ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
ชาตก-อฏฺฐกถา
(ทุติโย ภาโค)
๒. ทุกนิปาโต
๑. ทฬฺหวคฺโค
[๑๕๑] ๑. ราโชวาทชาตกวณฺณนา
ทฬฺหํ ทฬฺหสฺส ขิปตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ราโชวาทํ อารพฺภ กเถสิฯ โส เตสกุณชาตเก (ชา. ๒.๑๗.๑ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ เอกสฺมิํ ปน ทิวเส โกสลราชา เอกํ อคติคตํ ทุพฺพินิจฺฉยํ อฑฺฑํ วินิจฺฉินิตฺวา ภุตฺตปาตราโส อลฺลหตฺโถว อลงฺกตรถํ อภิรุยฺห สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ผุลฺลปทุมสสฺสิริเกสุ ปาเทสุ นิปติตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ อถ นํ สตฺถา เอตทโวจ – ‘‘หนฺท กุโต นุ ตฺวํ, มหาราช, อาคจฺฉสิ ทิวา ทิวสฺสา’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, อชฺช เอกํ อคติคตํ ทุพฺพินิจฺฉยํ อฑฺฑํ วินิจฺฉินนฺโต
อตีเต
โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘มยิ ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺเต วินิจฺฉยฏฺฐานํ อาคจฺฉนฺตา นาม นตฺถิ, อุปรโว ปจฺฉิชฺชิ, วินิจฺฉยฏฺฐานํ ฉฑฺเฑตพฺพภาวํ ปตฺตํ, อิทานิ มยา อตฺตโน อคุณํ ปริเยสิตุํ วฏฺฏติ ‘อยํ นาม เม อคุโณ’ติ สุตฺวา ตํ ปหาย คุเณสุเยว วตฺติสฺสามี’’ติฯ ตโต ปฏฺฐาย ‘‘อตฺถิ นุ โข เม โกจิ อคุณวาที’’ติ ปริคฺคณฺหนฺโต อนฺโตวฬญฺชกานํ อนฺตเร กญฺจิ อคุณวาทิํ อทิสฺวา อตฺตโน คุณกถเมว สุตฺวา ‘‘เอเต มยฺหํ ภเยนาปิ อคุณํ อวตฺวา คุณเมว วเทยฺยุ’’นฺติ พหิวฬญฺชนเก ปริคฺคณฺหนฺโต ตตฺถาปิ อทิสฺวา อนฺโตนคเร ปริคฺคณฺหิฯ พหินคเร จตูสุ ทฺวาเรสุ จตุคามเก ปริคฺคณฺหิฯ ตตฺถาปิ กญฺจิ อคุณวาทิํ อทิสฺวา อตฺตโน คุณกถเมว สุตฺวา ‘‘ชนปทํ ปริคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ อมจฺเจ รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา รถํ อารุยฺห สารถิเมว คเหตฺวา อญฺญาตกเวเสน นครา นิกฺขมิตฺวา ชนปทํ ปริคฺคณฺหมาโน ยาว ปจฺจนฺตภูมิํ คนฺตฺวา กญฺจิ อคุณวาทิํ
ตสฺมิํ
๑.
‘‘ทฬฺหํ ทฬฺหสฺส ขิปติ, พลฺลิโก มุทุนา มุทุํ;
สาธุมฺปิ สาธุนา เชติ, อสาธุมฺปิ อสาธุนา;
เอตาทิโส อยํ ราชา, มคฺคา อุยฺยาหิ สารถี’’ติฯ
ตตฺถ ทฬฺหํ ทฬฺหสฺส ขิปตีติ โย ทฬฺโห โหติ พลวทฬฺเหน ปหาเรน วา วจเนน วา ชินิตพฺโพ, ตสฺส ทฬฺหเมว ปหารํ วา วจนํ วา ขิปติฯ เอวํ ทฬฺโหว หุตฺวา ตํ ชินาตีติ ทสฺเสติฯ พลฺลิโกติ ตสฺส รญฺโญ นามํฯ มุทุนา มุทุนฺติ มุทุปุคฺคลํ สยมฺปิ มุทุ หุตฺวา มุทุนาว อุปาเยน ชินาติฯ สาธุมฺปิ สาธุนา เชตีติ เย สาธู สปฺปุริสา, เต สยมฺปิ สาธุ หุตฺวา สาธุนาว อสาธุมฺปิ อสาธุนาติ เย ปน อสาธู, เต สยมฺปิ อสาธุ หุตฺวา อสาธุนาว อุปาเยน ชินาตีติ ทสฺเสติฯ เอตาทิโส อยํ ราชาติ อยํ อมฺหากํ โกสลราชา สีลาจาเรน เอวรูโปฯ มคฺคา อุยฺยาหิ สารถีติ อตฺตโน รถํ มคฺคา อุกฺกมาเปตฺวา อุยฺยาหิ, อุปฺปเถน ยาหิ, อมฺหากํ รญฺโญ มคฺคํ เทหีติ วทติฯ
อถ
๒.
‘‘อกฺโกเธน ชิเน โกธํ, อสาธุํ สาธุนา ชิเน;
ชิเน กทริยํ ทาเนน, สจฺเจนาลิกวาทินํ;
เอตาทิโส อยํ ราชา, มคฺคา อุยฺยาหิ สารถี’’ติฯ
ตตฺถ เอตาทิโสติ เอเตหิ ‘‘อกฺโกเธน ชิเน โกธ’’นฺติอาทิวเสน วุตฺเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคโตฯ อยญฺหิ กุทฺธํ ปุคฺคลํ สยํ อกฺโกโธ หุตฺวา อกฺโกเธน ชินาติ, อสาธุํ ปน สยํ สาธุ หุตฺวา สาธุนาว อุปาเยน ชินาติ, กทริยํ ถทฺธมจฺฉริํ สยํ ทายโก หุตฺวา ทาเนน ชินาติฯ สจฺเจนาลิกวาทินนฺติ มุสาวาทิํ สยํ สจฺจวาที หุตฺวา สจฺเจน ชินาติฯ มคฺคา อุยฺยาหิ สารถีติ, สมฺม สารถิ, มคฺคโต อปคจฺฉฯ เอวํวิธสีลาจารคุณยุตฺตสฺส อมฺหากํ รญฺโญ มคฺคํ เทหิ, อมฺหากํ ราชา มคฺคสฺส อนุจฺฉวิโกติฯ
เอวํ วุตฺเต พลฺลิกราชา จ สารถิ จ อุโภปิ รถา โอตริตฺวา อสฺเส โมเจตฺวา รถํ อปเนตฺวา พาราณสิรญฺโญ มคฺคํ อทํสุฯ พาราณสิราชา พลฺลิกรญฺโญ ‘‘รญฺญา นาม อิทญฺจิทญฺจ กาตุํ
สตฺถา
ราโชวาทชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
[๑๕๒] ๒. สิงฺคาลชาตกวณฺณนา
อสเมกฺขิตกมฺมนฺตนฺติ
อถ นํ ปิตา อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตาต, อวตฺถุมฺหิ ฉนฺทราคํ มา กริ, หีนชจฺโจ ตฺวํ นฺหาปิตปุตฺโต, ลิจฺฉวิกุมาริกา ขตฺติยธีตา ชาติสมฺปนฺนา, น สา ตุยฺหํ อนุจฺฉวิกา, อญฺญํ เต ชาติโคตฺเตหิ สทิสํ กุมาริกํ อาเนสฺสามี’’ติ อาหฯ โส ปิตุ กถํ น คณฺหิฯ อถ นํ มาตา ภาตา ภคินี จูฬปิตา จูฬมาตาติ สพฺเพปิ ญาตกา เจว มิตฺตสุหชฺชา จ สนฺนิปติตฺวา สญฺญาเปนฺตาปิ สญฺญาเปตุํ นาสกฺขิํสุฯ โส ตตฺเถว สุสฺสิตฺวา ปริสุสฺสิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิฯ อถสฺส ปิตา สรีรกิจฺจเปตกิจฺจานิ กตฺวา ตนุโสโก
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส สีหโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ ตสฺส ฉ กนิฏฺฐภาตโร เอกา จ ภคินี อโหสิ, สพฺเพปิ กญฺจนคุหายํ วสนฺติฯ ตสฺสา ปน คุหาย อวิทูเร รชตปพฺพเต เอกา ผลิกคุหา อตฺถิ, ตตฺเถโก สิงฺคาโล วสติฯ อปรภาเค สีหานํ มาตาปิตโร กาลมกํสุฯ เต ภคินิํ สีหโปติกํ กญฺจนคุหายํ ฐเปตฺวา โคจราย ปกฺกมิตฺวา มํสํ อาหริตฺวา ตสฺสา เทนฺติฯ โส สิงฺคาโล ตํ สีหโปติกํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต อโหสิฯ ตสฺสา ปน มาตาปิตูนํ ธรมานกาเล โอกาสํ นาลตฺถ, โส สตฺตนฺนมฺปิ เตสํ โคจราย ปกฺกนฺตกาเล ผลิกคุหาย โอตริตฺวา กญฺจนคุหาย ทฺวารํ คนฺตฺวา สีหโปติกาย
อเถโก สีหโปตโก มหิํสวารณาทีสุ อญฺญตรํ วธิตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา ภคินิยา ภาคํ อาหริตฺวา ‘‘อมฺม, มํสํ ขาทสฺสู’’ติ อาหฯ ‘‘ภาติก, นาหํ มํสํ ขาทามิ, มริสฺสามี’’ติฯ ‘‘กิํ การณา’’ติ? สา ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิฯ ‘‘อิทานิ กหํ โส สิงฺคาโล’’ติ จ วุตฺเต ผลิกคุหายํ นิปนฺนํ สิงฺคาลํ ‘‘อากาเส นิปนฺโน’’ติ มญฺญมานา ‘‘ภาติก, กิํ น ปสฺสสิ, เอโส รชตปพฺพเต อากาเส นิปนฺโน’’ติฯ สีหโปตโก ตสฺส ผลิกคุหายํ นิปนฺนภาวํ อชานนฺโต ‘‘อากาเส นิปนฺโน’’ติ สญฺญี
เอวํ ฉสุปิ ภาติเกสุ มเตสุ สพฺพปจฺฉา โพธิสตฺโต อาคจฺฉิฯ สา ตสฺสปิ ตํ การณํ อาโรเจตฺวา ‘‘อิทานิ โส กุหิ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘เอโส รชตปพฺพตมตฺถเก อากาเส นิปนฺโน’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘สิงฺคาลานํ อากาเส ปติฏฺฐา นาม นตฺถิ, ผลิกคุหายํ นิปนฺนโก ภวิสฺสตี’’ติฯ โส ปพฺพตปาทํ โอตริตฺวา ฉ ภาติเก มเต ทิสฺวา ‘‘อิเม อตฺตโน พาลตาย ปริคฺคณฺหนปญฺญาย อภาเวน ผลิกคุหภาวํ อชานิตฺวา หทเยน ปหริตฺวา มตา ภวิสฺสนฺติ, อสเมกฺขิตฺวา อติตุริตํ กโรนฺตานํ กมฺมํ นาม เอวรูปํ โหตี’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –
๓.
‘‘อสเมกฺขิตกมฺมนฺตํ, ตุริตาภินิปาตินํ;
สานิ กมฺมานิ ตปฺเปนฺติ, อุณฺหํวชฺโฌหิตํ มุเข’’ติฯ
ตตฺถ อสเมกฺขิตกมฺมนฺตํ, ตุริตาภินิปาตินนฺติ โย ปุคฺคโล ยํ กมฺมํ กตฺตุกาโม โหติ, ตตฺถ โทสํ อสเมกฺขิตฺวา อนุปธาเรตฺวา ตุริโต หุตฺวา เวเคเนว ตํ กมฺมํ กาตุํ อภินิปตติ ปกฺขนฺทติ ปฏิปชฺชติ, ตํ อสเมกฺขิตกมฺมนฺตํ ตุริตาภินิปาตินํ เอวํ สานิ กมฺมานิ ตปฺเปนฺติ, โสเจนฺติ กิลเมนฺติฯ ยถา กิํ? อุณฺหํวชฺโฌหิตํ มุเขติ, ยถา ภุญฺชนฺเตน ‘‘อิทํ สีตลํ อิทํ อุณฺห’’นฺติ อนุปธาเรตฺวา อุณฺหํ อชฺโฌหรณียํ มุเข อชฺโฌหริตํ ฐปิตํ มุขมฺปิ กณฺฐมฺปิ กุจฺฉิมฺปิ ทหติ โสเจติ กิลเมติ, เอวํ ตถารูปํ ปุคฺคลํ สานิ กมฺมานิ ตปฺเปนฺติฯ
อิติ โส สีโห อิมํ คาถํ วตฺวา ‘‘มม ภาติกา อนุปายกุสลตาย ‘สิงฺคาลํ มาเรสฺสามา’ติ อติเวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา สยํ มตา, อหํ ปน เอวรูปํ อกตฺวา สิงฺคาลสฺส ผลิกคุหายํ นิปนฺนสฺเสว หทยํ ผาเลสฺสามี’’ติ สิงฺคาลสฺส อาโรหนโอโรหนมคฺคํ สลฺลกฺเขตฺวา ตทภิมุโข หุตฺวา ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิ, ปถวิยา สทฺธิํ อากาสํ เอกนินฺนาทํ อโหสิฯ สิงฺคาลสฺส ผลิกคุหายํ นิปนฺนสฺเสว สีตตสิตสฺส หทยํ ผลิ, โส ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิฯ
สตฺถา
๔.
‘‘สีโห จ สีหนาเทน, ททฺทรํ อภินาทยิ;
สุตฺวา สีหสฺส นิคฺโฆสํ, สิงฺคาโล ททฺทเร วสํ;
ภีโต สนฺตาสมาปาทิ, หทยญฺจสฺส อปฺผลี’’ติฯ
ตตฺถ สีโหติ จตฺตาโร สีหา – ติณสีโห, ปณฺฑุสีโห, กาฬสีโห, สุรตฺตหตฺถปาโท เกสรสีโหติฯ เตสุ เกสรสีโห อิธ อธิปฺเปโตฯ ททฺทรํ อภินาทยีติ เตน อสนิปาตสทฺทสทิเสน เภรวตเรน สีหนาเทน ตํ รชตปพฺพตํ อภินาทยิ เอกนินฺนาทํ อกาสิฯ ททฺทเร วสนฺติ ผลิกมิสฺสเก รชตปพฺพเต วสนฺโตฯ ภีโต สนฺตาสมาปาทีติ มรณภเยน ภีโต จิตฺตุตฺราสํ อาปาทิฯ หทยญฺจสฺส อปฺผลีติ เตน จสฺส ภเยน หทยํ ผลีติฯ
เอวํ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุปาสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา สิงฺคาโล นฺหาปิตปุตฺโต อโหสิ, สีหโปติกา ลิจฺฉวิกุมาริกา, ฉ กนิฏฺฐภาตโร อญฺญตรเถรา อเหสุํ, เชฏฺฐภาติกสีโห ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สิงฺคาลชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
[๑๕๓] ๓. สูกรชาตกวณฺณนา
จตุปฺปโท อหํ, สมฺมาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ มหลฺลกตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ ทิวเส รตฺติํ ธมฺมสฺสวเน วตฺตมาเน สตฺถริ คนฺธกุฏิทฺวาเร รมณีเย โสปานผลเก ฐตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส สุคโตวาทํ ทตฺวา คนฺธกุฏิํ ปวิฏฺเฐ ธมฺมเสนาปติ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน ปริเวณํ อคมาสิฯ มหาโมคฺคลฺลาโนปิ ปริเวณเมว คนฺตฺวา
มนุสฺสา อุฏฺฐาย ‘‘คณฺหเถตํ ตุจฺฉมหลฺลกํ, มธุรธมฺมสฺสวนํ โน โสตุํ น อทาสี’’ติ อนุพนฺธิํสุฯ โส ปลายนฺโต วิหารปจฺจนฺเต ภินฺนปทราย วจฺจกุฏิยา ปติตฺวา คูถมกฺขิโต อฏฺฐาสิฯ มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา วิปฺปฏิสาริโน หุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อคมํสุฯ สตฺถา เต ทิสฺวา ‘‘กิํ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สีโห หุตฺวา หิมวนฺตปเทเส ปพฺพตคุหาย วาสํ กปฺเปสิฯ ตสฺสา อวิทูเร เอกํ สรํ นิสฺสาย พหู สูกรา นิวาสํ กปฺเปสุํฯ ตเมว สรํ นิสฺสาย ตาปสาปิ ปณฺณสาลาสุ วาสํ กปฺเปสุํฯ อเถกทิวสํ สีโห มหิํสวารณาทีสุ อญฺญตรํ วธิตฺวา ยาวทตฺถํ มํสํ ขาทิตฺวา ตํ สรํ โอตริตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา อุตฺตริฯ ตสฺมิํ ขเณ เอโก ถูลสูกโร ตํ สรํ นิสฺสาย โคจรํ คณฺหาติฯ สีโห ตํ ทิสฺวา ‘‘อญฺญํ เอกทิวสํ
๕.
‘‘จตุปฺปโท อหํ สมฺม, ตฺวมฺปิ สมฺม จตุปฺปโท;
เอหิ สมฺม นิวตฺตสฺสุ, กิํ นุ ภีโต ปลายสี’’ติฯ
สีโห
๖.
‘‘อสุจิ ปูติโลโมสิ, ทุคฺคนฺโธ วาสิ สูกร;
สเจ ยุชฺชิตุกาโมสิ, ชยํ สมฺม ททามิ เต’’ติฯ
ตตฺถ ปูติโลโมติ มีฬฺหมกฺขิตตฺตา ทุคฺคนฺธโลโมฯ ทุคฺคนฺโธ วาสีติ อนิฏฺฐเชคุจฺฉปฏิกูลคนฺโธ หุตฺวา วายสิฯ ชยํ, สมฺม, ททามิ เตติ ‘‘ตุยฺหํ ชยํ เทมิ, อหํ ปราชิโต, คจฺฉ ตฺว’’นฺติ วตฺวา สีโห ตโตว นิวตฺติตฺวา โคจรํ คเหตฺวา สเร ปานียํ ปิวิตฺวา ปพฺพตคุหเมว คโตฯ สูกโรปิ ‘‘สีโห เม ชิโต’’ติ ญาตกานํ อาโรเจสิ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สูกโร มหลฺลโก อโหสิ, สีโห ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สูกรชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
[๑๕๔] ๔. อุรคชาตกวณฺณนา
อิธูรคานํ ปวโร ปวิฏฺโฐติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เสณิภณฺฑนํ อารพฺภ กเถสิฯ โกสลรญฺโญ กิร เสวกา เสณิปมุขา ทฺเว มหามตฺตา อญฺญมญฺญํ ทิฏฺฐฏฺฐาเน กลหํ กโรนฺติ, เตสํ เวริภาโว สกลนคเร ปากโฏ ชาโตฯ เต เนว ราชา, น ญาติมิตฺตา สมคฺเค กาตุํ สกฺขิํสุฯ อเถกทิวสํ สตฺถา ปจฺจูสสมเย โพธเนยฺยพนฺธเว โอโลเกนฺโต เตสํ อุภินฺนมฺปิ โสตาปตฺติมคฺคสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ปุนทิวเส เอกโกว สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา เตสุ เอกสฺส เคหทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ โส นิกฺขมิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา สตฺถารํ อนฺโตนิเวสนํ ปเวเสตฺวา อาสนํ ปญฺญเปตฺวา นิสีทาเปสิฯ สตฺถา นิสีทิตฺวา ตสฺส เมตฺตาภาวนาย อานิสํสํ กเถตฺวา กลฺลจิตฺตตํ ญตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, โส สจฺจปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ
สตฺถา
ภิกฺขู สายนฺหสมเย ธมฺมสภายํ สตฺถุ คุณกถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, สตฺถา อทนฺตทมโก, เย นาม ทฺเว มหามตฺเต จิรํ วายมมาโนปิ เนว ราชา สมคฺเค กาตุํ สกฺขิ, น ญาติมิตฺตาทโย สกฺขิํสุ, เต เอกทิวเสเนว ตถาคเตน ทมิตา’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนวาหํ อิเม ทฺเว ชเน สมคฺเค อกาสิํ, ปุพฺเพเปเต มยา สมคฺคา กตาเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต พาราณสิยํ อุสฺสเว โฆสิเต มหาสมชฺชํ อโหสิฯ พหู มนุสฺสา เจว เทวนาคสุปณฺณาทโย จ สมชฺชทสฺสนตฺถํ สนฺนิปติํสุฯ ตตฺเรกสฺมิํ ฐาเน เอโก นาโค จ สุปณฺโณ จ สมชฺชํ ปสฺสมานา เอกโต อฏฺฐํสุฯ นาโค สุปณฺณสฺส สุปณฺณภาวํ อชานนฺโต อํเส หตฺถํ ฐเปสิฯ สุปณฺโณ ‘‘เกน เม อํเส หตฺโถ ฐปิโต’’ติ นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต นาคํ สญฺชานิฯ นาโคปิ โอโลเกนฺโต สุปณฺณํ สญฺชานิตฺวา มรณภยตชฺชิโต นครา นิกฺขมิตฺวา นทีปิฏฺเฐน ปลายิฯ สุปณฺโณปิ ‘‘ตํ คเหสฺสามี’’ติ อนุพนฺธิฯ ตสฺมิํ สมเย โพธิสตฺโต ตาปโส หุตฺวา ตสฺสา นทิยา ตีเร ปณฺณสาลาย วสมาโน ทิวา ทรถปฏิปฺปสฺสมฺภนตฺถํ อุทกสาฏิกํ นิวาเสตฺวา วกฺกลํ พหิ ฐเปตฺวา นทิํ โอตริตฺวา นฺหายติฯ นาโค ‘‘อิมํ ปพฺพชิตํ นิสฺสาย ชีวิตํ ลภิสฺสามี’’ติ ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา มณิกฺขนฺธวณฺณํ มาเปตฺวา วกฺกลนฺตรํ ปาวิสิฯ สุปณฺโณ อนุพนฺธมาโน ตํ ตตฺถ ปวิฏฺฐํ ทิสฺวา วกฺกเล ครุภาเวน อคฺคเหตฺวา โพธิสตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภนฺเต, อหํ ฉาโต, ตุมฺหากํ วกฺกลํ คณฺหถ, อิมํ นาคํ ขาทิสฺสามี’’ติ อิมมตฺถํ ปกาเสตุํ ปฐมํ คาถมาห –
๗.
‘‘อิธูรคานํ
พฺรหฺมญฺจ วณฺณํ อปจายมาโน, พุภุกฺขิโต โน วิตรามิ โภตฺตุ’’นฺติฯ
ตตฺถ อิธูรคานํ ปวโร ปวิฏฺโฐติ อิมสฺมิํ วกฺกเล อุรคานํ ปวโร นาคราชา ปวิฏฺโฐฯ เสลสฺส วณฺเณนาติ มณิวณฺเณน, มณิกฺขนฺโธ หุตฺวา ปวิฏฺโฐติ อตฺโถฯ ปโมกฺขมิจฺฉนฺติ มม สนฺติกา โมกฺขํ อิจฺฉมาโนฯ พฺรหฺมญฺจ วณฺณํ อปจายมาโนติ อหํ ปน ตุมฺหากํ พฺรหฺมวณฺณํ เสฏฺฐวณฺณํ ปูเชนฺโต ครุํ กโรนฺโตฯ พุภุกฺขิโต โน วิตรามิ โภตฺตุนฺติ เอตํ นาคํ วกฺกลนฺตรํ ปวิฏฺฐํ ฉาโตปิ สมาโน ภกฺขิตุํ น สกฺโกมีติฯ
โพธิสตฺโต อุทเก ฐิโตเยว สุปณฺณราชสฺส ถุติํ กตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๘.
‘‘โส พฺรหฺมคุตฺโต จิรเมว ชีว, ทิพฺยา จ เต ปาตุภวนฺตุ ภกฺขา;
โย พฺรหฺมวณฺณํ อปจายมาโน, พุภุกฺขิโต โน วิตราสิ โภตฺตุ’’นฺติฯ
ตตฺถ โส พฺรหฺมคุตฺโตติ โส ตฺวํ พฺรหฺมโคปิโต พฺรหฺมรกฺขิโต หุตฺวาฯ ทิพฺยา จ เต ปาตุภวนฺตุ ภกฺขาติ เทวตานํ ปริโภคารหา ภกฺขา จ ตว ปาตุภวนฺตุ, มา ปาณาติปาตํ กตฺวา นาคมํสขาทโก อโหสิฯ
อิติ โพธิสตฺโต อุทเก ฐิโตว อนุโมทนํ กตฺวา อุตฺตริตฺวา วกฺกลํ นิวาเสตฺวา เต อุโภปิ คเหตฺวา อสฺสมปทํ คนฺตฺวา เมตฺตาภาวนาย วณฺณํ กเถตฺวา ทฺเวปิ ชเน สมคฺเค อกาสิฯ เต ตโต ปฏฺฐาย สมคฺคา สมฺโมทมานา สุขํ วสิํสุฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา นาโค จ สุปณฺโณ จ อิเม ทฺเว มหามตฺตา อเหสุํ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อุรคชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
[๑๕๕] ๕. ภคฺคชาตกวณฺณนา
ชีว วสฺสสตํ ภคฺคาติ อิทํ สตฺถา เชตวนสมีเป ปเสนทิโกสเลน รญฺญา การิเต ราชการาเม วิหรนฺโต อตฺตโน ขิปิตกํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ ทิวเส สตฺถา ราชการาเม จตุปริสมชฺเฌ นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต ขิปิฯ ภิกฺขู ‘‘ชีวตุ, ภนฺเต ภควา, ชีวตุ, สุคโต’’ติ อุจฺจาสทฺทํ มหาสทฺทํ อกํสุ, เตน สทฺเทน ธมฺมกถาย อนฺตราโย อโหสิฯ อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อปิ นุ โข, ภิกฺขเว, ขิปิเต ‘ชีวา’ติ วุตฺโต ตปฺปจฺจยา ชีเวยฺย วา มเรยฺย วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ ภนฺเต’’ติฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, ขิปิเต ‘ชีวา’ติ วตฺตพฺโพ, โย วเทยฺย อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๒๘๘)ฯ เตน โข ปน สมเยน มนุสฺสา ภิกฺขูนํ ขิปิเต ‘‘ชีวถ, ภนฺเต’’ติ วทนฺติ, ภิกฺขู กุกฺกุจฺจายนฺตา นาลปนฺติฯ มนุสฺสา อุชฺฌายนฺติ – ‘‘กถญฺหิ นาม สมณา สกฺยปุตฺติยา ‘ชีวถ, ภนฺเต’ติ วุจฺจมานา นาลปิสฺสนฺตี’’ติฯ ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ คิหี, ภิกฺขเว, มงฺคลิกา, อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิหีนํ ‘‘ชีวถ, ภนฺเต’’ติ วุจฺจมาเนน ‘‘จิรํ ชีวา’’ติ วตฺตุนฺติฯ ภิกฺขู ภควนฺตํ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘ภนฺเต, ชีวปฏิชีวํ นาม กทา อุปฺปนฺน’’นฺติ? สตฺถา ‘‘ภิกฺขเว, ชีวปฏิชีวํ นาม โปราณกาเล อุปฺปนฺน’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ เอกสฺมิํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติฯ ตสฺส ปิตา โวหารํ กตฺวา ชีวิกํ กปฺเปติ, โส โสฬสวสฺสุทฺเทสิกํ โพธิสตฺตํ มณิกภณฺฑํ อุกฺขิปาเปตฺวา คามนิคมาทีสุ จรนฺโต พาราณสิํ ปตฺวา โทวาริกสฺส ฆเร ภตฺตํ ปจาเปตฺวา ภุญฺชิตฺวา นิวาสฏฺฐานํ อลภนฺโต ‘‘อเวลาย อาคตา อาคนฺตุกา กตฺถ วสนฺตี’’ติ ปุจฺฉิฯ อถ นํ มนุสฺสา ‘‘พหินคเร เอกา สาลา อตฺถิ, สา ปน อมนุสฺสปริคฺคหิตาฯ สเจ อิจฺฉถ, ตตฺถ วสถา’’ติ อาหํสุฯ โพธิสตฺโต ‘‘เอถ, ตาต, คจฺฉาม, มา ยกฺขสฺส ภายิตฺถ, อหํ ตํ ทเมตฺวา ตุมฺหากํ ปาเทสุ ปาเตสฺสามี’’ติ
๙.
‘‘ชีว วสฺสสตํ ภคฺค, อปรานิ จ วีสติํ;
มา มํ ปิสาจา ขาทนฺตุ, ชีว ตฺวํ สรโทสต’’นฺติฯ
ตตฺถ ภคฺคาติ ปิตรํ นาเมนาลปติฯ อปรานิ จ วีสตินฺติ อปรานิ จ วีสติ วสฺสานิ ชีวฯ มา มํ ปิสาจา ขาทนฺตูติ มํ ปิสาจา มา ขาทนฺตุฯ ชีว ตฺวํ สรโทสตนฺติ ตฺวํ ปน วีสุตฺตรํ วสฺสสตํ ชีวาติฯ สรโทสตญฺหิ คณิยมานํ วสฺสสตเมว โหติ, ตํ ปุริเมหิ วีสาย สทฺธิํ วีสุตฺตรํ อิธ อธิปฺเปตํฯ
ยกฺโข โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อิมํ ตาว มาณวํ ‘ชีวา’ติ วุตฺตตฺตา ขาทิตุํ น สกฺกา, ปิตรํ ปนสฺส ขาทิสฺสามี’’ติ ปิตุ สนฺติกํ อคมาสิฯ โส ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ โส ‘ปฏิชีวา’ติ อภณนฺตานํ ขาทกยกฺโข ภวิสฺสติ, ปฏิชีวํ กริสฺสามี’’ติฯ โส ปุตฺตํ อารพฺภ ทุติยํ คาถมาห –
๑๐.
‘‘ตฺวมฺปิ วสฺสสตํ ชีวํ, อปรานิ จ วีสติํ;
วิสํ ปิสาจา ขาทนฺตุ, ชีว ตฺวํ สรโทสต’’นฺติฯ
ตตฺถ วิสํ ปิสาจา ขาทนฺตูติ ปิสาจา หลาหลวิสํ ขาทนฺตุฯ
ยกฺโข ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อุโภปิ เม น สกฺกา ขาทิตุ’’นฺติ ปฏินิวตฺติฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ปุจฺฉิ – ‘‘โภ ยกฺข, กสฺมา ตฺวํ อิมํ สาลํ ปวิฏฺฐมนุสฺเส ขาทสี’’ติ? ‘‘ทฺวาทส วสฺสานิ เวสฺสวณํ อุปฏฺฐหิตฺวา ลทฺธตฺตา’’ติฯ ‘‘กิํ ปน สพฺเพว ขาทิตุํ ลภสี’’ติ? ‘‘ชีวปฏิชีวภาณิโน ฐเปตฺวา อวเสเส ขาทามี’’ติฯ ‘‘ยกฺข, ตฺวํ ปุพฺเพปิ อกุสลํ กตฺวา กกฺขโฬ
ปุนทิวเส
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘ชีวปฏิชีวํ นาม ตสฺมิํ กาเล อุปฺปนฺน’’นฺติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ยกฺโข องฺคุลิมาโล อโหสิ, ราชา อานนฺโท, ปิตา กสฺสโป, ปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ภคฺคชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
[๑๕๖] ๖. อลีนจิตฺตชาตกวณฺณนา
อลีนจิตฺตํ นิสฺสายาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โอสฺสฏฺฐวีริยํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เอกาทสนิปาเต สํวรชาตเก (ชา. ๑.๑๑.๙๗ อาทโย) อาวิภวิสฺสติฯ โส ปน ภิกฺขุ สตฺถารา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, วีริยํ โอสฺสชี’’ติ วุตฺเต ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต พาราณสิโต อวิทูเร วฑฺฒกีคาโม อโหสิ, ตตฺถ ปญฺจสตา วฑฺฒกี วสนฺติฯ เต นาวาย
หตฺถี อโรโค หุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มยา อิเม วฑฺฒกี นิสฺสาย ชีวิตํ ลทฺธํ, อิทานิ เตสํ มยา อุปการํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส ตโต ปฏฺฐาย วฑฺฒกีหิ สทฺธิํ
ตโต ปฏฺฐาย หตฺถิโปตโก วฑฺฒกีนํ วจนกโร โอวาทกฺขโม หุตฺวา สพฺพกิจฺจานิ กโรติฯ เตปิ ตํ ปญฺจหิ ปิณฺฑสเตหิ โปเสนฺติ, โส
หตฺถาจริยา
ราชา
เทวี สตฺตเม ทิวเส ปุตฺตํ วิชายิฯ ตสฺส นามคฺคหณทิวเส ปน มหาชนสฺส อลีนจิตฺตํ ปคฺคณฺหนฺโต ชาโตติ ‘‘อลีนจิตฺตกุมาโร’’ตฺเววสฺส นามํ อกํสุฯ ชาตทิวสโตเยว ปนสฺส ปฏฺฐาย นาครา โกสลรญฺญา สทฺธิํ ยุชฺฌิํสุฯ นินฺนายกตฺตา สงฺคามสฺส มหนฺตมฺปิ พลํ ยุชฺฌมานํ โถกํ โถกํ โอสกฺกติฯ อมจฺจา เทวิยา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘มยํ
ตสฺมิํ กาเล หตฺถี โพธิสตฺตํ โสณฺฑาย ปรามสิตฺวา อุกฺขิปิตฺวา กุมฺเภ ฐเปตฺวา โรทิตฺวา โพธิสตฺตํ โอตาเรตฺวา เทวิยา หตฺเถ นิปชฺชาเปตฺวา ‘‘โกสลราชํ คณฺหิสฺสามี’’ติ หตฺถิสาลโต นิกฺขมิฯ อถสฺส อมจฺจา วมฺมํ ปฏิมุญฺจิตฺวา อลงฺกริตฺวา นครทฺวารํ อวาปุริตฺวา ตํ ปริวาเรตฺวา นิกฺขมิํสุฯ หตฺถี นครา นิกฺขมิตฺวา โกญฺจนาทํ กตฺวา มหาชนํ สนฺตาเสตฺวา ปลาเปตฺวา พลโกฏฺฐกํ ภินฺทิตฺวา โกสลราชานํ จูฬาย คเหตฺวา อาเนตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล นิปชฺชาเปตฺวา มารณตฺถายสฺส อุฏฺฐิเต วาเรตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย อปฺปมตฺโต โหหิ, ‘กุมาโร ทหโร’ติ สญฺญํ มา กรี’’ติ โอวทิตฺวา อุยฺโยเชสิฯ ตโต ปฏฺฐาย สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ โพธิสตฺตสฺส หตฺถคตเมว ชาตํ, อญฺโญ ปฏิสตฺตุ นาม อุฏฺฐหิตุํ สมตฺโถ นาโหสิฯ โพธิสตฺโต สตฺตวสฺสิกกาเล อภิเสกํ กตฺวา อลีนจิตฺตราชา นาม หุตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ชีวิตปริโยสาเน สคฺคปุรํ ปูเรสิฯ
สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถาทฺวยมาห –
๑๑.
‘‘อลีนจิตฺตํ นิสฺสาย, ปหฏฺฐา มหตี จมู;
โกสลํ เสนาสนฺตุฏฺฐํ, ชีวคฺคาหํ อคาหยิฯ
๑๒.
