพุตาฯ
‘‘หา โยคา วิปฺปโยคนฺตา, หานิจฺจํ สพฺพสงฺขตํ;
หา ชีวิตํ วินาสนฺตํ, อิจฺจาสิ ปริเทวนาฯ
‘‘ตโต เทวา จ พฺรหฺมา จ, โลกธมฺมานุวตฺตนํ;
กาลานุรูปํ กุพฺพนฺติ, อุเปตฺวา อิสิสตฺตมํฯ
‘‘ตทา
คจฺฉานนฺท นิเวเทหิ, ภิกฺขูนํ มาตุ นิพฺพุติํฯ
‘‘ตทานนฺโท นิรานนฺโท, อสฺสุนา ปุณฺณโลจโน;
คคฺคเรน สเรนาห, สมาคจฺฉนฺตุ ภิกฺขโวฯ
‘‘ปุพฺพทกฺขิณปจฺฉาสุ, อุตฺตราย จ สนฺติเก;
สุณนฺตุ ภาสิตํ มยฺหํ, ภิกฺขโว สุคโตรสาฯ
‘‘ยา วฑฺฒยิ ปยตฺเตน, สรีรํ ปจฺฉิมํ มุเน;
สา โคตมี คตา สนฺติํ, ตาราว สูริโยทเยฯ
‘‘พุทฺธมาตาปิ
น ยตฺถ ปญฺจเนตฺโตปิ, คติํ ทกฺขติ นายโกฯ
‘‘ยสฺสตฺถิ สุคเต สทฺธา, โย จ ปิโย มหามุเน;
พุทฺธมาตุสฺส สกฺการํ, กโรตุ สุคโตรโสฯ
‘‘สุทูรฏฺฐาปิ ตํ สุตฺวา, สีฆมาคจฺฉุ ภิกฺขโว;
เกจิ พุทฺธานุภาเวน, เกจิ อิทฺธีสุ โกวิทาฯ
‘‘กูฏาคารวเร รมฺเม, สพฺพโสณฺณมเย สุเภ;
มญฺจกํ สมาโรเปสุํ, ยตฺถ สุตฺตาสิ โคตมีฯ
‘‘จตฺตาโร โลกปาลา เต, อํเสหิ สมธารยุํ;
เสสา สกฺกาทิกา เทวา, กูฏาคาเร สมคฺคหุํฯ
‘‘กูฏาคารานิ สพฺพานิ, อาสุํ ปญฺจสตานิปิ;
สรทาทิจฺจวณฺณานิ, วิสฺสกมฺมกตานิ หิฯ
‘‘สพฺพา
เทวานํ ขนฺธมารุฬฺหา, นิยฺยนฺติ อนุปุพฺพโสฯ
‘‘สพฺพโส ฉาทิตํ อาสิ, วิตาเนน นภตฺตลํ;
สตารา จนฺทสูรา จ, ลญฺฉิตา กนกามยาฯ
‘‘ปฏากา อุสฺสิตาเนกา, วิตตา ปุปฺผกญฺจุกา;
โอคตากาสปทุมา, มหิยา ปุปฺผมุคฺคตํฯ
‘‘ทิสฺสนฺติ
มชฺฌํ คโตปิ จาทิจฺโจ, น ตาเปสิ สสี ยถาฯ
‘‘เทวา ทิพฺเพหิ คนฺเธหิ, มาเลหิ สุรภีหิ จ;
วาทิเตหิ จ นจฺเจหิ, สงฺคีตีหิ จ ปูชยุํฯ
‘‘นาคาสุรา จ พฺรหฺมาโน, ยถาสตฺติ ยถาพลํ;
ปูชยิํสุ จ นิยฺยนฺติํ, นิพฺพุตํ พุทฺธมาตรํฯ
‘‘สพฺพาโย ปุรโต นีตา, นิพฺพุตา สุคโตรสา;
โคตมี นิยฺยเต ปจฺฉา, สกฺกตา พุทฺธโปสิกาฯ
‘‘ปุรโต
ปจฺฉา สสาวโก พุทฺโธ, ปูชตฺถํ ยาติ มาตุยาฯ
‘‘พุทฺธสฺส ปรินิพฺพานํ, เนทิสํ อาสิ ยาทิสํ;
โคตมีปรินิพฺพานํ, อเตวจฺฉริยํ อหุฯ
‘‘พุทฺโธ พุทฺธสฺส นิพฺพาเน, โนปฏิยาทิ ภิกฺขโว;
พุทฺโธ โคตมินิพฺพาเน, สาริปุตฺตาทิกา ตถาฯ
‘‘จิตกานิ
คนฺธจุณฺณปกิณฺณานิ, ฌาปยิํสุ จ ตา ตหิํฯ
‘‘เสสภาคานิ ฑยฺหิํสุ, อฏฺฐี เสสานิ สพฺพโส;
