๖. พีชนิวคฺโค
๑. วิธูปนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ
๑. โส ‘‘เกน มยา ปุญฺญกมฺเมน อยํ โลกุตฺตรสมฺปตฺติ ลทฺธา’’ติ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ อนุสฺสรนฺโต ตํ ปจฺจกฺขโต ญตฺวา ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาหฯ ตํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมวฯ พีชนิกา มยา ทินฺนาติ วิเสเสน สนฺตาปยนฺตานํ สตฺตานํ สนฺตาปํ นิพฺพาเปนฺติ สีตลํ วาตํ ชเนตีติ พีชนี, พีชนีเยว พีชนิกา, สา สตฺตรตนมยา วิชฺโชตมานา พีชนิกา มยา การาเปตฺวา ทินฺนาติ อตฺโถฯ
วิธูปนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ
๒. สตรํสิตฺเถรอปทานวณฺณนา
อุจฺจิยํ เสลมารุยฺหาติอาทิกํ อายสฺมโต สตรํสิตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺโต สกฺกฏพฺยากรเณ เวทตฺตเย จ ปารงฺคโต ฆราวาสํ
๘-๙. โส อุจฺจิยํ เสลมารุยฺหาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุจฺจิยนฺติ อุจฺจํ เสลมยํ ปพฺพตํ อารุยฺห นิสีทิ ปทุมุตฺตโรติ สมฺพนฺโธฯ ปพฺพตสฺสาวิทูรมฺหีติ ภควโต นิสินฺนสฺส ปพฺพตสฺส อาสนฺนฏฺฐาเนติ อตฺโถฯ พฺราหฺมโณ มนฺตปารคูติ มนฺตสงฺขาตสฺส เวทตฺตยสฺส ปารํ ปริโยสานํ โกฏิํ คโต เอโก พฺราหฺมโณติ อตฺโถ, อญฺญํ วิย อตฺตานํ นิทฺทิสติ อยํ มนฺตปารคูติฯ อุปวิฏฺฐํ มหาวีรนฺติ ตสฺมิํ ปพฺพเต นิสินฺนํ วีรวนฺตํ ชินํ, กิํ วิสิฏฺฐํ? เทวเทวํ สกลฉกามาวจรพฺรหฺมเทวานํ อติเทวํ นราสภํ นรานํ อาสตํ เสฏฺฐํ โลกนายกํ สกลสตฺตโลกํ นยนฺตํ นิพฺพานํ ปาเปนฺตํ อหํ อญฺชลิํ ทสนขสโมธานญฺชลิปุฏํ สิรสิ มุทฺธนิ ปคฺคเหตฺวาน ปติฏฺฐเปตฺวา สนฺถวิํ สุฏฺฐุํ โถเมสินฺติ สมฺพนฺโธฯ
๑๒. อภาสถาติ ‘‘เยนายํ อญฺชลี ทินฺโน…เป.… อรหา โส ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
สตรํสิตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ
๓. สยนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต สยนทายกตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต
๒๐. โส ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาหฯ ตํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมวฯ
๒๑. สุเขตฺเต พีชสมฺปทาติ ยถา ติณกจวรรหิเต กทฺทมาทิสมฺปนฺเน สุเขตฺเต วุตฺตพีชานิ สาทุผลานิ นิปฺผาเทนฺติ, เอวเมว ราคโทสาทิทิยฑฺฒสหสฺสกิเลสสงฺขาตติณกจวรรหิเต สุทฺธสนฺตาเน ปุญฺญกฺเขตฺเต วุตฺตทานานิ อปฺปานิปิ สมานานิ มหปฺผลานิ โหนฺตีติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ
สยนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ
๔. คนฺโธทกิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต คนฺโธทกิยตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมมุนิวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต ปรินิพฺพุเต ภควติ นครวาสิโน โพธิปูชํ กุรุมาเน ทิสฺวา วิจิตฺตฆเฏ จนฺทนกปฺปุราครุอาทิมิสฺสกสุคนฺโธทเกน ปูเรตฺวา โพธิรุกฺขํ อภิสิญฺจิฯ ตสฺมิํ ขเณ เทโว มหาธาราหิ ปวสฺสิฯ ตทา โส อสนิเวเคน กาลํ กโตฯ เตเนว ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติ, ตตฺเถว ฐิโต ‘‘อโห พุทฺโธ, อโห ธมฺโม’’ติอาทิคาถาโย อภาสิฯ เอวํ โส เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา สพฺพปริฬาหวิปฺปมุตฺโต นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน สีติภาวมุปคโต สุขิโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห คนฺโธทกิยตฺเถโรติ ปากโฏ อโหสิฯ