‘‘เอวํ นิสฺสยสมฺปนฺโน, ภิกฺขุ อารทฺธวีริโย;
ภาวยํ กุสลํ ธมฺมํ, โยคกฺเขมสฺส ปตฺติยา;
ปาปุเณ อนุปุพฺเพน, สพฺพสํโยชนกฺขย’’นฺติฯ
ตตฺถ อลีนจิตฺตํ นิสฺสายาติ อลีนจิตฺตํ ราชกุมารํ นิสฺสายฯ ปหฏฺฐา มหตี จมูติ ‘‘ปเวณีรชฺชํ โน ทิฏฺฐ’’นฺติ หฏฺฐตุฏฺฐา หุตฺวา มหตี เสนาฯ โกสลํ เสนาสนฺตุฏฺฐนฺติ โกสลราชานํ ชีวคฺคาหํ อคาหยีติ อมาเรตฺวาว สา จมู ตํ ราชานํ หตฺถินา ชีวคฺคาหํ คณฺหาเปสิฯ เอวํ นิสฺสยสมฺปนฺโนติ ยถา สา จมู, เอวํ อญฺโญปิ กุลปุตฺโต นิสฺสยสมฺปนฺโน กลฺยาณมิตฺตํ ภิกฺขูติ ปริสุทฺธาธิวจนเมตํฯ อารทฺธวีริโยติ ปคฺคหิตวีริโย จตุโทสาปคเตน วีริเยน สมนฺนาคโตฯ ภาวยํ กุสลํ ธมฺมนฺติ กุสลํ นิรวชฺชํ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยสงฺขาตํ ธมฺมํ ภาเวนฺโตฯ โยคกฺเขมสฺส ปตฺติยาติ จตูหิ โยเคหิ เขมสฺส นิพฺพานสฺส ปาปุณนตฺถาย ตํ ธมฺมํ ภาเวนฺโตฯ ปาปุเณ อนุปุพฺเพน, สพฺพสํโยชนกฺขยนฺติ เอวํ วิปสฺสนโต ปฏฺฐาย อิมํ กุสลํ ธมฺมํ ภาเวนฺโต โส กลฺยาณมิตฺตุปนิสฺสยสมฺปนฺโน ภิกฺขุ อนุปุพฺเพน วิปสฺสนาญาณานิ จ เหฏฺฐิมมคฺคผลานิ จ ปาปุณนฺโต ปริโยสาเน ทสนฺนมฺปิ สํโยชนานํ ขยนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา สพฺพสํโยชนกฺขยสงฺขาตํ อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ ยสฺมา วา นิพฺพานํ อาคมฺม สพฺพสํโยชนานิ ขียนฺติ, ตสฺมา ตมฺปิ สพฺพสํโยชนกฺขยเมว, เอวํ อนุปุพฺเพน นิพฺพานสงฺขาตํ สพฺพสํโยชนกฺขยํ ปาปุณาตีติ อตฺโถฯ
อิติ ภควา อมตมหานิพฺพาเนน ธมฺมเทสนาย กูฏํ คเหตฺวา อุตฺตริปิ สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โอสฺสฏฺฐวีริโย ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา มาตา มหามายา, ปิตา สุทฺโธทนมหาราชา อโหสิ, รชฺชํ คเหตฺวา ทินฺนหตฺถี อยํ โอสฺสฏฺฐวีริโย ภิกฺขุ, หตฺถิสฺส ปิตา สาริปุตฺโต, สามนฺตโกสลราชา โมคฺคลฺลาโน, อลีนจิตฺตกุมาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อลีนจิตฺตชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
[๑๕๗] ๗. คุณชาตกวณฺณนา
เยน กามํ ปณาเมตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อานนฺทตฺเถรสฺส สาฏกสหสฺสลาภํ อารพฺภ กเถสิฯ เถรสฺส โกสลรญฺโญ อนฺเตปุเร ธมฺมวาจนวตฺถุ เหฏฺฐา มหาสารชาตเก (ชา. ๑.๑.๙๒) อาคตเมวฯ อิติ เถเร รญฺโญ อนฺเตปุเร ธมฺมํ วาเจนฺเต รญฺโญ
ราชา
ราชา ตุฏฺโฐ โสมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา อิตรานิปิ เคเห ฐปิตานิ ปญฺจ สาฏกสตานิ อาหราเปตฺวา เถรสฺส ทตฺวา อนุโมทนํ สุตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ เถโร ปฐมลทฺธานิ ปญฺจ สาฏกสตานิ ชิณฺณจีวริกานํ ภิกฺขูนํ อทาสิฯ เถรสฺส ปน ปญฺจมตฺตานิ สทฺธิวิหาริกสตานิ
เอวํ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สีโห หุตฺวา ปพฺพตคุหายํ วสติฯ โส เอกทิวสํ คุหาย นิกฺขมิตฺวา ปพฺพตปาทํ โอโลเกสิ, ตํ ปน ปพฺพตปาทํ ปริกฺขิปิตฺวา มหาสโร อโหสิฯ ตสฺส เอกสฺมิํ อุนฺนตฏฺฐาเน อุปริถทฺธกทฺทมปิฏฺเฐ มุทูนิ หริตติณานิ ชายิํสุฯ สสกา เจว หริณาทโย จ สลฺลหุกมิคา กทฺทมมตฺถเก วิจรนฺตา ตานิ ขาทนฺติฯ ตํ ทิวสมฺปิ เอโก มิโค ตานิ ขาทนฺโต วิจรติฯ สีโห ‘‘ตํ มิคํ คณฺหิสฺสามี’’ติ ปพฺพตมตฺถกา อุปฺปติตฺวา สีหเวเคน ปกฺขนฺทิ, มิโค มรณภยตชฺชิโต วิรวนฺโต ปลายิฯ สีโห เวคํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต กลลปิฏฺเฐ นิปติตฺวา
อถ นํ เอโก สิงฺคาโล โคจรปฺปสุโต ตํ ทิสฺวา ภเยน ปลายิฯ สีโห ตํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘โภ สิงฺคาล, มา ปลายิ, อหํ กลเล ลคฺโค, ชีวิตํ เม เทหี’’ติ อาหฯ สิงฺคาโล ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อหํ ตํ อุทฺธเรยฺยํ, อุทฺธโฏ ปน มํ ขาเทยฺยาสีติ ภายามี’’ติ อาหฯ ‘‘มา ภายิ, นาหํ ตํ ขาทิสฺสามิ, มหนฺตํ ปน เต คุณํ กริสฺสามิ, เอเกนุปาเยน มํ อุทฺธราหี’’ติฯ สิงฺคาโล ตสฺส ปฏิญฺญํ คเหตฺวา จตุนฺนํ ปาทานํ สมนฺตา กลเล อปเนตฺวา จตุนฺนมฺปิ ปาทานํ จตสฺโส มาติกา ขณิตฺวา
เอวํ กาเล คจฺฉนฺเต สีหี ทฺเว ปุตฺเต วิชายิ, สิงฺคาลีปิ ทฺเว ปุตฺเต วิชายิฯ เต สพฺเพปิ สมคฺควาสํ วสิํสุฯ อเถกทิวสํ สีหิยา เอตทโหสิ – ‘‘อยํ สีโห สิงฺคาลญฺจ สิงฺคาลิญฺจ สิงฺคาลโปตเก จ อติวิย ปิยายติ, นูนมสฺส สิงฺคาลิยา สทฺธิํ สนฺถโว อตฺถิ, ตสฺมา เอวํ สิเนหํ กโรติ, ยํนูนาหํ อิมํ ปีเฬตฺวา ตชฺเชตฺวา อิโต ปลาเปยฺย’’นฺติ
๑๓.
‘‘เยน กามํ ปณาเมติ, ธมฺโม พลวตํ มิคี;
อุนฺนทนฺตี วิชานาหิ, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติฯ
ตตฺถ เยน กามํ ปณาเมติ, ธมฺโม พลวตนฺติ พลวา นาม อิสฺสโร อตฺตโน เสวกํ เยน ทิสาภาเคน อิจฺฉติ, เตน ทิสาภาเคน โส ปณาเมติ นีหรติฯ เอส ธมฺโม พลวตํ อยํ อิสฺสรานํ สภาโว ปเวณิธมฺโมว, ตสฺมา สเจ อมฺหากํ วาสํ น โรเจถ, อุชุกเมว โน นีหรถ มิคีติ สีหํ อาลปติฯ โส หิ มิคราชตาย มิคา อสฺส อตฺถีติ มิคีฯ อุนฺนทนฺตีติปิ ตเมว อาลปติฯ โส หิ อุนฺนตานํ ทนฺตานํ อตฺถิตาย อุนฺนตา ทนฺตา อสฺส อตฺถีติ อุนฺนทนฺตีฯ ‘‘อุนฺนตทนฺตี’’ติปิ ปาโฐเยวฯ วิชานาหีติ ‘‘เอส อิสฺสรานํ ธมฺโม’’ติ เอวํ ชานาหิฯ ชาตํ สรณโต ภยนฺติ อมฺหากํ ตุมฺเห ปติฏฺฐานฏฺเฐน สรณํ, ตุมฺหากญฺเญว สนฺติกา ภยํ ชาตํ, ตสฺมา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คมิสฺสามาติ ทีเปติฯ
อปโร นโย – ตว มิคี สีหี อุนฺนทนฺตีมม ปุตฺตทารํ ตชฺเชนฺตี เยน กามํ ปณาเมติ, เยน เยนากาเรน อิจฺฉติ, เตน ปณาเมติ ปวตฺตติ, วิเหเฐติปิ ธมฺโม พลวตํ เอส พลวนฺตานํ สภาโว, อิทานิ มยํ คมิสฺสามฯ กสฺมา? ชาตํ สรณโต ภยนฺติฯ
ตสฺส
๑๔.
‘‘อปิ เจปิ ทุพฺพโล มิตฺโต, มิตฺตธมฺเมสุ ติฏฺฐติ;
โส ญาตโก จ พนฺธุ จ, โส มิตฺโต โส จ เม สขา;
ทาฐินิ มาติมญฺญิตฺโถ, สิงฺคาโล มม ปาณโท’’ติฯ
ตตฺถ อปิ เจปีติ เอโก อปิสทฺโท อนุคฺคหตฺโถ, เอโก สมฺภาวนตฺโถฯ ตตฺรายํ โยชนา – ทุพฺพโลปิ เจ มิตฺโต มิตฺตธมฺเมสุ อปิ ติฏฺฐติ, สเจ ฐาตุํ สกฺโกติ, โส ญาตโก จ พนฺธุ จ, โส เมตฺตจิตฺตตาย มิตฺโต, โส จ เม สหายฏฺเฐน สขาฯ ทาฐินิ มาติมญฺญิตฺโถติ, ภทฺเท, ทาฐาสมฺปนฺเน สีหิ มา มยฺหํ สหายํ วา สหายิํ วา อติมญฺญิ, อยญฺหิ สิงฺคาโล มม ปาณโทติฯ
สา
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – สจฺจปริโยสาเน เกจิ โสตาปนฺนา, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน, เกจิ อรหนฺโต อเหสุํฯ ‘‘ตทา สิงฺคาโล อานนฺโท อโหสิ, สีโห ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
คุณชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
[๑๕๘] ๘. สุหนุชาตกวณฺณนา
นยิทํ วิสมสีเลนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทฺเว จณฺฑภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ สมเย เชตวเนปิ เอโก ภิกฺขุ จณฺโฑ อโหสิ ผรุโส สาหสิโก ชนปเทปิฯ อเถกทิวสํ ชานปโท ภิกฺขุ เกนจิเทว กรณีเยน เชตวนํ อคมาสิ, สามเณรา เจว ทหรภิกฺขู จ ตสฺส จณฺฑภาวํ ชานนฺติฯ ‘‘เตสํ ทฺวินฺนํ จณฺฑานํ กลหํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ กุตูหเลน ตํ ภิกฺขุํ เชตวนวาสิกสฺส ปริเวณํ ปหิณิํสุฯ เต อุโภปิ จณฺฑา อญฺญมญฺญํ ทิสฺวาว ปิยสํวาสํ สํสนฺทิํสุ สมิํสุ, หตฺถปาทปิฏฺฐิสมฺพาหนาทีนิ อกํสุฯ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, จณฺฑา ภิกฺขู อญฺเญสํ อุปริ จณฺฑา ผรุสา สาหสิกา, อญฺญมญฺญํ ปน อุโภปิ สมคฺคา สมฺโมทมานา ปิยสํวาสา ชาตา’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปเต อญฺเญสํ จณฺฑา ผรุสา สาหสิกา, อญฺญมญฺญํ ปน สมคฺคา สมฺโมทมานา ปิยสํวาสา จ อเหสุ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส สพฺพตฺถสาธโก อตฺถธมฺมานุสาสโก อมจฺโจ อโหสิฯ โส ปน ราชา โถกํ ธนโลภปกติโก, ตสฺส
อสฺสวาณิชา อนตฺตมนา หุตฺวา เตน กตกิริยํ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสุํฯ โพธิสตฺโต ‘‘กิํ ปน ตุมฺหากํ นคเร กูฏอสฺโส นตฺถี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อตฺถิ สามิ, สุหนุ นาม กูฏอสฺโส จณฺโฑ ผรุโส’’ติฯ ‘‘เตน
๑๕.
‘‘นยิทํ วิสมสีเลน, โสเณน สุหนู สห;
สุหนูปิ ตาทิโสเยว, โย โสณสฺส สโคจโรฯ
๑๖.
‘‘ปกฺขนฺทินา
สเมติ ปาปํ ปาเปน, สเมติ อสตา อส’’นฺติฯ
ตตฺถ นยิทํ วิสมสีเลน, โสเณน สุหนู สหาติ ยํ อิทํ สุหนุ กูฏสฺโส โสเณน สทฺธิํ เปมํ กโรติ, อิทํ น อตฺตโน วิสมสีเลน, อถ โข อตฺตโน สมสีเลเนว สทฺธิํ กโรติฯ อุโภปิ เหเต อตฺตโน อนาจารตาย ทุสฺสีลตาย สมสีลา สมธาตุกาฯ สุหนูปิ ตาทิโสเยว, โย โสณสฺส สโคจโรติ ยาทิโส โสโณ, สุหนุปิ ตาทิโสเยว, โย โสณสฺส สโคจโร ยํโคจโร โสโณ, โสปิ ตํโคจโรเยวฯ ยเถว หิ โสโณ อสฺสโคจโร อสฺเส ฑํเสนฺโตว จรติ, ตถา สุหนุปิฯ อิมินา เนสํ สมานโคจรตํ ทสฺเสติฯ
เต ‘‘ปกฺขนฺทินา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปกฺขนฺทินาติ อสฺสานํ อุปริ ปกฺขนฺทนสีเลน ปกฺขนฺทนโคจเรนฯ ปคพฺเภนาติ กายปาคพฺภิยาทิสมนฺนาคเตน ทุสฺสีเลนฯ นิจฺจํ สนฺทานขาทินาติ สทา อตฺตโน พนฺธนโยตฺตํ ขาทนสีเลน ขาทนโคจเรน จฯ สเมติ ปาปํ ปาเปนาติ เอเตสุ อญฺญตเรน ปาเปน สทฺธิํ อญฺญตรสฺส อสตา อสนฺติ เอเตสุ อญฺญตเรน อสตา อนาจารโคจรสมฺปนฺเนน สห อิตรสฺส อสํ อสาธุกมฺมํ สเมติ, คูถาทีนิ วิย คูถาทีหิ เอกโต สํสนฺทติ สทิสํ นิพฺพิเสสเมว โหตีติฯ
เอวํ วตฺวา จ ปน โพธิสตฺโต ‘‘มหาราช, รญฺญา นาม อติลุทฺเธน น ภวิตพฺพํ, ปรสฺส สนฺตกํ นาม นาเสตุํ น วฏฺฏตี’’ติ ราชานํ โอวทิตฺวา อสฺเส อคฺฆาเปตฺวา ภูตเมว มูลํ ทาเปสิฯ อสฺสวาณิชา ยถาสภาวเมว มูลํ ลภิตฺวา หฏฺฐตุฏฺฐา อคมํสุฯ ราชาปิ โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทฺเว อสฺสา อิเม ทฺเว ทุฏฺฐภิกฺขู อเหสุํ, ราชา อานนฺโท, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สุหนุชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
[๑๕๙] ๙. โมรชาตกวณฺณนา
อุเทตยํ จกฺขุมา เอกราชาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ สตฺถุ สนฺติกํ นีโต ‘‘สจฺจํ กิร, ตฺวํ ภิกฺขุ, อุกฺกณฺฐิโต’’ติ วุตฺเต ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘กิํ ทิสฺวา’’ติ วุตฺเต ‘‘เอกํ อลงฺกตปฏิยตฺตสรีรํ มาตุคามํ โอโลเกตฺวา’’ติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘ภิกฺขุ มาตุคาโม นาม กสฺมา ตุมฺหาทิสานํ จิตฺตํ นาลุเฬสฺสติ, โปราณกปณฺฑิตานมฺปิ หิ มาตุคามสฺส สทฺทํ สุตฺวา สตฺต วสฺสสตานิ อสมุทาจิณฺณกิเลสา โอกาสํ ลภิตฺวา ขเณเนว สมุทาจริํสุฯ วิสุทฺธาปิ สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ, อุตฺตมยสสมงฺคิโนปิ อายสกฺยํ ปาปุณนฺติ, ปเคว อปริสุทฺธา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต โมรโยนิยํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา อณฺฑกาเลปิ ‘‘อุเทตย’’นฺติอาทิมาหฯ
๑๗.
‘‘อุเทตยํ จกฺขุมา เอกราชา,
หริสฺสวณฺโณ ปถวิปฺปภาโส;
ตํ ตํ นมสฺสามิ หริสฺสวณฺณํ ปถวิปฺปภาสํ,
ตยาชฺช คุตฺตา วิหเรมุ ทิวส’’นฺติฯ
ตตฺถ อุเทตีติ ปาจีนโลกธาตุโต อุคฺคจฺฉติฯ จกฺขุมาติ สกลจกฺกวาฬวาสีนํ อนฺธการํ วิธมิตฺวา จกฺขุปฏิลาภกรเณน ยํ เตน เตสํ ทินฺนํ จกฺขุ, เตน จกฺขุนา จกฺขุมาฯ เอกราชาติ สกลจกฺกวาเฬ อาโลกกรานํ อนฺตเร เสฏฺฐวิสิฏฺฐฏฺเฐน เอกราชาฯ หริสฺสวณฺโณติ หริสมานวณฺโณ, สุวณฺณวณฺโณติ อตฺโถฯ ปถวิปฺปภาโสติ ปถวิยา ปภาโสฯ ตํ ตํ นมสฺสามีติ ตสฺมา ตํ เอวรูปํ ภวนฺตํ นมสฺสามิ วนฺทามิฯ ตยาชฺช คุตฺตา วิหเรมุ ทิวสนฺติ ตยา อชฺช รกฺขิตา โคปิตา หุตฺวา อิมํ ทิวสํ จตุอิริยาปถวิหาเรน สุขํ วิหเรยฺยามฯ
เอวํ โพธิสตฺโต อิมาย คาถาย สูริยํ นมสฺสิตฺวา ทุติยคาถาย อตีเต ปรินิพฺพุเต พุทฺเธ เจว พุทฺธคุเณ จ นมสฺสติฯ
‘‘เย พฺราหฺมณา เวทคู สพฺพธมฺเม, เต เม นโม เต จ มํ ปาลยนฺตุ;
นมตฺถุ พุทฺธานํ นมตฺถุ โพธิยา, นโม วิมุตฺตานํ นโม วิมุตฺติยา;
อิมํ โส ปริตฺตํ กตฺวา, โมโร จรติ เอสนา’’ติฯ
ตตฺถ เย พฺราหฺมณาติ เย พาหิตปาปา วิสุทฺธิพฺราหฺมณาฯ เวทคูติ เวทานํ ปารํ คตาติปิ เวทคู, เวเทหิ ปารํ คตาติปิ เวทคูฯ อิธ ปน สพฺเพ สงฺขตาสงฺขตธมฺเม วิทิเต ปากเฏ กตฺวา คตาติ เวทคูฯ เตเนวาห เต เม นโมติ เต มม อิมํ นมกฺการํ ปฏิจฺฉนฺตุฯ เต จ มํ ปาลยนฺตูติ เอวํ มยา นมสฺสิตา จ เต ภควนฺโต มํ ปาเลนฺตุ รกฺขนฺตุ โคเปนฺตุฯ นมตฺถุ พุทฺธานํ นมตฺถุ โพธิยา, นโม วิมุตฺตานํ นโม วิมุตฺติยาติ อยํ มม นมกฺกาโร
เอวํ ทิวสํ จริตฺวา สายํ ปพฺพตมตฺถเก นิสีทิตฺวา อตฺถงฺคตํ สูริยํ โอโลเกนฺโต พุทฺธคุเณ อาวชฺเชตฺวา นิวาสฏฺฐาเน รกฺขาวรณตฺถาย ปุน พฺรหฺมมนฺตํ พนฺธนฺโต ‘‘อเปตย’’นฺติอาทิมาหฯ
๑๘.
‘‘อเปตยํ จกฺขุมา เอกราชา, หริสฺสวณฺโณ ปถวิปฺปภาโส;
ตํ ตํ นมสฺสามิ หริสฺสวณฺณํ ปถวิปฺปภาสํ, ตยาชฺช คุตฺตา วิหเรมุ รตฺติํฯ
‘‘เย พฺราหฺมณา เวทคู สพฺพธมฺเม, เต เม นโม เต จ มํ ปาลยนฺตุ;
นมตฺถุ พุทฺธานํ นมตฺถุ โพธิยา, นโม วิมุตฺตานํ นโม วิมุตฺติยา;
อิมํ โส ปริตฺตํ กตฺวา, โมโร วาสมกปฺปยี’’ติฯ
ตตฺถ อเปตีติ อปยาติ อตฺถํ คจฺฉติฯ อิมํ โส ปริตฺตํ กตฺวา, โมโร วาสมกปฺปยีติ อิทมฺปิ อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อาหฯ ตสฺสตฺโถ – ภิกฺขเว
อเถโก
ราชา ‘‘โมรํ เม นิสฺสาย เทวี กาลกตา’’ติ กุชฺฌิตฺวา ‘‘หิมวนฺตปเทเส ทณฺฑกหิรญฺญปพฺพโต นาม อตฺถิ, ตตฺถ สุวณฺณวณฺโณ โมโร วสติ, เย ตสฺส มํสํ ขาทนฺติ, เต อชรา อมรา โหนฺตี’’ติ อกฺขรํ สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขาเปตฺวา สุวณฺณปฏฺฏํ มญฺชูสาย นิกฺขิปาเปสิฯ ตสฺมิํ กาลกเต อญฺโญ ราชา รชฺชํ ปตฺวา สุวณฺณปฏฺฏํ วาเจตฺวา ‘‘อชโร อมโร ภวิสฺสามี’’ติ อญฺญํ เนสาทํ เปเสสิฯ โสปิ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ คเหตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว กาลมกาสิฯ เอเตเนว นิยาเมน ฉ ราชปริวฏฺฏา คตาฯ อถ สตฺตโม ราชา รชฺชํ ปตฺวา เอกํ เนสาทํ ปหิณิฯ โส คนฺตฺวา โพธิสตฺเตน อกฺกนฺตฏฺฐาเนปิ ปาสสฺส อสญฺจรณภาวํ, อตฺตโน
ราชา ตสฺส รูปสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ตุฏฺฐมานโส อาสนํ ทาเปสิฯ โพธิสตฺโต ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘มหาราช, กสฺมา มํ คณฺหาเปสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เย กิร ตว มํสํ ขาทนฺติ, เต อชรา อมรา โหนฺติ, สฺวาหํ ตว มํสํ ขาทิตฺวา อชโร อมโร โหตุกาโม ตํ คณฺหาเปสิ’’นฺติฯ ‘‘มหาราช, มม ตาว มํสํ ขาทนฺตา อชรา อมรา โหนฺตุ, อหํ ปน มริสฺสามี’’ติ
ราชา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา โปกฺขรณิโต อุทกํ หราเปตฺวา รถํ นีหราเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส สทฺทหิฯ โพธิสตฺโต ‘‘มหาราช, ฐเปตฺวา อมตมหานิพฺพานํ อวเสสา สพฺเพ สงฺขตธมฺมา หุตฺวา อภาวิโน อนิจฺจา ขยวยธมฺมาเยวา’’ติ รญฺโญ ธมฺมํ เทเสตฺวา ราชานํ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปสิฯ ราชา ปสนฺโน โพธิสตฺตํ รชฺเชน ปูเชตฺวา มหนฺตํ สกฺการํ อกาสิฯ โส รชฺชํ ตสฺเสว ปฏินิยฺยาเทตฺวา กติปาหํ วสิตฺวา ‘‘อปฺปมตฺโต โหหิ, มหาราชา’’ติ โอวทิตฺวา อากาเส
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, สุวณฺณโมโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
โมรชาตกวณฺณนา นวมาฯ
[๑๖๐] ๑๐. วินีลชาตกวณฺณนา
เอวเมว นูน ราชานนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส สุคตาลยํ อารพฺภ กเถสิฯ เทวทตฺเต หิ คยาสีสคตานํ ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ สุคตาลยํ ทสฺเสตฺวา นิปนฺเน อุโภปิ เถรา
อตีเต วิเทหรฏฺเฐ มิถิลายํ วิเทหราเช รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติฯ โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาสิฯ ตทา เอกสฺส สุวณฺณหํสราชสฺส โคจรภูมิยํ กากิยา สทฺธิํ สํวาโส อโหสิฯ สา ปุตฺตํ วิชายิฯ โส เนว มาตุปติรูปโก อโหสิ, น ปิตุฯ อถสฺส วินีลกธาตุกตฺตา ‘‘วินีลโก’’ตฺเวว นามํ อกํสุฯ หํสราชา อภิณฺหํ คนฺตฺวา ปุตฺตํ ปสฺสติฯ อปเร ปนสฺส ทฺเว หํสโปตกา ปุตฺตา อเหสุํฯ เต ปิตรํ อภิณฺหํ มนุสฺสปถํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปุจฺฉิํสุ – ‘‘ตาต, ตุมฺเห กสฺมา อภิณฺหํ มนุสฺสปถํ คจฺฉถา’’ติ? ‘‘ตาตา, เอกาย เม กากิยา สทฺธิํ สํวาสมนฺวาย เอโก ปุตฺโต ชาโต, ‘วินีลโก’ติสฺส นามํ, ตมหํ ทฏฺฐุํ คจฺฉามี’’ติฯ ‘‘กหํ ปเนเต
๑๙.
‘‘เอวเมว
อสฺสา วหนฺติ อาชญฺญา, ยถา หํสา วินีลก’’นฺติฯ
ตตฺถ เอวเมวาติ เอวํ เอว, นูนาติ ปริวิตกฺเก นิปาโตฯ เอกํเสปิ วฏฺฏติเยวฯ เวเทหนฺติ วิเทหรฏฺฐสามิกํฯ มิถิลคฺคหนฺติ มิถิลเคหํ, มิถิลายํ ฆรํ ปริคฺคเหตฺวา วสมานนฺติ อตฺโถฯ อาชญฺญาติ การณาการณาชานนกาฯ ยถา หํสา วินีลกนฺติ ยถา อิเม หํสา มํ วินีลกํ วหนฺติ, เอวเมว วหนฺตีติฯ
หํสโปตกา
๒๐.
‘‘วินีล ทุคฺคํ ภชสิ, อภูมิํ ตาต เสวสิ;
คามนฺตกานิ เสวสฺสุ, เอตํ มาตาลยํ ตวา’’ติฯ
ตตฺถ วินีลาติ ตํ นาเมนาลปติฯ ทุคฺคํ ภชสีติ อิเมสํ วเสน คิริทุคฺคํ ภชสิฯ อภูมิํ, ตาต, เสวสีติ, ตาต, คิริวิสมํ นาม ตว อภูมิ เอตํ มาตาลยํ ตวาติ เอตํ คามนฺตํ อุกฺการฏฺฐานํ อามกสุสานฏฺฐานญฺจ ตว มาตุ อาลยํ เคหํ วสนฏฺฐานํ, ตตฺถ คจฺฉาหีติฯ เอวํ ตํ ตชฺเชตฺวา ‘‘คจฺฉถ, นํ มิถิลนครสฺส อุกฺการภูมิยญฺเญว โอตาเรตฺวา เอถา’’ติ ปุตฺเต อาณาเปสิ, เต ตถา อกํสุฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา วินีลโก เทวทตฺโต อโหสิ, ทฺเว หํสโปตกา ทฺเว อคฺคสาวกา อเหสุํ, ปิตา อานนฺโท อโหสิ, วิเทหราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
วินีลชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
ทฬฺหวคฺโค ปฐโมฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
ราโชวาทญฺจ สิงฺคาลํ, สูกรํ อุรคํ ภคฺคํ;
อลีนจิตฺตคุณญฺจ, สุหนุ โมรวินีลํฯ
๒. สนฺถววคฺโค
[๑๖๑] ๑. อินฺทสมานโคตฺตชาตกวณฺณนา
น สนฺถวํ กาปุริเสน กยิราติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทุพฺพจชาติกํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส วตฺถุ นวกนิปาเต คิชฺฌชาตเก (ชา. ๑.๙.๑ อาทโย) อาวิภวิสฺสติฯ สตฺถา ปน ตํ ภิกฺขุํ ‘‘ปุพฺเพปิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ทุพฺพจตาย ปณฺฑิตานํ วจนํ อกตฺวา มตฺตหตฺถิปาเทหิ สญฺจุณฺณิโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วุฑฺฒิปฺปตฺโต ฆราวาสํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปญฺจนฺนํ อิสิสตานํ คณสตฺถา หุตฺวา หิมวนฺตปเทเส วาสํ กปฺเปสิฯ ตทา เตสุ ตาปเสสุ อินฺทสมานโคตฺโต นาเมโก ตาปโส
อเถกสฺมิํ กาเล เต อิสโย วนมูลผลาผลตฺถาย ทูรํ คนฺตฺวา ตตฺเถว กติปาหํ วสิํสุฯ หตฺถีปิ อคฺคทกฺขิณวาเต ปภินฺนมโท หุตฺวา ตสฺส ปณฺณสาลํ วิทฺธํเสตฺวา ปานียฆฏํ ภินฺทิตฺวา ปาสาณผลกํ ขิปิตฺวา อาลมฺพนผลกํ ลุญฺจิตฺวา ‘‘ตํ ตาปสํ มาเรตฺวาว คมิสฺสามี’’ติ เอกํ คหนฏฺฐานํ ปวิสิตฺวา ตสฺส อาคมนมคฺคํ โอโลเกนฺโต อฏฺฐาสิฯ อินฺทสมานโคตฺโต ตสฺส โคจรํ
๒๑.
‘‘น สนฺถวํ กาปุริเสน กยิรา, อริโย อนริเยน ปชานมตฺถํ;
จิรานุวุตฺโถปิ กโรติ ปาปํ, คโช ยถา อินฺทสมานโคตฺตํฯ
๒๒.
‘‘ยํ ตฺเวว ชญฺญา สทิโส มมนฺติ, สีเลน ปญฺญาย สุเตน จาปิ;
เตเนว เมตฺติํ กยิราถ สทฺธิํ, สุโข หเว สปฺปุริเสน สงฺคโม’’ติฯ
ตตฺถ น สนฺถวํ กาปุริเสน กยิราติ กุจฺฉิเตน โกธปุริเสน สทฺธิํ ตณฺหาสนฺถวํ วา มิตฺตสนฺถวํ วา น กยิราถฯ อริโย อนริเยน ปชานมตฺถนฺติ อริโยติ จตฺตาโร อริยา อาจารอริโย ลิงฺคอริโย ทสฺสนอริโย ปฏิเวธอริโยติฯ เตสุ อาจารอริโย อิธ อธิปฺเปโตฯ โส ปชานมตฺถํ อตฺถํ ปชานนฺโต อตฺถานตฺถกุสโล อาจาเร ฐิโต อริยปุคฺคโล อนริเยน นิลฺลชฺเชน ทุสฺสีเลน สทฺธิํ สนฺถวํ น กเรยฺยาติ อตฺโถฯ กิํ การณา? จิรานุวุตฺโถปิ กโรติ ปาปนฺติ, ยสฺมา อนริโย จิรํ เอกโต อนุวุตฺโถปิ ตํ เอกโต นิวาสํ อคเณตฺวา กโรติ ปาปํ ลามกกมฺมํ กโรติเยวฯ ยถา กิํ? คโช ยถา อินฺทสมานโคตฺตนฺติ, ยถา โส คโช อินฺทสมานโคตฺตํ มาเรนฺโต ปาปํ อกาสีติ อตฺโถฯ ยํ ตฺเวว ชญฺญา สทิโส มมนฺติอาทีสุ ยํ ตฺเวว ปุคฺคลํ ‘‘อยํ มม สีลาทีหิ สทิโส’’ติ ชาเนยฺย, เตเนว สทฺธิํ เมตฺติํ กยิราถ, สปฺปุริเสน สทฺธิํ สมาคโม สุขาวโหติฯ
เอวํ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อินฺทสมานโคตฺโต อยํ ทุพฺพโจ อโหสิ, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อินฺทสมานโคตฺตชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
[๑๖๒] ๒. สนฺถวชาตกวณฺณนา
น สนฺถวสฺมา ปรมตฺถิ ปาปิโยติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อคฺคิชุหนํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา นงฺคุฏฺฐชาตเก (ชา. ๑.๑.๑๔๔ อาทโย) กถิตสทิสเมวฯ ภิกฺขู เต อคฺคิํ ชุหนฺเต ทิสฺวา ‘‘ภนฺเต, ชฏิลา นานปฺปการํ มิจฺฉาตปํ กโรนฺติ, อตฺถิ นุ โข เอตฺถ วุฑฺฒี’’ติ ภควนฺตํ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, เอตฺถกาจิ วุฑฺฒิ นาม อตฺถิ, โปราณกปณฺฑิตาปิ อคฺคิชุหเน วุฑฺฒิ อตฺถีติ สญฺญาย จิรํ อคฺคิํ ชุหิตฺวา ตสฺมิํ กมฺเม อวุฑฺฒิเมว ทิสฺวา
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติฯ มาตาปิตโร ตสฺส ชาตคฺคิํ คเหตฺวา ตํ โสฬสวสฺสุทฺเทเส ฐิตํ อาหํสุ – ‘‘กิํ, ตาต, ชาตคฺคิํ คเหตฺวา อรญฺเญ อคฺคิํ ปริจริสฺสสิ, อุทาหุ ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา ฆราวาสํ วสิสฺสสี’’ติฯ โส ‘‘น เม ฆราวาเสน อตฺโถ, อรญฺเญ อคฺคิํ ปริจริตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ ภวิสฺสามี’’ติ ชาตคฺคิํ คเหตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ปณฺณสาลาย วาสํ กปฺเปตฺวา อคฺคิํ ปริจริฯ โส เอกทิวสํ นิมนฺติตฏฺฐานํ คนฺตฺวา สปฺปินา ปายาสํ ลภิตฺวา ‘‘อิมํ ปายาสํ มหาพฺรหฺมุโน ยชิสฺสามี’’ติ ตํ ปายาสํ
๒๓.
‘‘น สนฺถวสฺมา ปรมตฺถิ ปาปิโย, โย สนฺถโว กาปุริเสน โหติ;
สนฺตปฺปิโต สปฺปินา ปายเสน, กิจฺฉากตํ ปณฺณกุฏิํ อทยฺหี’’ติฯ
ตตฺถ น สนฺถวสฺมาติ ตณฺหาสนฺถวาปิ จ มิตฺตสนฺถวาปิ จาติ ทุวิธาปิ เอตสฺมา สนฺถวา ปรํ อุตฺตริ อญฺญํ ปาปตรํ นตฺถิ, ลามกตรํ นาม นตฺถีติ อตฺโถฯ โย สนฺถโว กาปุริเสนาติ โย ปาปเกน กาปุริเสน สทฺธิํ ทุวิโธปิ สนฺถโว, ตโต ปาปตรํ อญฺญํ นตฺถิฯ กสฺมา? สนฺตปฺปิโต …เป.…อทยฺหีติ, ยสฺมา สปฺปินา จ ปายาเสน จ สนฺตปฺปิโตปิ อยํ อคฺคิ มยา กิจฺเฉน กตํ ปณฺณสาลํ ฌาเปสีติ อตฺโถฯ
โส เอวํ วตฺวา ‘‘น เม ตยา มิตฺตทุพฺภินา อตฺโถ’’ติ ตํ อคฺคิํ อุทเกน นิพฺพาเปตฺวา สาขาหิ โปเถตฺวา อนฺโตหิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา เอกํ สามมิคิํ สีหสฺส จ พฺยคฺฆสฺส จ ทีปิโน จ มุขํ เลหนฺติํ ทิสฺวา
๒๔.