อานนฺโท จ ตทาโวจ, สํเวคชนกํ วโจฯ
‘‘โคตมี นิธนํ ยาตา, ฑยฺหญฺจสฺส สรีรกํ;
สงฺเกตํ พุทฺธนิพฺพานํ, น จิเรน ภวิสฺสติฯ
‘‘ตโต โคตมิธาตูนิ, ตสฺสา ปตฺตคตานิ โส;
อุปนาเมสิ นาถสฺส, อานนฺโท พุทฺธโจทิโตฯ
‘‘ปาณินา ตานิ ปคฺคยฺห, อโวจ อิสิสตฺตโม;
มหโต สารวนฺตสฺส, ยถา รุกฺขสฺส ติฏฺฐโตฯ
‘‘โย โส มหตฺตโร ขนฺโธ, ปลุชฺเชยฺย อนิจฺจตา;
ตถา ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส, โคตมี ปรินิพฺพุตาฯ
‘‘อโห
สารีรมตฺตเสสาย, นตฺถิ โสกปริทฺทโวฯ
‘‘น โสจิยา ปเรสํ สา, ติณฺณสํสารสาครา;
ปริวชฺชิตสนฺตาปา, สีติภูตา สุนิพฺพุตาฯ
‘‘ปณฺฑิตาสิ มหาปญฺญา, ปุถุปญฺญา ตเถว จ;
รตฺตญฺญู ภิกฺขุนีนํ สา, เอวํ ธาเรถ ภิกฺขโวฯ
‘‘อิทฺธีสุ จ วสี อาสิ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
เจโตปริยญาณสฺส, วสี อาสิ จ โคตมีฯ
‘‘ปุพฺเพนิวาสมญฺญาสิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ตสฺสา ปุนพฺภโวฯ
‘‘อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ
ปริสุทฺธํ อหุ ญาณํ, ตสฺมา โสจนิยา น สาฯ
‘‘อโยฆนหตสฺเสว
อนุปุพฺพูปสนฺตสฺส, ยถา น ญายเต คติฯ
‘‘เอวํ สมฺมา วิมุตฺตานํ, กามพนฺโธฆตารินํ;
ปญฺญาเปตุํ คติ นตฺถิ, ปตฺตานํ อจลํ สุขํฯ
‘‘อตฺตทีปา ตโต โหถ, สติปฏฺฐานโคจรา;
ภาเวตฺวา สตฺตโพชฺฌงฺเค, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสถา’’ติฯ (อป. เถรี ๒.๒.๙๗-๒๘๘);
มหาปชาปติโคตมีเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. คุตฺตาเถรีคาถาวณฺณนา
คุตฺเต ยทตฺถํ ปพฺพชฺชาติอาทิกา คุตฺตาย เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี อนุกฺกเมน สมฺภตวิโมกฺขสมฺภารา หุตฺวา, ปริปกฺกกุสลมูลา สุคตีสุเยว สํสรนฺตี อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺตา, คุตฺตาติสฺสา นามํ อโหสิฯ สา วิญฺญุตํ ปตฺวา อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา โจทิยมานา ฆราวาสํ ชิคุจฺฉนฺตี มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา มหาปชาปติโคตมิยา สนฺติเก ปพฺพชิฯ ปพฺพชิตฺวา
๑๖๓.