๒๕. โส เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตรสฺสาติอาทิมาหฯ ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ มหาโพธิมโห อหูติ มหาโพธิรุกฺขสฺส ปูชา อโหสีติ อตฺโถฯ วิจิตฺตํ ฆฏมาทายาติ อเนเกหิ จิตฺตกมฺมสุวณฺณกมฺเมหิ วิจิตฺตํ โสภมานํ คนฺโธทกปุณฺณํ ฆฏํ คเหตฺวาติ อตฺโถ คนฺโธทกมทาสหนฺติ คนฺโธทกํ อทาสิํ, อหํ คนฺโธทเกน อภิสิญฺจินฺติ อตฺโถฯ
๒๖. นฺหานกาเล จ โพธิยาติ โพธิยา ปูชากรณสมเยติ อตฺโถฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
คนฺโธทกิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ
๕. โอปวยฺหตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต โอปวยฺหตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรชินาทิจฺเจ โลเก ปาตุภูเต เอกสฺมิํ วิภวสมฺปนฺนกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย มหทฺธโน มหาโภโค ฆราวาสํ วสมาโน สาสเน ปสนฺโน สตฺถริ ปสาทพหุมาโน อาชานีเยน สินฺธเวน ปูชํ อกาสิ, ปูเชตฺวา จ ปน ‘‘พุทฺธาทีนํ สมณานํ หตฺถิอสฺสาทโย น กปฺปนฺติ, กปฺปิยภณฺฑํ ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตํ อคฺฆาเปตฺวา ตทคฺฆนเกน กหาปเณน กปฺปิยํ กปฺปาสิกกมฺพลโกชวาทิกํ จีวรํ กปฺปูรตกฺโกลาทิกํ เภสชฺชปริกฺขารญฺจ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จุโต เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ หตฺถิอสฺสาทิอเนกวาหนสมฺปนฺโน สุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมิํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺโต สทฺธาสมฺปนฺโน สาสเน ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิ, ปุพฺเพ กตปุญฺญสมฺภารวเสน โอปวยฺหตฺเถโรติ ปากโฏ อโหสิฯ
๓๓. โส ‘‘เกน นุ โข การเณน อิทํ มยา สนฺติปทํ อธิคต’’นฺติ อุปธาเรนฺโต ปุพฺพกมฺมํ ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาหฯ ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ อาชานียมทาสหนฺติ อาชานียํ อุตฺตมชาติสินฺธวํ อหํ อทาสิํ ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ
๓๕. สปตฺตภาโรติ สสฺส อตฺตโน ปตฺตานิ อฏฺฐ ปริกฺขารานิ ภารานิ ยสฺส โส สปตฺตภาโร, อฏฺฐปริกฺขารยุตฺโตติ อตฺโถฯ
๓๖. ขมนียมทาสหนฺติ
๔๐. จริโมติ ปริโยสาโน โกฏิปฺปตฺโต ภโวติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ
โอปวยฺหตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ
๖. สปริวาราสนตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต สปริวาราสนตฺเถรสฺส อปทานํฯ โสปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ
๔๓. โส เอวํ ปตฺตสนฺติปโท ‘‘เกน นุ โข ปุญฺเญน อิทํ สนฺติปทํ อนุปฺปตฺต’’นฺติ ญาเณน อุปธาเรนฺโต ปุพฺพกมฺมํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาหฯ ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ ปิณฺฑปาตํ อทาสหนฺติ ตตฺถ ตตฺถ ลทฺธานํ ปิณฺฑานํ กพฬํ กพฬํ กตฺวา ปาตพฺพโต ขาทิตพฺพโต อาหาโร ปิณฺฑปาโต, ตํ ปิณฺฑปาตํ ภควโต อทาสิํ, ภควนฺตํ โภเชสินฺติ อตฺโถฯ
๔๔. อกิตฺตยิ ปิณฺฑปาตนฺติ มยา ทินฺนปิณฺฑปาตสฺส คุณํ อานิสํสํ ปกาเสสีติ อตฺโถฯ
๔๘. สํวุโต ปาติโมกฺขสฺมินฺติ ปาติโมกฺขสํวรสีเลน สํวุโต ปิหิโต ปฏิจฺฉนฺโนติ อตฺโถฯ อินฺทฺริเยสุ จ ปญฺจสูติ จกฺขุนฺทฺริยาทีสุ ปญฺจสุ
สปริวาราสนตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ
๗. ปญฺจทีปกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต ปญฺจทีปกตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาเส วสนฺโต ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา สมฺมาทิฏฺฐิยํ ปติฏฺฐิโต สทฺโธ ปสนฺโน มหาชเนหิ โพธิปูชํ กยิรมานํ ทิสฺวา สยมฺปิ โพธิํ ปริวาเรตฺวา ทีปํ ชาเลตฺวา ปูเชสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต จกฺกวตฺติสมฺปตฺติอาทโย อนุภวิตฺวา สพฺพตฺเถว อุปฺปนฺนภเว ชลมาโน โชติสมฺปนฺนวิมานาทีสุ วสิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมิํ วิภวสมฺปนฺเน กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ, ทีปปูชานิสฺสนฺเทน ทีปกตฺเถโรติ ปากโฏฯ
๕๐. โส ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาหฯ ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ อุชุทิฏฺฐิ อโหสหนฺติ วงฺกํ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ฉฑฺเฑตฺวา อุชุ อวงฺกํ นิพฺพานาภิมุขํ ปาปุณนสมฺมาทิฏฺฐิ อโหสินฺติ อตฺโถฯ
๕๑. ปทีปทานํ ปาทาสินฺติ เอตฺถ ปกาเรน ทิพฺพติ โชตตีติ ปทีโป, ตสฺส ทานํ ปทีปทานํ, ตํ อทาสิํ ปทีปปูชํ อกาสินฺติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
ปญฺจทีปกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ
๘. ธชทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ
๕๗. โส ปตฺตอรหตฺตผโล ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺโตเยวฯ หฏฺโฐ หฏฺเฐน จิตฺเตนาติ โสมนสฺสสหคตจิตฺตยุตฺตตฺตา หฏฺโฐ ปริปุณฺณรูปกาโย สทฺธาสมฺปยุตฺตจิตฺตตาย หฏฺเฐน จิตฺเตน สนฺตุฏฺเฐน จิตฺเตนาติ อตฺโถฯ ธชมาโรปยิํ อหนฺติ ธุนาติ กมฺปติ จลตีติ ธชํ, ตํ ธชํ อาโรปยิํ เวฬคฺเค ลคฺเคตฺวา ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ
๕๘-๙. ปติตปตฺตานิ คณฺหิตฺวาติ ปติตานิ โพธิปตฺตานิ คเหตฺวา อหํ พหิ ฉฑฺเฑสินฺติ อตฺโถฯ อนฺโตสุทฺธํ พหิสุทฺธนฺติ อนฺโต จิตฺตสนฺตานนามกายโต จ พหิ จกฺขุโสตาทิรูปกายโต จ สุทฺธิํ อธิ วิเสเสน มุตฺตํ กิเลสโต วิมุตฺตํ อนาสวํ สมฺพุทฺธํ วิย สมฺมุขา อุตฺตมํ โพธิํ อวนฺทิํ ปณามมกาสินฺติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
ธชทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ
๙. ปทุมตฺเถรอปทานวณฺณนา
จตุสจฺจํ ปกาเสนฺโตติอาทิกํ อายสฺมโต ปทุมตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตกุสลสมฺภาโร ปทุมุตฺตรมุนินา ปทุมตฺเถโรติ ปากโฏฯ
๖๗. อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต จตุสจฺจํ ปกาเสนฺโตติอาทิมาหฯ ตตฺถ สจฺจนฺติ ตถํ อวิตถํ อวิปรีตํ สจฺจํ, ทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺควเสน จตฺตาริ สจฺจานิ สมาหฏานีติ จตุสจฺจํ, ตํ จตุสจฺจํ ปกาเสนฺโต โลเก ปากฏํ กโรนฺโตติ อตฺโถฯ วรธมฺมปฺปวตฺตโกติ อุตฺตมธมฺมปฺปวตฺตโก ปกาสโกติ อตฺโถฯ อมตํ วุฏฺฐินฺติ อมตมหานิพฺพานวุฏฺฐิธารํ ปวสฺสนฺโต ปคฺฆรนฺโต สเทวกํ โลกํ เตเมนฺโต สพฺพกิเลสปริฬาหํ นิพฺพาเปนฺโต ธมฺมวสฺสํ วสฺสตีติ อตฺโถฯ
๖๘. สธชํ ปทุมํ คยฺหาติ ธเชน สห เอกโต กตฺวา ปทุมํ ปทุมกลาปํ คเหตฺวาติ อตฺโถฯ อฑฺฒโกเส ฐิโต อหนฺติ อุโภ อุกฺขิปิตฺวา ฐิโต อหนฺติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
ปทุมตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ
๑๐. อสนโพธิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ชาติยา สตฺตวสฺโสหนฺติอาทิกํ อายสฺมโต อสนโพธิยตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล อญฺญตรสฺมิํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สุขปฺปตฺโต สาสเน ปสนฺโน อสนโพธิยตฺเถโรติ ปากโฏฯ
๗๘. โส ชาติยา สตฺตวสฺโสหนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ชาติยาติ มาตุคพฺภโต นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺฐายาติ อตฺโถฯ สตฺตวสฺโส ปริปุณฺณสรโท อหํ โลกนายกํ ติสฺสํ ภควนฺตํ อทฺทสนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปสนฺนจิตฺโต สุมโนติ ปกาเรน ปสนฺนอนาลุฬิตอวิกมฺปิตจิตฺโต, สุมโน สุนฺทรมโน โสมนสฺสสหคตจิตฺโตติ อตฺโถฯ
๗๙. ติสฺสสฺสาหํ ภควโตติ ติกฺขตฺตุํ ชาโตติ ติสฺโส, โส มาตุคพฺภโต, มนุสฺสชาติโต, ปญฺจกฺขนฺธโต จ มุตฺโต หุตฺวา ชาโต นิพฺพตฺโต พุทฺโธ ชาโตติ อตฺโถฯ ตสฺส ติสฺสสฺส ภควโต ตาทิโน, โลกเชฏฺฐสฺส อสนโพธิํ อุตฺตมํ โรปยินฺติ สมฺพนฺโธฯ
๘๐. อสโน นามเธยฺเยนาติ นามปญฺญตฺติยา นามสญฺญาย อสโน นาม อสนรุกฺโข โพธิ อโหสีติ อตฺโถฯ ธรณีรุหปาทโปติ วลฺลิรุกฺขปพฺพตคงฺคาสาคราทโย ธาเรตีติ ธรณี, กา สา? ปถวี, ตสฺสํ รุหติ ปติฏฺฐหตีติ ธรณีรุโห, ปาเทน ปิวตีติ ปาทโป, ปาทสงฺขาเตน มูเลน สิญฺจิโตทกํ ปิวติ อาโปรสํ สิเนหํ ธาเรตีติ อตฺโถฯ ธรณีรุโห จ โส ปาทโป จาติ ธรณีรุหปาทโป, ตํ อุตฺตมํ อสนํ โพธิํ ปญฺจ วสฺสานิ ปริจริํ โปเสสินฺติ อตฺโถฯ
๘๑. ปุปฺผิตํ ปาทปํ ทิสฺวาติ ตํ มยา โปสิตํ อสนโพธิรุกฺขํ ปุปฺผิตํ อจฺฉรโยคฺคภูตปุปฺผตฺตา อพฺภุตํ โลมหํสกรณํ ทิสฺวา สกํ กมฺมํ อตฺตโน กมฺมํ ปกิตฺเตนฺโต ปกาเรน กถยนฺโต พุทฺธเสฏฺฐสฺส สนฺติกํ อคมาสินฺติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
อสนโพธิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ
ฉฏฺฐวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