ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
ขุทฺทกนิกาเย
พุทฺธวํส-อฏฺฐกถา
คนฺถารมฺภกถา
อนนฺตญาณํ พุทฺธํ สุสมาหิตํ หิตํ;
นมามิ ธมฺมํ ภวสํวรํ วรํ, คุณากรญฺเจว นิรงฺคณํ คณํฯ
ปญฺญาย เสฏฺโฐ ชินสาวกานํ, ยํ ธมฺมเสนาปติ ธมฺมราชํ;
อปุจฺฉิ สตฺถารมปารปารคุํ, นิรงฺคณํ ญาติคณสฺส มชฺเฌฯ
สุพุทฺธวํเสนิธ พุทฺธวํโส, วิสุทฺธวํเสน วินายเกน;
หตาวกาเสน ปกาสิโต โย, สมาธิวาเสน ตถาคเตนฯ
ยาวชฺชกาลา
กถานุสนฺธิํ สุคตสฺส ปุตฺตา, ยถาสุตํเยว สมาหริํสุฯ
ตสฺเสว
ปสาทปญฺญาชนนสฺส ยสฺมา, สํวณฺณนานุกฺกมโต ปวตฺตาฯ
สกฺกจฺจสทฺธมฺมรเตน พุทฺธสีเหน สีลาทิคุโณทิเตน;
อายาจิโตหํ สุจิรมฺปิ กาลํ, ตสฺมาสฺส สํวณฺณนมารภิสฺสํฯ
สทา
มมาปิ ปุญฺโญทยวุทฺธิยตฺถํ, ปสาทนตฺถญฺจ มหาชนสฺสฯ
มหาวิหาราคตปาฬิมคฺคสนฺนิสฺสิตา สงฺกรโทสหีนา;
สมาสโตยํ ปน พุทฺธวํสสํวณฺณนา เหสฺสติ สารภูตาฯ
โสตพฺพรูปํ ปน พุทฺธวํสกถาย อญฺญํ อิธ นตฺถิ ยสฺมา;
ปสาทนํ พุทฺธคุเณ รตานํ, ปวาหนํ ปาปมหามลสฺสฯ
ตสฺมา หิ สกฺกจฺจสมาธิยุตฺตา, วิหาย วิกฺเขปมนญฺญจิตฺตา;
สํวณฺณนํ วณฺณยโต สุวณฺณํ, นิธาย กณฺณํ มธุรํ สุณาถฯ
สพฺพมฺปิ หิตฺวา ปน กิจฺจมญฺญํ, สกฺกจฺจ มจฺเจนิธ นิจฺจกาลํ;
โสตุํ กเถตุมฺปิ พุเธน ยุตฺตา, กถา ปนายํ อติทุลฺลภาติฯ
ตตฺถ
สฺวายํ กปฺปปริจฺเฉโท นามปริจฺเฉโท โคตฺตปริจฺเฉโท ชาติปริจฺเฉโท นครปริจฺเฉโท ปิตุปริจฺเฉโท
ปาฬิอนารุฬฺโห ปน สมฺพหุลวาโรเปตฺถ อาเนตพฺโพฯ โส อคารวาสปริจฺเฉโท ปาสาทตฺตยปริจฺเฉโท นาฏกิตฺถิปริจฺเฉโท อคฺคมเหสิปริจฺเฉโท ปุตฺตปริจฺเฉโท ยานปริจฺเฉโท อภินิกฺขมนปริจฺเฉโท
ตํ สมฺพหุลวารมฺปิ, ยถาฏฺฐาเน มยํ ปน;
ทสฺเสตฺวาว คมิสฺสาม, ตตฺถ ตตฺถ สมาสโตฯ
โส เอวํ ววตฺถิโต ปน –
เกนายํ เทสิโต กตฺถ, กสฺสตฺถาย จ เทสิโต;
กิมตฺถาย กทา กสฺส, วจนํ เกน จาภโตฯ
สพฺพเมตํ วิธิํ วตฺวา, ปุพฺพเมว สมาสโต;
ปจฺฉาหํ พุทฺธวํสสฺส, กริสฺสามตฺถวณฺณนนฺติฯ
ตตฺถ เกนายํ เทสิโตติ อยํ พุทฺธวํโส เกน เทสิโต? สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหตญาณจาเรน ทสพเลน จตุเวสารชฺชวิสารเทน ธมฺมราเชน
กตฺถ เทสิโตติ? กปิลวตฺถุมหานคเร นิคฺโรธารามมหาวิหาเร ปรมรุจิรสนฺทสฺสเน เทวมนุสฺสนยนนิปาตภูเต รตนจงฺกเม จงฺกมนฺเตน เทสิโตฯ
กสฺสตฺถาย จ เทสิโตติ? ทฺวาสีติยา ญาติสหสฺสานํ อเนกโกฏีนญฺจ เทวมนุสฺสานํ อตฺถาย เทสิโตฯ
กิมตฺถาย เทสิโตติ? จตุโรฆนิตฺถรณตฺถาย เทสิโตฯ