‘‘คุตฺเต ยทตฺถํ ปพฺพชฺชา, หิตฺวา ปุตฺตํ วสุํ ปิยํ;
ตเมว อนุพฺรูเหหิ, มา จิตฺตสฺส วสํ คมิฯ
๑๖๔.
‘‘จิตฺเตน
อเนกชาติสํสารํ, สนฺธาวนฺติ อวิทฺทสูฯ
๑๖๕.
‘‘กามาจฺฉนฺทญฺจ
สีลพฺพตปรามาสํ, วิจิกิจฺฉํ จ ปญฺจมํฯ
๑๖๖.
‘‘สํโยชนานิ เอตานิ, ปชหิตฺวาน ภิกฺขุนี;
โอรมฺภาคมนียานิ, นยิทํ ปุนเรหิสิฯ
๑๖๗.
‘‘ราคํ มานํ อวิชฺชญฺจ, อุทฺธจฺจญฺจ วิวชฺชิย;
สํโยชนานิ เฉตฺวาน, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสสิฯ
๑๖๘.
‘‘เขเปตฺวา ชาติสํสารํ, ปริญฺญาย ปุนพฺภวํ;
ทิฏฺเฐว ธมฺเม นิจฺฉาตา, อุปสนฺตา จริสฺสสี’’ติฯ – อิมา คาถา อาภาสิ;
ตตฺถ ตเมว อนุพฺรูเหหีติ ยทตฺถํ ยสฺส กิเลสปรินิพฺพานสฺส ขนฺธปรินิพฺพานสฺส จ อตฺถายฯ หิตฺวา ปุตฺตํ วสุํ ปิยนฺติ ปิยายิตพฺพํ ญาติปริวฏฺฏํ โภคกฺขนฺธญฺจ หิตฺวา มม สาสเน ปพฺพชฺชา พฺรหฺมจริยวาโส อิจฺฉิโต, ตเมว วฑฺเฒยฺยาสิ สมฺปาเทยฺยาสิฯ มา จิตฺตสฺส วสํ คมีติ ทีฆรตฺตํ รูปาทิอารมฺมณวเสน วฑฺฒิตสฺส กูฏจิตฺตสฺส วสํ มา คจฺฉิฯ
ยสฺมา จิตฺตํ นาเมตํ มายูปมํ, เยน วญฺจิตา อนฺธปุถุชฺชนา มารวสานุคา สํสารํ นาติวตฺตนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺเตน วญฺจิตา’’ติอาทิฯ
สํโยชนานิ เอตานีติ เอตานิ ‘‘กามจฺฉนฺทญฺจ พฺยาปาท’’นฺติอาทินา ยถาวุตฺตานิ ปญฺจ พนฺธนฏฺเฐน สํโยชนานิฯ ปชหิตฺวานาติ อนาคามิมคฺเคน สมุจฺฉินฺทิตฺวาฯ ภิกฺขุนีติ ตสฺสา อาลปนํฯ โอรมฺภาคมนียานีติ รูปารูปธาตุโต เหฏฺฐาภาเค กามธาตุยํ มนุสฺสชีวสฺส หิตานิ อุปการานิ ตตฺถ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยภาวโตฯ ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ ‘‘โอรมาคมนียานี’’ติ ปาฬิ, โส เอวตฺโถฯ นยิทํ ปุนเรหิสีติ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปหาเนน อิทํ กามฏฺฐานํ กามภวํ
ราคนฺติ รูปราคญฺจ อรูปราคญฺจฯ มานนฺติ อคฺคมคฺควชฺฌํ มานํฯ อวิชฺชญฺจ อุทฺธจฺจญฺจาติ เอตฺถาปิ วิวชฺชิยาติ วิปสฺสนาย วิกฺขมฺเภตฺวาฯ สํโยชนานิ เฉตฺวานาติ เอตานิ รูปราคาทีนิ ปญฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อรหตฺตมคฺเคน สมุจฺฉินฺทิตฺวาฯ ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสสีติ สพฺพสฺสาปิ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริยนฺตํ ปริโยสานํ ปาปุณิสฺสสิฯ
