๔. กุณฺฑธานวคฺโค
๑. กุณฺฑธานตฺเถรอปทานวณฺณนา
สตฺตาหํ ปฏิสลฺลีนนฺติอาทิกํ อายสฺมโต กุณฺฑธานตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุตฺตนเยน ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ปฐมํ สลากํ คณฺหนฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ตทนุรูปํ ปุญฺญํ กโรนฺโต วิจริฯ โส เอกทิวสํ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย นิสินฺนสฺส มโนสิลาจุณฺณปิญฺชรํ มหนฺตํ กทลิผลกณฺณิกํ อุปเนสิ, ตํ ภควา ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เอกาทสกฺขตฺตุํ เทเวสุ เทวรชฺชํ กาเรสิฯ จตุวีสติวาเร จ ราชา อโหสิ จกฺกวตฺตีฯ
โส
อเถโก เถโร เอกสฺส หตฺเถ ปตฺตจีวรํ ทตฺวา สรีรวฬญฺชนตฺถํ อุทกผาสุกฏฺฐานํ คนฺตฺวา โธตหตฺถปาโท หุตฺวา คุมฺพสมีปโต นิกฺขมติฯ ภุมฺมเทวตา ตสฺส เถรสฺส ปจฺฉโต ปจฺฉโต อุตฺตมรูปา อิตฺถี หุตฺวา เกเส วิธุนิตฺวา สํวิธาย พนฺธนฺตี วิย ปิฏฺฐิยํ ปํสุํ ปุญฺฉมานา วิย สาฏกํ สํวิธาย นิวาสยมานา วิย จ หุตฺวา เถรสฺส ปทานุปทิกา หุตฺวา คุมฺพโต นิกฺขนฺตา
ตโต
ภุมฺมเทวตา ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน เอกํ พุทฺธนฺตรํ อปายโต น มุจฺจิตฺถฯ สเจ ปน กาเลน กาลํ มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉติ, อญฺเญน เยน เกนจิ กโต โทโส ตสฺเสว อุปริ ปตติฯ โส อมฺหากํ ภควโต อุปฺปนฺนกาเล สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, ธานมาณโวติสฺส นามํ
คาเม กุณฺฑธาโน เถโรติ นามํ ชาตํฯ โส อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย เตหิ กริยมานํ เกฬิํ สหิตุํ อสกฺโกนฺโต อุมฺมาทํ คเหตฺวา ‘‘ตุมฺเห โกณฺฑา, ตุมฺหากํ อุปชฺฌาโย โกณฺโฑ, อาจริโย โกณฺโฑ’’ติ วทติฯ อถ นํ สตฺถุ อาโรเจสุํ – ‘‘กุณฺฑธาโน, ภนฺเต, ทหรสามเณเรหิ สทฺธิํ เอวํ ผรุสวาจํ วทตี’’ติฯ สตฺถา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ธาน, ทหรสามเณเรหิ สทฺธิํ ผรุสวาจํ วทสี’’ติ ปุจฺฉิฯ เตน ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ วุตฺเต – ‘‘กสฺมา เอวํ วทสี’’ติ อาหฯ ‘‘ภนฺเต, นิพทฺธํ วิเหสํ สหิตุํ อสกฺโกนฺโต เอวํ กเถมี’’ติ
‘‘มาโวจ ผรุสํ กญฺจิ, วุตฺตา ปฏิวเทยฺยุ ตํ;
ทุกฺขา หิ สารมฺภกถา, ปฏิทณฺฑา ผุเสยฺยุ ตํฯ
‘‘สเจ เนเรสิ อตฺตานํ, กํโส อุปหโต ยถา;
เอส ปตฺโตสิ นิพฺพานํ, สารมฺโภ เต น วิชฺชตี’’ติฯ (ธ. ป. ๑๓๓-๑๓๔) –
อิมญฺจ ปน ตสฺส เถรสฺส มาตุคาเมน สทฺธิํ วิจรณภาวํ โกสลรญฺโญปิ กถยิํสุฯ ราชา ‘‘คจฺฉถ, ภเณ, นํ วีมํสถา’’ติ เปเสตฺวา สยมฺปิ มนฺเทเนว ปริวาเรน สทฺธิํ เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอกมนฺเต โอโลเกนฺโต อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ เถโร สูจิกมฺมํ กโรนฺโต นิสินฺโน โหติฯ สาปิ อิตฺถี อวิทูเร ฐาเน ฐิตา วิย ปญฺญายติฯ
ราชา