‘‘น สนฺถวสฺมา ปรมตฺถิ เสยฺโย, โย สนฺถโว สปฺปุริเสน โหติ;
สีหสฺส
ตตฺถ สามา มุขํ เลหติ สนฺถเวนาติ สามา นาม มิคี อิเมสํ ติณฺณํ ชนานํ สนฺถเวน สิเนเหน มุขํ เลหตีติฯ
เอวํ วตฺวา โพธิสตฺโต อนฺโตหิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา ชีวิตปริโยสาเน พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘เตน สมเยน ตาปโส อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สนฺถวชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
[๑๖๓] ๓. สุสีมชาตกวณฺณนา
กาฬา มิคา เสตทนฺตา ตวีเมติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ฉนฺทกทานํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยญฺหิ กทาจิ เอกเมว กุลํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ เทติ, กทาจิ อญฺญติตฺถิยานํ เทติ, กทาจิ คณพนฺธเนน พหู เอกโต หุตฺวา เทนฺติ, กทาจิ วีถิสภาเคน, กทาจิ สกลนครวาสิโน ฉนฺทกํ สํหริตฺวา ทานํ เทนฺติฯ อิมสฺมิํ ปน กาเล สกลนครวาสิโน ฉนฺทกํ สํหริตฺวา สพฺพปริกฺขารทานํ สชฺเชตฺวา ทฺเว โกฏฺฐาสา หุตฺวา เอกจฺเจ ‘‘อิมํ สพฺพปริกฺขารทานํ อญฺญติตฺถิยานํ ทสฺสามา’’ติ อาหํสุ, เอกจฺเจ ‘‘พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺสา’’ติฯ เอวํ ปุนปฺปุนํ กถาย วตฺตมานาย อญฺญติตฺถิยสาวเกหิ อญฺญติตฺถิยานญฺเญว
สายนฺหสมเย ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตฺวา กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อญฺญติตฺถิยสาวกา พุทฺธานํ ทาตพฺพทานสฺส อนฺตรายกรณตฺถาย วายมนฺตาปิ อนฺตรายํ กาตุํ นาสกฺขิํสุ, ตํ สพฺพปริกฺขารทานํ พุทฺธานํเยว ปาทมูลํ อาคตํ, อโห พุทฺธพลํ นาม มหนฺต’’นฺติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, เอเต อญฺญติตฺถิยสาวกา อิทาเนว มยฺหํ ทาตพฺพทานสฺส อนฺตรายกรณตฺถาย วายมนฺติ, ปุพฺเพปิ วายมิํสุ, โส ปน ปริกฺขาโร สพฺพกาเลปิ มเมว ปาทมูลํ อาคจฺฉตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ สุสีโม นาม ราชา อโหสิฯ ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส ปุโรหิตสฺส พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, ตสฺส โสฬสวสฺสิกกาเล ปิตา กาลมกาสิฯ โส ปน ธรมานกาเล รญฺโญ หตฺถิมงฺคลการโก อโหสิฯ หตฺถีนํ มงฺคลกรณฏฺฐาเน อาภตอุปกรณภณฺฑญฺจ หตฺถาลงฺการญฺจ สพฺพํ โสเยว อลตฺถฯ เอวมสฺส เอเกกสฺมิํ มงฺคเล โกฏิมตฺตํ ธนํ อุปฺปชฺชติฯ อถ ตสฺมิํ กาเล หตฺถิมงฺคลฉโณ สมฺปาปุณิฯ เสสา พฺราหฺมณา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มหาราช, หตฺถิมงฺคลฉโณ สมฺปตฺโต, มงฺคลํ กาตุํ วฏฺฏติฯ ปุโรหิตพฺราหฺมณสฺส ปน ปุตฺโต อติทหโร, เนว ตโย เวเท ชานาติ, น หตฺถิสุตฺตํ, มยํ หตฺถิมงฺคลํ กริสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ พฺราหฺมณา ปุโรหิตปุตฺตสฺส หตฺถิมงฺคลํ กาตุํ อทตฺวา ‘‘หตฺถิมงฺคลํ กตฺวา มยํ ธนํ คณฺหิสฺสามา’’ติ หฏฺฐตุฏฺฐา วิจรนฺติฯ อถ ‘‘จตุตฺเถ ทิวเส หตฺถิมงฺคลํ ภวิสฺสตี’’ติ โพธิสตฺตสฺส มาตา
โพธิสตฺโต
อถ นํ อาจริโย ‘‘กุโต อาคโตสิ, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘พาราณสิโต, อาจริยา’’ติฯ ‘‘เกนตฺเถนา’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ สนฺติเก ตโย เวเท จ หตฺถิสุตฺตญฺจ อุคฺคณฺหนตฺถายา’’ติฯ ‘‘สาธุ, ตาต, อุคฺคณฺหา’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘อาจริย, มยฺหํ กมฺมํ อจฺจายิก’’นฺติ สพฺพํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา ‘‘อหํ เอกทิวเสเนว วีสโยชนสตํ อาคโต, อชฺเชเวกรตฺติํ มยฺหเมว โอกาสํ กโรถ, อิโต ตติยทิวเส หตฺถิมงฺคลํ ภวิสฺสติ, อหํ เอเกเนว อุทฺเทสมคฺเคน สพฺพํ อุคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ วตฺวา อาจริยํ โอกาสํ กาเรตฺวา อาจริยสฺส ภุตฺตกาเล สยํ ภุญฺชิตฺวา อาจริยสฺส ปาเท โธวิตฺวา สหสฺสตฺถวิกํ ปุรโต ฐเปตฺวา
ปุนทิวเส
๒๕.
‘‘กาฬา มิคา เสตทนฺตา ตวีเม, ปโรสตํ เหมชาลาภิฉนฺนา;
เต เต ททามีติ สุสีม พฺรูสิ, อนุสฺสรํ เปตฺติปิตามหาน’’นฺติฯ
ตตฺถ เต เต ททามีติ สุสีม พฺรูสีติ เต เอเต ตว สนฺตเก ‘‘กาฬา มิคา เสตทนฺตา’’ติ เอวํ คเต ปโรสตํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิเต อนุสฺสรํ เปตฺติปิตามหานนฺติ อมฺหากญฺจ อตฺตโน จ วํเส ปิตุปิตามหานํ อาจิณฺณํ สรนฺโตเยวฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, ยาว สตฺตมกุลปริวฏฺฏา ตุมฺหากํ เปตฺติปิตามหานํ อมฺหากํ เปตฺติปิตามหา จ หตฺถิมงฺคลํ กโรนฺติ, โส ตฺวํ เอวํ อนุสฺสรนฺโตปิ อมฺหากญฺจ อตฺตโน จ วํสํ นาเสตฺวา สจฺจํ กิร เอวํ พฺรูสีติฯ
สุสีโม ราชา โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๒๖.
‘‘กาฬา มิคา เสตทนฺตา มมีเม, ปโรสตํ เหมชาลาภิฉนฺนา;
เต เต ททามีติ วทามิ มาณว, อนุสฺสรํ เปตฺติปิตามหาน’’นฺติฯ
ตตฺถ เต เต ททามีติ เต เอเต หตฺถี อญฺเญสํ พฺราหฺมณานํ ททามีติ สจฺจเมว มาณว วทามิ, เนว หตฺถี พฺราหฺมณานํ ททามีติ อตฺโถฯ อนุสฺสรนฺติ เปตฺติปิตามหานํ กิริยํ อนุสฺสรามิเยว, โน นานุสฺสรามิ, อมฺหากํ เปตฺติปิตามหานํ หตฺถิมงฺคลํ ตุมฺหากํ เปตฺติปิตามหา กโรนฺตีติ ปน อนุสฺสรนฺโตปิ เอวํ วทามิเยวาติ อธิปฺปาเยเนวมาหฯ
อถ นํ โพธิสตฺโต เอตทโวจ – ‘‘มหาราช, อมฺหากญฺจ อตฺตโน จ วํสํ อนุสฺสรนฺโตเยว กสฺมา มํ ฐเปตฺวา อญฺเญหิ หตฺถิมงฺคลํ การาเปถา’’ติฯ ‘‘ตฺวํ กิร, ตาต, ตโย เวเท หตฺถิสุตฺตญฺจ น ชานาสี’’ติ มยฺหํ อาโรเจสุํ, เตนาหํ อญฺเญหิ พฺราหฺมเณหิ การาเปมีติฯ ‘‘เตน หิ, มหาราช, เอตฺตเกสุ พฺราหฺมเณสุ เอกพฺราหฺมโณปิ ตีสุ เวเทสุ วา หตฺถิสุตฺเตสุ วา เอกเทสมฺปิ ยทิ มยา สทฺธิํ กเถตุํ สมตฺโต อตฺถิ, อุฏฺฐหตุ, ตโยปิ เวเท หตฺถิสุตฺตญฺจ สทฺธิํ หตฺถิมงฺคลกรเณน มํ ฐเปตฺวา อญฺโญ สกลชมฺพุทีเปปิ ชานนฺโต นาม
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน เกจิ โสตาปนฺนา อเหสุํ, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน, เกจิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ ‘‘ตทา มาตา มหามายา อโหสิ, ปิตา สุทฺโธทนมหาราชา, สุสีโม ราชา อานนฺโท, ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย สาริปุตฺโต, มาณโว ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สุสีมชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
[๑๖๔] ๔. คิชฺฌชาตกวณฺณนา
ยํ นุ คิชฺโฌ โยชนสตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ มาตุโปสกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ สามชาตเก (ชา. ๒.๒๒.๒๙๖ อาทโย) อาวิภวิสฺสติฯ สตฺถา ปน ตํ ภิกฺขุํ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, คิหี โปเสสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘กิํ ปน เต โหนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘มาตาปิตโร เม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ สาธู’’ติ ตสฺส สาธุการํ ทตฺวา ‘‘มา, ภิกฺขเว, อิมํ ภิกฺขุํ อุชฺฌายิตฺถ, โปราณกปณฺฑิตาปิ คุณวเสน อญฺญาตกานมฺปิ อุปการํ อกํสุ, อิมสฺส ปน มาตาปิตูนํ อุปการกรณํ ภาโรเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต คิชฺฌกูฏปพฺพเต คิชฺฌโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา มาตาปิตโร โปเสติฯ อเถกสฺมิํ กาเล มหตี วาตวุฏฺฐิ อโหสิฯ คิชฺฌา วาตวุฏฺฐิํ สหิตุํ อสกฺโกนฺตา สีตภเยน พาราณสิํ คนฺตฺวา ปาการสมีเป จ ปริขาสมีเป จ สีเตน กมฺปมานา นิสีทิํสุฯ ตทา พาราณสิเสฏฺฐิ นครา นิกฺขมิตฺวา นฺหายิตุํ คจฺฉนฺโต เต คิชฺเฌ กิลมนฺเต ทิสฺวา เอกสฺมิํ อโนวสฺสกฏฺฐาเน สนฺนิปาเตตฺวา อคฺคิํ การาเปตฺวา โคสุสานํ เปเสตฺวา โคมํสํ อาหราเปตฺวา เตสํ ทาเปตฺวา อารกฺขํ ฐเปสิฯ คิชฺฌา วูปสนฺตาย วาตวุฏฺฐิยา
ตโต ปฏฺฐาย คิชฺฌา มนุสฺสานํ วตฺถาภรณานิ อาตเป สุกฺขาเปนฺตานํ ปมาทํ โอโลเกตฺวา เสนา วิย มํสเปสิํ สหสา คเหตฺวา พาราณสิเสฏฺฐิสฺส เคเห อากาสงฺคเณ ปาเตนฺติฯ โส คิชฺฌานํ อาหรณภาวํ ญตฺวา สพฺพานิ ตานิ วิสุํเยว ฐเปสิฯ ‘‘คิชฺฌา นครํ วิลุมฺปนฺตี’’ติ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา ‘‘เอกํ คิชฺฌมฺปิ ตาว คณฺหถ, สพฺพํ อาหราเปสฺสามี’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ปาเส เจว ชาลานิ จ โอฑฺฑาเปสิฯ มาตุโปสกคิชฺโฌ
๒๗.
‘‘ยํ นุ คิชฺโฌ โยชนสตํ, กุณปานิ อเวกฺขติ;
กสฺมา ชาลญฺจ ปาสญฺจ, อาสชฺชาปิ น พุชฺฌสี’’ติฯ
ตตฺถ ยนฺติ นิปาตมตฺตํ, นูติ นามตฺเถ นิปาโตฯ คิชฺโฌ นาม โยชนสตํ อติกฺกมิตฺวา ฐิตานิ กุณปานิ อเวกฺขติ, ปสฺสตีติ อตฺโถฯ อาสชฺชาปีติ อาสาเทตฺวาปิ, สมฺปาปุณิตฺวาปีติ อตฺโถฯ ‘‘ตฺวํ อตฺตโน อตฺถาย โอฑฺฑิตํ ชาลญฺจ ปาสญฺจ ปตฺวาปิ กสฺมา น พุชฺฌสี’’ติ ปุจฺฉิฯ
คิชฺโฌ ตสฺส วจนํ สุตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๒๘.
‘‘ยทา ปราภโว โหติ, โปโส ชีวิตสงฺขเย;
อถ ชาลญฺจ ปาสญฺจ, อาสชฺชาปิ น พุชฺฌตี’’ติฯ
ตตฺถ ปราภโวติ วินาโสฯ โปโสติ สตฺโตฯ
คิชฺฌสฺส วจนํ สุตฺวา ราชา เสฏฺฐิํ ปุจฺฉิ – ‘‘สจฺจํ กิร, มหาเสฏฺฐิ, คิชฺเฌหิ ตุมฺหากํ เคเห วตฺถาทีนิ อาภตานี’’ติฯ ‘‘สจฺจํ, เทวา’’ติฯ ‘‘กหํ ตานี’’ติ? ‘‘เทว, มยา ตานิ สพฺพานิ วิสุํ ฐปิตานิ, ยํ เยสํ สนฺตกํ, ตํ เตสํ ทสฺสามิ, อิมํ คิชฺฌํ วิสฺสชฺเชถา’’ติ คิชฺฌํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา มหาเสฏฺฐิํ สพฺเพสํ สนฺตกานิ ทาเปสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน มาตุโปสกภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ
คิชฺฌชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
[๑๖๕] ๕. นกุลชาตกวณฺณนา
สทฺธิํ กตฺวา อมิตฺเตนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เสณิภณฺฑนํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา อุรคชาตเก (ชา. ๑.๒.๗-๘) กถิตสทิสเมวฯ อิธาปิ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิเม ทฺเว มหามตฺตา อิทาเนว มยา สมคฺคา กตา, ปุพฺเพปาหํ อิเม สมคฺเค อกาสิํเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ คามเก พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ
๒๙.
‘‘สนฺธิํ กตฺวา อมิตฺเตน, อณฺฑเชน ชลาพุช;
วิวริย ทาฐํ เสสิ, กุโต เต ภยมาคต’’นฺติฯ
ตตฺถ สนฺธิํ กตฺวาติ มิตฺตภาวํ กริตฺวาฯ อณฺฑเชนาติ อณฺฑโกเส นิพฺพตฺเตน นาเคนฯ ชลาพุชาติ นกุลํ อาลปติฯ โส หิ ชลาพุมฺหิ ชาตตฺตา ‘‘ชลาพุโช’’ติ วุจฺจติฯ วิวริยาติ วิวริตฺวาฯ
เอวํ โพธิสตฺเตน วุตฺโต นกุโล ‘‘อยฺย, ปจฺจามิตฺโต นาม น อวชานิตพฺโพ อาสงฺกิตพฺโพเยวา’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๓๐.
‘‘สงฺเกเถว อมิตฺตสฺมิํ, มิตฺตสฺมิมฺปิ น วิสฺสเส;
อภยา ภยมุปฺปนฺนํ, อปิ มูลานิ กนฺตตี’’ติฯ
ตตฺถ อภยา ภยมุปฺปนฺนนฺติ น อิโต เต ภยมุปฺปนฺนนฺติ อภโย, โก โส? มิตฺโตฯ ยญฺหิ มิตฺตสฺมิมฺปิ วิสฺสาเส สติ ตโต ภยํ อุปฺปชฺชติ, ตํ มูลานิปิ กนฺตติ, มิตฺตสฺส สพฺพรนฺธานํ วิทิตตฺตา มูลฆจฺจาย สํวตฺตตีติ อตฺโถฯ
อถ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สปฺโป จ นกุโล จ อิเม ทฺเว มหามตฺตา อเหสุํ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
นกุลชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
[๑๖๖] ๖. อุปสาฬกชาตกวณฺณนา
อุปสาฬกนามานีติ
สตฺถา ปน ตํ ทิวสํ ปจฺจูสกาเล โพธเนยฺยพนฺธเว โอโลเกนฺโต เตสํ ปิตาปุตฺตานํ โสตาปตฺติมคฺคสฺส อุปนิสฺสยํ อทฺทสฯ ตสฺมา มคฺคํ คเหตฺวา ฐิตลุทฺทโก วิย ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา เตสํ ปพฺพตมตฺถกา โอตรนฺตานํ อาคมยมาโน นิสีทิ, เต โอตรนฺตา สตฺถารํ อทฺทสํสุฯ สตฺถา ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต ‘‘กหํ คมิสฺสถ พฺราหฺมณา’’ติ ปุจฺฉิฯ มาณโว ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘เตน หิ เอหิ, ตว ปิตรา อาจิกฺขิตฏฺฐานํ คจฺฉามา’’ติ อุโภ ปิตาปุตฺเต คเหตฺวา ปพฺพตมตฺถกํ อารุยฺห ‘‘กตรํ ฐาน’’นฺติ ปุจฺฉิฯ มาณโว ‘‘อิเมสํ ติณฺณํ ปพฺพตานํ อนฺตรํ อาจิกฺขิ, ภนฺเต’’ติ
อตีเต อิมสฺมิญฺเญว ราชคเห อยเมว อุปสาฬโก พฺราหฺมโณ อยเมวสฺส ปุตฺโต อโหสิฯ ตทา โพธิสตฺโต มคธรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ปริปุณฺณสิปฺโป อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานกีฬํ กีฬนฺโต หิมวนฺตปเทเส จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย คิชฺฌกูเฏ ปณฺณสาลายํ วิหาสิฯ ตทา โส พฺราหฺมโณ อิมินาว นิยาเมน ปุตฺตํ วตฺวา ปุตฺเตน ‘‘ตุมฺเหเยว เม ตถารูปํ ฐานํ อาจิกฺขถา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิทเมว ฐาน’’นฺติ อาจิกฺขิตฺวา ปุตฺเตน สทฺธิํ โอตรนฺโต โพธิสตฺตํ ทิสฺวา ตสฺส สนฺติกํ อุปสงฺกมิฯ โพธิสตฺโต อิมินาว นิยาเมน ปุจฺฉิตฺวา มาณวสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘เอหิ, ตว ปิตรา อาจิกฺขิตฏฺฐานสฺส
๓๑.
‘‘อุปสาฬกนามานิ
อสฺมิํ ปเทเส ทฑฺฒานิ, นตฺถิ โลเก อนามตํฯ
๓๒.
‘‘ยมฺหิ สจฺจญฺจ ธมฺโม จ, อหิํสา สํยโม ทโม;
เอตํ อริยา เสวนฺติ, เอตํ โลเก อนามต’’นฺติฯ
ตตฺถ อนามตนฺติ มตฏฺฐานํฯ ตญฺหิ อุปจารวเสน ‘‘อมต’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ ปฏิเสเธนฺโต ‘‘อนามต’’นฺติ อาหฯ ‘‘อนมต’’นฺติปิ ปาโฐ, โลกสฺมิญฺหิ อนมตฏฺฐานํ อสุสานํ นาม นตฺถีติ อตฺโถฯ ยมฺหิ สจฺจญฺจ ธมฺโม จาติ ยสฺมิํ ปุคฺคเล จตุสจฺจวตฺถุกํ ปุพฺพภาคสจฺจญาณญฺจ โลกุตฺตรธมฺโม จ อตฺถิฯ อหิํสาติ ปเรสํ อวิเหสา อวิเหฐนาฯ สํยโมติ สีลสํยโมฯ ทโมติ อินฺทฺริยทมนํฯ อิทญฺจ คุณชาตํ ยมฺหิ ปุคฺคเล อตฺถิ, เอตํ อริยา เสวนฺตีติ, อริยา พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ เอตํ ฐานํ เสวนฺติ, เอวรูปํ ปุคฺคลํ อุปสงฺกมนฺติ ภชนฺตีติ อตฺโถฯ เอตํ โลเก อนามตนฺติ เอตํ คุณชาตํ โลเก อมตภาวสาธนโต อนามตํ นามฯ
เอวํ โพธิสตฺโต ปิตาปุตฺตานํ ธมฺมํ เทเสตฺวา จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุโภ ปิตาปุตฺตา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ ‘‘ตทา ปิตาปุตฺตาว เอตรหิ ปิตาปุตฺตา อเหสุํ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อุปสาฬกชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
[๑๖๗] ๗. สมิทฺธิชาตกวณฺณนา
อภุตฺวา ภิกฺขสิ ภิกฺขูติ อิทํ สตฺถา ราชคหํ อุปนิสฺสาย ตโปทาราเม วิหรนฺโต สมิทฺธิเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกทิวสญฺหิ อายสฺมา สมิทฺธิ สพฺพรตฺติํ ปธานํ ปทหิตฺวา อรุณุคฺคมนเวลาย นฺหตฺวา สุวณฺณวณฺณํ อตฺตภาวํ สุกฺขาปยมาโน อนฺตรวาสกํ นิวาเสตฺวา อุตฺตราสงฺคํ หตฺเถน คเหตฺวา อฏฺฐาสิ สุปริกมฺมกตา วิย สุวณฺณปฏิมาฯ อตฺตภาวสมิทฺธิยาเยว หิสฺส
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ กาสิคามเก พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺตปเทเส เอกํ ชาตสฺสรํ นิสฺสาย วาสํ กปฺเปสิฯ โส สพฺพรตฺติํ ปธานํ ปทหิตฺวา อรุณุคฺคมนเวลาย นฺหตฺวา เอกํ วกฺกลํ นิวาเสตฺวา เอกํ หตฺเถน คเหตฺวา สรีรํ โวทกํ กโรนฺโต อฏฺฐาสิฯ อถสฺส รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวํ โอโลเกตฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา เอกา เทวธีตา โพธิสตฺตํ ปโลภยมานา ปฐมํ คาถมาห –
๓๓.
‘‘อภุตฺวา ภิกฺขสิ ภิกฺขุ, น หิ ภุตฺวาน ภิกฺขสิ;
ภุตฺวาน ภิกฺขุ ภิกฺขสฺสุ, มา ตํ กาโล อุปจฺจคา’’ติฯ
ตตฺถ อภุตฺวา ภิกฺขสิ ภิกฺขูติ ภิกฺขุ ตฺวํ ทหรกาเล กิเลสกามวเสน วตฺถุกาเม อภุตฺวาว ภิกฺขาย จรสิฯ น หิ ภุตฺวาน ภิกฺขสีติ นนุ นาม ปญฺจ กามคุเณ ภุตฺวา ภิกฺขาย จริตพฺพํ, กาเม อภุตฺวาว ภิกฺขาจริยํ อุปคโตสิฯ ภุตฺวาน ภิกฺขุ ภิกฺขสฺสูติ ภิกฺขุ มา ตํ กาโล อุปจฺจคาติ อยํ กาเม ภุญฺชนกาโล ทหรกาโล, ตํ มา อติกฺกมตูติฯ
โพธิสตฺโต
๓๔.
‘‘กาลํ โวหํ น ชานามิ, ฉนฺโน กาโล น ทิสฺสติ;
ตสฺมา อภุตฺวา ภิกฺขามิ, มา มํ กาโล อุปจฺจคา’’ติฯ
ตตฺถ กาลํ โวหํ น ชานามีติ โวติ นิปาตมตฺตํฯ อหํ ปน ‘‘ปฐมวเย วา มยา มริตพฺพํ มชฺฌิมวเย วา ปจฺฉิมวเย วา’’ติ เอวํ อตฺตโน มรณกาลํ น ชานามิฯ ปณฺฑิเตน หิ ปุคฺคเลน –
‘‘ชีวิตํ พฺยาธิ กาโล จ, เทหนิกฺเขปนํ คติ;
ปญฺเจเต ชีวโลกสฺมิํ, อนิมิตฺตา น นายเร’’ติฯ
ฉนฺโน กาโล น ทิสฺสตีติ ยสฺมา ‘‘อสุกสฺมิํ นาม วยกาเล เหมนฺตาทิอุตุกาเล วา มยา มริตพฺพ’’นฺติ มยฺหมฺเปส ฉนฺโน หุตฺวา กาโล น ทิสฺสติ, สุปฺปฏิจฺฉนฺโน หุตฺวา ฐิโต น ปญฺญายติฯ ตสฺมา อภุตฺวา ภิกฺขามีติ เตน การเณน ปญฺจ กามคุเณ อภุตฺวา ภิกฺขามิฯ มา มํ กาโล อุปจฺจคาติ มํ สมณธมฺมกรณกาโล มา อติกฺกมตูติ อตฺโถฯ อิมินา การเณน ทหโรว สมาโน ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรมีติฯ เทวธีตา โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา ตตฺเถว อนฺตรธายิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เทวธีตา อยํ เทวธีตา อโหสิ, อหเมว เตน สมเยน ตาปโส อโหสิ’’นฺติฯ
สมิทฺธิชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
[๑๖๘] ๘. สกุณคฺฆิชาตกวณฺณนา
เสโน พลสา ปตมาโนติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อตฺตชฺฌาสยํ สกุโณวาทสุตฺตํ (สํ. นิ. ๕.๓๗๒) อารพฺภ กเถสิฯ เอกทิวสญฺหิ สตฺถา ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘โคจเร, ภิกฺขเว, จรถ สเก เปตฺติเก วิสเย’’ติ (สํ. นิ. ๕.๓๗๒) อิมํ สํยุตฺตมหาวคฺเค สุตฺตนฺตํ กเถนฺโต
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ลาปสกุณโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา นงฺคลกฏฺฐกรเณ เลฑฺฑุฏฺฐาเน วาสํ กปฺเปสิฯ โส เอกทิวสํ ‘‘สกวิสเย โคจรคหณํ ปหาย ปรวิสเย โคจรํ คณฺหิสฺสามี’’ติ อฏวิปริยนฺตํ อคมาสิฯ อถ นํ ตตฺถ โคจรํ คณฺหนฺตํ ทิสฺวา สกุณคฺฆิ สหสา อชฺฌปฺปตฺตา อคฺคเหสิฯ โส สกุณคฺฆิยา หริยมาโน เอวํ ปริเทวสิ – ‘‘มยเมวมฺห อลกฺขิกา, มยํ อปฺปปุญฺญา, เย มยํ อโคจเร จริมฺห ปรวิสเย, สเจชฺช มยํ โคจเร จเรยฺยาม สเก เปตฺติเก วิสเย, น มฺยายํ สกุณคฺฆิ อลํ อภวิสฺส ยทิทํ ยุทฺธายา’’ติฯ ‘‘โก ปน, เต ลาป, โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย’’ติ? ‘‘ยทิทํ นงฺคลกฏฺฐกรณํ เลฑฺฑุฏฺฐาน’’นฺติฯ อถ นํ สกุณคฺฆิ สเก พเล อปตฺถทฺธา อมุญฺจิ – ‘‘คจฺฉ โข, ตฺวํ ลาป, ตตฺรปิ เม คนฺตฺวา น โมกฺขสี’’ติฯ โส ตตฺถ คนฺตฺวา มหนฺตํ เลฑฺฑุํ อภิรุหิตฺวา ‘‘เอหิ โข ทานิ สกุณคฺฆี’’ติ เสนํ อวฺหยนฺโต อฏฺฐาสิฯ สกุณคฺฆิ สเก พเล อปตฺถทฺธา อุโภ ปกฺเข สนฺนยฺห ลาปสกุณํ สหสา อชฺฌปฺปตฺตาฯ ยทา ปน ตํ ลาโป ‘‘พหุอาคตา โข มฺยายํ สกุณคฺฆี’’ติ อญฺญาสิ, อถ ปริวตฺติตฺวา ตสฺเสว เลฑฺฑุสฺส อนฺตรํ ปจฺจาปาทิฯ สกุณคฺฆิ เวคํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺตี ตตฺเถว อุรํ ปจฺจตาเฬสิฯ เอวํ สา ภินฺเนน หทเยน นิกฺขนฺเตหิ อกฺขีหิ ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิฯ
สตฺถา
๓๕.
‘‘เสโน
สหสา อชฺฌปฺปตฺโตว, มรณํ เตนุปาคมี’’ติฯ
ตตฺถ พลสา ปตมาโนติ ‘‘ลาปํ คณฺหิสฺสามี’’ติ พเลน ถาเมน ปตมาโนฯ โคจรฐายินนฺติ สกวิสยา นิกฺขมิตฺวา โคจรตฺถาย อฏวิปริยนฺเต ฐิตํฯ อชฺฌปฺปตฺโตติ สมฺปตฺโตฯ มรณํ เตนุปาคมีติ เตน การเณน มรณํ ปตฺโตฯ
ตสฺมิํ ปน มรณํ ปตฺเต ลาโป นิกฺขมิตฺวา ‘‘ทิฏฺฐา วต เม ปจฺจามิตฺตสฺส ปิฏฺฐี’’ติ ตสฺส หทเย ฐตฺวา อุทานํ อุทาเนนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
๓๖.
‘‘โสหํ นเยน สมฺปนฺโน, เปตฺติเก โคจเร รโต;
อเปตสตฺตุ โมทามิ, สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโน’’ติฯ
ตตฺถ นเยนาติ อุปาเยนฯ อตฺถมตฺตโนติ อตฺตโน อโรคภาวสงฺขาตํ วุฑฺฒิํฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน พหู ภิกฺขู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสุฯ ‘‘ตทา เสโน เทวทตฺโต อโหสิ, ลาโป ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สกุณคฺฆิชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
[๑๖๙] ๙. อรกชาตกวณฺณนา
โย เว เมตฺเตน จิตฺเตนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เมตฺตสุตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ สมเย สตฺถา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เมตฺตาย, ภิกฺขเว, เจโตวิมุตฺติยา อาเสวิตาย ภาวิตาย
อตีเต เอกสฺมิํ กปฺเป โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา จตุนฺนํ พฺรหฺมวิหารานํ ลาภี อรโก นาม สตฺถา หุตฺวา หิมวนฺตปเทเส วาสํ กปฺเปสิ, ตสฺส มหา ปริวาโร อโหสิฯ โส อิสิคณํ โอวทนฺโต ‘‘ปพฺพชิเตน นาม เมตฺตา ภาเวตพฺพา, กรุณา มุทิตา อุเปกฺขา ภาเวตพฺพาฯ เมตฺตจิตฺตญฺหิ นาเมตํ อปฺปนาปฺปตฺตํ พฺรหฺมโลกปรายณตํ สาเธตี’’ติ เมตฺตาย อานิสํสํ ปกาเสนฺโต อิมา คาถา อาห –
๓๗.
‘‘โย
อุทฺธํ อโธ จ ติริยํ, อปฺปมาเณน สพฺพโสฯ
๓๘.
‘‘อปฺปมาณํ หิตํ จิตฺตํ, ปริปุณฺณํ สุภาวิตํ;
ยํ ปมาณกตํ กมฺมํ, น ตํ ตตฺราวสิสฺสตี’’ติฯ
ตตฺถ โย เว เมตฺเตน จิตฺเตน, สพฺพโลกานุกมฺปตีติ ขตฺติยาทีสุ วา สมณพฺราหฺมเณสุ วา โย โกจิ อปฺปมาเณน เมตฺเตน จิตฺเตน สกลํ สตฺตโลกํ อนุกมฺปติฯ อุทฺธนฺติ ปถวิโต ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนพฺรหฺมโลกาฯ อโธติ ปถวิยา เหฏฺฐา อุสฺสเท มหานิรเยฯ ติริยนฺติ มนุสฺสโลเก, ยตฺตกานิ จกฺกวาฬานิ จ เตสุ สพฺเพสุ เอตฺตเก ฐาเน นิพฺพตฺตา สพฺเพ สตฺตา อเวรา โหนฺตุ, อพฺยาปชฺฌา อนีฆา, สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตูติ เอวํ ภาวิเตน เมตฺเตน จิตฺเตนาติ อตฺโถฯ อปฺปมาเณนาติ อปฺปมาณสตฺตานํ อปฺปมาณารมฺมณตฺตา อปฺปมาเณนฯ สพฺพโสติ สพฺพากาเรน, อุทฺธํ อโธ ติริยนฺติ เอวํ สพฺพสุคติทุคฺคติวเสนาติ อตฺโถฯ
อปฺปมาณํ หิตํ จิตฺตนฺติ อปฺปมาณํ กตฺวา ภาวิตํ สพฺพสตฺเตสุ หิตจิตฺตํฯ ปริปุณฺณนฺติ อวิกลํฯ สุภาวิตนฺติ สุวฑฺฒิตํ, อปฺปนาจิตฺตสฺเสตํ นามํฯ ยํ ปมาณกตํ กมฺมนฺติ ยํ ‘‘อปฺปมาณํ น ตํ ตตฺราวสิสฺสตีติ ตํ ปริตฺตํ กมฺมํ ยํ ตํ ‘‘อปฺปมาณํ หิตํ จิตฺต’’นฺติ สงฺขคตํ รูปาวจรกมฺมํ, ตตฺร น อวสิสฺสติฯ ยถา นาม มโหเฆน อชฺโฌตฺถฏํ ปริตฺโตทกํ โอฆสฺส อพฺภนฺตเร เตน อสํหีรมานํ นาวสิสฺสติ น ติฏฺฐติ, อถ โข มโหโฆว ตํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ติฏฺฐติ, เอวเมว ตํ ปริตฺตกมฺมํ ตสฺส มหคฺคตกมฺมสฺส อพฺภนฺตเร เตน มหคฺคตกมฺเมน อจฺฉินฺทิตฺวา อคฺคหิตวิปาโกกาสํ หุตฺวา น อวสิสฺสติ น ติฏฺฐติ, น สกฺโกติ อตฺตโน วิปากํ ทาตุํ, อถ โข มหคฺคตกมฺมเมว ตํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ติฏฺฐติ วิปากํ เทตีติฯ
เอวํ โพธิสตฺโต อนฺเตวาสิกานํ เมตฺตาภาวนาย อานิสํสํ กเถตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตฺวา สตฺต สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป น อิมํ โลกํ ปุน อคมาสิฯ
สตฺถา
อรกชาตกวณฺณนา นวมาฯ
[๑๗๐] ๑๐. กกณฺฏกชาตกวณฺณนา
นายํ ปุเร อุณฺณมตีติ อิทํ กกณฺฏกชาตกํ มหาอุมงฺคชาตเก (ชา. ๒.๒๒.๕๙๐ อาทโย) อาวิภวิสฺสติฯ
กกณฺฏกชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
สนฺถววคฺโค ทุติโยฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
อินฺทสมานโคตฺตญฺจ, สนฺถวํ สุสีมํ คิชฺฌํ;
นกุลํ อุปสาฬกํ, สมิทฺธิ จ สกุณคฺฆิ;
อรกญฺจ กกณฺฏกํฯ
๓. กลฺยาณวคฺโค
[๑๗๑] ๑. กลฺยาณธมฺมชาตกวณฺณนา
กลฺยาณธมฺโมติ
อถ นํ อนฺตรามคฺเคเยว เอโก ปุริโส ทิสฺวา ‘‘สมฺม, ตฺวํ กิร ปพฺพชิโตติ ตว เคเห ปุตฺตทารปริชโน ปริเทวตี’’ติ อาหฯ อถสฺส
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน เสฏฺฐิฏฺฐานํ ปาปุณิฯ โส เอกทิวสํ นิเวสนา นิกฺขมิตฺวา ราชุปฏฺฐานํ อคมาสิฯ อถสฺส สสฺสุ ‘‘ธีตรํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ ตํ เคหํ อคมาสิ, สา โถกํ พธิรธาตุกาติ สพฺพํ
๔๑.
‘‘กลฺยาณธมฺโมติ
ตสฺมา น หิยฺเยถ นโร สปญฺโญ, หิริยาปิ สนฺโต ฆุรมาทิยนฺติฯ
๔๒.
‘‘สายํ สมญฺญา อิธ มชฺช ปตฺตา, กลฺยาณธมฺโมติ ชนินฺท โลเก;
ตาหํ สเมกฺขํ อิธ ปพฺพชิสฺสํ, น หิ มตฺถิ ฉนฺโท อิธ กามโภเค’’ติฯ
ตตฺถ กลฺยาณธมฺโมติ สุนฺทรธมฺโมฯ สมญฺญํ อนุปาปุณาตีติ ยทา สีลวา กลฺยาณธมฺโม ปพฺพชิโตติ อิทํ ปญฺญตฺติโวหารํ ปาปุณาติฯ ตสฺมา น หิยฺเยถาติ ตโต สามญฺญโต น ปริหาเยถฯ หิริยาปิ สนฺโต ธุรมาทิยนฺตีติ, มหาราช, สปฺปุริสา นาม อชฺฌตฺตสมุฏฺฐิตาย หิริยา พหิทฺธสมุฏฺฐิเตน โอตฺตปฺเปนปิ เอตํ ปพฺพชิตธุรํ คณฺหนฺติฯ อิธ มชฺช ปตฺตาติ อิธ มยา อชฺช ปตฺตาฯ ตาหํ สเมกฺขนฺติ ตํ อหํ คุณวเสน ลทฺธสมญฺญํ สเมกฺขนฺโต ปสฺสนฺโตฯ น หิ มตฺถิ ฉนฺโทติ น หิ เม อตฺถิ ฉนฺโทฯ อิธ กามโภเคติ อิมสฺมิํ โลเก กิเลสกามวตฺถุกามปริโภเคหิฯ
โพธิสตฺโต
สตฺถา
กลฺยาณธมฺมชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
[๑๗๒] ๒. ททฺทรชาตกวณฺณนา
โก นุ สทฺเทน มหตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกกาลิกํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ กาเล พหู พหุสฺสุตา ภิกฺขู มโนสิลาตเล นทมานา ตรุณสีหา วิย อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺตา
สูริเย อตฺถงฺคเต ธมฺมสฺสวนกาเล โฆสิเต ภิกฺขุสงฺโฆ สนฺนิปติฯ โส กณฺฏกุรณฺฑกวณฺณํ กาสาวํ นิวาเสตฺวา กณิการปุปฺผวณฺณํ จีวรํ ปารุปิตฺวา สงฺฆมชฺฌํ ปวิสิตฺวา เถเร วนฺทิตฺวา อลงฺกตรตนมณฺฑเป ปญฺญตฺตวรธมฺมาสนํ อภิรุหิตฺวา จิตฺรพีชนิํ คเหตฺวา ‘‘สรภาณํ ภณิสฺสามี’’ติ นิสีทิ, ตาวเทวสฺส สรีรา เสทา มุจฺจิํสุ, สารชฺชํ โอกฺกมิ, ปุพฺพคาถาย ปฐมํ ปทํ อุทาหริตฺวา อนนฺตรํ น ปสฺสิฯ โส กมฺปมาโน อาสนา โอรุยฺห ลชฺชิโต สงฺฆมชฺฌโต อปกฺกมฺม อตฺตโน ปริเวณํ อคมาสิฯ อญฺโญ พหุสฺสุโต ภิกฺขุ สรภาณํ ภณิฯ ตโต ปฏฺฐาย ภิกฺขู ตสฺส ตุจฺฉภาวํ ชานิํสุฯ อเถกทิวสํ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส สีหโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา พหูนํ
๔๓.