กทา เทสิโตติ ภควา หิ ปฐมโพธิยํ วีสติวสฺสานิ อนิพทฺธวาโส หุตฺวา ยตฺถ ยตฺถ ผาสุกํ โหติ, ตตฺถ ตตฺเถว คนฺตฺวา วสิฯ กถํ? ปฐมํ วสฺสํ อิสิปตเน ธมฺมจกฺกํ (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๓ อาทโย; ปฏิ. ม. ๒.๓๐) ปวตฺเตตฺวา อฏฺฐารส พฺรหฺมโกฏิโย อมตปานํ ปาเยตฺวา พาราณสิํ อุปนิสฺสาย อิสิปตเน มิคทาเย วสิฯ ทุติยํ วสฺสํ ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน มหาวิหาเรฯ ตติยจตุตฺถานิปิ ตตฺเถวฯ ปญฺจมํ เวสาลิํ อุปนิสฺสาย มหาวเน กูฏาคารสาลายํฯ ฉฏฺฐํ มกุลปพฺพเตฯ สตฺตมํ ตาวติํสภวเนฯ อฏฺฐมํ ภคฺเคสุ สํสุมารคิริํ อุปนิสฺสาย เภสกฬาวเนฯ นวมํ โกสมฺพิยํฯ ทสมํ ปาลิเลยฺยกวนสณฺเฑฯ เอกาทสมํ นาฬายํ พฺราหฺมณคาเมฯ ทฺวาทสมํ เวรญฺชายํฯ เตรสมํ จาลิยปพฺพเตฯ จุทฺทสมํ เชตวนมหาวิหาเรฯ ปญฺจทสมํ กปิลวตฺถุมหานคเรฯ โสฬสมํ อาฬวกํ ทเมตฺวา จตุราสีติปาณสหสฺสานิ อมตปานํ ปาเยตฺวา อาฬวิยํฯ สตฺตรสมํ ราชคเหเยวฯ อฏฺฐารสมํ จาลิยปพฺพเตเยวฯ ตถา เอกูนวีสติมํ วีสติมํ ปน วสฺสํ ราชคเหเยว วสิฯ เตน
ยทา ปน สตฺถา พุทฺโธ หุตฺวา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย ปฐมํ วสฺสํ วสิตฺวา วุฏฺฐวสฺโส ปวาเรตฺวา อุรุเวลํ คนฺตฺวา ตตฺถ ตโย มาเส วสนฺโต เตภาติกชฏิเล ทเมตฺวา ภิกฺขุสหสฺเสหิ กตปริวาโร ยมกปาฏิหาริยํ อกาสิฯ ตทายํ พุทฺธวํโส เทสิโตฯ
กสฺส วจนนฺติ? สาวกปจฺเจกพุทฺธานํ อสาธารณํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺเสว วจนํฯ
เกนาภโตติ? อาจริยปรมฺปราย อาภโตฯ อยญฺหิ สาริปุตฺตตฺเถโร ภทฺทชี ติสฺโส โกสิยปุตฺโต สิคฺคโว โมคฺคลิปุตฺโต สุทตฺโต ธมฺมิโก ทาสโก โสณโก เรวโตติ เอวมาทีหิ ยาว ตติยสงฺคีติกาลา อาภโต, ตโต อุทฺธมฺปิ เตสํเยว สิสฺสานุสิสฺเสหีติ เอวํ ตาว อาจริยปรมฺปราย ยาวชฺชกาลา อาภโตติ เวทิตพฺโพฯ
เอตฺตาวตา –
‘‘เกนายํ เทสิโต กตฺถ, กสฺสตฺถาย จ เทสิโต;
กิมตฺถาย กทา กสฺส, วจนํ เกน จาภโต’’ติฯ –
อยํ คาถา วุตฺตตฺถา โหติฯ
นิทานกถา
พาหิรนิทานํ
เอวํ
ตตฺถ อาทิโต ปฏฺฐาย ตาว เตสํ นิทานานํ ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ ตตฺรายํ สงฺเขปโต อตฺถทีปนา – ทีปงฺกรทสพลสฺส ปาทมูเล กตาภินีหารสฺส มหาสตฺตสฺส ยาว เวสฺสนฺตรตฺตภาวา จวิตฺวา ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติ, ตาว ปวตฺตา กถา ทูเรนิทานํ นามฯ ตุสิตภวนโต จวิตฺวา ยาว โพธิมณฺเฑ สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปตฺติ, ตาว ปวตฺตา กถา อวิทูเรนิทานํ นามฯ ‘‘เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’’ติ จ, ‘‘ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป’’ติ จ, ‘‘เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลาย’’นฺติ จ เอวํ มหาโพธิมณฺเฑ สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปตฺติโต ยาว ปรินิพฺพานมญฺจา เอตสฺมิํ อนฺตเร ภควา ยตฺถ ยตฺถ วิหาสิ, ตํ ตํ สนฺติเกนิทานํ นามาติ เวทิตพฺพํฯ เอตฺตาวตา สงฺเขเปเนว ติณฺณํ ทูราวิทูรสนฺติเกนิทานานํ วเสน พาหิรนิทานวณฺณนา สมตฺตา โหตีติฯ
อพฺภนฺตรนิทานํ