ตทา มหาสุภทฺทา อุคฺคนคเร มิจฺฉาทิฏฺฐิกุเล วสมานา ‘‘สตฺถา มํ อนุกมฺปตู’’ติ อุโปสถงฺคํ อธิฏฺฐาย นิรามคนฺธา หุตฺวา อุปริปาสาทตเล ฐิตา ‘‘อิมานิ ปุปฺผานิ อนฺตเร อฏฺฐตฺวา ทสพลสฺส มตฺถเก วิตานํ หุตฺวา ติฏฺฐนฺตุ, ทสพโล อิมาย สญฺญาย สฺเว ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหตู’’ติ สจฺจกิริยํ กตฺวา อฏฺฐ สุมนปุปฺผมุฏฺฐิโย วิสฺสชฺเชสิฯ ปุปฺผานิ คนฺตฺวา ธมฺมเทสนาเวลาย สตฺถุ มตฺถเก วิตานํ หุตฺวา อฏฺฐํสุฯ สตฺถา ตํ สุมนปุปฺผวิตานํ ทิสฺวา จิตฺเตเนว สุภทฺทาย ภิกฺขํ อธิวาเสตฺวา ปุนทิวเส อรุเณ อุฏฺฐิเต
๑. เอวํ โส ปูริตปุญฺญสมฺภารานุรูเปน อรหา หุตฺวา ปตฺตเอตทคฺคฏฺฐาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สตฺตาหํ ปฏิสลฺลีนนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สตฺถาหํ สตฺตทิวสํ นิโรธสมาปตฺติวิหาเรน ปฏิสลฺลีนํ วิเวกภูตนฺติ อตฺโถฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
กุณฺฑธานตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ
๒. สาคตตฺเถรอปทานวณฺณนา
โสภิโต นาม นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต สาคตตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต โสภิโต นาม หุตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปญฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโยฯ โส เอกทิวสํ ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณสิริยา โสภมานํ อุยฺยานทฺวาเรน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อตีว ปสนฺนมานโส อเนเกหิ อุปาเยหิ อเนเกหิ คุณวณฺเณหิ โถมนํ อกาสิฯ ภควา ตสฺส โถมนํ สุตฺวา ‘‘อนาคเต โคตมสฺส ภควโต สาสเน สาคโต นาม สาวโก ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากรณํ อทาสิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ปุญฺญานิ กโรนฺโต ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโตฯ กปฺปสตสหสฺสเทวมนุสฺเสสุ อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมิํ กุลเคเห นิพฺพตฺโตฯ ตสฺส มาตาปิตโร สาคโตติ นามํ กริํสุฯ โส สาสเน ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตฯ
๑๗. เอวํ โส ปุญฺญสมฺภารานุรูเปน ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต โสภิโต นาม นาเมนาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตทา ปุญฺญสมฺภารสฺส ปริปูรณสมเย นาเมน โสภิโต นาม พฺราหฺมโณ อโหสินฺติ สมฺพนฺโธฯ
๒๑. วิปถา อุทฺธริตฺวานาติ วิรุทฺธปถา กุมคฺคา, อุปฺปถา วา อุทฺธริตฺวา อปเนตฺวาฯ ปถํ อาจิกฺขเสติ, ภนฺเต, สพฺพญฺญุ ตุวํ ปถํ สปฺปุริสมคฺคํ นิพฺพานาธิคมนุปายํ อาจิกฺขเส กเถสิ เทเสสิ วิภชิ อุตฺตานิํ อกาสีติ อตฺโถฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
สาคตตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ
๓. มหากจฺจานตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรนาถสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต กจฺจานตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล คหปติมหาสาลกุลเคเห นิพฺพตฺเตตฺวา วุทฺธิปฺปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ
โส เตน ปุญฺญกมฺเมน อปราปรํ สุคตีสุเยว ปริวตฺเตตฺวา กสฺสปทสพลสฺส กาเล พาราณสิยํ กุลฆเร นิพฺพตฺติตฺวา ปรินิพฺพุเต ภควติ สุวณฺณเจติยกรณฏฺฐานํ ทสสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณิฏฺฐกาย ปูชํ กตฺวา ‘‘ภควา มยฺหํ นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน สรีรํ สุวณฺณวณฺณํ โหตู’’ติ ปตฺถรํ อกาสิฯ ตโต ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ กญฺจนมาณโวตฺเวว นามํ กริํสุฯ โส วุทฺธิมนฺวาย ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา ปิตุ อจฺจเยน ปุโรหิตฏฺฐานํ ลภิฯ โส โคตฺตวเสน กจฺจาโนติ ปญฺญายิตฺถฯ
ราชา จณฺฑปชฺโชโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา, ‘‘อาจริย, ตฺวํ ตตฺถ คนฺตฺวา สตฺถารํ อิธาเนหี’’ติ
๓๑. เอวํ โส ปตฺตอรหตฺตผโล ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ ยทิทํ มหากจฺจาโน’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๘๘, ๑๙๗) เอตทคฺคฏฺฐานํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรนาถสฺสาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปทุมํ นาม เจติยนฺติ ปทุเมหิ ฉาทิตตฺตา วา ปทุมากาเรหิ กตตฺตา วา ภควโต วสนคนฺธกุฏิวิหาโรว ปูชนียภาเวน เจติยํ, ยถา ‘‘โคตมกเจติยํ, อาฬวกเจติย’’นฺติ วุตฺเต เตสํ ยกฺขานํ นิวสนฏฺฐานํ ปูชนียฏฺฐานตฺตา สิลาสนํ การยิตฺวาติ ตสฺสา ปทุมนามิกาย คนฺธกุฏิยา ปุปฺผาธารตฺถาย เหฏฺฐา ผลิกมยํ สิลาสนํ กาเรตฺวาฯ สุวณฺเณนาภิเลปยินฺติ ตํ สิลาสนํ ชมฺโพนทสุวณฺเณน อภิวิเสเสน เลปยิํ ฉาเทสินฺติ อตฺโถฯ
๓๒. รตนามยํ ปคฺคยฺห มุทฺธนิ ธาเรตฺวา วาฬพีชนิญฺจ เสตปวรจามริญฺจ ปคฺคยฺห พุทฺธสฺส อภิโรปยิํฯ โลกพนฺธุสฺส ตาทิโนติ สกลโลกพนฺธุสทิสสฺส ตาทิคุณสมงฺคิสฺส พุทฺธสฺส ธาเรสินฺติ อตฺโถฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
มหากจฺจานตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ
๔. กาฬุทายิตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต กาฬุทายิตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร
โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส กปิลวตฺถุสฺมิํเยว อมจฺจเคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, โพธิสตฺเตน สทฺธิํ เอกทิวสํเยว ชาโตติ ตํ ทิวสํเยว นํ ทุกูลจุมฺพฏเก นิปชฺชาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺฐานตฺถาย นยิํสุฯ โพธิสตฺเตน หิ สทฺธิํ โพธิรุกฺโข, ราหุลมาตา, จตฺตาโร นิธี, อาโรหนหตฺถี, อสฺสกณฺฑโก, อานนฺโท, ฉนฺโน, กาฬุทายีติ อิเม สตฺต เอกทิวเส ชาตตฺตา สหชาตา นาม อเหสุํฯ อถสฺส นามคฺคหณทิวเส สกลนครสฺส อุทคฺคจิตฺตทิวเส ชาตตฺตา อุทายิตฺเวว นามํ อกํสุฯ โถกํ กาฬธาตุกตฺตา ปน กาฬุทายีติ ปญฺญายิตฺถฯ โส โพธิสตฺเตน สทฺธิํ กุมารกีฬํ กีฬนฺโต วุทฺธิํ อคมาสิฯ
อปรภาเค โลกนาเถ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา อนุกฺกเมน สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺเต สุทฺโธทนมหาราชา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา
อถ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘เอตฺตกา ชนา มยิ สิเนหาภาเวน ทสพลสฺส อิธาคมนตฺถาย น กิญฺจิ กถยิํสุ, อยํ โข อุทายิ ทสพเลน สมวโย, สหปํสุกีฬิโก, มยิ จ สิเนโห อตฺถิ, อิมํ เปเสสฺสามี’’ติ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ตาต, ตฺวํ ปุริสสหสฺสปริวาโร ราชคหํ คนฺตฺวา ทสพลํ อิธาเนหี’’ติ วตฺวา เปเสสิฯ โส ปน คจฺฉนฺโต ‘‘สจาหํ, เทว, ปพฺพชิตุํ ลภิสฺสามิ, เอวาหํ ภควนฺตํ อิธาเนสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘ยํ กิญฺจิ กตฺวา มม ปุตฺตํ ทสฺเสหี’’ติ วุตฺโต ราชคหํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนเวลายํ ปริสปริยนฺเต ฐิโต ธมฺมํ สุตฺวา สปริวาโร
‘‘องฺคาริโน ทานิ ทุมา ภทนฺเต, ผเลสิโน ฉทนํ วิปฺปหาย;
เต อจฺจิมนฺโตว ปภาสยนฺติ, สมโย มหาวีร ภาคี รถานํฯ
‘‘ทุมานิ ผุลฺลานิ มโนรมานิ, สมนฺตโต สพฺพทิสา ปวนฺติ;
ปตฺตํ ปหาย ผลมาสสานา, กาโล อิโต ปกฺกมนาย วีรฯ
‘‘เนวาติสีตํ
ปสฺสนฺตุ ตํ สากิยา โกฬิยา จ, ปจฺฉามุขํ โรหินิยํ ตรนฺตํฯ
‘‘อาสาย กสเต เขตฺตํ, พีชํ อาสาย วปฺปติ;
อาสาย วาณิชา ยนฺติ, สมุทฺทํ ธนหารกา;
ยาย อาสาย ติฏฺฐามิ, สา เม อาสา สมิชฺฌตุฯ (เถรคา. ๕๒๗-๕๓๐);
‘‘นาติสีตํ นาติอุณฺหํ, นาติทุพฺภิกฺขฉาตกํ;
สทฺทลา หริตา ภูมิ, เอส กาโล มหามุนิฯ (อ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๒๒๕);
‘‘ปุนปฺปุนญฺเจว วปนฺติ พีชํ, ปุนปฺปุนํ วสฺสติ เทวราชา;
ปุนปฺปุนํ เขตฺตํ กสนฺติ กสฺสกา, ปุนปฺปุนํ ธญฺญมุเปติ รฏฺฐํฯ
‘‘ปุนปฺปุนํ ยาจนกา จรนฺติ, ปุนปฺปุนํ ทานปฺปตี ททนฺติ;
ปุนปฺปุนํ ทานปฺปตี ททิตฺวา, ปุนปฺปุนํ สคฺคมุเปนฺติ ฐานํฯ
‘‘วีโร
มญฺญามหํ สกฺกติ เทวเทโว, ตยา หิ ชาโต มุนิ สจฺจนาโมฯ
‘‘สุทฺโธทโน นาม ปิตา มเหสิโน, พุทฺธสฺส มาตา ปน มายนามา;
ยา โพธิสตฺตํ ปริหริย กุจฺฉินา, กายสฺส เภทา ติทิวมฺหิ โมทติฯ
‘‘สา โคตมี กาลกตา อิโต จุตา, ทิพฺเพหิ กาเมหิ สมงฺคิภูตา;
สา โมทติ กามคุเณหิ ปญฺจหิ, ปริวาริตา เทวคเณหิ เตหี’’ติฯ (เถรคา. ๕๓๑-๕๓๕);
อิมา องฺคาริโนติ องฺคารานิ วิยาติ องฺคารานิฯ องฺคารานิ รตฺตปวาฬวณฺณานิ รุกฺขานํ ปุปฺผผลานิ, ตานิ เอเตสํ สนฺตีติ ทานีติ อิมสฺมิํ กาเลฯ ทุมาติ รุกฺขาฯ ภทนฺเตติ ภทฺทํ อนฺเต เอตสฺสาติ, ‘‘ภทนฺเต’’ติ เอกสฺส ท-การสฺส โลปํ กตฺวา วุจฺจติฯ คุณวิเสสยุตฺโต, คุณวิเสสยุตฺตานญฺจ อคฺคภูโต สตฺถาฯ ตสฺมา, ภทนฺเตติ สตฺถุ อาลปนเมว, ปจฺจตฺตวจนญฺเจตํ เอการนฺตํ ‘‘สุคเต ปฏิกมฺเม สุเข ทุกฺเข ชีเว’’ติอาทีสุ วิยฯ อิธ ปน สมฺโพธนฏฺเฐ ทฏฺฐพฺพํฯ เตน วุตฺตํ, ‘‘ภทนฺเตติ อาลปน’’นฺติฯ ‘‘ภทฺทสทฺเทน สมานตฺถํ ปทนฺตรเมก’’นฺติ เกจิฯ ผลานิ เอสนฺตีติ ผเลสิโนฯ อเจตเนปิ หิ สเจตนกิริยํ อาหฯ เอวํ เถเรน ยาจิโต ภควา ตตฺถ คมเน พหูนํ วิเสสาธิคมนํ ทิสฺวา วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต ราชคหโต อตุริตจาริกาวเสน กปิลวตฺถุคามิมคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ เถโร อิทฺธิยา กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา รญฺโญ ปุรโต อากาเส ฐิโตว อทิฏฺฐปุพฺพเวสํ ทิสฺวา รญฺญา ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ ปุจฺฉิโต ‘‘อมจฺจปุตฺตํ ตยา ภควโต สนฺติกํ เปสิตํ มํ น ชานาสิ, ตฺวํ เอวํ ปน ชานาหี’’ติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘พุทฺธสฺส ปุตฺโตมฺหิ อสยฺหสาหิโน, องฺคีรสสฺสปฺปฏิมสฺส ตาทิโน;