‘‘โก นุ สทฺเทน มหตา, อภินาเทติ ททฺทรํ;
ตํ สีหา นปฺปฏินทนฺติ, โก นาเมโส มิคาธิภู’’ติฯ
ตตฺถ อภินาเทติ ททฺทรนฺติ ททฺทรํ รชตปพฺพตํ เอกนาทํ กโรติฯ มิคาธิภูติ ปิตรํ อาลปติฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – มิคาธิภู มิคเชฏฺฐก สีหราช ปุจฺฉามิ ตํ ‘‘โก นาเมโส’’ติฯ
อถสฺส วจนํ สุตฺวา ปิตา ทุติยํ คาถมาห –
๔๔.
‘‘อธโม มิคชาตานํ, สิงฺคาโล ตาต วสฺสติ;
ชาติมสฺส ชิคุจฺฉนฺตา, ตุณฺหี สีหา สมจฺจเร’’ติฯ
ตตฺถ สมจฺจเรติ สนฺติ อุปสคฺคมตฺตํ, อจฺจนฺตีติ อตฺโถ, ตุณฺหี หุตฺวา นิสีทนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ โปตฺถเกสุ ปน ‘‘สมจฺฉเร’’ติ ลิขนฺติฯ
สตฺถา
ททฺทรชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
[๑๗๓] ๓. มกฺกฏชาตกวณฺณนา
ตาตมาณวโก อุทฺทาลกชาตเก (ชา. ๑.๑๔.๖๒ อาทโย) อาวิภวิสฺสติฯ ตทา ปน สตฺถา ‘‘ภิกฺขเว, นายํ ภิกฺขุ อิทาเนว กุหโก, ปุพฺเพปิ มกฺกโฏ หุตฺวา อคฺคิสฺส การณา โกหญฺญํ อกาสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ กาสิคามเก พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา ฆราวาสํ สณฺฐเปสิฯ อถสฺส พฺราหฺมณี เอกํ ปุตฺตํ วิชายิตฺวา ปุตฺตสฺส อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล กาลมกาสิฯ โพธิสตฺโต ตสฺสา เปตกิจฺจํ กตฺวา ‘‘กิํ เม ทานิ ฆราวาเสน, ปุตฺตํ คเหตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อสฺสุมุขํ ญาติมิตฺตวคฺคํ ปหาย ปุตฺตํ อาทาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตตฺถ วนมูลผลาหาโร วาสํ กปฺเปสิฯ โส เอกทิวสํ วสฺสานกาเล เทเว วสฺสนฺเต สารทารูนิ อคฺคิํ ชาเลตฺวา วิสิพฺพนฺโต ผลกตฺถเร นิปชฺชิ, ปุตฺโตปิสฺส ตาปสกุมารโก ปิตุ ปาเท สมฺพาหนฺโตว นิสีทิฯ
อเถโก วนมกฺกโฏ สีเตน ปีฬิยมาโน ตสฺส ปณฺณสาลาย ตํ อคฺคิํ ทิสฺวา ‘‘สจาหํ เอตฺถ ปวิสิสฺสามิ, ‘มกฺกโฏ มกฺกโฏ’ติ มํ โปเถตฺวา นีหริสฺสนฺติ, อคฺคิํ วิสิพฺเพตุํ น ลภิสฺสามิ, อตฺถิ ทานิ เม อุปาโย, ตาปสเวสํ คเหตฺวา โกหญฺญํ กตฺวา ปวิสิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกสฺส มตตาปสสฺส วกฺกลานิ นิวาเสตฺวา ปจฺฉิญฺจ องฺกุสยฏฺฐิญฺจ
๔๕.
‘‘ตาต
อคารกญฺจิทํ อตฺถิ, หนฺท เทมสฺสคารก’’นฺติฯ
ตตฺถ มาณวโกติ สตฺตาธิวจนํฯ เตน ‘‘ตาต, เอโส เอโก มาณวโก สตฺโต เอโก ตาปโส’’ติ ทีเปติฯ ตาลมูลํ อปสฺสิโตติ ตาลกฺขนฺธํ นิสฺสาย ฐิโตฯ อคารกญฺจิทํ อตฺถีติ อิทญฺจ อมฺหากํ ปพฺพชิตาคารํ อตฺถิ, ปณฺณสาลํ สนฺธาย วทติฯ หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโตฯ เทมสฺสคารกนฺติ เอตสฺส เอกมนฺเต วสนตฺถาย อคารกํ เทมฯ
โพธิสตฺโต ปุตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา อุฏฺฐาย ปณฺณสาลทฺวาเร ฐตฺวา โอโลเกนฺโต ตสฺส มกฺกฏภาวํ ญตฺวา ‘‘ตาต, มนุสฺสานํ นาม น เอวรูปํ มุขํ โหติ, มกฺกโฏ เอส, นยิธ ปกฺโกสิตพฺโพ’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๔๖.
‘‘มา โข ตฺวํ ตาต ปกฺโกสิ, ทูเสยฺย โน อคารกํ;
เนตาทิสํ มุขํ โหติ, พฺราหฺมณสฺส สุสีลิโน’’ติฯ
ตตฺถ ทูเสยฺย โน อคารกนฺติ อยญฺหิ อิธ ปวิฏฺโฐ สมาโน อิมํ กิจฺเฉน กตํ ปณฺณสาลํ อคฺคินา วา ฌาเปนฺโต อุจฺจาราทีนิ วา กโรนฺโต ทูเสยฺยฯ เนตาทิสนฺติ ‘‘เอตาทิสํ พฺราหฺมณสฺส สุสีลิโน มุขํ น โหติ, มกฺกโฏ เอโส’’ติ วตฺวา โพธิสตฺโต เอกํ อุมฺมุกํ คเหตฺวา ‘‘กิํ เอตฺถ ติฏฺฐสี’’ติ ขิปิตฺวา ตํ ปลาเปสิฯ มกฺกโฏ วกฺกลานิ ฉฑฺเฑตฺวา รุกฺขํ อภิรุหิตฺวา วนสณฺฑํ ปาวิสิฯ โพธิสตฺโต จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ
สตฺถา
มกฺกฏชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
[๑๗๔] ๔. ทุพฺภิยมกฺกฏชาตกณฺณนา
อทมฺห เต วาริ ปหูตรูปนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกทิวสญฺหิ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู เทวทตฺตสฺส อกตญฺญุมิตฺตทุพฺภิภาวํ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว อกตญฺญู มิตฺตทุพฺภี, ปุพฺเพปิ เอวรูโป อโหสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ กาสิคามเก พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ สณฺฐเปสิฯ ตสฺมิํ ปน สมเย กาสิรฏฺเฐ วตฺตนิมหามคฺเค เอโก คมฺภีโร อุทปาโน โหติ อโนตรณีโย ติรจฺฉานานํ, มคฺคปฺปฏิปนฺนา ปุญฺญตฺถิกา มนุสฺสา ทีฆรชฺชุเกน วารเกน อุทกํ อุสฺสิญฺจิตฺวา เอกิสฺสา โทณิยา ปูเรตฺวา ติรจฺฉานานํ ปานียํ เทนฺติฯ ตสฺส สามนฺตโต มหนฺตํ อรญฺญํ, ตตฺถ พหู มกฺกฏา วสนฺติฯ อถ ตสฺมิํ มคฺเค ทฺเว ตีณิ ทิวสานิ มนุสฺสสญฺจาโร ปจฺฉิชฺชิ, ติรจฺฉานา ปานียํ น ลภิํสุฯ เอโก มกฺกโฏ ปิปาสาตุโร หุตฺวา ปานียํ ปริเยสนฺโต อุทปานสฺส สนฺติเก วิจรติฯ โพธิสตฺโต เกนจิเทว กรณีเยน ตํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา ตตฺถ คจฺฉนฺโต ปานียํ อุตฺตาเรตฺวา ปิวิตฺวา หตฺถปาเท โธวิตฺวา ฐิโต ตํ มกฺกฏํ อทฺทสฯ อถสฺส ปิปาสิตภาวํ ญตฺวา ปานียํ อุสฺสิญฺจิตฺวา โทณิยํ อากิริตฺวา อทาสิ, ทตฺวา จ ปน ‘‘วิสฺสมิสฺสามี’’ติ เอกสฺมิํ รุกฺขมูเล นิปชฺชิฯ มกฺกโฏ ปานียํ ปิวิตฺวา อวิทูเร นิสีทิตฺวา มุขมกฺกฏิกํ กโรนฺโต โพธิสตฺตํ ภิํสาเปสิฯ โพธิสตฺโต ตสฺส ตํ กิริยํ ทิสฺวา ‘‘อเร ทุฏฺฐมกฺกฏ, อหํ ตว ปิปาสิตสฺส กิลนฺตสฺส พหุํ
๔๗.
‘‘อทมฺห
โส ทานิ ปิตฺวาน กิริงฺกโรสิ, อสงฺคโม ปาปชเนน เสยฺโย’’ติฯ
ตตฺถ โส ทานิ ปิตฺวาน กิริงฺกโรสีติ โส อิทานิ ตฺวํ มยา ทินฺนปานียํ ปิวิตฺวา มุขมกฺกฏิกํ กโรนฺโต ‘‘กิริ กิรี’’ติ สทฺทํ กโรสิฯ อสงฺคโม ปาปชเนน เสยฺโยติ ปาปชเนน สทฺธิํ สงฺคโม น เสยฺโย, อสงฺคโมว เสยฺโยติฯ
ตํ
๔๘.
‘‘โก เต สุโต วา ทิฏฺโฐ วา, สีลวา นาม มกฺกโฏ;
อิทานิ โข ตํ โอหจฺฉํ, เอสา อสฺมาก ธมฺมตา’’ติฯ
ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – โภ พฺราหฺมณ, ‘‘มกฺกโฏ กตคุณชานนโก อาจารสมฺปนฺโน สีลวา นาม อตฺถี’’ติ กหํ ตยา สุโต วา ทิฏฺโฐ วา, อิทานิ โข อหํ ตํ โอหจฺฉํ วจฺจํ เต สีเส กตฺวา ปกฺกมิสฺสามิ, อสฺมากญฺหิ มกฺกฏานํ นาม เอสา ธมฺมตา อยํ ชาติสภาโว, ยทิทํ อุปการกสฺส สีเส วจฺจํ กาตพฺพนฺติฯ
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต อุฏฺฐาย คนฺตุํ อารภิฯ มกฺกโฏ ตงฺขณญฺเญว อุปฺปติตฺวา สาขายํ นิสีทิตฺวา โอลมฺพกํ โอตรนฺโต วิย ตสฺส สีเส วจฺจํ ปาเตตฺวา วิรวนฺโต วนสณฺฑํ ปาวิสิฯ โพธิสตฺโต นฺหตฺวา อคมาสิฯ
สตฺถา
ทุพฺภิยมกฺกฏชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
[๑๗๕] ๕. อาทิจฺจุปฏฺฐานชาตกวณฺณนา
สพฺเพสุ กิร ภูเตสูติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา กถิตสทิสเมวฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา มหาปริวาโร คณสตฺถา หุตฺวา หิมวนฺเต วาสํ กปฺเปสิฯ โส ตตฺถ จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ปพฺพตา โอรุยฺห ปจฺจนฺเต เอกํ คามํ นิสฺสาย
๔๙.
‘‘สพฺเพสุ กิร ภูเตสุ, สนฺติ สีลสมาหิตา;
ปสฺส สาขมิคํ ชมฺมํ, อาทิจฺจมุปติฏฺฐตี’’ติฯ
ตตฺถ สนฺติ สีลสมาหิตาติ สีเลน สมนฺนาคตา สํวิชฺชนฺติ, สีลวนฺตา จ สมาหิตา จ เอกคฺคจิตฺตา สํวิชฺชนฺตีติปิ อตฺโถฯ ชมฺมนฺติ ลามกํฯ อาทิจฺจมุปติฏฺฐตีติ สูริยํ นมสฺสมาโน ติฏฺฐติฯ
เอวํ เต มนุสฺเส ตสฺส คุณํ กเถนฺเต ทิสฺวา โพธิสตฺโต ‘‘ตุมฺเห อิมสฺส โลลมกฺกฏสฺส สีลาจารํ อชานิตฺวา อวตฺถุสฺมิํเยว ปสนฺนา’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๕๐.
‘‘นาสฺส
อคฺคิหุตฺตญฺจ อุหนฺนํ, ทฺเว จ ภินฺนา กมณฺฑลู’’ติฯ
ตตฺถ อนญฺญายาติ อชานิตฺวาฯ อุหนฺนนฺติ อิมินา ปาปมกฺกเฏน อูหทํฯ กมณฺฑลูติ กุณฺฑิกาฯ ‘‘ทฺเว จ กุณฺฑิกา เตน ภินฺนา’’ติ เอวมสฺส อคุณํ กเถสิฯ
มนุสฺสา มกฺกฏสฺส กุหกภาวํ ญตฺวา เลฑฺฑุญฺจ ยฏฺฐิญฺจ คเหตฺวา โปเถตฺวา ปลาเปตฺวา อิสิคณสฺส ภิกฺขํ อทํสุฯ อิสโยปิ หิมวนฺตเมว คนฺตฺวา อปริหีนชฺฌานา พฺรหฺมโลกปรายณา อเหสุํฯ
สตฺถา
อาทิจฺจุปฏฺฐานชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
[๑๗๖] ๖. กฬายมุฏฺฐิชาตกวณฺณนา
พาโล วตายํ ทุมสาขโคจโรติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลราชานํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ สมเย วสฺสกาเล โกสลรญฺโญ ปจฺจนฺโต กุปิฯ ตตฺถ ฐิตา โยธา ทฺเว ตีณิ ยุทฺธานิ กตฺวา ปจฺจตฺถิเก อภิภวิตุํ อสกฺโกนฺตา รญฺโญ สาสนํ เปเสสุํฯ ราชา อกาเล วสฺสาเนเยว นิกฺขมิตฺวา เชตวนสมีเป ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ อกาเล นิกฺขนฺโต, กนฺทรปทราทโย อุทกปูรา, ทุคฺคโม มคฺโค, สตฺถารํ อุปสงฺกมิสฺสามิ, โส มํ ‘กหํ คจฺฉสิ, มหาราชา’ติ ปุจฺฉิสฺสติ, อถาหํ เอตมตฺถํ อาโรเจสฺสามิ, น โข ปน มํ สตฺถา สมฺปรายิเกเนวตฺเถน อนุคฺคณฺหาติ, ทิฏฺฐธมฺมิเกนาปิ อนุคฺคณฺหาติเยว, ตสฺมิํ สเจ เม คมเนน อวุฑฺฒิ ภวิสฺสติ, ‘อกาโล, มหาราชา’ติ วกฺขติฯ สเจ ปน วุฑฺฑิ ภวิสฺสติ, ตุณฺหี ภวิสฺสตี’’ติฯ โส เชตวนํ ปวิสิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ สตฺถา ‘‘หนฺท กุโต นุ ตฺวํ, มหาราช, อาคจฺฉสิ ทิวา ทิวสฺสา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภนฺเต, อหํ ปจฺจนฺตํ วูปสเมตุํ นิกฺขนฺโต ‘ตุมฺเห วนฺทิตฺวา คมิสฺสามี’ติ อาคโตมฺหี’’ติ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อตฺถธมฺมานุสาสโก สพฺพตฺถกอมจฺโจ อโหสิฯ อถ รญฺโญ ปจฺจนฺเต กุปิเต ปจฺจนฺตโยธา ปณฺณํ เปเสสุํฯ ราชา วสฺสกาเล นิกฺขมิตฺวา อุยฺยาเน ขนฺธาวารํ พนฺธิ, โพธิสตฺโต รญฺโญ สนฺติเก อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ อสฺสานํ กฬาเย เสเทตฺวา อาหริตฺวา โทณิยํ ปกฺขิปิํสุฯ อุยฺยาเน มกฺกเฏสุ เอโก มกฺกโฏ รุกฺขา โอตริตฺวา ตโต กฬาเย คเหตฺวา มุขํ ปูเรตฺวา หตฺเถหิปิ คเหตฺวา อุปฺปติตฺวา รุกฺเข นิสีทิตฺวา ขาทิตุํ อารภิ, อถสฺส ขาทมานสฺส หตฺถโก เอโก กฬาโย ภูมิยํ ปติฯ โส มุเขน จ หตฺเถหิ จ คหิเต สพฺเพ
๕๑.
‘‘พาโล วตายํ ทุมสาขโคจโร, ปญฺญา ชนินฺท นยิมสฺส วิชฺชติ;
กฬายมุฏฺฐิํ อวกิริย เกวลํ, เอกํ กฬายํ ปติตํ คเวสตี’’ติฯ
ตตฺถ ทุมสาขโคจโรติ มกฺกโฏฯ โส หิ ทุมสาขาสุ โคจรํ คณฺหาติ, สาว อสฺส โคจโร สญฺจรณภูมิภูตา, ตสฺมา ‘‘ทุมสาขโคจโร’’ติ วุจฺจติฯ ชนินฺทาติ ราชานํ อาลปติฯ ราชา หิ ปรมิสฺสรภาเวน ชนสฺส อินฺโทติ ชนินฺโทฯ กฬายมุฏฺฐินฺติ จณกมุฏฺฐิํฯ ‘‘กาฬราชมาสมุฏฺฐิ’’นฺติปิ วทนฺติเยวฯ อวกิริยาติ อวกิริตฺวาฯ เกวลนฺติ สพฺพํฯ คเวสตีติ ภูมิยํ ปติตํ เอกเมว ปริเยสติฯ
เอวํ
๕๒.
‘‘เอวเมว มยํ ราช, เย จญฺเญ อติโลภิโน;
อปฺเปน พหุํ ชิยฺยาม, กฬาเยเนว วานโร’’ติฯ
ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – มหาราช, เอวเมว มยญฺจ เย จญฺเญ โลภาภิภูตา ชนา สพฺเพปิ อปฺเปน พหุํ ชิยฺยามฯ มยญฺหิ เอตรหิ อกาเล วสฺสานสมเย มคฺคํ คจฺฉนฺตา อปฺปกสฺส อตฺถสฺส การณา พหุกา อตฺถา ปริหายามฯ กฬาเยเนว วานโรติ ยถา อยํ วานโร เอกํ กฬายํ ปริเยสมาโน เตเนเกน กฬาเยน สพฺพกฬาเยหิ ปริหีโน, เอวํ มยมฺปิ
ราชา ตสฺส กถํ สุตฺวา ตโต นิวตฺติตฺวา พาราณสิเมว ปาวิสิฯ โจราปิ ‘‘ราชา กิร โจรมทฺทนํ กริสฺสามีติ นครา นิกฺขนฺโต’’ติ สุตฺวา ปจฺจนฺตโต ปลายิํสุฯ ปจฺจุปฺปนฺเนปิ โจรา ‘‘โกสลราชา กิร นิกฺขนฺโต’’ติ สุตฺวา ปลายิํสุฯ ราชา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา อุฏฺฐายาสนา วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา สาวตฺถิเมว ปาวิสิฯ
สตฺถา
กฬายมุฏฺฐิชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
[๑๗๗] ๗. ตินฺทุกชาตกวณฺณนา
ธนุหตฺถกลาเปหีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปญฺญาปารมิํ อารพฺภ กเถสิฯ สตฺถา หิ มหาโพธิชาตเก (ชา. ๒.๑๘.๑๒๔ อาทโย) วิย อุมงฺคชาตเก (ชา. ๒.๒๒.๕๙๐ อาทโย) วิย จ อตฺตโน ปญฺญาย วณฺณํ วณฺณิตํ สุตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว ตถาคโต ปญฺญวา, ปุพฺเพปิ ปญฺญวา อุปายกุสโลเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต
วานรา ตสฺส ผลิตภาวํ สุตฺวา ‘‘มธุรานิ ตินฺทุกผลานิ ขาทิสฺสามา’’ติ อุสฺสาหชาตา วานรินฺทสฺส ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ วานรินฺโท ‘‘คาโม อาวาโส อนาวาโส’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาวาโส, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ น คนฺตพฺพํฯ มนุสฺสา หิ พหุมายา โหนฺตี’’ติฯ ‘‘เทว, มนุสฺสานํ ปฏิสลฺลานเวลาย อฑฺฒรตฺตสมเย ขาทิสฺสามา’’ติ พหู คนฺตฺวา วานรินฺทํ สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา หิมวนฺตา โอตริตฺวา ตสฺส คามสฺส อวิทูเร มนุสฺสานํ ปฏิสลฺลานกาลํ อาคมยมานา มหาปาสาณปิฏฺเฐ สยิตฺวา มชฺฌิมยาเม มนุสฺเสสุ นิทฺทํ โอกฺกมนฺเตสุ รุกฺขํ อารุยฺห ผลานิ ขาทิํสุฯ อเถโก ปุริโส สรีรกิจฺเจน เคหา นิกฺขมิตฺวา คามมชฺฌคโต วานเร
๕๓.
‘‘ธนุหตฺถกลาเปหิ, เนตฺติํสวรธาริภิ;
สมนฺตา ปริกิณฺณมฺห, กถํ โมกฺโข ภวิสฺสตี’’ติฯ
ตตฺถ ธนุหตฺถกลาเปหีติ ธนุกลาปหตฺเถหิ, ธนูนิ เจว สรกลาเป จ คเหตฺวา ฐิเตหีติ อตฺโถฯ เนตฺติํสวรธาริภีติ เนตฺติํสา วุจฺจนฺติ ขคฺคา, อุตฺตมขคฺคธารีหีติ อตฺโถฯ ปริกิณฺณมฺหาติ ปริวาริตมฺหฯ กถนฺติ เกน นุ โข อุปาเยน อมฺหากํ โมกฺโข ภวิสฺสตีติฯ
เตสํ
๕๔.
‘‘อปฺเปว พหุกิจฺจานํ, อตฺโถ ชาเยถ โกจิ นํ;
อตฺถิ รุกฺขสฺส อจฺฉินฺนํ, ขชฺชถญฺเญว ตินฺทุก’’นฺติฯ
ตตฺถ นนฺติ นิปาตมตฺตํ, อปฺเปว พหุกิจฺจานํ มนุสฺสานํ อญฺโญ โกจิ อตฺโถ อุปฺปชฺเชยฺยาติ อยเมเวตฺถ อตฺโถฯ อตฺถิ รุกฺขสฺส อจฺฉินฺนนฺติ อิมสฺส รุกฺขสฺส ผลานํ อากฑฺฒนปริกฑฺฒนวเสน อจฺฉินฺนํ พหุ ฐานํ อตฺถิฯ ขชฺชถญฺเญว ตินฺทุกนฺติ ตินฺทุกผลํ ขชฺชถญฺเญวฯ ตุมฺเห หิ ยาวตเกน โว อตฺโถ อตฺถิ, ตตฺตกํ ขาทถ, อมฺหากํ ปหรณกาลํ ชานิสฺสามาติฯ
เอวํ มหาสตฺโต กปิคณํ สมสฺสาเสสิฯ เอตฺตกญฺหิ อสฺสาสํ อลภมานา สพฺเพปิ เต ผลิเตน หทเยน ชีวิตกฺขยํ ปาปุเณยฺยุํฯ มหาสตฺโต ปน เอวํ วานรคณํ อสฺสาเสตฺวา ‘‘สพฺเพ วานเร สมาเนถา’’ติ อาหฯ สมาเนนฺตา ตสฺส ภาคิเนยฺยํ เสนกํ นาม วานรํ อทิสฺวา ‘‘เสนโก นาคโต’’ติ อาโรเจสุํฯ ‘‘สเจ เสนโก นาคโต, ตุมฺเห มา ภายิตฺถ, อิทานิ โว โส
สตฺถา
ตินฺทุกชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
[๑๗๘] ๘. กจฺฉปชาตกวณฺณนา
ชนิตฺตํ เม ภวิตฺตํ เมติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อหิวาตกโรคมุตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิร เอกสฺมิํ กุเล อหิวาตกโรโค อุปฺปชฺชิฯ มาตาปิตโร ปุตฺตํ อาหํสุ – ‘‘ตาต, มา อิมสฺมิํ เคเห วส, ภิตฺติํ ภินฺทิตฺวา ปลายิตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ คนฺตฺวา ชีวิตํ รกฺข, ปจฺฉา อาคนฺตฺวา อิมสฺมิํ นาม ฐาเน มหานิธานํ อตฺถิ, ตํ อุทฺธริตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา สุเขน ชีเวยฺยาสี’’ติฯ ปุตฺโต เตสํ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ภิตฺติํ ภินฺทิตฺวา ปลายิตฺวา อตฺตโน โรเค วูปสนฺเต อาคนฺตฺวา มหานิธานํ อุทฺธริตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา ฆราวาสํ วสิฯ โส เอกทิวสํ สปฺปิเตลาทีนิ เจว วตฺถจฺฉาทนาทีนิ จ คาหาเปตฺวา เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทิฯ สตฺถา เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ เคเห อหิวาตกโรโค อุปฺปนฺโนติ อสฺสุมฺห, กินฺติ กตฺวา มุตฺโตสี’’ติ ปุจฺฉิ, โส ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิฯ สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปิ โข, อุปาสก, ภเย อุปฺปนฺเน อตฺตโน วสนฏฺฐาเน อาลยํ กตฺวา อญฺญตฺถ อคตา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิํสุ, อนาลยํ ปน กตฺวา อญฺญตฺถ คตา ชีวิตํ ลภิํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิคามเก กุมฺภการกุเล นิพฺพตฺติตฺวา กุมฺภการกมฺมํ กตฺวา ปุตฺตทารํ โปเสสิฯ ตทา ปน พาราณสิยํ มหานทิยา สทฺธิํ เอกาพทฺโธ มหาชาตสฺสโร อโหสิฯ โส พหุอุทกกาเล นทิยา สทฺธิํ เอโกทโก โหติ, อุทเก มนฺทีภูเต
๕๕.
‘‘ชนิตฺตํ เม ภวิตฺตํ เม, อิติ ปงฺเก อวสฺสยิํ;
ตํ มํ ปงฺโก อชฺฌภวิ, ยถา ทุพฺพลกํ ตถา;
ตํ ตํ วทามิ ภคฺคว, สุโณหิ วจนํ มมฯ
๕๖.
‘‘คาเม วา ยทิ วารญฺเญ, สุขํ ยตฺราธิคจฺฉติ;
ตํ ชนิตฺตํ ภวิตฺตญฺจ, ปุริสสฺส ปชานโต;
ยมฺหิ ชีเว ตมฺหิ คจฺเฉ, น นิเกตหโต สิยา’’ติฯ
ตตฺถ ชนิตฺตํ เม ภวิตฺตํ เมติ อิทํ มม ชาตฏฺฐานํ, อิทํ มม วฑฺฒิตฏฺฐานํฯ อิติ ปงฺเก อวสฺสยินฺติ อิมินา การเณนาหํ อิมสฺมิํ กทฺทเม อวสฺสยิํ นิปชฺชิํ, วาสํ กปฺเปสินฺติ อตฺโถฯ อชฺฌภวีติ อธิอภวิ วินาสํ ปาเปสิฯ ภคฺควาติ กุมฺภการํ อาลปติฯ กุมฺภการานญฺหิ นามโคตฺตปญฺญตฺติ เอสา, ยทิทํ ภคฺควาติฯ สุขนฺติ กายิกเจตสิกสฺสาทํฯ ตํ ชนิตฺตํ ภวิตฺตญฺจาติ ตํ ชาตฏฺฐานญฺจ วฑฺฒิตฏฺฐานญฺจฯ ‘‘ชานิตฺตํ ภาวิตฺต’’นฺติ ทีฆวเสนปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ ปชานโตติ อตฺถานตฺถํ การณาการณํ ชานนฺตสฺสฯ น นิเกตหโต สิยาติ นิเกเต อาลยํ กตฺวา อญฺญตฺถ อคนฺตฺวา นิเกเตน หโต, เอวรูปํ มรณทุกฺขํ ปาปิโต น ภเวยฺยาติฯ
เอวํ โส โพธิสตฺเตน สทฺธิํ กเถนฺโต กาลมกาสิฯ โพธิสตฺโต ตํ คเหตฺวา สกลคามวาสิโน สนฺนิปาตาเปตฺวา เต มนุสฺเส โอวทนฺโต เอวมาห – ‘‘ปสฺสถ อิมํ กจฺฉปํ, อยํ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส กุลปุตฺโต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ ‘‘ตทา กจฺฉโป อานนฺโท อโหสิ, กุมฺภกาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กจฺฉปชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
[๑๗๙] ๙. สตธมฺมชาตกวณฺณนา
ตญฺจ อปฺปนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกวีสติวิธํ อเนสนํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ กาเล พหู ภิกฺขู เวชฺชกมฺเมน ทูตกมฺเมน ปหิณกมฺเมน ชงฺฆเปสนิเกน ปิณฺฑปฏิปิณฺเฑนาติ เอวรูปาย เอกวีสติวิธาย อเนสนาย ชีวิกํ กปฺเปสุํฯ สา สาเกตชาตเก (ชา. ๑.๒.๑๗๓-๑๗๔) อาวิภวิสฺสติฯ สตฺถา เตสํ ตถา ชีวิกกปฺปนภาวํ ญตฺวา ‘‘เอตรหิ โข พหู ภิกฺขู อเนสนาย ชีวิกํ กปฺเปนฺติ, เต ปน เอวํ ชีวิกํ กปฺเปตฺวา ยกฺขตฺตภาวา เปตตฺตภาวา น มุจฺจิสฺสนฺติ, ธุรโคณา หุตฺวาว นิพฺพตฺติสฺสนฺติ, นิรเย ปฏิสนฺธิํ คณฺหิสฺสนฺติ, เอเตสํ หิตตฺถาย สุขตฺถาย
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต จณฺฑาลโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต เกนจิเทว กรณีเยน ปาเถยฺยตณฺฑุเล จ ภตฺตปุฏญฺจ คเหตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ ตสฺมิญฺหิ กาเล พาราณสิยํ เอโก มาณโว อตฺถิ สตธมฺโม นาม อุทิจฺจพฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺโตฯ โสปิ เกนจิเทว กรณีเยน ตณฺฑุเล จ ภตฺตปุฏญฺจ อคเหตฺวาว มคฺคํ ปฏิปชฺชิ, เต อุโภปิ มหามคฺเค สมาคจฺฉิํสุฯ มาณโว โพธิสตฺตํ ‘‘กิํชาติโกสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘อหํ จณฺฑาโล’’ติ วตฺวา ‘‘ตฺวํ กิํชาติโกสี’’ติ มาณวํ ปุจฺฉิ
เต สกลทิวสํ คนฺตฺวา สายํ อุโภปิ เอกสฺมิํ อุทกผาสุกฏฺฐาเน นฺหตฺวา ปจฺจุตฺตริํสุฯ โพธิสตฺโต ผาสุกฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา ภตฺตปุฏํ โมเจตฺวา มาณวํ อนาปุจฺฉิตฺวา ภุญฺชิตุํ อารภิฯ มาณโว สกลทิวสํ มคฺคคมเนน กิลนฺโต ฉาตชฺฌตฺโต ‘‘สเจ เม ภตฺตํ ทสฺสติ, ภุญฺชิสฺสามี’’ติ โอโลเกนฺโต อฏฺฐาสิฯ อิตโร กิญฺจิ อวตฺวา ภุญฺชเตวฯ มาณโว จินฺเตสิ – ‘‘อยํ จณฺฑาโล มยฺหํ อวตฺวาว สพฺพํ ภุญฺชติ
๕๗.
‘‘ตญฺจ
โสหํ พฺราหฺมณชาติโก, ยํ ภุตฺตํ ตมฺปิ อุคฺคต’’นฺติฯ
ตตฺรายํ
เอวํ มาณโว ปริเทวิตฺวา ‘‘กิํ ทานิ เม เอวรูปํ อนนุจฺฉวิกํ กมฺมํ กตฺวา ชีวิเตนา’’ติ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา กสฺสจิ อตฺตานํ อทสฺเสตฺวาว อนาถมรณํ ปตฺโตฯ
สตฺถา อิมํ อตีตํ ทสฺเสตฺวา ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สตธมฺมมาณวสฺส ตํ จณฺฑาลุจฺฉิฏฺฐกํ ภุญฺชิตฺวา อตฺตโน อยุตฺตโภชนสฺส ภุตฺตตฺตา เนว หาโส, น โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ, เอวเมว โย อิมสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิโต อเนสนาย ชีวิกํ กปฺเปนฺโต ตถาลทฺธปจฺจยํ ปริภุญฺชติ, ตสฺส พุทฺธปฏิกุฏฺฐครหิตชีวิตภาวโต เนว หาโส, น โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๕๘.
‘‘เอวํ ธมฺมํ นิรํกตฺวา, โย อธมฺเมน ชีวติ;
สตธมฺโมว ลาเภน, ลทฺเธนปิ น นนฺทตี’’ติฯ
ตตฺถ ธมฺมนฺติ อาชีวปาริสุทฺธิสีลธมฺมํฯ นิรํกตฺวาติ นีหริตฺวา ฉฑฺเฑตฺวาฯ อธมฺเมนาติ เอกวีสติยา อเนสนสงฺขาเตน มิจฺฉาชีเวนฯ สตธมฺโมติ ตสฺส นามํ, ‘‘สนฺตธมฺโม’’ติปิ ปาโฐฯ น นนฺทตีติ ยถา สตธมฺโม มาณโว ‘‘จณฺฑาลุจฺฉิฏฺฐกํ เม ลทฺธ’’นฺติ เตน ลาเภน น
เอวํ
สตธมฺมชาตกวณฺณนา นวมาฯ
[๑๘๐] ๑๐. ทุทฺททชาตกวณฺณนา
ทุทฺททํ ททมานานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต คณทานํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิร ทฺเว สหายกา กุฏุมฺพิยปุตฺตา ฉนฺทกํ สํหริตฺวา สพฺพปริกฺขารทานํ สชฺเชตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตเม ทิวเส สพฺพปริกฺขาเร อทํสุฯ เตสุ คณเชฏฺฐโก สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมสฺมิํ ทาเน พหุทายกาปิ อตฺถิ อปฺปทายกาปิ, เตสํ สพฺเพสมฺปิ ‘อิทํ ทานํ มหปฺผลํ โหตู’’’ติ ทานํ นิยฺยาเทสิฯ สตฺถา ‘‘ตุมฺเหหิ โข อุปาสกา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา เอวํ นิยฺยาเทนฺเตหิ มหากมฺมํ กตํ, โปราณกปณฺฑิตาปิ ทานํ ทตฺวา เอวเมว นิยฺยาทิํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ฆราวาสํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา คณสตฺถา หุตฺวา หิมวนฺตปเทเส จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ชนปทจาริกํ จรมาโน พาราณสิํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส ทฺวารคาเม สปริวาโร ภิกฺขาย จริฯ มนุสฺสา ภิกฺขํ อทํสุฯ ปุนทิวเส พาราณสิยํ จริ, มนุสฺสา สมฺปิยายมานา ภิกฺขํ ทตฺวา คณพนฺธเนน ฉนฺทกํ
๕๙.
‘‘ทุทฺททํ
อสนฺโต นานุกุพฺพนฺติ, สตํ ธมฺโม ทุรนฺนโยฯ
๖๐.