เขเปตฺวา ชาติสํสารนฺติ ชาติ สมูลิกสํสารปวตฺติํ ปริโยสาเปตฺวาฯ นิจฺฉาตาติ นิตฺตณฺหาฯ อุปสนฺตาติ สพฺพโส กิเลสานํ วูปสเมน อุปสนฺตาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ
เอวํ สตฺถารา อิมาสุ คาถาสุ ภาสิตาสุ คาถาปริโยสาเน เถรี สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา อุทานวเสน ภควตา ภาสิตนิยาเมเนว อิมา คาถา อภาสิฯ เตเนว ตา เถริยา คาถา นาม ชาตาฯ
คุตฺตาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. วิชยาเถรีคาถาวณฺณนา
จตุกฺขตฺตุนฺติอาทิกา วิชยาย เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี, อนุกฺกเมน ปริพฺรูหิตกุสลมูลา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตี, อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห อญฺญตรสฺมิํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา เขมาย
๑๖๙.
‘‘จตุกฺขตฺตุํ
อลทฺธา เจตโส สนฺติํ, จิตฺเต อวสวตฺตินีฯ
๑๗๐.
‘‘ภิกฺขุนิํ
สา เม ธมฺมมเทเสสิ, ธาตุอายตนานิ จฯ
๑๗๑.
‘‘จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, อินฺทฺริยานิ พลานิ จ;
โพชฺฌงฺคฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ, อุตฺตมตฺถสฺส ปตฺติยาฯ
๑๗๒.
‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, กโรนฺตี อนุสาสนิํ;
รตฺติยา ปุริเม ยาเม, ปุพฺพชาติมนุสฺสริํฯ
๑๗๓.
‘‘รตฺติยา มชฺฌิเม ยาเม, ทิพฺพจกฺขุํ วิโสธยิํ;
รตฺติยา ปจฺฉิเม ยาเม, ตโมขนฺธํ ปทาลยิํฯ
๑๗๔.
‘‘ปีติสุเขน จ กายํ, ผริตฺวา วิหริํ ตทา;
สตฺตมิยา ปาเท ปสาเรสิํ, ตโมขนฺธํ ปทาลิยา’’ติฯ –
อิมา คาถา อภาสิฯ
ตตฺถ ภิกฺขุนินฺติ เขมาเถริํ สนฺธาย วทติฯ
โพชฺฌงฺคฏฺฐงฺคิกํ มคฺคนฺติ สตฺตโพชฺฌงฺคญฺจ อฏฺฐงฺคิกญฺจ อริยมคฺคํฯ อุตฺตมตฺถสฺส ปตฺติยาติ อรหตฺตสฺส นิพฺพานสฺเสว วา ปตฺติยา อธิคมายฯ
ปีติสุเขนาติ กายนฺติ ตํสมฺปยุตฺตํ นามกายํ ตทนุสาเรน รูปกายญฺจฯ ผริตฺวาติ ผุสิตฺวา พฺยาเปตฺวา วาฯ สตฺตมิยา ปาเท ปสาเรสินฺติ วิปสฺสนาย อารทฺธทิวสโต สตฺตมิยํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิตฺวา ปาเท ปสาเรสิํฯ กถํ? ตโมขนฺธํ ปทาลิย, อปฺปทาลิตปุพฺพํ โมหกฺขนฺธํ อคฺคมคฺคญาณาสินา ปทาเลตฺวาฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ
วิชยาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ฉกฺกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