ปิตุปิตา มยฺหํ ตุวํสิ สกฺก, ธมฺเมน เม โคตม อยฺยโกสี’’ติฯ (เถรคา. ๕๓๖) –
คาถมาหฯ
ตตฺถ พุทฺธสฺส ปุตฺโตมฺหีติ สพฺพญฺญุพุทฺธสฺส โอรสฺส ปุตฺโต อมฺหิฯ อสยฺหสาหิโนติ อภิสมฺโพธิโต ปุพฺเพ ฐเปตฺวา มหาโพธิสตฺตํ อญฺเญหิ สหิตุํ วหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อสยฺหสฺส สกลสฺส โพธิสมฺภารสฺส มหาการุณิกาธิการสฺส จ สหนโต วหนโต, ตโต ปรมฺปิ อญฺเญหิ สหิตุํ อภิภวิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อสยฺหานํ ปญฺจนฺนํ มารานํ สหนโต อภิภวนโต, อาสยานุสยจริตาธิมุตฺติอาทิวิภาคาวโพธเนน ยถารหํ เวเนยฺยานํ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ อนุสาสนีสงฺขาตสฺส อญฺเญหิ อสยฺหสฺส พุทฺธกิจฺจสฺส องฺคีรสสฺสาติ องฺคีกตสีลาทิสมฺปตฺติกสฺสฯ องฺคมงฺเคหิ นิจฺฉรณกโอภาสสฺสาติ อปเรฯ เกจิ ปน ‘‘องฺคีรโส, สิทฺธตฺโถติ ทฺเว นามานิ ปิตราเยว คหิตานี’’ติ วทนฺติฯ อปฺปฏิมสฺสาติ อนูปมสฺสฯ อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ ตาทิลกฺขณปฺปตฺติยา ตาทิโนฯ ปิตุปิตา มยฺหํ ตุวํสีติ อริยชาติวเสน มยฺหํ ปิตุ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โลกโวหาเรน ตฺวํ ปิตา อสิฯ สกฺกาติ ชาติวเสน ราชานํ อาลปติฯ ธมฺเมนาติ สภาเวน อริยชาติ โลกิยชาตีติ ทฺวินฺนํ ชาตีนํ สภาวสโมธาเนนฯ โคตมาติ ราชานํ โคตฺเตน อาลปติฯ อยฺยโกสีติ ปิตามโห อสิฯ เอตฺถ จ ‘‘พุทฺธสฺส ปุตฺโตมฺหี’’ติอาทิํ วทนฺโต เถโร อญฺญํ พฺยากาสิฯ
เอวํ ปน อตฺตานํ ชานาเปตฺวา หฏฺฐตุฏฺเฐน รญฺญา มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน ปฏิยาทิตสฺส นานคฺครสโภชนสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา ทินฺเน คมนาการํ ทสฺเสสิฯ ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, คนฺตุกามตฺถ, ภุญฺชถา’’ติ จ วุตฺเต, ‘‘สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภุญฺชิสฺสามี’’ติฯ ‘‘กหํ ปน สตฺถา’’ติ? ‘‘วีสติสหสฺสภิกฺขุปริวาโร ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย มคฺคํ ปฏิปนฺโน’’ติฯ ‘‘ตุมฺเห อิมํ ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชถ, อญฺญํ ภควโต หริสฺสถฯ ยาว จ มม ปุตฺโต อิมํ นครํ สมฺปาปุณาติ, ตาวสฺส อิโต ปิณฺฑปาตํ หรถา’’ติ วุตฺเต เถโร ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา รญฺโญ ปริสาย จ ธมฺมํ กเถตฺวา สตฺถุ อาคมนโต ปุเรตรเมว สกลราชนิเวสนํ รตนตฺตเย อภิปฺปสนฺนํ กโรนฺโต สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานํเยว สตฺถุ อาหริตพฺพภตฺตปุณฺณํ ปตฺตํ อากาเส วิสฺสชฺเชตฺวา สยมฺปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปิณฺฑปาตํ อุปนาเมตฺวา สตฺถุ หตฺเถ ฐเปสิฯ สตฺถา ตํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิฯ เอวํ สฏฺฐิโยชนมคฺเค ทิวเส ทิวเส โยชนํ คจฺฉนฺตสฺส ภควโต ราชเคหโตเยว ปิณฺฑปาตํ อาหริตฺวา อทาสิฯ อถ นํ ภควา ‘‘อยํ มยฺหํ ปิตุโน สกลนิเวสนํ ปสาเทตี’’ติ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ กุลปฺปสาทกานํ ภิกฺขูนํ ยทิทํ กาฬุทายี’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๑๙, ๒๒๕) กุลปฺปสาทกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ
๔๘-๙. เอวํ โส กตปุญฺญสมฺภารานุรูเปน อรหตฺตํ ปตฺวา ปตฺตเอตทคฺคฏฺฐาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ปทุมุตฺตรสฺส พุทฺธสฺสาติอาทิมาหฯ อทฺธานํ ปฏิปนฺนสฺสาติ อปรรฏฺฐํ คมนตฺถาย ทูรมคฺคํ ปฏิปชฺชนฺตสฺสฯ จรโต จาริกํ ตทาติ อนฺโตมณฺฑลํ มชฺเฌมณฺฑลํ พหิมณฺฑลนฺติ ตีณิ มณฺฑลานิ ตทา จาริกํ จรโต จรนฺตสฺส ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส ภควโต สุผุลฺลํ สุฏฺฐุ ผุลฺลํ ปโพธิตํ คยฺห คเหตฺวา น เกวลเมว ปทุมํ, อุปฺปลญฺจ มลฺลิกํ วิกสิตํ อหํ คยฺห อุโภหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา ปูเรสินฺติ สมฺพนฺโธฯ ปรมนฺนํ คเหตฺวานาติ ปรมํ อุตฺตมํ เสฏฺฐํ มธุรํ สพฺพสุปกฺกํ สาลิโอทนํ คเหตฺวา สตฺถุโน อทาสิํ โภเชสินฺติ อตฺโถฯ
๙๗. สกฺยานํ นนฺทิชนโนติ สกฺยราชกุลานํ ภควโต ญาตีนํ อาโรหปริณาหรูปโยพฺพนวจนาลปนสมฺปตฺติยา นนฺทํ ตุฏฺฐิํ ชเนนฺโต อุปฺปาเทนฺโตฯ ญาติพนฺธุ ภวิสฺสตีติ ญาโต ปากโฏ พนฺธุ ภวิสฺสติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ
กาฬุทายิตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ
๕. โมฆราชตฺเถรอปทานวณฺณนา
อตฺถทสฺสี ตุ ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต โมฆราชตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ลูขจีวรธรานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา ตํ ฐานนฺตรํ อากงฺขนฺโต ปณิธานํ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล ปุน พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คโต เอกทิวสํ อตฺถทสฺสิํ ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ รถิยํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา สิรสิ อญฺชลิํ กตฺวา ‘‘ยาวตา รูปิโน สตฺถา’’ติอาทีหิ ฉหิ คาถาหิ อภิตฺถวิตฺวา ภาชนํ ปูเรตฺวา มธุํ อุปเนสิฯ สตฺถา ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปภควโต กาเล กฏฺฐวาหนสฺส นาม รญฺโญ อมจฺโจ หุตฺวา นิพฺพตฺโต เตน สตฺถุ อานยนตฺถาย โมฆราชาติ ลทฺธนาโม พาวรียพฺราหฺมณสฺส
๖๔. เอวํ อตฺถทสฺสี ตุ ภควาติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวฯ
๗๓. ปุฏกํ ปูรยิตฺวานาติ ปุฏกํ วุจฺจติ วารกํ, ฆฏํ วาฯ อเนฬกํ นิทฺโทสํ มกฺขิกณฺฑวิรหิตํ ขุทฺทมธุนา ฆฏํ ปูเรตฺวา ตํ อุโภหิ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห ปกาเรน อาทเรน คเหตฺวา มเหสิโน ภควโต อุปเนสินฺติ สมฺพนฺโธฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ
โมฆราชตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ
๖. อธิมุตฺตตฺเถรอปทานวณฺณนา
นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต อธิมุตฺตตฺเถรสฺส อปทานํ (เถรคา. อฏฺฐ. ๒.อธิมุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา)ฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิมฺหิ โลกนาเถ ปรินิพฺพุเต เอกสฺมิํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺโน ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา อุจฺฉูหิ มณฺฑปํ กาเรตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปริโยสาเน สนฺติปทํ ปณิเธสิฯ โส ตโต จุโต เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมิํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สาสเน ปสีทิตฺวา สทฺธาย ปติฏฺฐิตตฺตา อธิมุตฺตตฺเถโรติ ปากโฏฯ
๘๔. เอวํ นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
อธิมุตฺตตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ
๗. ลสุณทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ ลสุณทายกตฺเถโรติ ปากโฏฯ
๘๙. อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาหฯ ตตฺถ หิมาลยปพฺพตสฺส ปริโยสาเน มนุสฺสานํ สญฺจรณฏฺฐาเน ยทา วิปสฺสี ภควา อุทปาทิ, ตทา อหํ ตาปโส อโหสินฺติ สมฺพนฺโธฯ ลสุณํ อุปชีวามีติ รตฺตลสุณํ โรเปตฺวา ตเทว โคจรํ กตฺวา ชีวิกํ กปฺเปมีติ อตฺโถฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ลสุณํ มยฺหโภชน’’นฺติฯ
๙๐. ขาริโย ปูรยิตฺวานาติ ตาปสภาชนานิ ลสุเณน ปูรยิตฺวา กาเชนาทาย สงฺฆารามํ สงฺฆสฺส วสนฏฺฐานํ เหมนฺตาทีสุ ตีสุ กาเลสุ สงฺฆสฺส จตูหิ อิริยาปเถหิ วสนวิหารํ อคจฺฉิํ อคมาสินฺติ อตฺโถฯ หฏฺโฐ หฏฺเฐน จิตฺเตนาติ อหํ สนฺตุฏฺโฐ โสมนสฺสยุตฺตจิตฺเตน สงฺฆสฺส ลสุณํ อทาสินฺติ อตฺโถฯ
๙๑. วิปสฺสิสฺส…เป.… นิรตสฺสหนฺติ นรานํ อคฺคสฺส เสฏฺฐสฺส อสฺส วิปสฺสิสฺส ภควโต สาสเน นิรโต นิสฺเสเสน รโต อหนฺติ สมฺพนฺโธฯ สงฺฆสฺส…เป.… โมทหนฺติ อหํ สงฺฆสฺส ลสุณทานํ ทตฺวา สคฺคมฺหิ สุฏฺฐุ อคฺคสฺมิํ เทวโลเก อายุกปฺปํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวมาโน โมทิํ, สนฺตุฏฺโฐ ภวามีติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ
ลสุณทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ
๘. อายาคทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต อายาคทายกตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต ปรินิพฺพุตกาเล เอกสฺมิํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สาสเน ปสนฺโน วฑฺฒกีนํ มูลํ ทตฺวา อติมโนหรํ ทีฆํ โภชนสาลํ การาเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา ปณีเตนาหาเรน โภเชตฺวา มหาทานํ ทตฺวา จิตฺตํ ปสาเทสิฯ โส ยาวตายุกํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุเยว สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา น จิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ปุพฺเพ กตปุญฺญวเสน อายาคตฺเถโรติ ปากโฏฯ