‘‘ตสฺมา สตญฺจ อสตํ, นานา โหติ อิโต คติ;
อสนฺโต นิรยํ ยนฺติ, สนฺโต สคฺคปรายณา’’ติฯ
ตตฺถ ทุทฺททนฺติ ทานํ นาม โลภโทสวสิเกหิ อปณฺฑิเตหิ ทาตุํ น สกฺกา, ตสฺมา ‘‘ทุทฺทท’’นฺติ วุจฺจติฯ ตํ ททมานานํฯ ทุกฺกรํ กมฺม กุพฺพตนฺติ ตเทว ทานกมฺมํ สพฺเพหิ กาตุํ น สกฺกาติ ทุกฺกรํฯ ตํ กุรุมานานํฯ อสนฺโตติ อปณฺฑิตา พาลาฯ นานุกุพฺพนฺตีติ ตํ สตํ ธมฺโมติ ปณฺฑิตานํ สภาโวฯ ทานํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ทุรนฺนโยติ ผลสมฺพนฺธวเสน ทุชฺชาโน, เอวรูปสฺส ทานสฺส เอวรูโป ผลวิปาโก โหตีติ ทุรนุโพโธฯ อปิจ ทุรนฺนโยติ ทุรธิคโม, อปณฺฑิเตหิ ทานํ ทตฺวา ทานผลํ นาม ลทฺธุํ น สกฺกาติปิ อตฺโถฯ นานา โหติ อิโต คตีติ อิโต จวิตฺวา ปรโลกํ คจฺฉนฺตานํ ปฏิสนฺธิคฺคหณํ นานา โหติฯ อสนฺโต นิรยํ ยนฺตีติ อปณฺฑิตา ทุสฺสีลา ทานํ อทตฺวา สีลํ อรกฺขิตฺวา นิรยํ คจฺฉนฺติฯ สนฺโต สคฺคปรายณาติ ปณฺฑิตา ปน ทานํ ทตฺวา สีลํ รกฺขิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กริตฺวา ตีณิ สุจริตานิ ปูเรตฺวา สคฺคปรายณา โหนฺติ, มหนฺตํ สคฺคสุขสมฺปตฺติํ อนุภวนฺตีติฯ
เอวํ โพธิสตฺโต อนุโมทนํ กตฺวา จตฺตาโร วสฺสิเก มาเส ตตฺเถว วสิตฺวา วสฺสาติกฺกเม หิมวนฺตํ คนฺตฺวา ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อิสิคโณ พุทฺธปริสา อโหสิ, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ทุทฺททชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
กลฺยาณวคฺโค ตติโยฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
กลฺยาณธมฺมํ
อาทิจฺจุปฏฺฐานญฺเจว, กฬายมุฏฺฐิ ตินฺทุกํ;
กจฺฉปํ สตธมฺมญฺจ, ทุทฺททนฺติ จ เต ทสฯ
๔. อสทิสวคฺโค
[๑๘๑] ๑. อสทิสชาตกวณฺณนา
ธนุคฺคโห อสทิโสติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มหาภินิกฺขมนํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกทิวสญฺหิ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา ภควโต มหานิกฺขมปารมิํ วณฺเณนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต, ปุพฺเพปิ เสตจฺฉตฺตํ ปหาย นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต
อเถโก โพธิสตฺตสฺส อตฺถจรโก ตํ การณํ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสิฯ โพธิสตฺโต กนิฏฺฐภาติกสฺส กุชฺฌิตฺวา นครา นิกฺขมิตฺวา อญฺญํ รฏฺฐํ คนฺตฺวา ‘‘เอโก ธนุคฺคโห อาคนฺตฺวา ราชทฺวาเร ฐิโต’’ติ รญฺโญ อาโรจาเปสิฯ ราชา ‘‘กิตฺตกํ โภคํ อิจฺฉสี’’ติ ปุจฺฉิ
ราชา โพธิสตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สกฺขิสฺสสิ, ตาต, เอตํ ปาเตตุ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, มหาราช, เอกํ โอกาสํ ลภมาโน สกฺขิสฺสามี’’ติฯ ‘‘กตโรกาส’’นฺติ? ‘‘ตุมฺหากํ สยนสฺส อนฺโตกาส’’นฺติฯ ราชา สยนํ หราเปตฺวา โอกาสํ กาเรสิฯ โพธิสตฺตสฺส หตฺเถ ธนุ นตฺถิ, นิวาสนนฺตเร ธนุํ สนฺนยฺหิตฺวา วิจรติ, ตสฺมา ‘‘สาณิํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สาณิํ อาหราเปตฺวา ปริกฺขิปาเปสิฯ โพธิสตฺโต อนฺโตสาณิํ ปวิสิตฺวา อุปรินิวตฺถํ เสตวตฺถํ หริตฺวา เอกํ รตฺตปฏํ นิวาเสตฺวา กจฺฉํ พนฺธิตฺวา เอกํ รตฺตปฏํ อุทเร พนฺธิตฺวา ปสิพฺพกโต สนฺธิยุตฺตํ ขคฺคํ นีหริตฺวา วามปสฺเส สนฺนยฺหิตฺวา สุวณฺณกญฺจุกํ ปฏิมุญฺจิตฺวา จาปนาฬิํ ปิฏฺฐิยํ สนฺนยฺหิตฺวา สนฺธิยุตฺตเมณฺฑกมหาธนุํ อาทาย ปวาฬวณฺณํ ชิยํ อาโรเปตฺวา อุณฺหีสํ สีเส ปฏิมุญฺจิตฺวา ติขิณขุรปฺปํ นเขหิ ปริวตฺตยมาโน สาณิํ ทฺวิธา กตฺวา ปถวิํ ผาเลตฺวา อลงฺกตนาคกุมาโร วิย นิกฺขมิตฺวา สรขิปนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ขุรปฺปํ สนฺนยฺหิตฺวา ราชานํ อาห – ‘‘กิํ, มหาราช, เอตํ อมฺพปิณฺฑิํ อุทฺธํ อาโรหนกณฺเฑน ปาเตมิ, อุทาหุ
อถ นํ ปุน อาห – ‘‘มหาราช, อิทํ กณฺฑํ ปน อาโรหมานํ อมฺพปิณฺฑิวณฺฏํ ยาวมชฺฌํ กนฺตมานํ อาโรหิสฺสติ, โอโรหมานํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ อิโต วา เอตฺโต วา อคนฺตฺวา อุชุญฺเญว ปติตฺวา อมฺพปิณฺฑิํ คเหตฺวา โอตริสฺสติ, ปสฺส, มหาราชา’’ติ เวคํ ชเนตฺวา กณฺฑํ
เอวํ โพธิสตฺเต เตน รญฺญา สกฺกเต ครุกเต ตตฺถ วสนฺเต ‘‘อสทิสกุมาโร กิร พาราณสิยํ นตฺถี’’ติ สตฺต ราชาโน อาคนฺตฺวา พาราณสินครํ
สตฺถา
๖๑.
‘‘ธนุคฺคโห อสทิโส, ราชปุตฺโต มหพฺพโล;
ทูเรปาตี อกฺขณเวธี, มหากายปฺปทาลโนฯ
๖๒.
‘‘สพฺพามิตฺเต รณํ กตฺวา, น จ กญฺจิ วิเหฐยิ;
ภาตรํ โสตฺถิํ กตฺวาน, สํยมํ อชฺฌุปาคมี’’ติฯ
ตตฺถ อสทิโสติ น เกวลํ นาเมเนว, พลวีริยปญฺญาหิปิ อสทิโสวฯ มหพฺพโลติ กายพเลนปิ ปญฺญาพเลนปิ มหพฺพโลฯ ทูเรปาตีติ ยาว จาตุมหาราชิกภวนา ตาวติํสภวนา จ กณฺฑํ เปเสตุํ สมตฺถตาย ทูเรปาตีฯ อกฺขณเวธีติ อวิราธิตเวธีฯ อถ วา อกฺขณา วุจฺจติ วิชฺชุ, ยาว เอกา วิชฺชุ นิจฺฉรติ, ตาว เตโนภาเสน สตฺตฏฺฐ อกฺขณเวธีฯ มหากายปฺปทาลโนติ มหนฺเต กาเย ปทาเลติฯ จมฺมกาโย, ทารุกาโย, โลหกาโย, อโยกาโย, วาลิกกาโย, อุทกกาโย, ผลกกาโยติ อิเม สตฺต มหากายา นามฯ ตตฺถ อญฺโญ จมฺมกายปทาลโน มหิํสจมฺมํ วินิวิชฺฌติ, โส ปน สตมฺปิ มหิํสจมฺมานํ วินิวิชฺฌติเยวฯ อญฺโญ อฏฺฐงฺคุลพหลํ อุทุมฺพรปทรํ, จตุรงฺคุลพหลํ อสนปทรํ วินิวิชฺฌติ, โส ปน ผลกสตมฺปิ เอกโต พทฺธํ วินิวิชฺฌติ, ตถา ทฺวงฺคุลพหลํ ตมฺพโลหปฏฺฏํ, องฺคุลพหลํ อยปฏฺฏํฯ วาลิกสกฏสฺส พทรสกฏสฺส ปลาลสกฏสฺส วา ปจฺฉาภาเคน กณฺฑํ ปเวเสตฺวา ปุเรภาเคน อติปาเตติ, ปกติยา อุทเก จตุอุสภฏฺฐานํ กณฺฑํ เปเสติ, ถเล อฏฺฐอุสภนฺติ เอวํ อิเมสํ สตฺตนฺนํ มหากายานํ ปทาลนโต มหากายปฺปทาลโนฯ สพฺพามิตฺเตติ สพฺเพ อมิตฺเตฯ รณํ กตฺวาติ ยุทฺธํ กตฺวา ปลาเปสีติ อตฺโถฯ น จ กญฺจิ วิเหฐยีติ เอกมฺปิ น วิเหเฐสิฯ อวิเหฐยนฺโตเยว ปน เตหิ สทฺธิํ กณฺฑเปสเนเนว รณํ กตฺวาฯ สํยมํ อชฺฌุปาคมีติ สีลสํยมํ ปพฺพชฺชํ อุปคโตฯ
เอวํ
อสทิสชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
[๑๘๒] ๒. สงฺคามาวจรชาตกวณฺณนา
สงฺคามาวจโร สูโรติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต นนฺทตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ สตฺถริ หิ ปฐมคมเนน กปิลปุรํ คนฺตฺวา กนิฏฺฐภาติกํ นนฺทราชกุมารํ ปพฺพาเชตฺวา กปิลปุรา นิกฺขมฺม อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ คนฺตฺวา วิหรนฺเต อายสฺมา นนฺโท ภควโต ปตฺตํ อาทาย ตถาคเตน สทฺธิํ เคหา นิกฺขมนกาเล ‘‘นนฺทกุมาโร กิร สตฺถารา สทฺธิํ คจฺฉตี’’ติ สุตฺวา อฑฺฒุลฺลิขิเตหิ เกเสหิ วาตปานนฺตเรน โอโลเกตฺวา ‘‘ตุวฏํ โข, อยฺยปุตฺต, อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ อิทํ ชนปทกลฺยาณิยา วุตฺตวจนํ อนุสฺสรนฺโต อุกฺกณฺฐิโต อนภิรโต อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโต ธมนิสนฺถตคตฺโต
อถ นํ คเหตฺวา สฏฺฐิโยชนิกํ มโนสิลาตลํ, อโนตตฺตทหาทโย สตฺต มหาสเร, ปญฺจ มหานทิโย, สุวณฺณปพฺพตรชตปพฺพตมณิปพฺพตปฏิมณฺฑิตํ อเนกสตรามเณยฺยกํ หิมวนฺตปพฺพตญฺจ ทสฺเสตฺวา ‘‘ตาวติํสภวนํ เต, นนฺท, ทิฏฺฐปุพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘น
สตฺถา ธมฺมเสนาปติํ อามนฺเตตฺวา ‘‘สาริปุตฺต, มยฺหํ กนิฏฺฐภาตา นนฺโท ตาวติํสเทวโลเก เทวสงฺฆสฺส มชฺเฌ เทวจฺฉรานํ การณา มํ ปาฏิโภคํ อคฺคเหสี’’ติ ตสฺส อาจิกฺขิฯ เอเตนุปาเยน มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส มหากสฺสปตฺเถรสฺส อนุรุทฺธตฺเถรสฺส ธมฺมภณฺฑาคาริกอานนฺทตฺเถรสฺสาติ อสีติยา มหาสาวกานํ เยภุยฺเยน จ เสสภิกฺขูนํ อาจิกฺขิฯ ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโร นนฺทตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, อาวุโส นนฺท, ตาวติํสเทวโลเก เทวสงฺฆสฺส มชฺเฌ ‘เทวจฺฉรา ลภนฺโต สมณธมฺมํ กริสฺสามี’ติ ทสพลํ ปาฏิโภคํ คณฺหี’’ติ วตฺวา ‘‘นนุ เอวํ สนฺเต ตว พฺรหฺมจริยวาโส มาตุคามสนฺนิสฺสิโต กิเลสสนฺนิสฺสิโต, ตสฺส เต อิตฺถีนํ อตฺถาย สมณธมฺมํ กโรนฺตสฺส ภติยา กมฺมํ กโรนฺเตน กมฺมการเกน สทฺธิํ
โส ‘‘อยุตฺตํ วต เม กต’’นฺติ หิริยา จ โอตฺตปฺเปน จ วีริยํ ทฬฺหํ ปคฺคณฺหิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, ภควโต ปฏิสฺสวํ มุญฺจามี’’ติ อาหฯ สตฺถาปิ ‘‘ยทา ตฺวํ, นนฺท, อรหตฺตํ ปตฺโต, ตทาเยวาหํ ปฏิสฺสวา มุตฺโต’’ติ อาหฯ เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘ยาว โอวาทกฺขโม จายํ, อาวุโส, นนฺทตฺเถโร เอโกวาเทเนว หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา สมณธมฺมํ กตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ นนฺโท โอวาทกฺขโมเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หตฺถาจริยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต หตฺถาจริยสิปฺเป นิปฺผตฺติํ ปตฺโต เอกํ พาราณสิรญฺโญ สปตฺตราชานํ อุปฏฺฐาสิฯ โส ตสฺส มงฺคลหตฺถิํ สุสิกฺขิตํ กตฺวา สิกฺขาเปสิฯ โส ราชา ‘‘พาราณสิรชฺชํ คณฺหิสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตํ คเหตฺวา มงฺคลหตฺถิํ อารุยฺห มหติยา เสนาย พาราณสิํ
๖๓.
‘‘สงฺคามาวจโร สูโร, พลวา อิติ วิสฺสุโต;
กิํ นุ โตรณมาสชฺช, ปฏิกฺกมสิ กุญฺชรฯ
๖๔.
‘‘โอมทฺท ขิปฺปํ ปลิฆํ, เอสิกานิ จ อพฺพห;
โตรณานิ จ มทฺทิตฺวา, ขิปฺปํ ปวิส กุญฺชรา’’ติฯ
ตตฺถ อิติ วิสฺสุโตติ, ตาต, ตฺวํ ปวตฺตสมฺปหารํ สงฺคามํ มทฺทิตฺวา อวจรณโต สงฺคามาวจโร, ถิรหทยตาย สูโร, ถามสมฺปตฺติยา พลวาติ เอวํ วิสฺสุโต ปญฺญาโต ปากโฏฯ โตรณมาสชฺชาติ นครทฺวารสงฺขาตํ โตรณํ ปตฺวาฯ ปฏิกฺกมสีติ กิํ นุ โข โอสกฺกสิ, เกน การเณน นิวตฺตสีติ วทติฯ โอมทฺทาติ อวมทฺท อโธ ปาตยฯ เอสิกานิ จ อพฺพหาติ นครทฺวาเร โสฬสรตนํ อฏฺฐรตนํ ภูมิยํ ปเวเสตฺวา นิจฺจลํ กตฺวา นิขาตา เอสิกตฺถมฺภา โหนฺติ, เต ขิปฺปํ อุทฺธร ลุญฺจาหีติ อาณาเปติฯ โตรณานิ จ มทฺทิตฺวาติ นครทฺวารสฺส ปิฏฺฐสงฺฆาเฏ มทฺทิตฺวาฯ ขิปฺปํ ปวิสาติ สีฆํ นครํ ปวิสฯ กุญฺชราติ นาคํ อาลปติฯ
ตํ สุตฺวา นาโค โพธิสตฺตสฺส เอโกวาเทเนว นิวตฺติตฺวา เอสิกตฺถมฺเภ โสณฺฑาย ปลิเวเฐตฺวา อหิจฺฉตฺตกานิ วิย ลุญฺจิตฺวา โตรณํ มทฺทิตฺวา ปลิฆํ โอตาเรตฺวา นครทฺวารํ ภินฺทิตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา รชฺชํ คเหตฺวา อทาสิฯ
สตฺถา
สงฺคามาวจรชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
[๑๘๓] ๓. วาโลทกชาตกวณฺณนา
วาโลทกํ อปฺปรสํ นิหีนนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปญฺจสเต วิฆาสาเท อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิร ปญฺจสตา อุปาสกา ฆราวาสปลิโพธํ ปุตฺตทารสฺส นิยฺยาเทตฺวา สตฺถุ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต รญฺโญ อตฺถธมฺมานุสาสโก อโหสิฯ อเถกสฺมิํ กาเล โส ราชา ‘‘ปจฺจนฺโต กุปิโต’’ติ สุตฺวา ปญฺจสเต สินฺธเว กปฺปาเปตฺวา จตุรงฺคินิยา เสนาย คนฺตฺวา ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา พาราณสิเมว ปจฺจาคนฺตฺวา ‘‘สินฺธวา กิลนฺตา อลฺลรสเมว เนสํ มุทฺทิกปานํ เทถา’’ติ อาณาเปสิฯ สินฺธวา คนฺธปานํ ปิวิตฺวา อสฺสสาลํ คนฺตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ฐาเนสุ อฏฺฐํสุฯ เตสํ ปน
๖๕.
‘‘วาโลทกํ อปฺปรสํ นิหีนํ, ปิตฺวา มโท ชายติ คทฺรภานํ;
อิมญฺจ ปิตฺวาน รสํ ปณีตํ, มโท น สญฺชายติ สินฺธวาน’’นฺติฯ
ตตฺถ วาโลทกนฺติ มกจิวาเลหิ ปริสฺสาวิตอุทกํฯ ‘‘วาลุทก’’นฺติปิ ปาโฐฯ นิหีนนฺติ นิหีนรสภาเวน นิหีนํฯ น สญฺชายตีติ สินฺธวานํ มโท น ชายติ, กิํ นุ โข การณนฺติ ปุจฺฉิฯ
อถสฺส การณํ อาจิกฺขนฺโต โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –
๖๖.
‘‘อปฺปํ ปิวิตฺวาน นิหีนชจฺโจ, โส มชฺชตี เตน ชนินฺท ปุฏฺโฐ;
โธรยฺหสีลี จ กุลมฺหิ ชาโต, น มชฺชตี อคฺครสํ ปิวิตฺวา’’ติฯ
ตตฺถ เตน ชนินฺท ปุฏฺโฐติ ชนินฺท อุตฺตมราช โย นิหีนชจฺโจ, เตน นิหีนชจฺจภาเวน ปุฏฺโฐ มชฺชติ ปมชฺชติฯ โธรยฺหสีลีติ โธรยฺหสีโล ธุรวหนกอาจาเรน สมฺปนฺโน ชาติสินฺธโวฯ อคฺครสนฺติ สพฺพปฐมํ คหิตํ มุทฺทิกรสํ ปิวิตฺวาปิ น มชฺชติฯ
ราชา โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา คทฺรเภ ราชงฺคณา นีหราเปตฺวา ตสฺเสว โอวาเท ฐิโต ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปญฺจสตา
วาโลทกชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
[๑๘๔] ๔. คิริทตฺตชาตกวณฺณนา
ทูสิโต คิริทตฺเตนาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เอกํ วิปกฺขเสวิํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา มหิฬามุขชาตเก (ชา. ๑.๑.๒๖) กถิตเมวฯ สตฺถา ปน ‘‘น, ภิกฺขเว, อยํ ภิกฺขุ อิทาเนว วิปกฺขํ เสวติ, ปุพฺเพเปส วิปกฺขเสวโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต
๖๗.
‘‘ทูสิโต คิริทตฺเตน, หโย สามสฺส ปณฺฑโว;
โปราณํ ปกติํ หิตฺวา, ตสฺเสวานุวิธิยฺยตี’’ติฯ
ตตฺถ หโย สามสฺสาติ สามสฺส รญฺโญ มงฺคลสฺโสฯ โปราณํ ปกติํ หิตฺวาติ อตฺตโน โปราณปกติํ สิงฺคารภาวํ ปหายฯ อนุวิธิยฺยตีติ อนุสิกฺขติฯ
อถ
๖๘.
‘‘สเจ
อานเน นํ คเหตฺวาน, มณฺฑเล ปริวตฺตเย;
ขิปฺปเมว ปหนฺตฺวาน, ตสฺเสวานุวิธิยฺยตี’’ติฯ
ตตฺถ ตนุโชติ ตสฺส อนุโชฯ อนุรูปํ ชาโต หิ อนุโช, ตสฺส อนุโช ตนุโชฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ หิ, มหาราช, ตสฺส สิงฺคารสฺส อาจารสมฺปนฺนสฺส อสฺสสฺส อนุรูปํ ชาโต สิงฺคาโร อาจารสมฺปนฺโน โปโสฯ สิขราการกปฺปิโตติ สิขเรน สุนฺทเรน อากาเรน กปฺปิตเกสมสฺสุ ตํ อสฺสํ อานเน คเหตฺวา อสฺสมณฺฑเล ปริวตฺเตยฺย, ขิปฺปเมเวส ตํ ขญฺชภาวํ ปหาย ‘‘อยํ สิงฺคาโร อาจารสมฺปนฺโน อสฺสโคปโก มํ สิกฺขาเปตี’’ติ สญฺญาย ขิปฺปเมว ตสฺส อนุวิธิยฺยติ อนุสิกฺขิสฺสติ, ปกติภาเวเยว ฐสฺสตีติ อตฺโถฯ ราชา ตถา
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา คิริทตฺโต เทวทตฺโต อโหสิ, อสฺโส วิปกฺขเสวโก ภิกฺขุ, ราชา อานนฺโท, อมจฺจปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
คิริทตฺตชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
[๑๘๕] ๕. อนภิรติชาตกวณฺณนา
ยโถทเก อาวิเล อปฺปสนฺเนติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ พฺราหฺมณกุมารํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิร เอโก พฺราหฺมณกุมาโร ติณฺณํ เวทานํ ปารคู พหู ขตฺติยกุมาเร จ พฺราหฺมณกุมาเร จ มนฺเต วาเจสิฯ โส อปรภาเค ฆราวาสํ สณฺฐเปตฺวา วตฺถาลงฺการทาสทาสิเขตฺตวตฺถุโคมหิํสปุตฺตทาราทีนํ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ มนฺเต อุคฺคณฺหิตฺวา ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา พาราณสิยํ พหู ขตฺติยกุมาเร จ พฺราหฺมณกุมาเร จ มนฺเต วาเจสิฯ ตสฺส สนฺติเก เอโก พฺราหฺมณมาณโว ตโย เวเท ปคุเณ อกาสิ, เอกปเทปิ นิกฺกงฺโข ปิฏฺฐิอาจริโย หุตฺวา มนฺเต วาเจสิฯ โส อปเรน สมเยน ฆราวาสํ คเหตฺวา ฆราวาสจินฺตาย อาวิลจิตฺโต มนฺเต ปริวตฺเตตุํ นาสกฺขิฯ อถ นํ อาจริโย อตฺตโน สนฺติกํ อาคตํ ‘‘กิํ, มาณว, ปคุณา เต มนฺตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ฆราวาสคหิตกาลโต
๖๙.
‘‘ยโถทเก อาวิเล อปฺปสนฺเน, น ปสฺสติ สิปฺปิกสมฺพุกญฺจ;
สกฺขรํ วาลุกํ มจฺฉคุมฺพํ, เอวํ อาวิลมฺหิ จิตฺเต;
น โส ปสฺสติ อตฺตทตฺถํ ปรตฺถํฯ
๗๐.
‘‘ยโถทเก
สกฺขรํ วาลุกํ มจฺฉคุมฺพํ, เอวํ
โส ปสฺสติ อตฺถทตฺถํ ปรตฺถ’’นฺติฯ
ตตฺถ อาวิเลติ กทฺทมาลุฬิเตฯ อปฺปสนฺเนติ ตาเยว อาวิลตาย อวิปฺปสนฺเนฯ สิปฺปิกสมฺพุกญฺจาติ สิปฺปิกญฺจ สมฺพุกญฺจฯ มจฺฉคุมฺพนฺติ มจฺฉฆฏํฯ เอวํ อาวิลมฺหีติ เอวเมว ราคาทีหิ อาวิเล จิตฺเตฯ อตฺตทตฺถํ ปรตฺถนฺติ เนว อตฺตทตฺถํ น ปรตฺถํ ปสฺสตีติ อตฺโถฯ โส ปสฺสตีติ เอวเมว อนาวิเล จิตฺเต โส ปุริโส อตฺตทตฺถํ ปรตฺถญฺจ ปสฺสตีติฯ
สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน พฺราหฺมณกุมาโร โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา มาณโว อยเมว มาณโว อโหสิ, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อนภิรติชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
[๑๘๖] ๖. ทธิวาหนชาตกวณฺณนา
วณฺณคนฺธรสูเปโตติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต วิปกฺขเสวิํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา กถิตเมวฯ สตฺถา ปน ‘‘ภิกฺขเว, อสาธุสนฺนิวาโส นาม ปาโป อนตฺถกโร, ตตฺถ มนุสฺสภูตานํ ตาว ปาปสนฺนิวาสสฺส อนตฺถกรตาย กิํ วตฺตพฺพํ, ปุพฺเพ ปน อสาเตน อมธุเรน นิมฺพรุกฺเขน สทฺธิํ สนฺนิวาสมาคมฺม มธุรรโส ทิพฺพรสปฏิภาโค อเจตโน อมฺพรุกฺโขปิ อมธุโร ติตฺตโก ชาโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต
ตสฺมิํ กาเล เอโก สูกโร เอกสฺมิํ ปุราณคามฏฺฐาเน จรนฺโต อานุภาวสมฺปนฺนํ เอกํ มณิกฺขนฺธํ อทฺทสฯ โส ตํ มณิกฺขนฺธํ มุเขน ฑํสิตฺวา ตสฺสานุภาเวน อากาเส อุปฺปติตฺวา สมุทฺทสฺส มชฺเฌ เอกํ ทีปกํ คนฺตฺวา ‘‘เอตฺถ ทานิ มยา วสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ โอตริตฺวา ผาสุกฏฺฐาเน เอกสฺส อุทุมฺพรรุกฺขสฺส เหฏฺฐา
โส ปุริโส โอตริตฺวา อคฺคิํ กตฺวา ตสฺส มํสํ ปจิตฺวา ขาทิตฺวา อากาเส อุปฺปติตฺวา หิมวนฺตมตฺถเกน คจฺฉนฺโต อสฺสมปทํ ทิสฺวา เชฏฺฐภาติกสฺส ตาปสสฺส อสฺสเม โอตริตฺวา ทฺวีหตีหํ วสิตฺวา ตาปสสฺส วตฺตปฏิวตฺตํ อกาสิ, วาสิผรสุกสฺส อานุภาวญฺจ ปสฺสิฯ โส ‘‘อิมํ มยา คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ มณิกฺขนฺธสฺส อานุภาวํ ตาปสสฺส ทสฺเสตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมํ มณิํ คเหตฺวา วาสิผรสุกํ เทถา’’ติ อาหฯ ตาปโส อากาเสน จริตุกาโม ตํ คเหตฺวา วาสิผรสุกํ อทาสิฯ โส ตํ คเหตฺวา โถกํ คนฺตฺวา วาสิผรสุกํ ปหริตฺวา ‘‘วาสิผรสุก ตาปสสฺส สีสํ ฉินฺทิตฺวา มณิกฺขนฺธํ เม อาหรา’’ติ อาหฯ โส คนฺตฺวา ตาปสสฺส สีสํ ฉินฺทิตฺวา มณิกฺขนฺธํ อาหริฯ โส วาสิผรสุกํ ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน ฐเปตฺวา มชฺฌิมตาปสสฺส สนฺติกํ
ราชา สาสนํ สุตฺวาว ‘‘โจรํ คณฺหิสฺสามี’’ติ นิกฺขมิฯ โส เอกํ เภริตลํ ปหริ, จตุรงฺคินี เสนา ปริวาเรสิฯ รญฺโญ อวตฺถรณภาวํ ญตฺวา ทธิฆฏํ วิสฺสชฺเชสิ, มหานที ปวตฺติฯ มหาชโน ทธิมฺหิ โอสีทิตฺวา นิกฺขมิตุํ นาสกฺขิฯ วาสิผรสุกํ ปหริตฺวา ‘‘รญฺโญ สีสํ อาหรา’’ติ
ตสฺเสกทิวสํ มหานทิยํ ชาลกรณฺฑเก กีฬนฺตสฺส กณฺณมุณฺฑทหโต เทวปริโภคํ เอกํ อมฺพปกฺกํ อาคนฺตฺวา ชาเล ลคฺคิ, ชาลํ อุกฺขิปนฺตา ตํ ทิสฺวา รญฺโญ อทํสุฯ ตํ มหนฺตํ ฆฏปฺปมาณํ
อเถโก ราชา อุยฺยานปาลํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘ทธิวาหนสฺส อมฺพผลานํ รสํ นาเสตฺวา ติตฺตกภาวํ กาตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, เทวา’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ คจฺฉาหี’’ติ สหสฺสํ ทตฺวา เปเสสิฯ โส พาราณสิํ คนฺตฺวา ‘‘เอโก อุยฺยานปาโล อาคโต’’ติ รญฺโญ อาโรจาเปตฺวา เตน ปกฺโกสาปิโต ปวิสิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘ตฺวํ อุยฺยานปาโล’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘อาม, เทวา’’ติ วตฺวา อตฺตโน อานุภาวํ วณฺเณสิฯ ราชา ‘‘คจฺฉ อมฺหากํ อุยฺยานปาลสฺส สนฺติเก โหหี’’ติ อาหฯ เต ตโต ปฏฺฐาย ทฺเว ชนา อุยฺยานํ ปฏิชคฺคนฺติฯ อธุนาคโต อุยฺยานปาโล อกาลปุปฺผานิ สุฏฺฐุ ปุปฺผาเปนฺโต อกาลผลานิ คณฺหาเปนฺโต อุยฺยานํ รมณียํ อกาสิฯ ราชา ตสฺส ปสีทิตฺวา โปราณกอุยฺยานปาลํ นีหริตฺวา ตสฺเสว อุยฺยานํ อทาสิฯ โส อุยฺยานสฺส อตฺตโน หตฺถคตภาวํ ญตฺวา อมฺพรุกฺขํ ปริวาเรตฺวา นิมฺเพ จ ผคฺคววลฺลิโย จ โรเปสิ, อนุปุพฺเพน นิมฺพา วฑฺฒิํสุ, มูเลหิ มูลานิ, สาขาหิ จ สาขา สํสฏฺฐา โอนทฺธวินทฺธา อเหสุํฯ เตน อสาตอมธุรสํสคฺเคน ตาวมธุรผโล
ทธิวาหโน อุยฺยานํ คนฺตฺวา อมฺพผลํ ขาทนฺโต มุเข ปวิฏฺฐํ อมฺพรสํ นิมฺพกสฏํ วิย อชฺโฌหริตุํ อสกฺโกนฺโต กกฺกาเรตฺวา นิฏฺฐุภิฯ ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส อตฺถธมฺมานุสาสโก อมจฺโจ อโหสิฯ ราชา โพธิสตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ปณฺฑิต, อิมสฺส รุกฺขสฺส โปราณกปริหารโต ปริหีนํ นตฺถิ, เอวํ สนฺเตปิสฺส ผลํ ติตฺตกํ ชาตํ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –
๗๑.
‘‘วณฺณคนฺธรสูเปโต
ตเมว ปูชํ ลภมาโน, เกนมฺโพ กฏุกปฺผโล’’ติฯ
อถสฺส การณํ อาจิกฺขนฺโต โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –
๗๒.
‘‘ปุจิมนฺทปริวาโร, อมฺโพ เต ทธิวาหน;
มูลํ มูเลน สํสฏฺฐํ, สาขา สาขา นิเสวเร;
อสาตสนฺนิวาเสน, เตนมฺโพ กฏุกปฺผโล’’ติฯ
ตตฺถ ปุจิมนฺทปริวาโรติ นิมฺพรุกฺขปริวาโรฯ สาขา สาขา นิเสวเรติ ปุจิมนฺทสฺส สาขาโย อมฺพรุกฺขสฺส สาขาโย นิเสวนฺติฯ อสาตสนฺนิวาเสนาติ อมธุเรหิ ปุจิมนฺเทหิ สทฺธิํ สนฺนิวาเสนฯ เตนาติ เตน การเณน อยํ อมฺโพ กฏุกปฺผโล อสาตผโล ติตฺตกผโล ชาโตติฯ
ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา สพฺเพปิ ปุจิมนฺเท จ ผคฺคววลฺลิโย จ ฉินฺทาเปตฺวา มูลานิ อุทฺธราเปตฺวา สมนฺตา อมธุรปํสุํ หราเปตฺวา มธุรปํสุํ ปกฺขิปาเปตฺวา ขีโรทกสกฺขโรทกคนฺโธทเกหิ อมฺพํ ปฏิชคฺคาเปสิฯ โส มธุรสํสคฺเคน ปุน มธุโรว อโหสิฯ ราชา ปกติอุยฺยานปาลสฺเสว อุยฺยานํ นิยฺยาเทตฺวา ยาวตายุกํ ฐตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อหเมว ปณฺฑิตามจฺโจ อโหสิ’’นฺติฯ
ทธิวาหนชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
[๑๘๗] ๗. จตุมฏฺฐชาตกวณฺณนา
อุจฺเจ วิฏภิมารุยฺหาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ มหลฺลกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกทิวสํ กิร ทฺวีสุ อคฺคสาวเกสุ อญฺญมญฺญํ ปญฺหปุจฺฉนวิสฺสชฺชนกถาย นิสินฺเนสุ เอโก มหลฺลโก ภิกฺขุ เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตติโย หุตฺวา นิสีทิตฺวา
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อรญฺญายตเน รุกฺขเทวตา อโหสิฯ อถ ทฺเว หํสโปตกา จิตฺตกูฏปพฺพตา นิกฺขมิตฺวา ตสฺมิํ รุกฺเข นิสีทิตฺวา โคจราย คนฺตฺวา นิวตฺตนฺตาปิ ตสฺมิํเยว วิสฺสมิตฺวา จิตฺตกูฏํ คจฺฉนฺติฯ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล เตสํ โพธิสตฺเตน สทฺธิํ วิสฺสาโส อโหสิฯ คจฺฉนฺตา จ อาคจฺฉนฺตา จ อญฺญมญฺญํ สมฺโมทิตฺวา ธมฺมกถํ กเถตฺวา ปกฺกมิํสุฯ อเถกทิวสํ เตสุ รุกฺขคฺเค นิสีทิตฺวา โพธิสตฺเตน สทฺธิํ กเถนฺเตสุ เอโก สิงฺคาโล ตสฺส รุกฺขสฺส เหฏฺฐา ฐตฺวา เตหิ หํสโปตเกหิ สทฺธิํ มนฺเตนฺโต ปฐมํ คาถมาห –
๗๓.
‘‘อุจฺเจ วิฏภิมารุยฺห, มนฺตยวฺโห รโหคตา;
นีเจ โอรุยฺห มนฺตวฺโห, มิคราชาปิ โสสฺสตี’’ติฯ
ตตฺถ อุจฺเจ วิฏภิมารุยฺหาติ ปกติยา จ อุจฺเจ อิมสฺมิํ รุกฺเข อุจฺจตรํ เอกํ วิฏปํ อภิรุหิตฺวาฯ มนฺตยวฺโหติ มนฺเตถ กเถถฯ นีเจ โอรุยฺหาติ โอตริตฺวา นีเจ ฐาเน ฐตฺวา มนฺเตถฯ มิคราชาปิ โสสฺสตีติ อตฺตานํ มิคราชานํ กตฺวา อาหฯ หํสโปตกา ชิคุจฺฉิตฺวา อุฏฺฐาย จิตฺตกูฏเมว คตาฯ
เตสํ คตกาเล โพธิสตฺโต สิงฺคาลสฺส ทุติยํ คาถมาห –
๗๔.
‘‘ยํ สุวณฺโณ สุวณฺเณน, เทโว เทเวน มนฺตเย;
กิํ เตตฺถ จตุมฏฺฐสฺส, พิลํ ปวิส ชมฺพุกา’’ติฯ
ตตฺถ สุวณฺโณติ สุนฺทรวณฺโณฯ สุวณฺเณนาติ ทุติเยน หํสโปตเกนฯ เทโว เทเวนาติ เตเยว ทฺเว เทเว กตฺวา กเถติฯ จตุมฏฺฐสฺสาติ สรีเรน ‘‘พิลํ ปวิสา’’ติ อิทํ โพธิสตฺโต เภรวารมฺมณํ ทสฺเสตฺวา ตํ ปลาเปนฺโต อาหฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิงฺคาโล มหลฺลโก อโหสิ, ทฺเว หํสโปตกา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา, รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
จตุมฏฺฐชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
[๑๘๘] ๘. สีหโกตฺถุชาตกวณฺณนา
สีหงฺคุลี สีหนโขติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกกาลิกํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกทิวสํ กิร โกกาลิโก อญฺเญสุ พหุสฺสุเตสุ ธมฺมํ กเถนฺเตสุ สยมฺปิ กเถตุกาโม อโหสีติ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํฯ ตํ ปน ปวตฺติํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, โกกาลิโก อิทาเนว อตฺตโน สทฺเทน ปากโฏ ชาโต, ปุพฺเพปิ ปากโฏ อโหสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส สีโห หุตฺวา เอกาย สิงฺคาลิยา สทฺธิํ สํวาสมนฺวาย ปุตฺตํ ปฏิลภิฯ โส องฺคุลีหิ นเขหิ เกสเรน วณฺเณน สณฺฐาเนนาติ อิเมหิ อากาเรหิ ปิตุสทิโส อโหสิ, สทฺเทน มาตุสทิโสฯ อเถกทิวสํ เทเว วสฺสิตฺวา วิคเต สีเหสุ นทิตฺวา สีหกีฬํ กีฬนฺเตสุ โสปิ เตสํ อนฺตเร นทิตุกาโม หุตฺวา สิงฺคาลิกํ นาทํ นทิฯ อถสฺส สทฺทํ สุตฺวา สีหา ตุณฺหี อเหสุํฯ ตสฺส สทฺทํ สุตฺวา อปโร โพธิสตฺตสฺส สชาติปุตฺโต ‘‘ตาต, อยํ สีโห วณฺณาทีหิ อมฺเหหิ
๗๕.
‘‘สีหงฺคุลี สีหนโข, สีหปาทปติฏฺฐิโต;
โส สีโห สีหสงฺฆมฺหิ, เอโก นทติ อญฺญถา’’ติฯ
ตตฺถ สีหปาทปติฏฺฐิโตติ สีหปาเทเหว ปติฏฺฐิโตฯ เอโก นทติ อญฺญถาติ เอโกว อวเสสสีเหหิ อสทิเสน สิงฺคาลสทฺเทน นทนฺโต อญฺญถา นทติฯ
ตํ
๗๖.
‘‘มา ตฺวํ นทิ ราชปุตฺต, อปฺปสทฺโท วเน วส;
สเรน โข ตํ ชาเนยฺยุํ, น หิ เต เปตฺติโก สโร’’ติฯ
ตตฺถ ราชปุตฺตาติ สีหสฺส มิครญฺโญ ปุตฺตฯ อิมญฺจ ปน โอวาทํ สุตฺวา ปุน โส นทิตุํ นาม น อุสฺสหิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิงฺคาโล โกกาลิโก อโหสิ, สชาติปุตฺโต ราหุโล, มิคราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สีหโกตฺถุชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
[๑๘๙] ๙. สีหจมฺมชาตกวณฺณนา
เนตํ สีหสฺส นทิตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกกาลิกญฺเญว อารพฺภ กเถสิฯ โส อิมสฺมิํ กาเล สรภญฺญํ ภณิตุกาโม อโหสิฯ สตฺถา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต
๗๗.
‘‘เนตํ
ปารุโต สีหจมฺเมน, ชมฺโม นทติ คทฺรโภ’’ติฯ
ตตฺถ ชมฺโมติ ลามโกฯ คามวาสิโนปิ ตสฺส คทฺรภภาวํ ญตฺวา ตํ อฏฺฐีนิ ภญฺชนฺตา โปเถตฺวา สีหจมฺมํ อาทาย อคมํสุฯ
อถ โส วาณิโช อาคนฺตฺวา ตํ พฺยสนภาวปฺปตฺตํ คทฺรภํ ทิสฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๗๘.
‘‘จิรมฺปิ โข ตํ ขาเทยฺย, คทฺรโภ หริตํ ยวํ;
ปารุโต สีหจมฺเมน, รวมาโนว ทูสยี’’ติฯ
ตตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ, อยํ คทฺรโภ อตฺตโน คทฺรภภาวํ อชานาเปตฺวา สีหจมฺเมน ปารุโต จิรมฺปิ กาลํ หริตํ ยวํ ขาเทยฺยาติ อตฺโถฯ รวมาโนว ทูสยีติ อตฺตโน ปน คทฺรภรวํ รวมาโนเวส อตฺตานํ ทูสยิ, นตฺเถตฺถ สีหจมฺมสฺส โทโสติฯ ตสฺมิํ เอวํ กเถนฺเตเยว คทฺรโภ ตตฺเถว นิปนฺโน มริ, วาณิโชปิ ตํ ปหาย ปกฺกามิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา วาณิโช เทวทตฺโต อโหสิ, คทฺรโภ โกกาลิโก, ปณฺฑิตกสฺสโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สีหจมฺมชาตกวณฺณนา นวมาฯ
[๑๙๐] ๑๐. สีลานิสํสชาตกวณฺณนา
ปสฺส สทฺธาย สีลสฺสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ สทฺธํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สทฺโธ ปสนฺโน อริยสาวโก เอกทิวสํ เชตวนํ คจฺฉนฺโต สายํ อจิรวตินทีตีรํ คนฺตฺวา นาวิเก นาวํ ตีเร ฐเปตฺวา ธมฺมสฺสวนตฺถาย คเต ติตฺเถ นาวํ อทิสฺวา พุทฺธารมฺมณํ ปีติํ คเหตฺวา นทิํ โอตริ, ปาทา อุทกมฺหิ น โอสีทิํสุฯ โส ปถวีตเล คจฺฉนฺโต วิย เวมชฺฌํ คตกาเล วีจิํ ปสฺสิฯ อถสฺส พุทฺธารมฺมณา ปีติ มนฺทา ชาตา, ปาทา โอสีทิตุํ อารภิํสุ, โส ปุน พุทฺธารมฺมณํ ปีติํ ทฬฺหํ กตฺวา อุทกปิฏฺเฐเนว คนฺตฺวา เชตวนํ ปวิสิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ สตฺถา เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา
อตีเต กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล โสตาปนฺโน อริยสาวโก เอเกน นฺหาปิตกุฏุมฺพิเกน สทฺธิํ นาวํ อภิรุหิ, ตสฺส นฺหาปิตสฺส ภริยา ‘‘อยฺย, อิมสฺส สุขทุกฺขํ ตว ภาโร’’ติ นฺหาปิตํ ตสฺส อุปาสกสฺส หตฺเถ นิกฺขิปิฯ อถ สา นาวา สตฺตเม ทิวเส สมุทฺทมชฺเฌ ภินฺนา, เตปิ ทฺเว ชนา เอกสฺมิํ ผลเก นิปนฺนา เอกํ ทีปกํ ปาปุณิํสุฯ ตตฺถ โส นฺหาปิโต สกุเณ มาเรตฺวา ปจิตฺวา ขาทนฺโต อุปาสกสฺสปิ เทติฯ อุปาสโก ‘‘อลํ มยฺห’’นฺติ น ขาทติฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน อมฺหากํ ฐเปตฺวา ตีณิ สรณานิ อญฺญา ปติฏฺฐา นตฺถี’’ติฯ โส ติณฺณํ รตนานํ คุเณ อนุสฺสริฯ อถสฺสานุสรนฺตสฺส ตสฺมิํ ทีปเก นิพฺพตฺโต นาคราชา อตฺตโน สรีรํ มหานาวํ กตฺวา มาเปสิ, สมุทฺทเทวตา
สมุทฺทเทวตา
๗๙.
‘‘ปสฺส สทฺธาย สีลสฺส, จาคสฺส จ อยํ ผลํ;
นาโค นาวาย วณฺเณน, สทฺธํ วหตุปาสกํฯ
๘๐.
‘‘สพฺภิเรว
สตญฺหิ สนฺนิวาเสน, โสตฺถิํ คจฺฉติ นฺหาปิโต’’ติฯ
ตตฺถ ปสฺสาติ กญฺจิ อนิยเมตฺวา ปสฺสถาติ อาลปติฯ สทฺธายาติ โลกิยโลกุตฺตราย สทฺธายฯ สีเลปิ เอเสว นโยฯ จาคสฺสาติ เทยฺยธมฺมปริจฺจาคสฺส เจว กิเลสปริจฺจาคสฺส จฯ อยํ ผลนฺติ อิทํ ผลํ, คุณํ อานิสํสนฺติ อตฺโถฯ อถ วา จาคสฺส จ ผลํ ปสฺส, อยํ นาโค นาวาย วณฺเณนาติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ นาวาย วณฺเณนาติ นาวาย สณฺฐาเนนฯ สทฺธนฺติ ตีสุ รตเนสุ ปติฏฺฐิตสทฺธํฯ สพฺภิเรวาติ ปณฺฑิเตหิเยว สมาเสถาติ เอกโต อาวเสยฺย, อุปวเสยฺยาติ อตฺโถฯ กุพฺเพถาติ กเรยฺยฯ สนฺถวนฺติ มิตฺตสนฺถวํฯ ตณฺหาสนฺถโว ปน เกนจิปิ สทฺธิํ น กาตพฺโพฯ นฺหาปิโตติ นฺหาปิตกุฏุมฺพิโกฯ ‘‘นหาปิโต’’ติปิ ปาโฐฯ
เอวํ สมุทฺทเทวตา อากาเส ฐตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา โอวทิตฺวา นาคราชานํ คณฺหิตฺวา อตฺตโน วิมานเมว อคมาสิฯ
สตฺถา
สีลานิสํสชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
อสทิสวคฺโค จตุตฺโถฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
อสทิสญฺจ สงฺคามํ, วาโลทกํ คิริทตฺตํ;
นภิรติ ทธิวาหํ, จตุมฏฺฐํ สีหโกฏฺฐํ;
สีหจมฺมํ สีลานิสํสํฯ
๕. รุหกวคฺโค
[๑๙๑] ๑. รุหกชาตกวณฺณนา
อปิ รุหก ฉินฺนาปีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ อฏฺฐกนิปาเต อินฺทฺริยชาตเก (ชา. ๑.๘.๖๐ อาทโย) อาวิภวิสฺสติฯ สตฺถา ปน ตํ ภิกฺขุํ ‘‘อยํ เต ภิกฺขุ อิตฺถี อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ เต เอสา สราชิกาย ปริสาย มชฺเฌ ลชฺชาเปตฺวา เคหา นิกฺขมนาการํ กาเรสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาย ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ ตสฺส รุหโก นาม ปุโรหิโต อโหสิ, ตสฺส ปุราณี นาม พฺราหฺมณี ภริยาฯ ราชา พฺราหฺมณสฺส อสฺสภณฺฑเกน อลงฺกริตฺวา อสฺสํ อทาสิฯ โส ตํ อสฺสํ อารุยฺห รญฺโญ อุปฏฺฐานํ คจฺฉติฯ อถ นํ อลงฺกตอสฺสสฺส ปิฏฺเฐ นิสีทิตฺวา คจฺฉนฺตํ อาคจฺฉนฺตญฺจ ทิสฺวา ตหิํ ตหิํ ฐิตา มนุสฺสา ‘‘อโห
โส อุมฺมตฺตกชาติโก พฺราหฺมโณ ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘อิมินา นาม การเณน สา มํ วทตี’’ติ อชานิตฺวา ตถาสญฺญี หุตฺวา ตถา อกาสิฯ เย เย ปสฺสนฺติ, เต เต ปริหาสํ กโรนฺตา ‘‘โสภติ อาจริโย’’ติ วทิํสุฯ ราชา ปน นํ ‘‘กิํ, อาจริย, ปิตฺตํ เต กุปิตํ
๘๑.
‘‘อปิ รุหก ฉินฺนาปิ, ชิยา สนฺธียเต ปุน;
สนฺธียสฺสุ ปุราณิยา, มา โกธสฺส วสํ คมี’’ติฯ
ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – โภ รุหก, นนุ ฉินฺนาปิ ธนุชิยา ปุน สนฺธียติ ฆฏียติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ ปุราณิยา สทฺธิํ สนฺธียสฺสุ, โกธสฺส วสํ มา คมีติฯ
ตํ
๘๒.
‘‘วิชฺชมาเนสุ วาเกสุ, วิชฺชมาเนสุ การิสุ;
อญฺญํ ชิยํ กริสฺสามิ, อลญฺเญว ปุราณิยา’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – มหาราช, ธนุการมุทุวาเกสุ จ ชิยการเกสุ จ มนุสฺเสสุ วิชฺชมาเนสุ อญฺญํ ชิยํ กริสฺสามิ, อิมาย ฉินฺนาย ปุราณิยา ชิยาย อลํ, นตฺถิ เม โกจิ อตฺโถติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา ตํ นีหริตฺวา อญฺญํ พฺราหฺมณิํ อาเนสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา, พฺราหฺมณี, ปุราณทุติยิกา อโหสิ, รุหโก อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
รุหกชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
[๑๙๒] ๒. สิริกาฬกณฺณิชาตกวณฺณนา
อิตฺถี สิยา รูปวตีติ อิทํ สิริกาฬกณฺณิชาตกํ มหาอุมงฺคชาตเก อาวิภวิสฺสติฯ
สิริกาฬกณฺณิชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
[๑๙๓] ๓. จูฬปทุมชาตกวณฺณนา
อยเมว สา อหมปิ โส อนญฺโญติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ อุมฺมาทนฺตีชาตเก (ชา. ๒.๒๐.๕๗ อาทโย) อาวิภวิสฺสติฯ โส ปน ภิกฺขุ สตฺถารา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, อุกฺกณฺฐิโต’’ติ วุตฺเต ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ วตฺวา ‘‘เกน ปน ตฺวํ อุกฺกณฺฐาปิโต’’ติ วุตฺเต
อตีเต
โพธิสตฺโต
อเถกทิวสํ อุปริคงฺคาย ราชาปราธิกํ โจรํ หตฺถปาเท จ กณฺณนาสญฺจ ฉินฺทิตฺวา เอกสฺมิํ อมฺพณเก นิปชฺชาเปตฺวา มหาคงฺคาย ปวาเหสุํฯ โส มหนฺตํ อฏฺฏสฺสรํ กโรนฺโต ตํ ฐานํ ปาปุณิฯ โพธิสตฺโต ตสฺส กรุณํ ปริเทวิตสทฺทํ สุตฺวา ‘‘ทุกฺขปฺปตฺโต สตฺโต มยิ ฐิเต มา นสฺสี’’ติ คงฺคาตีรํ คนฺตฺวา ตํ อุตฺตาเรตฺวา อสฺสมปทํ อาเนตฺวา กาสาวโธวนเลปนาทีหิ วณปฏิกมฺมํ อกาสิฯ ภริยา ปนสฺส ‘‘เอวรูปํ นาม ทุสฺสีลํ กุณฺฐํ คงฺคาย อาวาเหตฺวา ปฏิชคฺคนฺโต วิจรตี’’ติ วตฺวา ตํ กุณฺฐํ ชิคุจฺฉมานา นิฏฺฐุภนฺตี วิจรติฯ โพธิสตฺโต ตสฺส วเณสุ สํวิรุฬฺเหสุ ภริยาย สทฺธิํ ตํ อสฺสมปเทเยว ฐเปตฺวา อฏวิโต ผลาผลานิ อาหริตฺวา ตญฺจ ภริยญฺจ โปเสสิฯ เตสุ เอวํ วสนฺเตสุ สา อิตฺถี เอตสฺมิํ กุณฺเฐ ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา เตน สทฺธิํ อนาจารํ จริตฺวา เอเกนุปาเยน โพธิสตฺตํ มาเรตุกามา หุตฺวา เอวมาห – ‘‘สามิ, อหํ ตุมฺหากํ อํเส นิสีทิตฺวา กนฺตารา นิกฺขมมานา เอกํ ปพฺพตํ โอโลเกตฺวา อยฺเย ปพฺพตมฺหิ นิพฺพตฺตเทวเต ‘สเจ อหํ สามิเกน สทฺธิํ อโรคา ชีวิตํ ลภิสฺสามิ, พลิกมฺมํ เต กริสฺสามี’ติ อายาจิํ, สา มํ อิทานิ อุตฺตาเสติ, กโรมสฺสา พลิกมฺม’’นฺติฯ โพธิสตฺโต ตํ มายํ อชานนฺโต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา พลิกมฺมํ สชฺเชตฺวา ตาย พลิภาชนํ คาหาเปตฺวา ปพฺพตมตฺถกํ อภิรุหิฯ อถ นํ
โพธิสตฺโตปิ
สาปิ โข อิตฺถี ตํ กุณฺฐํ ขนฺเธ นิสีทาเปตฺวา อรญฺญา นิกฺขมิตฺวา มนุสฺสปเถ ภิกฺขํ จรมานา ยาคุภตฺตํ สํหริตฺวา ตํ กุณฺฐํ โปเสสิฯ มนุสฺสา ‘‘อยํ เต กิํ โหตี’’ติ
ราชา ทิสฺวา ‘‘กิํ เอต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เอกา, เทว, ปติพฺพตา’’ติฯ อถ นํ ปกฺโกสาเปตฺวา สญฺชานิตฺวา กุณฺฐํ ปจฺฉิยา นีหราเปตฺวา ‘‘อยํ เต กิํ โหตี’’ติ ปุจฺฉิฯ สา ‘‘ปิตุจฺฉาปุตฺโต เม, เทว, กุลทตฺติโก สามิโก’’ติ อาหฯ มนุสฺสา ตํ อนฺตรํ อชานนฺตา
๘๕.
‘‘อยเมว สา อหมปิ โส อนญฺโญ, อยเมว โส หตฺถจฺฉินฺโน อนญฺโญ;
ยมาห ‘โกมารปตี มม’นฺติ, วชฺฌิตฺถิโย นตฺถิ อิตฺถีสุ สจฺจํฯ
๘๖.
‘‘อิมญฺจ ชมฺมํ มุสเลน หนฺตฺวา, ลุทฺทํ ฉวํ ปรทารูปเสวิํ;
อิมิสฺสา จ นํ ปาปปติพฺพตาย, ชีวนฺติยา ฉินฺทถ กณฺณนาส’’นฺติฯ
ตตฺถ ยมาห โกมารปตี มมนฺติ ยํ เอสา ‘‘อยํ เม, โกมารปติ, กุลทตฺติโก สามิโก’’ติ อาห, อยเมว โส, น อญฺโญฯ ‘‘ยมาหุ วชฺฌิตฺถิโยติ อิตฺถิโย นาม วชฺฌา วธิตพฺพา เอวฯ นตฺถิ อิตฺถีสุ สจฺจนฺติ เอตาสุ สภาโว นาเมโก นตฺถิฯ ‘‘อิมญฺจ ชมฺม’’นฺติอาทิ ทฺวินฺนมฺปิ เตสํ ทณฺฑาณาปนวเสน วุตฺตํฯ ตตฺถ ชมฺมนฺติ ลามกํฯ มุสเลน หนฺตฺวาติ มุสเลน หนิตฺวา โปเถตฺวา อฏฺฐีนิ ภญฺชิตฺวา จุณฺณวิจุณฺณํ กตฺวาฯ ลุทฺทนฺติ ทารุณํฯ ฉวนฺติ คุณาภาเวน นิชฺชีวํ มตสทิสํฯ อิมิสฺสา จ นนฺติ เอตฺถ นนฺติ นิปาตมตฺตํ, อิมิสฺสา จ ปาปปติพฺพตาย อนาจาราย ทุสฺสีลาย ชีวนฺติยาว กณฺณนาสํ ฉินฺทถาติ อตฺโถฯ
โพธิสตฺโต โกธํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต เอวํ เตสํ ทณฺฑํ อาณาเปตฺวาปิ น ตถา กาเรสิ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา ฉ ภาตโร อญฺญตรา เถรา อเหสุํ, ภริยา จิญฺจมาณวิกา, กุณฺโฐ เทวทตฺโต, โคธราชา อานนฺโท, ปทุมราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
จูฬปทุมชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
[๑๙๔] ๔. มณิโจรชาตกวณฺณนา
น สนฺติ เทวา ปวสนฺติ นูนาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต วธาย ปริสกฺกนฺตํ เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา ปน สตฺถา ‘‘เทวทตฺโต วธาย ปริสกฺกตี’’ติ สุตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต มยฺหํ วธาย ปริสกฺกติเยว, ปริสกฺกนฺโตปิ ปน มํ วธิตุํ นาสกฺขี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิโต อวิทูเร คามเก คหปติกุเล นิพฺพตฺติฯ อถสฺส วยปฺปตฺตสฺส
อเถกทิวสํ สุชาตา ‘‘มาตาปิตโร ทฏฺฐุกามามฺหี’’ติ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสิฯ ‘‘สาธุ, ภทฺเท, มคฺคปาเถยฺยํ ปโหนกํ ปฏิยาเทหี’’ติ ขชฺชวิกติํ ปจาเปตฺวา ขชฺชกาทีนิ ยานเก ฐเปตฺวา ยานกํ ปาเชนฺโต ยานกสฺส ปุรโต อโหสิ, อิตรา ปจฺฉโตฯ เต นครสมีปํ คนฺตฺวา ยานกํ โมเจตฺวา นฺหตฺวา ภุญฺชิํสุฯ ปุน โพธิสตฺโต ยานกํ โยเชตฺวา ปุรโต นิสีทิ, สุชาตา วตฺถานิ ปริวตฺเตตฺวา อลงฺกริตฺวา ปจฺฉโต นิสีทิฯ ยานกสฺส อนฺโตนครํ ปวิฏฺฐกาเล พาราณสิราชา หตฺถิกฺขนฺธวรคโต นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ตํ ปเทสํ อคมาสิฯ สุชาตา โอตริตฺวา
ราชา ปฏิพทฺธจิตฺตํ วิโนเทตุํ อสกฺโกนฺโต กิเลสาตุโร หุตฺวา ‘‘เอเกน นํ อุปาเยน มาราเปตฺวา อิตฺถิํ คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกํ ปุริสํ อามนฺเตตฺวา ‘‘คจฺฉ, โภ, อิมํ จูฬามณิํ วีถิํ คจฺฉนฺโต วิย หุตฺวา เอตสฺส ปุริสสฺส ยานเก ปกฺขิปิตฺวา เอหี’’ติ จูฬามณิํ ทตฺวา อุยฺโยเชสิฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ตํ คเหตฺวา คนฺตฺวา ยานเก ฐเปตฺวา ‘‘ฐปิโต เม, เทวา’’ติ อาคนฺตฺวา อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘จูฬามณิ เม นฏฺโฐ’’ติ อาห, มนุสฺสา เอกโกลาหลํ อกํสุฯ ราชา ‘‘สพฺพทฺวารานิ ปิทหิตฺวา สญฺจารํ ฉินฺทิตฺวา โจรํ ปริเยสถา’’ติ อาห, ราชปุริสา ตถา อกํสุ, นครํ เอกสงฺโขภํ อโหสิฯ อิตโร ปุริโส มนุสฺเส คเหตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘โภ, ยานกํ ฐเปหิ, รญฺโญ จูฬามณิ
อถ นํ ราชปุริสา จตุกฺเก จตุกฺเก กสาหิ ตาเฬนฺตา ทกฺขิณทฺวาเรน นครา นิกฺขมาเปสุํฯ สุชาตาปิ ยานกํ ปหาย พาหา ปคฺคยฺห ปริเทวมานา ‘‘สามิ, มํ นิสฺสาย อิมํ ทุกฺขํ ปตฺโตสี’’ติ ปริเทวมานา ปจฺฉโต ปจฺฉโต อคมาสิฯ ราชปุริสา ‘‘สีสมสฺส ฉินฺทิสฺสามา’’ติ โพธิสตฺตํ อุตฺตานํ นิปชฺชาเปสุํฯ ตํ ทิสฺวา สุชาตา อตฺตโน สีลคุณํ อาวชฺเชตฺวา ‘‘นตฺถิ วต มญฺเญ อิมสฺมิํ โลเก สีลวนฺตานํ วิเหฐเก ปาปสาหสิกมนุสฺเส นิเสเธตุํ สมตฺถา เทวตา นามา’’ติอาทีนิ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –
๘๗.
‘‘น สนฺติ เทวา ปวสนฺติ นูน, น หิ นูน สนฺติ อิธ โลกปาลา;
สหสา กโรนฺตานมสญฺญตานํ, น หิ นูน สนฺติ ปฏิเสธิตาโร’’ติฯ
ตตฺถ น สนฺติ, เทวาติ อิมสฺมิํ โลเก สีลวนฺตานํ โอโลกนกา ปาปานญฺจ นิเสธกา น สนฺติ นูน เทวาฯ ปวสนฺติ นูนาติ เอวรูเปสุ วา กิจฺเจสุ อุปฺปนฺเนสุ นูน ปวสนฺติ ปวาสํ คจฺฉนฺติฯ อิธ, โลกปาลาติ อิมสฺมิํ โลเก โลกปาลสมฺมตา สมณพฺราหฺมณาปิ สีลวนฺตานํ สหสา กโรนฺตานมสญฺญตานนฺติ สหสา อวีมํสิตฺวา สาหสิกํ ทารุณํ กมฺมํ กโรนฺตานํ ทุสฺสีลานํฯ ปฏิเสธิตาโรติ เอวรูปํ กมฺมํ มา กริตฺถ, น ลพฺภา เอตํ กาตุนฺติ ปฏิเสเธนฺตา นตฺถีติ อตฺโถฯ
เอวํ ตาย สีลสมฺปนฺนาย ปริเทวมานาย สกฺกสฺส เทวรญฺโญ นิสินฺนาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ, สกฺโก ‘‘โก นุ โข มํ
สกฺโกปิ อากาเส ฐตฺวา ‘‘อยํ โว สกฺกทตฺติโก ราชา, อิโต ปฏฺฐาย ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสฺสติฯ สเจ หิ ราชา อธมฺมิโก โหติ, เทโว อกาเล วสฺสติ, กาเล น วสฺสติ, ฉาตภยํ โรคภยํ สตฺถภยนฺติ อิมานิ ตีณิ ภยานิ อุปคตาเนว โหนฺตี’’ติ โอวทนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
๘๘.
‘‘อกาเล วสฺสตี ตสฺส, กาเล ตสฺส น วสฺสติ;
สคฺคา จ จวติ ฐานา, นนุ โส ตาวตา หโต’’ติฯ
ตตฺถ อกาเลติ อธมฺมิกรญฺโญ รชฺเช อยุตฺตกาเล สสฺสานํ ปกฺกกาเล วา ลายนมทฺทนาทิกาเล วา เทโว วสฺสติฯ กาเลติ ยุตฺตปยุตฺตกาเล วปนกาเล ตรุณสสฺสกาเล คพฺภคฺคหณกาเล จ น วสฺสติฯ สคฺคา จ จวติ ฐานาติ สคฺคสงฺขาตา ฐานา เทวโลกา จวตีติ อตฺโถฯ อธมฺมิกราชา หิ อปฺปฏิลาภวเสน เทวโลกา จวติ นาม, สคฺเคปิ วา รชฺชํ กาเรนฺโต อธมฺมิกราชา ตโต จวตีติปิ อตฺโถฯ นนุ โส ตาวตา หโตติ นนุ โส อธมฺมิโก ราชา เอตฺตเกน หโต โหติฯ อถ
เอวํ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อธมฺมิกราชา เทวทตฺโต อโหสิ, สกฺโก อนุรุทฺโธ, สุชาตา ราหุลมาตา, สกฺกทตฺติยราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
มณิโจรชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
[๑๙๕] ๕. ปพฺพตูปตฺถรชาตกวณฺณนา
ปพฺพตูปตฺถเร รมฺเมติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลราชานํ อารพฺภ กเถสิฯ โกสลรญฺโญ กิร เอโก อมจฺโจ อนฺเตปุเร ปทุสฺสิฯ ราชาปิ ปริวีมํสมาโน ตํ ตถโต ญตฺวา ‘‘สตฺถุ อาโรเจสฺสามี’’ติ เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ อนฺเตปุเร เอโก อมจฺโจ ปทุสฺสิ, ตสฺส กิํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปุจฺฉิฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘อุปการโก เต, มหาราช, โส จ อมจฺโจ สา จ อิตฺถี ปิยา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต, อติวิย อุปการโก สกลํ ราชกุลํ สนฺธาเรติ, สาปิ เม อิตฺถี ปิยา’’ติ วุตฺเต ‘‘มหาราช, ‘อตฺตโน อุปการเกสุ เสวเกสุ ปิยาสุ จ อิตฺถีสุ ทุพฺภิตุํ น สกฺกา’ติ ปุพฺเพปิ ราชาโน ปณฺฑิตานํ กถํ สุตฺวา มชฺฌตฺตาว อเหสุ’’นฺติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตสฺส อตฺถธมฺมานุสาสโก อโหสิฯ อถสฺส รญฺโญ เอโก อมจฺโจ อนฺเตปุเร ปทุสฺสิฯ ราชา นํ ตถโต ญตฺวา ‘‘อมจฺโจปิ เม พหูปกาโร, อยํ อิตฺถีปิ เม ปิยา, ทฺเวปิ อิเม นาเสตุํ น สกฺกา
๘๙.
‘‘ปพฺพตูปตฺถเร
ตํ สิงฺคาโล อปาปายิ, ชานํ สีเหน รกฺขิต’’นฺติฯ
ตตฺถ ปพฺพตูปตฺถเร รมฺเมติ หิมวนฺตปพฺพตปาเท ปตฺถริตฺวา ฐิเต องฺคณฏฺฐาเนติ อตฺโถฯ ชาตา โปกฺขรณี สิวาติ สิวา สีตลา มธุโรทกา โปกฺขรณี นิพฺพตฺตา, อปิจ โข โปกฺขรสญฺฉนฺนา นทีปิ โปกฺขรณีเยวฯ อปาปายีติ อป-อิติ อุปสคฺโค, อปายีติ อตฺโถฯ ชานํ สีเหน รกฺขิตนฺติ สา โปกฺขรณี สีหปริโภคา สีเหน รกฺขิตา, โสปิ นํ สิงฺคาโล ‘‘สีเหน รกฺขิตา อย’’นฺติ ชานนฺโตว อปายิฯ ตํ กิํ มญฺญติ, พาโล สิงฺคาโล สีหสฺส อภายิตฺวา ปิเวยฺย เอวรูปํ โปกฺขรณินฺติ อยเมตฺถาธิปฺปาโยฯ
โพธิสตฺโต ‘‘อทฺธา เอตสฺส อนฺเตปุเร เอโก อมจฺโจ ปทุฏฺโฐ ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๙๐.
‘‘ปิวนฺติ เจ มหาราช, สาปทานิ มหานทิํ;
น เตน อนที โหติ, ขมสฺสุ ยทิ เต ปิยา’’ติฯ
ตตฺถ สาปทานีติ น เกวลํ สิงฺคาโลว, อวเสสานิ สุนขปสทพิฬารมิคาทีนิ สพฺพสาปทานิ ตํ โปกฺขรสญฺฉนฺนตฺตา ‘‘โปกฺขรณี’’ติ ลทฺธนามํ นทิํ ปิวนฺติ เจฯ น เตน อนที โหตีติ นทิยญฺหิ ทฺวิปทจตุปฺปทาปิ อหิมจฺฉาปิ สพฺเพ ปิปาสิตา ปานียํ ปิวนฺติ, น สา เตน การเณน อนที นาม โหติ, นาปิ อุจฺฉิฏฺฐนทีฯ กสฺมา? สพฺเพสํ สาธารณตฺตาฯ ยถา นที เยน เกนจิ ปีตา น ทุสฺสติ, เอวํ อิตฺถีปิ กิเลสวเสน สามิกํ อติกฺกมิตฺวา อญฺเญน สทฺธิํ สํวาสํ คตา เนว อนิตฺถี โหติฯ กสฺมา? สพฺเพสํ สาธารณภาเวนฯ นาปิ อุจฺฉิฏฺฐิตฺถีฯ กสฺมา? โอทกนฺติกตาย สุทฺธภาเวนฯ ขมสฺสุ ยทิ เต ปิยาติ ยทิ ปน เต สา อิตฺถี ปิยา, โส จ อมจฺโจ พหูปกาโร, เตสํ อุภินฺนมฺปิ ขมสฺสุ มชฺฌตฺตภาเวน ติฏฺฐาหีติฯ
เอวํ
สตฺถา
ปพฺพตูปตฺถรชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
[๑๙๖] ๖. วลาหกสฺสชาตกวณฺณนา
เย น กาหนฺติ โอวาทนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ ภิกฺขุ สตฺถารา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘สจฺจ’’นฺติ วตฺวา ‘‘กิํ การณา’’ติ วุตฺเต ‘‘เอกํ อลงฺกตํ มาตุคามํ ทิสฺวา กิเลสวเสนา’’ติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘อิตฺถิโย นาเมตา ภิกฺขุ อตฺตโน รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺเพหิ เจว อิตฺถิกุตฺตวิลาเสหิ จ ปุริเส ปโลเภตฺวา อตฺตโน วเส กตฺวา วสํ อุปคตภาวํ ญตฺวา สีลวินาสญฺเจว ธนวินาสญฺจ ปาปนฏฺเฐน ‘ยกฺขินิโย’ติ วุจฺจนฺติฯ ปุพฺเพปิ หิ ยกฺขินิโย อิตฺถิกุตฺเตน เอกํ ปุริสสตฺถํ อุปสงฺกมิตฺวา วาณิเช ปโลเภตฺวา อตฺตโน วเส กตฺวา ปุน อญฺเญ ปุริเส ทิสฺวา เต สพฺเพปิ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา อุโภหิ หนุกปสฺเสหิ โลหิเตน ปคฺฆรนฺเตน มุขํ ปูราเปตฺวา ขาทิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต ตมฺพปณฺณิทีเป สิรีสวตฺถุ นาม ยกฺขนครํ อโหสิ, ตตฺถ ยกฺขินิโย วสิํสุฯ ตา ภินฺนนาวานํ วาณิชานํ อาคตกาเล อลงฺกตปฏิยตฺตา ขาทนียโภชนียํ คาหาเปตฺวา ทาสิคณปริวุตา ทารเก องฺเกนาทาย วาณิเช อุปสงฺกมนฺติฯ เตสํ
อเถกทิวสํ ปญฺจสตา ภินฺนนาวา วาณิชา ตาสํ นครสมีเป อุตฺตริํสุฯ ตา เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปโลเภตฺวา ยกฺขนครํ เนตฺวา ปฐมํ คหิเต มนุสฺเส เทวสงฺขลิกาย พนฺธิตฺวา การณฆเร ปกฺขิปิตฺวา เชฏฺฐยกฺขินี เชฏฺฐกวาณิชํ, เสสา เสเสติ ตา ปญฺจสตา ยกฺขินิโย เต ปญฺจสเต วาณิเช อตฺตโน สามิเก อกํสุฯ อถ สา เชฏฺฐยกฺขินี รตฺติภาเค วาณิเช นิทฺทํ อุปคเต อุฏฺฐาย คนฺตฺวา การณฆเร มนุสฺเส มาเรตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา อาคจฺฉติ, เสสาปิ ตเถว กโรนฺติฯ เชฏฺฐยกฺขินิยา มนุสฺสมํสํ ขาทิตฺวา อาคตกาเล สรีรํ สีตลํ โหติฯ เชฏฺฐวาณิโช ปริคฺคณฺหนฺโต ตสฺสา ยกฺขินิภาวํ ญตฺวา ‘‘อิมา ปญฺจสตา ยกฺขินิโย
ตสฺมิํ ปน กาเล โพธิสตฺโต วลาหกสฺสโยนิยํ นิพฺพตฺติ, สพฺพเสโต กาฬสีโส มุญฺชเกโส อิทฺธิมา เวหาสงฺคโม อโหสิฯ โส
สตฺถา ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, ยถา เต ยกฺขินีนํ วสํ คตา วาณิชา ชีวิตกฺขยํ ปตฺตา, วลาหกสฺสราชสฺส วจนกรา วาณิชา สกสกฏฺฐาเนสุ ปติฏฺฐิตา, เอวเมว พุทฺธานํ โอวาทํ อกโรนฺตา ภิกฺขูปิ ภิกฺขุนิโยปิ อุปาสกาปิ อุปาสิกาโยปิ จตูสุ อปาเยสุ
๙๑.
‘‘เย น กาหนฺติ โอวาทํ, นรา พุทฺเธน เทสิตํ;
พฺยสนํ เต คมิสฺสนฺติ, รกฺขสีหิว วาณิชาฯ
๙๒.
‘‘เย จ กาหนฺติ โอวาทํ, นรา พุทฺเธน เทสิตํ;
โสตฺถิํ ปารํ คมิสฺสนฺติ, วลาเหเนว วาณิชา’’ติฯ
ตตฺถ เย น กาหนฺตีติ เย น กริสฺสนฺติฯ พฺยสนํ เต คมิสฺสนฺตีติ เต มหาวินาสํ ปาปุณิสฺสนฺติฯ รกฺขสีหิว วาณิชาติ รกฺขสีหิ ปโลภิตวาณิชา วิยฯ โสตฺถิํ ปารํ คมิสฺสนฺตีติ อนนฺตราเยน นิพฺพานํ ปาปุณิสฺสนฺติฯ วลาเหเนว วาณิชาติ วลาเหเนว ‘‘อาคจฺฉถา’’ติ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ, อญฺเญปิ พหู โสตาปตฺติผลสกทาคามิผลอนาคามิผลอรหตฺตผลานิ ปาปุณิํสุฯ ‘‘ตทา วลาหกสฺสราชสฺส วจนกรา อฑฺฒเตยฺยสตา วาณิชา พุทฺธปริสา อเหสุํ, วลาหกสฺสราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
วลาหกสฺสชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
[๑๙๗] ๗. มิตฺตามิตฺตชาตกวณฺณนา
น นํ อุมฺหยเต ทิสฺวาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ อญฺญตโร ภิกฺขุ ‘‘มยา คหิเต มยฺหํ อุปชฺฌาโย น กุชฺฌิสฺสตี’’ติ อุปชฺฌาเยน ฐปิตํ วิสฺสาเสน เอกํ วตฺถขณฺฑํ คเหตฺวา อุปาหนตฺถวิกํ กตฺวา ปจฺฉา อุปชฺฌายํ อาปุจฺฉิฯ อถ ตํ อุปชฺฌาโย
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา
๙๓.
‘‘น นํ อุมฺหยเต ทิสฺวา, น จ นํ ปฏินนฺทติ;
จกฺขูนิ จสฺส น ททาติ, ปฏิโลมญฺจ วตฺตติฯ
๙๔.