๙๔. เอวํ โส กตปุญฺญสมฺภารวเสน อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตนา ปุพฺเพ กตกุสลกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิมาหฯ ตตฺถ นิพฺพุเตติ วทตํ ‘‘มยํ พุทฺธา’’ติ วทนฺตานํ อนฺตเร วเร หฏฺโฐ หฏฺเฐน จิตฺเตนาติ สทฺธตาย หฏฺฐปหฏฺโฐ โสมนสฺสยุตฺตจิตฺตตาย ปหฏฺเฐน จิตฺเตน อุตฺตมํ ถูปํ เสฏฺฐํ เจติยํ อวนฺทิํ ปณามยินฺติ อตฺโถฯ
๙๕. วฑฺฒกีหิ กถาเปตฺวาติ ‘‘โภชนสาลาย ปมาณํ กิตฺตก’’นฺติ ปมาณํ กถาเปตฺวาติ อตฺโถฯ มูลํ ทตฺวานหํ ตทาติ ตทา ตสฺมิํ กาเล อหํ กมฺมกรณตฺถาย เตสํ วฑฺฒกีนํ มูลํ ทตฺวา อายาคํ
๙๗. อายาคสฺส อิทํ ผลนฺติ โภชนสาลทานสฺส อิทํ วิปากนฺติ อตฺโถฯ
อายาคทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ
๙. ธมฺมจกฺกิกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต ธมฺมจกฺกิกตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ ธมฺมจกฺกิกตฺเถโรติ ปากโฏ ชาโต อโหสิฯ
๑๐๒. โส ปุญฺญสมฺภารานุรูเปน ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิมาหฯ สีหาสนสฺส สมฺมุขาติ สีหสฺส ภควโต นิสินฺนสฺส สมฺมุขา พุทฺธาสนสฺส อภิมุขฏฺฐาเนติ อตฺโถ, ธมฺมจกฺกํ เม ฐปิตนฺติ มยา ธมฺมจกฺกากาเรน อุภโต สีหรูปํ ทสฺเสตฺวา มชฺเฌ อาทาสสทิสํ กาเรตฺวา กตํ ธมฺมจกฺกํ ฐปิตํ ปูชิตํฯ กิํ ภูตํ? วิญฺญูหิ เมธาวีหิ ‘‘อตีว สุนฺทร’’นฺติ วณฺณิตํ โถมิตํ สุกตํ ธมฺมจกฺกนฺติ สมฺพนฺโธฯ
๑๐๓. จารุวณฺโณว โสภามีติ สุวณฺณวณฺโณ อิว โสภามิ วิโรจามีติ โสภามิ วิโรจามีติ อตฺโถฯ สโยคฺคพลวาหโนติ สุวณฺณสิวิกาทีหิ โยคฺเคหิ จ เสนาปติมหามตฺตาทีหิ เสวเกหิ พเลหิ จ หตฺถิอสฺสรถสงฺขาเตหิ วาหเนหิ จ สหิโตติ อตฺโถฯ พหุชฺชนา พหโว มนุสฺสา อนุยนฺตา มมานุวตฺตนฺตา นิจฺจํ นิจฺจกาลํ ปริวาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ
ธมฺมจกฺกิกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ
๑๐. กปฺปรุกฺขิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต กปฺปรุกฺขิยตฺเถรสฺส อปทานํ (เถรคา. อฏฺฐ. ๒.๕๗๖)ฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร เตสุ เตสุ ภเวสุ นิพฺพานาธิคมูปายภูตานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมิํ กุเล นิพฺพตฺโต มหทฺธโน มหาโภโค กปฺปรุกฺขิยตฺเถโรติ ปากโฏ อโหสิฯ
๑๐๘. โส เอวํ ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิมาหฯ ถูปเสฏฺฐสฺส สมฺมุขาติ เสฏฺฐสฺส อุตฺตมสฺส ธาตุนิหิตถูปสฺส เจติยสฺส สมฺมุขฏฺฐาเน วิจิตฺตทุสฺเส อเนกวณฺเณหิ วิสเมน วิสทิเสน จิตฺเตน มโนหเร จินปฏฺฏโสมารปฏฺฏาทิเก ทุสฺเส ลเคตฺวา โอลคฺเคตฺวา กปฺปรุกฺขํ ฐเปสิํ อหํ ปติฏฺฐเปสินฺติ อตฺโถฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
กปฺปรุกฺขิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ
จตุตฺถวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