‘‘เอเต ภวนฺติ อาการา, อมิตฺตสฺมิํ ปติฏฺฐิตา;
เยหิ อมิตฺตํ ชาเนยฺย, ทิสฺวา สุตฺวา จ ปณฺฑิโต’’ติฯ
ตตฺถ น นํ อุมฺหยเต ทิสฺวาติ โย หิ ยสฺส อมิตฺโต โหติ, โส ตํ ปุคฺคลํ ทิสฺวา น อุมฺหยเต, หสิตํ น กโรติ, ปหฏฺฐาการํ น ทสฺเสติฯ น จ นํ ปฏินนฺทตีติ ตสฺส วจนํ สุตฺวาปิ ตํ ปุคฺคลํ น ปฏินนฺทติ, สาธุ สุภาสิตนฺติ น จานุโมทติฯ จกฺขูนิ จสฺส น ททาตีติ จกฺขุนา จกฺขุํ อาหจฺจ ปฏิมุโข หุตฺวา น โอโลเกติ, อญฺญโต จกฺขูนิ หรติฯ ปฏิโลมญฺจ วตฺตตีติ ตสฺส กายกมฺมมฺปิ วจีกมฺมมฺปิ น โรเจติ, ปฏิโลมคาหํ คณฺหาติ ปจฺจนีกคาหํฯ อาการาติ การณานิฯ เยหิ อมิตฺตนฺติ เยหิ การเณหิ
เอวํ โพธิสตฺโต มิตฺตามิตฺตภาวการณานิ อาจิกฺขิตฺวา พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา หตฺถิโปสกตาปโส สทฺธิวิหาริโก อโหสิ, หตฺถี อุปชฺฌาโย, อิสิคโณ พุทฺธปริสา, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
มิตฺตามิตฺตชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
[๑๙๘] ๘. ราธชาตกวณฺณนา
ปวาสา อาคโต ตาตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สตฺถารา ‘‘สจฺจํ กิร, ตฺวํ ภิกฺขุ, อุกฺกณฺฐิโต’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘กิํการณา’’ติ วุตฺเต ‘‘เอกํ อลงฺกตอิตฺถิํ ทิสฺวา กิเลสวเสนา’’ติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘มาตุคาโม นาม ภิกฺขุ น สกฺกา รกฺขิตุํ, ปุพฺเพปิ โทวาริเก ฐเปตฺวา รกฺขนฺตาปิ รกฺขิตุํ น สกฺขิํสุ, กิํ เต อิตฺถิยา, ลทฺธาปิ สา รกฺขิตุํ น สกฺกา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สุวโยนิยํ นิพฺพตฺติ, ‘‘ราโธ’’ติสฺส นามํ, กนิฏฺฐภาตา ปนสฺส โปฏฺฐปาโท นามฯ เต อุโภปิ ตรุณกาเลเยว เอโก ลุทฺทโก คเหตฺวา พาราณสิยํ อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส อทาสิ, พฺราหฺมโณ เต ปุตฺตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ปฏิชคฺคิฯ พฺราหฺมณสฺส
ตํ ทิสฺวา โปฏฺฐปาโท ราธํ ปุจฺฉิ – ‘‘พฺราหฺมโณ อิมํ พฺราหฺมณิํ อมฺหากํ นิยฺยาเทตฺวา คโต, อยญฺจ
๙๕.
‘‘ปวาสา
กจฺจินฺนุ ตาต เต มาตา, น อญฺญมุปเสวตี’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – อหํ, ตาต ราธ, ปวาสา อาคโต, โส จมฺหิ อิทาเนว อาคโต นจิราคโต, เตน ปวตฺติํ อชานนฺโต ตํ ปุจฺฉามิ – ‘‘กจฺจิ นุ เต, ตาต, มาตา อญฺญํ ปุริสํ น อุปเสวตี’’ติฯ
ราโธ ‘‘ตาต, ปณฺฑิตา นาม ภูตํ วา อภูตํ วา อนิยฺยานิกํ นาม น กเถสุ’’นฺติ ญาเปนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
๙๖.
‘‘น
สเยถ โปฏฺฐปาโทว, มุมฺมุเร อุปกูถิโต’’ติฯ
ตตฺถ คิรนฺติ วจนํฯ ตญฺหิ ยถา อิทานิ คิรา, เอวํ ตทา ‘‘คิร’’นฺติ วุจฺจติ, โส สุวโปตโก ลิงฺคํ อนาทิยิตฺวา เอวมาหฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ตาต, ปณฺฑิเตน นาม สจฺจุปสํหิตํ ยถาภูตํ อตฺถยุตฺตํ สภาววจนมฺปิ อนิยฺยานิกํ น สุภณํฯ อนิยฺยานิกญฺจ สจฺจํ ภณนฺโต สเยถ โปฏฺฐปาโทว, มุมฺมุเร อุปกูถิโต, ยถา โปฏฺฐปาโท กุกฺกุเฬ ฌาโม สยติ, เอวํ สเยยฺยาติฯ ‘‘อุปกูธิโต’’ติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ
เอวํ โพธิสตฺโต พฺราหฺมณสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘มยาปิ อิมสฺมิํ ฐาเน วสิตุํ น สกฺกา’’ติ พฺราหฺมณํ อาปุจฺฉิตฺวา อรญฺญเมว ปาวิสิฯ
สตฺถา
ราธชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
[๑๙๙] ๙. คหปติชาตกวณฺณนา
อุภยํ เม น ขมตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺฐิตเมว ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ กเถนฺโต จ ‘‘มาตุคาโม นาม อรกฺขิโต, ปาปกมฺมํ กตฺวา เยน เกนจิ อุปาเยน สามิกํ วญฺเจติเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ คหปติกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ คณฺหิฯ ตสฺส ภริยา ทุสฺสีลา คามโภชเกน สทฺธิํ อนาจารํ จรติฯ โพธิสตฺโต ตํ ญตฺวา ปริคฺคณฺหนฺโต จรติ
อเถกทิวสํ คามภาชโก ขณํ โอโลเกตฺวา โพธิสตฺตสฺส พหิคตเวลายํ เคหํ ปาวิสิฯ เตสํ สุขนิปนฺนกฺขเณเยว โพธิสตฺโต คามทฺวาเรน ปวิสิตฺวา เคหาภิมุโข ปายาสิฯ สา อิตฺถี คามทฺวาราภิมุขี ตํ ทิสฺวา ‘‘โก นุ โข เอโส’’ติ อุมฺมาเร ฐตฺวา โอโลเกนฺตี ‘‘โสเยวา’’ติ ญตฺวา คามโภชกสฺส อาจิกฺขิ, คามโภชโก ภีโต ปกมฺปิฯ อถ นํ สา ‘‘มา ภายิ, อตฺเถโก อุปาโย, อมฺเหหิ ตว หตฺถโต โคณมํสํ ขาทิตํ, ตฺวํ มํสมูลํ โสเธนฺโต วิย โหหิ, อหํ โกฏฺฐํ อารุยฺห โกฏฺฐทฺวาเร ฐตฺวา ‘วีหิ นตฺถี’ติ วกฺขามิฯ ตฺวํ เคหมชฺเฌ ฐตฺวา ‘อมฺหากํ ฆเร ทารกา ฉาตา, มํสมูลํ เม เทหี’ติ ปุนปฺปุนํ โจเทยฺยาสี’’ติ วตฺวา โกฏฺฐํ อารุยฺห โกฏฺฐทฺวาเร นิสีทิฯ อิตโร เคหมชฺเฌ ฐตฺวา ‘‘มํสมูลํ เทหี’’ติ วทติฯ สา โกฏฺฐทฺวาเร นิสินฺนา ‘‘โกฏฺเฐ วีหิ นตฺถิ, สสฺเส อุทฺธรนฺเต ทสฺสามิ คจฺฉาหี’’ติ อาหฯ
โพธิสตฺโต เคหํ ปวิสิตฺวา เตสํ กิริยํ ทิสฺวา ‘‘อิมาย ปาปาย กตอุปาโย เอส ภวิสฺสตี’’ติ
๙๗.
‘‘อุภยํ เม น ขมติ, อุภยํ เม น รุจฺจติ;
ยาจายํ โกฏฺฐโมติณฺณา, นทสฺสํ อิติ ภาสติฯ
๙๘.
‘‘ตํ ตํ คามปติ พฺรูมิ, กทเร อปฺปสฺมิ ชีวิเต;
ทฺเว มาเส สงฺครํ กตฺวา, มํสํ ชรคฺควํ กิสํ;
อปฺปตฺตกาเล โจเทสิ, ตมฺปิ มยฺหํ น รุจฺจตี’’ติฯ
ตตฺถ ตํ ตํ คามปติ พฺรูมีติ, อมฺโภ คามเชฏฺฐก, เตน การเณน ตํ วทามิฯ กทเร อปฺปสฺมิ ชีวิเตติ อมฺหากํ ชีวิตํ นาม กทรญฺเจว ถทฺธํ ลูขํ กสิรํ อปฺปญฺจ มนฺทํ ปริตฺตํ, ตสฺมิํ โน เอวรูเป ชีวิเต วตฺตมาเนฯ ทฺเว มาเส สงฺครํ กตฺวา, มํสํ ชรคฺควํ กิสนฺติ อมฺหากํ มํสํ คณฺหนฺตานํ ชรคฺควํ กิสํ ทุพฺพลํ ชรโคณํ ททมาโน ตฺวํ ‘‘ทฺวีหิ มาเสหิ มูลํ ทาตพฺพ’’นฺติ เอวํ ทฺเว มาเส สงฺครํ ปริจฺเฉทํ กตฺวาฯ อปฺปตฺตกาเล โจเทสีติ ตสฺมิํ กาเล อสมฺปตฺเต อนฺตราว โจเทสิฯ ตมฺปิ มยฺหํ น รุจฺจตีติ ยา จายํ ปาปธมฺมา ทุสฺสีลา อนฺโตโกฏฺเฐ วีหีนํ นตฺถิภาวํ ชานมานาว อชานนฺตี วิย หุตฺวา โกฏฺฐโมติณฺณา โกฏฺฐทฺวาเร ฐตฺวา น ทสฺสํ อิติ ภาสติ, ยญฺจ ตฺวํ อกาเล โจเทสิ, ตมฺปีติ อิทํ อุภยมฺปิ มม เนว ขมติ น รุจฺจตีติฯ
เอวํ โส กเถนฺโตว คามโภชกํ จูฬาย คเหตฺวา กฑฺฒิตฺวา เคหมชฺเฌ ปาเตตฺวา ‘‘คามโภชโกมฺหีติ ปรสฺส รกฺขิตโคปิตภณฺเฑ อปรชฺฌสี’’ติอาทีหิ ปริภาสิตฺวา โปเถตฺวา ทุพฺพลํ กตฺวา คีวาย คเหตฺวา เคหา นิกฺกฑฺฒิตฺวา ตมฺปิ ทุฏฺฐอิตฺถิํ เกเสสุ คเหตฺวา โกฏฺฐา โอตาเรตฺวา นิปฺโปเถตฺวา ‘‘สเจ ปุน เอวรูปํ กโรสิ, ชานิสฺสสี’’ติ สนฺตชฺเชสิฯ ตโต ปฏฺฐาย คามโภชโก ตํ เคหํ โอโลเกตุมฺปิ น วิสหิ, สาปิ ปาปา ปุน มนสาปิ อติจริตุํ นาสกฺขิฯ
สตฺถา
คหปติชาตกวณฺณนา นวมาฯ
[๒๐๐] ๑๐. สาธุสีลชาตกวณฺณนา
สรีรทพฺยนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ พฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส กิร จตสฺโส ธีตโร อเหสุํฯ ตา จตฺตาโร ชนา ปตฺเถนฺติ, เตสุ เอโก อภิรูโป สรีรสมฺปนฺโน, เอโก วยปฺปตฺโต มหลฺลโก, เอโก ชาติสมฺปนฺโน, เอโก สีลวาฯ พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ – ‘‘ธีตโร นิเวเสนฺเตน ปติฏฺฐาเปนฺเตน กสฺส นุ โข ทาตพฺพา, กิํ รูปสมฺปนฺนสฺส, อุทาหุ วยปฺปตฺตสฺส, ชาติสมฺปนฺนสีลวนฺตานํ อญฺญตรสฺสา’’ติฯ โส จินฺเตนฺโตปิ อชานิตฺวา ‘‘อิมํ การณํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ชานิสฺสติ, ตํ ปุจฺฉิตฺวา เอเตสํ อนฺตเร อนุจฺฉวิกสฺส ทสฺสามี’’ติ คนฺธมาลาทีนิ คาหาเปตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน อาทิโต ปฏฺฐาย ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิเมสุ จตูสุ ชเนสุ กสฺส ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปุจฺฉิฯ สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปิ ปณฺฑิตา เอตํ ปญฺหํ กถยิํสุ, ภวสงฺเขปคตตฺตา ปน สลฺลกฺเขตุํ น สกฺโกสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา อาคนฺตฺวา พาราณสิยํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย อโหสิฯ อเถกสฺส พฺราหฺมณสฺส จตสฺโส ธีตโร อเหสุํ, ตา เอวเมว จตฺตาโร ชนา ปตฺถยิํสุฯ พฺราหฺมโณ ‘‘กสฺส นุ โข ทาตพฺพา’’ติ อชานนฺโต ‘‘อาจริยํ ปุจฺฉิตฺวา ทาตพฺพยุตฺตกสฺส ทสฺสามี’’ติ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –
๙๙.
‘‘สรีรทพฺยํ
พฺราหฺมณํ เตว ปุจฺฉาม, กนฺนุ เตสํ วนิมฺหเส’’ติฯ
ตตฺถ ‘‘สรีรทพฺย’’นฺติอาทีหิ เตสํ จตุนฺนํ วิชฺชมาเน คุเณ ปกาเสติฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ธีตโร เม จตฺตาโร ชนา ปตฺเถนฺติ, เตสุ เอกสฺส สรีรทพฺยมตฺถิ, สรีรสมฺปทา อภิรูปภาโว สํวิชฺชติฯ เอกสฺส วุฑฺฒพฺยํ วุฑฺฒิภาโว มหลฺลกตา อตฺถิฯ เอกสฺส โสชจฺจํ สุชาติตา ชาติสมฺปทา อตฺถิฯ ‘‘สุชจฺจ’’นฺติปิ ปาโฐฯ เอกสฺส สาธุสีลิยํ สุนฺทรสีลภาโว พฺราหฺมณํ เตว ปุจฺฉามาติ เตสุ อสุกสฺส นาเมตา ทาตพฺพาติ อชานนฺตา มยํ ภวนฺตํ พฺราหฺมณญฺเญว ปุจฺฉามฯ กนฺนุ เตสํ วนิมฺหเสติ เตสํ จตุนฺนํ ชนานํ กํ วนิมฺหเส, กํ อิจฺฉาม, กสฺส ตา กุมาริกา ททามาติ ปุจฺฉติฯ
ตํ สุตฺวา อาจริโย ‘‘รูปสมฺปทาทีสุ วิชฺชมานาสุปิ วิปนฺนสีโล คารยฺโห, ตสฺมา ตํ นปฺปมาณํ, อมฺหากํ สีลวนฺตภาโว รุจฺจตี’’ติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
๑๐๐.
‘‘อตฺโถ อตฺถิ สรีรสฺมิํ, วุฑฺฒพฺยสฺส นโม กเร;
อตฺโถ อตฺถิ สุชาตสฺมิํ, สีลํ อสฺมาก รุจฺจตี’’ติฯ
ตตฺถ อตฺโถ อตฺถิ สรีรสฺมินฺติ รูปสมฺปนฺเน สรีเรปิ อตฺโถ วิเสโส วุทฺธิ อตฺถิเยว, ‘‘นตฺถี’’ติ น วทามิฯ วุฑฺฒพฺยสฺส นโม กเรติ วุฑฺฒภาวสฺส ปน นมกฺการเมว กโรมิฯ วุฑฺฒภาโว หิ วนฺทนมานนํ ลภติฯ อตฺโถ อตฺถิ สุชาตสฺมินฺติ สุชาเตปิ ปุริเส วุฑฺฒิ อตฺถิ, ชาติสมฺปตฺติปิ อิจฺฉิตพฺพาเยวฯ สีลํ อสฺมาก รุจฺจตีติ อมฺหากํ ปน สีลเมว รุจฺจติฯ สีลวา หิ อาจารสมฺปนฺโน สรีรทพฺยวิรหิโตปิ ปุชฺโช ปาสํโสติฯ พฺราหฺมโณ ตสฺส วจนํ สุตฺวา สีลวนฺตสฺเสว ธีตโร อทาสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – สจฺจปริโยสาเน พฺราหฺมโณ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ อยเมว พฺราหฺมโณ อโหสิ, ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สาธุสีลชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
รุหกวคฺโค ปญฺจโมฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
รุหกํ
ปพฺพตูปตฺถรวลาหํ, มิตฺตามิตฺตญฺจ ราธญฺจ;
คหปติ สาธุสีลํฯ
๖. นตํทฬฺหวคฺโค
[๒๐๑] ๑. พนฺธนาคารชาตกวณฺณนา
น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีราติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต พนฺธนาคารํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิํ กิร กาเล พหู สนฺธิจฺเฉทกปนฺถฆาตกโจเร อาเนตฺวา โกสลรญฺโญ ทสฺเสสุํฯ เต ราชา อทฺทุพนฺธนรชฺชุพนฺธนสงฺขลิกพนฺธเนหิ พนฺธาเปสิฯ ติํสมตฺตา ชานปทา ภิกฺขู สตฺถารํ ทฏฺฐุกามา อาคนฺตฺวา ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ปุนทิวเส ปิณฺฑาย จรนฺตา พนฺธนาคารํ คนฺตฺวา เต โจเร ทิสฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา สายนฺหสมเย ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อชฺช อมฺเหหิ ปิณฺฑาย จรนฺเตหิ พนฺธนาคาเร พหู โจรา อทฺทุพนฺธนาทีหิ พทฺธา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺตา ทิฏฺฐา, เต ตานิ พนฺธนานิ ฉินฺทิตฺวา ปลายิตุํ น สกฺโกนฺติ, อตฺถิ นุ โข เตหิ พนฺธเนหิ ถิรตรํ นาม อญฺญํ พนฺธน’’นฺติ ปุจฺฉิํสุฯ สตฺถา ‘‘ภิกฺขเว, กิํ พนฺธนานิ นาเมตานิ, ยํ ปเนตํ ธนธญฺญปุตฺตทาราทีสุ ตณฺหาสงฺขาตํ กิเลสพนฺธนํ, เอตํ เอเตหิ พนฺธเนหิ สตคุเณน สหสฺสคุเณน ถิรตรํ, เอวํ มหนฺตมฺปิ ปเนตํ ทุจฺฉินฺทนิยํ พนฺธนํ โปราณกปณฺฑิตา ฉินฺทิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ ทุคฺคตคหปติกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส วยปฺปตฺตสฺส ปิตา กาลมกาสิฯ โส ภติํ กตฺวา มาตรํ โปเสสิ, อถสฺส มาตา อนิจฺฉมานสฺเสว เอกํ กุลธีตรํ เคเห กตฺวา อปรภาเค กาลมกาสิฯ ภริยายปิสฺส กุจฺฉิยํ คพฺโภ ปติฏฺฐาสิฯ โส คพฺภสฺส ปติฏฺฐิตภาวํ อชานนฺโต ‘‘ภทฺเท, ตฺวํ ภติํ กตฺวา ชีวาหิ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อาห
โส จินฺเตสิ – ‘‘อิมํ สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา คนฺตุํ น สกฺกา, อิมิสฺสา อนาจิกฺขิตฺวาว ปลายิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ โส ตสฺสา อนาจิกฺขิตฺวา รตฺถิภาเค อุฏฺฐาย ปลายิฯ อถ นํ
๑๐๑.
‘‘น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, ยทายสํ ทารุชปพฺพชญฺจ;
สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขาฯ
๑๐๒.
‘‘เอตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, โอหารินํ สีถิลํ ทุปฺปมุญฺจํ;
เอตมฺปิ เฉตฺวาน วชนฺติ ธีรา, อนเปกฺขิโน กามสุขํ ปหายา’’ติฯ
ตตฺถ ธีราติ ธิติมนฺตา, ธิกฺกตปาปาติ ธีราฯ อถ วา ธี วุจฺจติ ปญฺญา, ตาย ปญฺญาย สมนฺนาคตาติ ธีรา, พุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา พุทฺธสาวกา ยทายสนฺติอาทีสุ ยํ สงฺขลิกสงฺขาตํ อยสา นิพฺพตฺตํ อายสํ, ยํ อทฺทุพนฺธนสงฺขาตํ ทารุชํ, ยญฺจ ปพฺพชติเณหิ วา อญฺเญหิ วา วากาทีหิ รชฺชุํ กตฺวา กตรชฺชุพนฺธนํ, ตํ อายสาทิํ ฉินฺทิตุํ สกฺกุเณยฺยภาเวน ธีรา ทฬฺหํ ถิรนฺติ นาหุ น กเถนฺติฯ สารตฺตรตฺตาติ สารตฺตา หุตฺวา รตฺตา, พลวราครตฺตาติ อตฺโถฯ มณิกุณฺฑเลสูติ มณีสุ จ กุณฺฑเลสุ จ, มณิยุตฺเตสุ วา กุณฺฑเลสุฯ
เอตํ ทฬฺหนฺติ เย มณิกุณฺฑเลสุ สารตฺตรตฺตา, เตสํ โย จ สาราโค, ยา จ เตสํ ปุตฺตทาเรสุ อเปกฺขา ตณฺหา, เอตํ กิเลสมยํ พนฺธนํ ทฬฺหํ ถิรนฺติ ธีรา อาหุฯ โอหารินนฺติ อากฑฺฒิตฺวา จตูสุ อปาเยสุ ปาตนโต อวหรติ เหฏฺฐา หรตีติ โอหารินํฯ สิถิลนฺติ พนฺธนฏฺฐาเน ฉวิจมฺมมํสานิ น ฉินฺทติ, โลหิตํ น นีหรติ, พนฺธนภาวมฺปิ น ชานาเปติ, ถลปถชลปถาทีสุ กมฺมานิ กาตุํ เทตีติ สิถิลํฯ ทุปฺปมุญฺจนฺติ ตณฺหาโลภวเสน หิ เอกวารมฺปิ อุปฺปนฺนํ กิเลสพนฺธนํ ทฏฺฐฏฺฐานโต กจฺฉโป วิย ทุมฺโมจยํ โหตีติ ทุปฺปมุญฺจํฯ เอตมฺปิ เฉตฺวานาติ เอตํ เอวํ ทฬฺหมฺปิ กิเลสพนฺธนํ ญาณขคฺเคน ฉินฺทิตฺวา อยทามานิ ฉินฺทิตฺวา มตฺตวรวารณา วิย ปญฺชเร ฉินฺทิตฺวา สีหโปตกา วิย จ ธีรา วตฺถุกามกิเลสกาเม อุกฺการภูมิํ วิย ชิคุจฺฉมานา อนเปกฺขิโน หุตฺวา กามสุขํ ปหาย วชนฺติ ปกฺกมนฺติ, ปกฺกมิตฺวา จ ปน หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานสุเขน วีตินาเมนฺตีติฯ
เอวํ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน เกจิ โสตาปนฺนา, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน, เกจิ อรหนฺโต อเหสุํฯ ‘‘ตทา มาตา มหามายา อโหสิ, ปิตา สุทฺโธทนมหาราชา, ภริยา ราหุลมาตา, ปุตฺโต ราหุโล, ปุตฺตทารํ ปหาย นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิโต ปุริโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
พนฺธนาคารชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
[๒๐๒] ๒. เกฬิสีลชาตกวณฺณนา
หํสา โกญฺจา มยูรา จาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อายสฺมนฺตํ ลกุณฺฑกภทฺทิยํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิรายสฺมา พุทฺธสาสเน ปากโฏ อโหสิ ปญฺญาโต มธุรสฺสโร มธุรธมฺมกถิโก ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต มหาขีณาสโว อสีติยา มหาเถรานํ อนฺตโร
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกฺโก เทวราชา อโหสิฯ ตทา พฺรหฺมทตฺตสฺส ชิณฺณํ ชราปฺปตฺตํ หตฺถิํ วา อสฺสํ วา โคณํ วา ทสฺเสตุํ น สกฺกา, เกฬิสีโล หุตฺวา ตถารูปํ ทิสฺวาว อนุพนฺธาเปติ, ชิณฺณสกฏมฺปิ ทิสฺวา ภินฺทาเปติ, ชิณฺณมาตุคาเม ทิสฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา อุทเร ปหราเปตฺวา ปาตาเปตฺวา ปุน อุฏฺฐาเปตฺวา ภายาเปติ
สกฺโก อภินเว เทวปุตฺเต อปสฺสนฺโต ‘‘กิํ นุ โข การณ’’นฺติ อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘ทเมสฺสามิ น’’นฺติ มหลฺลกวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา ชิณฺณยานเก ทฺเว ตกฺกจาฏิโย อาโรเปตฺวา ทฺเว ชรโคเณ
สตฺถา
๑๐๓.
‘‘หํสา โกญฺจา มยูรา จ, หตฺถโย ปสทา มิคา;
สพฺเพ สีหสฺส ภายนฺติ, นตฺถิ กายสฺมิ ตุลฺยตาฯ
๑๐๔.
‘‘เอวเมว
โส หิ ตตฺถ มหา โหติ, เนว พาโล สรีรวา’’ติฯ
ตตฺถ ปสทา มิคาติ ปสทสงฺขาตา มิคา, ปสทา มิคา จ อวเสสา มิคา จาติปิ อตฺโถฯ ‘‘ปสทมิคา’’ติปิ ปาโฐ, ปสทา มิคาติ อตฺโถฯ นตฺถิ กายสฺมิ ตุลฺยตาติ สรีเร ปมาณํ นาม นตฺถิฯ ยทิ ภเวยฺย, มหาสรีรา หตฺถิโน เจว ปสทมิคา จ สีหํ มาเรยฺยุํ, สีโห หํสาทโย สรีรวาติ พาโล มหาสรีโรปิ มหา นาม น โหติ, ตสฺมา ลกุณฺฑกภทฺทิโย สรีเรน ขุทฺทโกปิ มา ตํ ญาเณนปิ ขุทฺทโกติ มญฺญิตฺถาติ อตฺโถฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน เตสุ ภิกฺขูสุ เกจิ โสตาปนฺนา, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน, เกจิ อรหนฺโต อเหสุํฯ ‘‘ตทา ราชา ลกุณฺฑกภทฺทิโย อโหสิ, โส ตาย เกฬิสีลตาย ปเรสํ เกฬินิสฺสโย ชาโต, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
เกฬิสีลชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
[๒๐๓] ๓. ขนฺธชาตกวณฺณนา
วิรูปกฺเขหิ เม เมตฺตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตํ กิร ชนฺตาฆรทฺวาเร กฏฺฐานิ ผาเลนฺตํ ปูติรุกฺขนฺตรา นิกฺขมิตฺวา เอโก สปฺโป ปาทงฺคุลิยํ ฑํสิ, โส ตตฺเถว มโตฯ ตสฺส มตภาโว สกลวิหาเร ปากโฏ อโหสิฯ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อสุโก กิร ภิกฺขุ ชนฺตาฆรทฺวาเร กฏฺฐานิ ผาเลนฺโต สปฺเปน ทฏฺโฐ ตตฺเถว มโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย
อตีเต
๑๐๕.
‘‘วิรูปกฺเขหิ เม เมตฺตํ, เมตฺตํ เอราปเถหิ เม;
ฉพฺยาปุตฺเตหิ เม เมตฺตํ, เมตฺตํ กณฺหาโคตมเกหิ จา’’ติฯ
ตตฺถ วิรูปกฺเขหิ เม เมตฺตนฺติ วิรูปกฺขนาคราชกุเลหิ สทฺธิํ มยฺหํ เมตฺตํฯ เอราปถาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตานิปิ หิ เอราปถนาคราชกุลํ ฉพฺยาปุตฺตนาคราชกุลํ กณฺหาโคตมกนาคราชกุลนฺติ นาคราชกุลาเนวฯ
เอวํ จตฺตาริ นาคราชกุลานิ ทสฺเสตฺวา ‘‘สเจ ตุมฺเห เอเตสุ เมตฺตํ ภาเวตุํ สกฺขิสฺสถ, ทีฆชาติกา โว น ฑํสิสฺสนฺติ น วิเหเฐสฺสนฺตี’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘อปาทเกหิ
จตุปฺปเทหิ เม เมตฺตํ, เมตฺตํ พหุปฺปเทหิ เม’’ติฯ
ตตฺถ ปฐมปเทน โอทิสฺสกํ กตฺวา สพฺเพสุ อปาทเกสุ ทีฆชาติเกสุ เจว มจฺเฉสุ จ เมตฺตาภาวนา ทสฺสิตา, ทุติยปเทน มนุสฺเสสุ เจว ปกฺขิชาเตสุ จ, ตติยปเทน หตฺถิอสฺสาทีสุ สพฺพจตุปฺปเทสุ, จตุตฺถปเทน วิจฺฉิกสตปทิอุจฺจาลิงฺคปาณกมกฺกฏกาทีสุฯ
เอวํ สรูเปน เมตฺตาภาวนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อายาจนวเสน ทสฺเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘มา มํ อปาทโก หิํสิ, มา มํ หิํสิ ทฺวิปาทโก;
มา มํ จตุปฺปโท หิํสิ, มา มํ หิํสิ พหุปฺปโท’’ติฯ
ตตฺถ มา มนฺติ เอเตสุ อปาทกาทีสุ โกจิ เอโกปิ มา มํ หิํสตุ, มา วิเหเฐตูติ เอวํ อายาจนฺตา เมตฺตํ ภาเวถาติ อตฺโถฯ
อิทานิ อโนทิสฺสกวเสน เมตฺตาภาวนํ ทสฺเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘สพฺเพ สตฺตา สพฺเพ ปาณา, สพฺเพ ภูตา จ เกวลา;
สพฺเพ ภทฺรานิ ปสฺสนฺตุ, มา กญฺจิ ปาปมาคมา’’ติฯ
ตตฺถ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน วฏฺเฏ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อาสตฺตา วิสตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตาติ สตฺตา, อสฺสาสปสฺสาสปวตฺตนสงฺขาเตน ปาณนวเสน ปาณา, ภูตภาวิตนิพฺพตฺตนวเสน ภูตาติ เอวํ วจนมตฺตวิเสโส เวทิตพฺโพฯ อวิเสเสน ปน สพฺพานิเปตานิ ปทานิ สพฺพสตฺตสงฺคาหกาเนวฯ เกวลาติ สกลาฯ อิทํ สพฺพสทฺทสฺเสว หิ ปริยายวจนํฯ ภทฺรานิ ปสฺสนฺตูติ สพฺเพเปเต สตฺตา ภทฺรานิ สาธูนิ กลฺยาณาเนว ปสฺสนฺตุฯ มา กญฺจิ ปาปมาคมาติ เอเตสุ กญฺจิ เอกํ สตฺตมฺปิ ปาปํ ลามกํ ทุกฺขํ มา อาคมา, มา อาคจฺฉตุ มา ปาปุณาตุ, สพฺเพ อเวรา อพฺยาปชฺชา สุขี นิทฺทุกฺขา โหนฺตูติฯ
เอวํ
๑๐๖.
‘‘อปฺปมาโณ พุทฺโธ, อปฺปมาโณ ธมฺโม;
อปฺปมาโณ สงฺโฆ’’ติ อาหฯ
ตตฺถ ปมาณกรานํ กิเลสานํ อภาเวน คุณานญฺจ ปมาณาภาเวน พุทฺธรตนํ อปฺปมาณํฯ ธมฺโมติ นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโมฯ ตสฺสปิ ปมาณํ กาตุํ น สกฺกาติ อปฺปมาโณฯ เตน อปฺปมาเณน ธมฺเมน สมนฺนาคตตฺตา สงฺโฆปิ อปฺปมาโณฯ
อิติ โพธิสตฺโต ‘‘อิเมสํ ติณฺณํ รตนานํ คุเณ อนุสฺสรถา’’ติ วตฺวา ติณฺณํ รตนานํ อปฺปมาณคุณตํ ทสฺเสตฺวา สปฺปมาเณ สตฺเต ทสฺเสตุํ –
‘‘ปมาณวนฺตานิ
อุณฺณนาภิ สรพู มูสิกา’’ติ อาหฯ
ตตฺถ สรีสปานีติ สปฺปทีฆชาติกานํ นามํฯ เต หิ สรนฺตา คจฺฉนฺติ, สิเรน วา สปนฺตีติ สรีสปาฯ ‘‘อหี’’ติอาทิ เตสํ สรูปโต นิทสฺสนํฯ ตตฺถ อุณฺณนาภีติ มกฺกฏโกฯ ตสฺส หิ นาภิโต อุณฺณาสทิสํ สุตฺตํ นิกฺขมติ, ตสฺมา ‘‘อุณฺณนาภี’’ติ วุจฺจติฯ สรพูติ ฆรโคฬิกาฯ
อิติ โพธิสตฺโต ‘‘ยสฺมา เอเตสํ อนฺโตราคาทโย ปมาณกรา ธมฺมา อตฺถิ, ตสฺมา ตานิ สรีสปาทีนิ ปมาณวนฺตานี’’ติ ทสฺเสตฺวา ‘‘อปฺปมาณานํ ติณฺณํ รตนานํ อานุภาเวน อิเม ปมาณวนฺตา สตฺตา รตฺตินฺทิวํ ปริตฺตกมฺมํ กโรนฺตูติ เอวํ ติณฺณํ รตนานํ คุเณ อนุสฺสรถา’’ติ วตฺวา ตโต อุตฺตริ กตฺตพฺพํ ทสฺเสตุํ อิมํ คาถมาห –
‘‘กตา เม รกฺขา กตา เม ปริตฺตา, ปฏิกฺกมนฺตุ ภูตานิ;
โสหํ นโม ภควโต, นโม สตฺตนฺนํ สมฺมาสมฺพุทฺธาน’’นฺติฯ
ตตฺถ กตา เม รกฺขาติ มยา รตนตฺตยคุเณ อนุสฺสรนฺเตน อตฺตโน รกฺขา คุตฺติ กตาฯ กตา เม ปริตฺตาติ ปริตฺตาณมฺปิ เม อตฺตโน กตํฯ ปฏิกฺกมนฺตุ ภูตานีติ มยิ อหิตชฺฌาสยานิ ภูตานิ ปฏิกฺกมนฺตุ อปคจฺฉนฺตุฯ โสหํ นโม ภควโตติ โส อหํ เอวํ กตปริตฺโต อตีตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส สพฺพสฺสปิ พุทฺธสฺส ภควโต นโม กโรมิฯ นโม สตฺตนฺนํ สมฺมาสมฺพุทฺธานนฺติ วิเสเสน ปน อตีเต ปฏิปาฏิยา ปรินิพฺพุตานํ สตฺตนฺนํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ นโม กโรมีติฯ
เอวํ ‘‘นมกฺการํ กโรนฺตาปิ สตฺต พุทฺเธ อนุสฺสรถา’’ติ โพธิสตฺโต อิสิคณสฺส อิมํ ปริตฺตํ พนฺธิตฺวา อทาสิฯ อาทิโต ปน ปฏฺฐาย ทฺวีหิ คาถาหิ จตูสุ อหิราชกุเลสุ เมตฺตาย ทีปิตตฺตา โอทิสฺสกาโนทิสฺสกวเสน วา ทฺวินฺนํ เมตฺตาภาวนานํ ทีปิตตฺตา อิทํ ปริตฺตํ อิธ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, อญฺญํ วา การณํ ปริเยสิตพฺพํฯ ตโต ปฏฺฐาย อิสิคโณ โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา เมตฺตํ ภาเวสิ, พุทฺธคุเณ อนุสฺสริฯ เอวเมเตสุ
สตฺถา
ขนฺธชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
[๒๐๔] ๔. วีรกชาตกวณฺณนา
อปิ วีรก ปสฺเสสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สุคตาลยํ อารพฺภ กเถสิฯ เทวทตฺตสฺส ปริสํ คเหตฺวา อาคเตสุ หิ เถเรสุ สตฺถา ‘‘สาริปุตฺต, เทวทตฺโต ตุมฺเห ทิสฺวา กิํ อกาสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สุคตาลยํ, ภนฺเต, ทสฺเสสี’’ติ วุตฺเต ‘‘น โข, สาริปุตฺต, อิทาเนว เทวทตฺโต มม อนุกิริยํ กโรนฺโต วินาสํ ปตฺโต, ปุพฺเพปิ วินาสํ ปาปุณี’’ติ วตฺวา เถเรน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต
ตสฺส
๑๐๗.
‘‘อปิ วีรก ปสฺเสสิ, สกุณํ มญฺชุภาณกํ;
มยูรคีวสงฺกาสํ, ปติํ มยฺหํ สวิฏฺฐก’’นฺติฯ
ตตฺถ อปิ, วีรก, ปสฺเสสีติ, สามิ วีรก, อปิ ปสฺสสิฯ มญฺชุภาณกนฺติ มญฺชุภาณินํฯ สา หิ ราควเสน ‘‘มธุรสฺสโร เม ปตี’’ติ มญฺญติ, ตสฺมา เอวมาหฯ มยูรคีวสงฺกาสนฺติ โมรคีวสมานวณฺณํฯ
ตํ สุตฺวา วีรโก ‘‘อาม, ชานามิ เต สามิกสฺส คตฏฺฐาน’’นฺติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๑๐๘.
‘‘อุทกถลจรสฺส ปกฺขิโน, นิจฺจํ อามกมจฺฉโภชิโน;
ตสฺสานุกรํ สวิฏฺฐโก, เสวาเล ปลิคุณฺฐิโต มโต’’ติฯ
ตตฺถ อุทกถลจรสฺสาติ อุทเก จ ถเล จ จริตุํ สมตฺถสฺสฯ ปกฺขิโนติ อตฺตานํ สนฺธาย วทติฯ ตสฺสานุกรนฺติ ตสฺส อนุกโรนฺโตฯ เสวาเล ปลิคุณฺฐิโต มโตติ อุทกํ ปวิสิตฺวา เสวาลํ ฉินฺทิตฺวา นิกฺขมิตุํ อสกฺโกนฺโต เสวาลปริโยนทฺโธ อนฺโตอุทเกเยว มโต, ปสฺส, เอตสฺส ตุณฺฑํ ทิสฺสตีติฯ ตํ สุตฺวา กากี ปริเทวิตฺวา พาราณสิเมว อคมาสิฯ
สตฺถา
วีรกชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
[๒๐๕] ๕. คงฺเคยฺยชาตกวณฺณนา
โสภติ มจฺโฉ คงฺเคยฺโยติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทฺเว ทหรภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ เต กิร สาวตฺถิวาสิโน กุลปุตฺตา สาสเน ปพฺพชิตฺวา อสุภภาวนํ อนุนุยุญฺชิตฺวา รูปปสํสกา หุตฺวา รูปํ อุปลาเฬนฺตา วิจริํสุฯ เต เอกทิวสํ ‘‘ตฺวํ น โสภสิ, อหํ โสภามี’’ติ รูปํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนวิวาทา อวิทูเร นิสินฺนํ เอกํ มหลฺลกตฺเถรํ ทิสฺวา ‘‘เอโส อมฺหากํ โสภนภาวํ วา อโสภนภาวํ วา ชานิสฺสตี’’ติ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, โก อมฺเหสุ โสภโน’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ โส ‘‘อาวุโส, ตุมฺเหหิ อหเมว โสภนตโร’’ติ อาหฯ ทหรา ‘‘อยํ มหลฺลโก อมฺเหหิ ปุจฺฉิตํ อกเถตฺวา อปุจฺฉิตํ กเถตี’’ติ ตํ ปริภาสิตฺวา ปกฺกมิํสุฯ สา เตสํ กิริยา ภิกฺขุสงฺเฆ ปากฏา ชาตาฯ อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อสุโก มหลฺลโก เถโร กิร เต รูปนิสฺสิตเก ทหเร ลชฺชาเปสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิเม ทฺเว ทหรา อิทาเนว รูปปสํสกา, ปุพฺเพเปเต รูปเมว อุปลาเฬนฺตา วิจริํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต คงฺคาตีเร รุกฺขเทวตา อโหสิฯ ตทา คงฺคายมุนานํ สมาคมฏฺฐาเน คงฺเคยฺโย จ ยามุเนยฺโย จ ทฺเว มจฺฉา ‘‘อหํ โสภามิ, ตฺวํ น โสภสี’’ติ รูปํ นิสฺสาย วิวทมานา อวิทูเร คงฺคาตีเร กจฺฉปํ นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘เอโส อมฺหากํ โสภนภาวํ วา อโสภนภาวํ วา ชานิสฺสตี’’ติ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กิํ นุ โข, สมฺม กจฺฉป, คงฺเคยฺโย โสภติ, อุทาหุ ยามุเนยฺโย’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ กจฺฉโป ‘‘คงฺเคยฺโยปิ โสภติ
๑๐๙.
‘‘โสภติ
จตุปฺปโทยํ ปุริโส, นิคฺโรธปริมณฺฑโล;
อีสกายตคีโว จ, สพฺเพว อติโรจตี’’ติฯ
ตตฺถ จตุปฺปโทยนฺติ จตุปฺปโท อยํฯ ปุริโสติ อตฺตานํ สนฺธาย วทติฯ นิคฺโรธปริมณฺฑโลติ สุชาโต นิคฺโรโธ วิย ปริมณฺฑโลฯ อีสกายตคีโวติ รถีสา วิย อายตคีโว สพฺเพว อติโรจตีติ เอวํ สณฺฐานสมฺปนฺโน กจฺฉโป สพฺเพว อติโรจติ, อหเมว สพฺเพ ตุมฺเห อติกฺกมิตฺวา โสภามีติ วทติฯ
มจฺฉา ตสฺส กถํ หุตฺวา ‘‘อมฺโภ! ปาปกจฺฉป อมฺเหหิ ปุจฺฉิตํ อกเถตฺวา อญฺญเมว กเถสี’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๑๑๐.
‘‘ยํ ปุจฺฉิโต น ตํ อกฺขาสิ, อญฺญํ อกฺขาสิ ปุจฺฉิโต;
อตฺถปฺปสํสโก โปโส, นายํ อสฺมาก รุจฺจตี’’ติฯ
ตตฺถ อตฺตปฺปสํสโกติ อตฺตานํ ปสํสนสีโล อตฺตุกฺกํสโก โปโสฯ นายํ อสฺมาก รุจฺจตีติ อยํ ปาปกจฺฉโป อมฺหากํ น รุจฺจติ น ขมตีติ กจฺฉปสฺส อุปริ อุทกํ ขิปิตฺวา สกฏฺฐานเมว คมิํสุฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทฺเว มจฺฉา ทฺเว ทหรภิกฺขู อเหสุํ, กจฺฉโป มหลฺลโก, อิมสฺส การณสฺส ปจฺจกฺขการิกา คงฺคาตีเร นิพฺพตฺตรุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
คงฺเคยฺยชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
[๒๐๖] ๖. กุรุงฺคมิคชาตกวณฺณนา
อิงฺฆ วฏฺฏมยํ ปาสนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ สตฺถา ‘‘เทวทตฺโต วธาย ปริสกฺกตี’’ติ สุตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว มยฺหํ วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ ปริสกฺกิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต
๑๑๑.
‘‘อิงฺฆ วฏฺฏมยํ ปาสํ, ฉินฺท ทนฺเตหิ กจฺฉป;
อหํ ตถา กริสฺสามิ, ยถา เนหิติ ลุทฺทโก’’ติฯ
อถ กจฺฉโป จมฺมวรตฺตํ ขาทิตุํ อารภิ, สตปตฺโต ลุทฺทกสฺส วสนคามํ คโต อวิทูเร รุกฺเข นิสีทิฯ ลุทฺทโก ปจฺจูสกาเลเยว สตฺติํ คเหตฺวา นิกฺขมิฯ สกุโณ ตสฺส นิกฺขมนภาวํ ญตฺวา วสฺสิตฺวา ปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา ตํ ปุริมทฺวาเรน นิกฺขมนฺตํ มุเข ปหริฯ ลุทฺโท ‘‘กาฬกณฺณินา สกุเณนมฺหิ ปหโฏ’’ติ นิวตฺติตฺวา โถกํ สยิตฺวา ปุน สตฺติํ คเหตฺวา อุฏฺฐาสิฯ สกุโณ ‘‘อยํ ปฐมํ ปุริมทฺวาเรน นิกฺขนฺโต อิทานิ ปจฺฉิมทฺวาเรน นิกฺขมิสฺสตี’’ติ ญตฺวา คนฺตฺวา ปจฺฉิมเคเห นิสีทิฯ ลุทฺโทปิ
ตสฺมิํ
สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๑๑๒.
‘‘กจฺฉโป
สตปตฺโต ทุมคฺคมฺหา, ทูเร ปุตฺเต อปานยี’’ติฯ
ตตฺถ อปานยีติ อานยิ, คเหตฺวา อคมาสีติ อตฺโถ;
ลุทฺโทปิ ตํ ฐานํ อาคนฺตฺวา กญฺจิ อปสฺสิตฺวา ฉินฺนปสิพฺพกํ คเหตฺวา โทมนสฺสปฺปตฺโต อตฺตโน เคหํ อคมาสิฯ เต ตโยปิ สหายา ยาวชีวํ วิสฺสาสํ อจฺฉินฺทิตฺวา ยถากมฺมํ คตาฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ลุทฺทโก เทวทตฺโต อโหสิ, สตปตฺโต สาริปุตฺโต, กจฺฉโป โมคฺคลฺลาโน, กุรุงฺคมิโค ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กุรุงฺคมิคชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
[๒๐๗] ๗. อสฺสกชาตกวณฺณนา
อยมสฺสกราเชนาติ
อตีเต กาสิรฏฺเฐ ปาฏลินคเร อสฺสโก นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิฯ ตสฺส อุปรี นาม
อเถโก ปาฏลินครวาสี พฺราหฺมณมาณโว อุยฺยานํ คโต โพธิสตฺตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิฯ โพธิสตฺโต เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กิํ, มาณว, ราชา ธมฺมิโก’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, ภนฺเต, ธมฺมิโก ราชา, ภริยา ปนสฺส กาลกตา, โส ตสฺสา สรีรํ โทณิยํ ปกฺขิปาเปตฺวา วิลปมาโน นิปนฺโน, อชฺช สตฺตโม ทิวโส, กิสฺส ตุมฺเห ราชานํ เอวรูปา ทุกฺขา น โมเจถ, ยุตฺตํ นุ โข ตุมฺหาทิเสสุ สีลวนฺเตสุ สํวิชฺชมาเนสุ รญฺโญ เอวรูปํ ทุกฺขํ อนุภวิตุ’’นฺติฯ ‘‘น โข อหํ
ราชา ‘‘อุปริํ กิร ทฏฺฐุํ ลภิสฺสามี’’ติ ตุฏฺฐมานโส รถํ อภิรุหิตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน – ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห เทวิยา นิพฺพตฺตฏฺฐานํ ชานาถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, มหาราชา’’ติฯ ‘‘กตฺถ นิพฺพตฺตา’’ติ? ‘‘สา โข, มหาราช, รูปสฺมิํเยว มตฺตา ปมาทมาคมฺม กลฺยาณกมฺมํ อกตฺวา อิมสฺมิํเยว อุยฺยาเน โคมยปาณกโยนิยํ นิพฺพตฺตา’’ติ
โพธิสตฺโต อตฺตโน อานุภาเวน ตํ กถาเปนฺโต ‘‘อุปรี’’ติ อาหฯ สา มนุสฺสภาสาย ‘‘กิํ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ ‘‘ตฺวํ อตีตภเว กา นาม อโหสี’’ติ? ‘‘ภนฺเต, อสฺสกรญฺโญ อคฺคมเหสี อุปรี นาม อโหสิ’’นฺติฯ ‘‘กิํ ปน เต อิทานิ อสฺสกราชา ปิโย, อุทาหุ โคมยปาณโก’’ติ? ‘‘ภนฺเต, โส มยฺหํ ปุริมชาติยา สามิโก, ตทา อหํ อิมสฺมิํ อุยฺยาเน เตน สทฺธิํ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺเพ อนุภวมานา วิจริํฯ อิทานิ ปน เม ภวสงฺเขปคตกาลโต ปฏฺฐาย โส กิํ โหติ, อหญฺหิ อิทานิ อสฺสกราชานํ มาเรตฺวา ตสฺส คลโลหิเตน มยฺหํ สามิกสฺส โคมยปาณกสฺส ปาเท มกฺเขยฺย’’นฺติ วตฺวา ปริสมชฺเฌ มนุสฺสภาสาย อิมา คาถา อโวจ –
๑๑๓.
‘‘อยมสฺสกราเชน
อนุกามย กาเมน, ปิเยน ปตินา สหฯ
๑๑๔.
‘‘นเวน สุขทุกฺเขน, โปราณํ อปิธียติ;
ตสฺมา อสฺสกรญฺญาว, กีโฏ ปิยตโร มมา’’ติฯ
ตตฺถ อยมสฺสกราเชน, เทโส วิจริโต มยาติ อยํ รมณีโย อุยฺยานปเทโส ปุพฺเพ มยา อสฺสกราเชน สทฺธิํ วิจริโตฯ อนุกามย กาเมนาติ อนูติ นิปาตมตฺตํ, มยา ตํ กามยมานาย เตน มํ กามยมาเนน ปิเยนาติ ตสฺมิํ อตฺตภาเว ปิเยนฯ นเวน สุขทุกฺเขน, โปราณํ อปิธียตีติ, ภนฺเต, นเวน หิ สุเขน โปราณํ สุขํ, นเวน จ ทุกฺเขน โปราณํ ทุกฺขํ ปิธียติ ปฏิจฺฉาทียติ, เอสา โลกสฺส ธมฺมตาติ ทีเปติฯ ตสฺมา อสฺสกรญฺญาว, กีโฏ ปิยตโร มมาติ ยสฺมา นเวน โปราณํ ปิธียติ, ตสฺมา มม อสฺสกราชโต สตคุเณน สหสฺสคุเณน กีโฏว ปิยตโรติฯ
ตํ สุตฺวา อสฺสกราชา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ตตฺถ ฐิโตว กุณปํ นีหราเปตฺวา สีสํ นฺหตฺวา โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา อญฺญํ อคฺคมเหสิํ กตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ โพธิสตฺโตปิ ราชานํ โอวทิตฺวา นิสฺโสกํ กตฺวา หิมวนฺตเมว อคมาสิฯ
สตฺถา
อสฺสกชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
[๒๐๘] ๘. สุสุมารชาตกวณฺณนา
อลํ เมเตหิ อมฺเพหีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ สตฺถา ‘‘เทวทตฺโต วธาย ปริสกฺกตี’’ติ สุตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เทวทตฺโต มยฺหํ วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ ปริสกฺกิเยว, สนฺตาสมตฺตมฺปิ ปน กาตุํ น สกฺขี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต หิมวนฺตปเทเส โพธิสตฺโต กปิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา นาคพโล ถามสมฺปนฺโน มหาสรีโร โสภคฺคปฺปตฺโต หุตฺวา คงฺคานิวตฺตเน อรญฺญายตเน วาสํ กปฺเปสิฯ ตทา คงฺคาย เอโก สุสุมาโร วสิฯ อถสฺส ภริยา โพธิสตฺตสฺส สรีรํ ทิสฺวา
โพธิสตฺโต ‘‘สมฺม, อุทเก มํ โอสีทาเปสิ, กิํ นุ โข เอต’’นฺติ อาหฯ ‘‘นาหํ ตํ ธมฺมสุธมฺมตาย คเหตฺวา คจฺฉามิ, ภริยาย ปน เม ตว หทยมํเส โทหโฬ อุปฺปนฺโน, ตมหํ ตว
๑๑๕.
‘‘อลํ เมเตหิ อมฺเพหิ, ชมฺพูหิ ปนเสหิ จ;
ยานิ ปารํ สมุทฺทสฺส, วรํ มยฺหํ อุทุมฺพโรฯ
๑๑๖.
‘‘มหตี วต เต โพนฺทิ, น จ ปญฺญา ตทูปิกา;
สุสุมาร วญฺจิโต เมสิ, คจฺฉ ทานิ ยถาสุข’’นฺติฯ
ตตฺถ อลํ เมเตหีติ ยานิ ตยา ทีปเก นิทฺทิฏฺฐานิ, เอเตหิ มยฺหํ อลํฯ วรํ มยฺหํ อุทุมฺพโรติ มยฺหํ อยเมว อุทุมฺพรรุกฺโข วรํฯ โพนฺทีติ สรีรํฯ ตทูปิกาติ ปญฺญา ปน เต ตทูปิกา ตสฺส สรีรสฺส อนุจฺฉวิกา นตฺถิฯ คจฺฉ ทานิ ยถาสุขนฺติ อิทานิ ยถาสุขํ คจฺฉ, นตฺถิ เต หทยมํสคหณูปาโยติ อตฺโถฯ สุสุมาโร สหสฺสํ ปราชิโต วิย ทุกฺขี ทุมฺมโน ปชฺฌายนฺโตว อตฺตโน นิวาสฏฺฐานเมว คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สุสุมาโร เทวทตฺโต อโหสิ, สุสุมารี จิญฺจมาณวิกา, กปิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สุสุมารชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
[๒๐๙] ๙. กุกฺกุฏชาตกวณฺณนา
ทิฏฺฐา มยา วเน รุกฺขาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริกํ ทหรภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร อตฺตโน สรีรสฺส คุตฺติกมฺเม เฉโก
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อรญฺญายตเน รุกฺขเทวตา อโหสิฯ อเถโก สกุณลุทฺทโก เอกํ ทีปกกุกฺกุฏมาทาย วาลรชฺชุญฺจ ยฏฺฐิญฺจ คเหตฺวา อรญฺเญ กุกฺกุเฏ พนฺธนฺโต เอกํ ปลายิตฺวา อรญฺญํ ปวิฏฺฐํ โปราณกุกฺกุฏํ พนฺธิตุํ อารภิฯ โส วาลปาเส กุสลตาย อตฺตานํ พนฺธิตุํ น เทติ, อุฏฺฐายุฏฺฐาย นิลียติฯ ลุทฺทโก อตฺตานํ สาขาปลฺลเวหิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปุนปฺปุนํ ยฏฺฐิญฺจ ปาสญฺจ โอฑฺเฑติฯ กุกฺกุโฏ ตํ ลชฺชาเปตุกาโม มานุสิํ วาจํ นิจฺฉาเรตฺวา ปฐมํ คาถมาห –
๑๑๗.
‘‘ทิฏฺฐา มยา วเน รุกฺขา, อสฺสกณฺณา วิภีฏกา;
น ตานิ เอวํ สกฺกนฺติ, ยถา ตฺวํ รุกฺข สกฺกสี’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – สมฺม ลุทฺทก, มยา อิมสฺมิํ วเน ชาตา พหู อสฺสกณฺณา จ วิภีฏกา จ รุกฺขา ทิฏฺฐปุพฺพา, ตานิ ปน รุกฺขานิ ยถา ตฺวํ สกฺกสิ สงฺกมสิ อิโต จิโต จ วิจรสิ, เอวํ น สกฺกนฺติ น สงฺกมนฺติ น วิจรนฺตีติฯ
เอวํ วตฺวา จ ปน โส กุกฺกุโฏ ปลายิตฺวา อญฺญตฺถ อคมาสิฯ ตสฺส ปลายิตฺวา คตกาเล ลุทฺทโก ทุติยํ คาถมาห –
๑๑๘.
‘‘โปราณกุกฺกุโฏ
กุสโล วาลปาสานํ, อปกฺกมติ ภาสตี’’ติฯ
ตตฺถ กุสโล วาลปาสานนฺติ วาลมเยสุ ปาเสสุ กุสโล อตฺตานํ พนฺธิตุํ อทตฺวา อปกฺกมติ เจว ภาสติ จ, ภาสิตฺวา จ ปน ปลาโตติ เอวํ วตฺวา ลุทฺทโก อรญฺเญ จริตฺวา ยถาลทฺธมาทาย เคหเมว คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ลุทฺทโก เทวทตฺโต อโหสิ, กุกฺกุโฏ กายคุตฺติกุสโล ทหรภิกฺขุ, ตสฺส ปน การณสฺส ปจฺจกฺขการิกา รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กุกฺกุฏชาตกวณฺณนา นวมาฯ
[๒๑๐] ๑๐. กนฺทคลกชาตกวณฺณนา
อมฺโภ โก นามยํ รุกฺโขติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต สุคตาลยํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ สตฺถา ‘‘เทวทตฺโต สุคตาลยํ อกาสี’’ติ สุตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เทวทตฺโต มยฺหํ อนุกิริยํ กโรนฺโต วินาสํ ปตฺโต, ปุพฺเพปิ ปาปุณิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส รุกฺขโกฏฺฏกสกุณโยนิยํ นิพฺพตฺติ, ‘‘ขทิรวนิโย’’ติสฺส นามํ อโหสิฯ โส ขทิรวเนเยว โคจรํ คณฺหิ, ตสฺเสโก กนฺทคลโก นาม สหาโย อโหสิ, โส สิมฺพลิปาลิภทฺทกวเน โคจรํ คณฺหาติฯ โส เอกทิวสํ ขทิรวนิยสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ ขทิรวนิโย ‘‘สหาโย เม อาคโต’’ติ กนฺทคลกํ คเหตฺวา ขทิรวนํ ปวิสิตฺวา ขทิรขนฺธํ ตุณฺเฑน ปหริตฺวา รุกฺขโต ปาณเก นีหริตฺวา อทาสิฯ กนฺทคลโก ทินฺเน ทินฺเน มธุรปูเว วิย ฉินฺทิตฺวา ฉินฺทิตฺวา ขาทิฯ ตสฺส ขาทนฺตสฺเสว มาโน อุปฺปชฺชิ – ‘‘อยมฺปิ
อถ
๑๑๙.
‘‘อมฺโภ โก นามยํ รุกฺโข, สินฺนปตฺโต สกณฺฏโก;
ยตฺถ เอกปฺปหาเรน, อุตฺตมงฺคํ วิภิชฺชิต’’นฺติฯ
ตตฺถ อมฺโภ โก นามยํ รุกฺโขติ, โภ ขทิรวนิย, โก นาม อยํ รุกฺโขฯ ‘‘โก นาม โส’’ติปิ ปาโฐฯ สินฺนปตฺโตติ สุขุมปตฺโตฯ ยตฺถ เอกปฺปหาเรนาติ ยสฺมิํ รุกฺเข เอเกเนว ปหาเรนฯ อุตฺตมงฺคํ วิภิชฺชิตนฺติ สีสํ ภินฺนํ, น เกวลญฺจ สีสํ, ตุณฺฑมฺปิ ภินฺนํฯ โส เวทนาปฺปตฺตตาย ขทิรรุกฺขํ ‘‘กิํ รุกฺโข นาเมโส’’ติ ชานิตุํ อสกฺโกนฺโต เวทนาปฺปตฺโต หุตฺวา อิมาย คาถาย วิปฺปลปิฯ
ตํ วจนํ สุตฺวา ขทิรวนิโย ทุติยํ คาถมาห –
๑๒๐.
‘‘อจาริ วตายํ วิตุทํ วนานิ, กฏฺฐงฺครุกฺเขสุ อสารเกสุ;
อถาสทา ขทิรํ ชาตสารํ, ยตฺถพฺภิทา ครุโฬ อุตฺตมงฺค’’นฺติฯ
ตตฺถ อจาริ วตายนฺติ อจริ วต อยํฯ วิตุทํ วนานีติ นิสฺสารสิมฺพลิปาลิภทฺทกวนานิ วิตุทนฺโต วิชฺฌนฺโตฯ กฏฺฐงฺครุกฺเขสูติ วนกฏฺฐโกฏฺฐาเสสุ รุกฺเขสุฯ อสารเกสูติ นิสฺสาเรสุ ปาลิภทฺทกสิมฺพลิอาทีสุฯ อถาสทา ขทิรํ ชาตสารนฺติ อถ โปตกกาลโต ปฏฺฐาย ชาตสารํ ขทิรํ สมฺปาปุณิฯ ยตฺถพฺภิทา ครุโฬ อุตฺตมงฺคนฺติ ยตฺถพฺภิทาติ ยสฺมิํ ขทิเร อภินฺทิ ปทาลยิฯ ครุโฬติ สกุโณฯ สพฺพสกุณานญฺเหตํ สคารวสปฺปติสฺส วจนํฯ
อิติ
สตฺถา
กนฺทคลกชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
นตํทฬฺหวคฺโค ฉฏฺโฐฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
พนฺธนาคารํ เกฬิสีลํ, ขณฺฑํ วีรกคงฺเคยฺยํ;
กุรุงฺคมสฺสกญฺเจว, สุสุมารญฺจ กุกฺกุฏํ;
กนฺทคลกนฺติ เต ทสฯ
๗. พีรณถมฺภวคฺโค
[๒๑๑] ๑. โสมทตฺตชาตกวณฺณนา
อกาสิ โยคฺคนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ลาฬุทายิตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ ชนานํ อนฺตเร เอกวจนมฺปิ สมฺปาเทตฺวา กเถสุํ น สกฺโกติ, สารชฺชพหุโล ‘‘อญฺญํ กเถสฺสามี’’ติ อญฺญเมว กเถสิฯ ตสฺส ตํ ปวตฺติํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ อญฺญตรสฺมิํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา ปุน เคหํ อาคนฺตฺวา มาตาปิตูนํ ทุคฺคตภาวํ ญตฺวา ‘‘ปริหีนกุลโต เสฏฺฐิกุลํ ปติฏฺฐเปสฺสามี’’ติ มาตาปิตโร อาปุจฺฉิตฺวา
โพธิสตฺโต ปิตรํ อาทาย พีรณตฺถมฺภกสุสานํ คนฺตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ติณกลาเป พนฺธิตฺวา ‘‘อยํ ราชา, อยํ อุปราชา, อยํ เสนาปตี’’ติ นามานิ กตฺวา ปฏิปาฏิยา ปิตุ ทสฺเสตฺวา ‘‘ตาต, ตฺวํ รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘ชยตุ, มหาราชา’ติ เอวํ อิมํ คาถํ วตฺวา โคณํ ยาเจยฺยาสี’’ติ คาถํ อุคฺคณฺหาเปสิ –
‘‘ทฺเว
เตสุ เอโก มโต เทว, ทุติยํ เทหิ ขตฺติยา’’ติฯ
พฺราหฺมโณ
‘‘ทฺเว เม โคณา มหาราช, เยหิ เขตฺตํ กสามเส;
เตสุ เอโก มโต เทว, ทุติยํ คณฺห ขตฺติยา’’ติฯ – อาห;
ราชา พฺราหฺมเณน วิรชฺฌิตฺวา กถิตภาวํ ญตฺวา สิตํ กตฺวา ‘‘โสมทตฺต, ตุมฺหากํ เคเห พหู มญฺเญ โคณา’’ติ อาหฯ ‘‘ตุมฺเหหิ ทินฺนา
๑๒๑.
‘‘อกาสิ โยคฺคํ ธุวมปฺปมตฺโต, สํวจฺฉรํ พีรณถมฺภกสฺมิํ;
พฺยากาสิ สญฺญํ ปริสํ วิคยฺห, น นิยฺยโม ตายติ อปฺปปญฺญ’’นฺติฯ
ตตฺถ อกาสิ โยคฺคํ ธุวมปฺปมตฺโต, สํวจฺฉรํ พีรณถมฺภกสฺมินฺติ, ตาต, ตฺวํ นิจฺจํ อปฺปมตฺโต พีรณตฺถมฺภมเย สุสาเน โยคฺคํ อกาสิ พฺยากาสิ สญฺญํ ปริสํ วิคยฺหาติ อถ จ ปน ปริสํ วิคาหิตฺวา ตํ สญฺญํ วิอกาสิ วิการํ อาปาเทสิ, ปริวตฺเตสีติ อตฺโถฯ น นิยฺยโม ตายติ อปฺปปญฺญนฺติ อปฺปหญฺญํ นาม ปุคฺคลํ นิยฺยโม โยคฺคาจิณฺณํ จรณํ น ตายติ น รกฺขตีติฯ
อถสฺส
๑๒๒.
‘‘ทฺวยํ ยาจนโก ตาต, โสมทตฺต นิคจฺฉติ;
อลาภํ ธนลาภํ วา, เอวํธมฺมา หิ ยาจนา’’ติฯ
ตตฺถ เอวํธมฺมา หิ ยาจนาติ ยาจนา หิ เอวํสภาวาติฯ
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ลาฬุทายี อิทาเนว สารชฺชพหุโล, ปุพฺเพปิ สารชฺชพหุโลเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท, โสมทตฺตสฺส ปิตา ลาฬุทายี อโหสิ, โสมทตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
โสมทตฺตชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
[๒๑๒] ๒. อุจฺฉิฏฺฐภตฺตชาตกวณฺณนา
อญฺโญ อุปริโม วณฺโณติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ ภิกฺขุ สตฺถารา ‘‘สจฺจํ กิร, ตฺวํ ภิกฺขุ, อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘สจฺจ’’นฺติ วตฺวา ‘‘โก ตํ อุกฺกณฺฐาเปสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ปุราณทุติยิกา’’ติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘ภิกฺขุ อยํ เต อิตฺถี อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ อตฺตโน ชารสฺส อุจฺฉิฏฺฐกํ โภเชสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ ฐาเน ภิกฺขํ จริตฺวา ชีวิกกปฺปเก กปเณ นฏกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ทุคฺคโต ทุรูปโก หุตฺวา ภิกฺขํ จริตฺวา ชีวิกํ กปฺเปสิฯ ตทา กาสิรฏฺเฐ เอกสฺมิํ คามเก เอกสฺส พฺราหฺมณสฺส พฺราหฺมณี ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา อติจารํ จรติฯ อเถกทิวสํ พฺราหฺมเณ เกนจิเทว กรณีเยน
ตสฺมิํ
๑๒๓.
‘‘อญฺโญ อุปริโม วณฺโณ, อญฺโญ วณฺโณ จ เหฏฺฐิโม;
พฺราหฺมณี ตฺเวว ปุจฺฉามิ, กิํ เหฏฺฐา กิญฺจ อุปฺปรี’’ติฯ
ตตฺถ วณฺโณติ อากาโรฯ อยญฺหิ อุปริมสฺส อุณฺหภาวํ เหฏฺฐิมสฺส จ สีตภาวํ ปุจฺฉนฺโต เอวมาหฯ กิํ เหฏฺฐา กิญฺจ อุปฺปรีติ วุฑฺฒิตภตฺเตน
พฺราหฺมณี อตฺตนา กตกมฺมสฺส อุตฺตานภาวภเยน พฺราหฺมเณ ปุนปฺปุนํ กเถนฺเตปิ ตุณฺหีเยว อโหสิฯ ตสฺมิํ ขเณ นฏปุตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘‘โกฏฺเฐ นิสีทาปิตปาปปุริเสน ชาเรน ภวิตพฺพํ, อิมินา เคหสฺสามิเกน, พฺราหฺมณี ปน อตฺตนา กตกมฺมสฺส ปากฏภาวภเยน กิญฺจิ น กเถติ, หนฺทาหํ อิมิสฺสา กตกมฺมํ ปกาเสตฺวา ชารสฺส โกฏฺฐเก นิสีทาปิตภาวํ พฺราหฺมณสฺส กเถมี’’ติฯ โส พฺราหฺมณสฺส เคหา นิกฺขนฺตกาลโต
๑๒๔.
‘‘อหํ นโฏสฺมิ ภทฺทนฺเต, ภิกฺขโกสฺมิ อิธาคโต;
อยญฺหิ โกฏฺฐโมติณฺโณ, อยํ โส ยํ คเวสสี’’ติฯ
ตตฺถ อหํ นโฏสฺมิ, ภทฺทนฺเตติ, สามิ, อหํ นฏชาติโกฯ ภิกฺขโกสฺมิ อิธาคโตติ สฺวาหํ อิมํ ฐานํ ภิกฺขโก ภิกฺขํ ปริเยสมาโน อาคโตสฺมิฯ อยญฺหิ โกฏฺฐโมติณฺโณติ อยํ ปน เอติสฺสา ชาโร อิมํ ภตฺตํ ภุญฺชนฺโต ตว ภเยน โกฏฺฐํ โอติณฺโณฯ อยํ โส ยํ คเวสสีติ ยํ ตฺวํ กสฺส นุ โข อิมินา อุจฺฉิฏฺฐเกน ภวิตพฺพนฺติ คเวสสิ, อยํ โสฯ จูฬาย
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิโต ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา พฺราหฺมณี ปุราณทุติยิกา อโหสิ, พฺราหฺมโณ อุกฺกณฺฐิโต ภิกฺขุ, นฏปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อุจฺฉิฏฺฐภตฺตชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
[๒๑๓] ๓. ภรุชาตกวณฺณนา
อิสีนมนฺตรํ กตฺวาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลราชานํ อารพฺภ กเถสิฯ ภควโต หิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ลาภสกฺกาโร มหา อโหสิฯ ยถาห –
‘‘เตน โข ปน สมเยน ภควา สกฺกโต โหติ ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํฯ ภิกฺขุสงฺโฆปิ โข สกฺกโต โหติ…เป.… ปริกฺขารานํฯ อญฺญติตฺถิยา ปน ปริพฺพาชกา อสกฺกตา โหนฺติ…เป.… ปริกฺขาราน’’นฺติ (อุทา. ๑๔)ฯ
เต เอวํ ปริหีนลาภสกฺการา อโหรตฺตํ คุฬฺหสนฺนิปาตํ กตฺวา มนฺตยนฺติ ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส อุปฺปนฺนกาลโต ปฏฺฐาย มยํ หตลาภสกฺการา ชาตา
ติตฺถิยา ราชานํ สงฺคณฺหิตฺวา วฑฺฒกิํ ปกฺโกสาเปตฺวา กมฺมํ ปฏฺฐเปสุํ, มหาสทฺโท อโหสิฯ สตฺถา ‘‘เก ปเนเต, อานนฺท, อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อญฺญติตฺถิยา, ภนฺเต, เชตวนปิฏฺฐิยํ ติตฺถิยารามํ กาเรนฺติ, ตตฺเถโส สทฺโท’’ติฯ ‘‘อานนฺท, เนตํ ฐานํ ติตฺถิยารามสฺส อนุจฺฉวิกํ, ติตฺถิยา อุจฺจาสทฺทกามา, น สกฺกา เตหิ สทฺธิํ
อตีเต
เตสํ
ราชา ลญฺชํ คเหตฺวา ‘‘ทฺเวปิ คณา วสนฺตู’’ติ ทฺเวปิ สามิเก อกาสิฯ อิตเร อิสโย ตสฺส รถปญฺชรสฺส รถจกฺกานิ นีหริตฺวา ลญฺชํ ทตฺวา ‘‘มหาราช, อมฺเหเยว สามิเก กโรหี’’ติ อาหํสุฯ ราชา ตถา อกาสิฯ อิสิคณา ‘‘อมฺเหหิ วตฺถุกาเม จ กิเลสกาเม จ ปหาย ปพฺพชิเตหิ รุกฺขมูลสฺส การณา กลหํ กโรนฺเตหิ ลญฺชํ ททนฺเตหิ อยุตฺตํ กต’’นฺติ วิปฺปฏิสาริโน หุตฺวา เวเคน ปลายิตฺวา หิมวนฺตเมว อคมํสุฯ สกลภรุรฏฺฐวาสิโน เทวตา เอกโต หุตฺวา ‘‘สีลวนฺเต กลหํ กโรนฺเตน รญฺญา อยุตฺตํ กต’’นฺติ ภรุรญฺโญ กุชฺฌิตฺวา ติโยชนสติกํ ภรุรฏฺฐํ สมุทฺทํ อุพฺพตฺเตตฺวา อรฏฺฐมกํสุฯ อิติ เอกํ ภรุราชานํ นิสฺสาย สกลรฏฺฐวาสิโนปิ วินาสํ ปตฺตาติฯ
สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมา คาถา อโวจ –
๑๒๕.
‘‘อิสีนมนฺตรํ กตฺวา, ภรุราชาติ เม สุตํ;
อุจฺฉินฺโน สห รฏฺเฐหิ, ส ราชา วิภวงฺคโตฯ
๑๒๖.
‘‘ตสฺมา หิ ฉนฺทาคมนํ, นปฺปสํสนฺติ ปณฺฑิตา;
อทุฏฺฐจิตฺโต ภาเสยฺย, คิรํ สจฺจุปสํหิต’’นฺติฯ
ตตฺถ อนฺตรํ กตฺวาติ ฉนฺทาคติวเสน วิวรํ กตฺวาฯ ภรุราชาติ ภรุรฏฺเฐ ราชาฯ อิติ เม สุตนฺติ อิติ มยา ปุพฺเพ เอตํ สุตํฯ ตสฺมา หิ ฉนฺทาคมนนฺติ ยสฺมา หิ ฉนฺทาคมนํ คนฺตฺวา ภรุราชา สห รฏฺเฐน อุจฺฉินฺโน, ตสฺมา ฉนฺทาคมนํ ปณฺฑิตา นปฺปสํสนฺติฯ อทุฏฺฐจิตฺโตติ กิเลเสหิ อทูสิตจิตฺโต หุตฺวาฯ ภาเสยฺย คิรํ สจฺจุปสํหิตนฺติ สภาวนิสฺสิตํ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘มหาราช, ฉนฺทวสิเกน นาม น ภวิตพฺพํ, ทฺเว ปพฺพชิตคเณ กลหํ กาเรตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘อหํ เตน สมเยน เชฏฺฐกอิสิ อโหสิ’’นฺติ, ราชา ตถาคตสฺส ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา คตกาเล มนุสฺเส เปเสตฺวา ติตฺถิยารามํ วิทฺธํสาเปสิ, ติตฺถิยา อปฺปติฏฺฐา อเหสุํฯ
ภรุชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
[๒๑๔] ๔. ปุณฺณนทีชาตกวณฺณนา
ปุณฺณํ นทินฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปญฺญาปารมิํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ ทิวเส ธมฺมสภายํ ภิกฺขู ตถาคตสฺส ปญฺญํ อารพฺภ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, สมฺมาสมฺพุทฺโธ มหาปญฺโญ ปุถุปญฺโญ หาสปญฺโญ ชวนปญฺโญ ติกฺขปญฺโญ คมฺภีรปญฺโญ นิพฺเพธิกปญฺโญ อุปายปญฺญาย สมนฺนาคโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต ปญฺญวา อุปายกุสโลเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปุโรหิตกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปิตุ อจฺจเยน ปุโรหิตฏฺฐานํ ลภิตฺวา พาราณสิรญฺโญ อตฺถธมฺมานุสาสโก
๑๒๗.
‘‘ปุณฺณํ นทิํ เยน จ เปยฺยมาหุ, ชาตํ ยวํ เยน จ คุยฺหมาหุ;
ทูรํ คตํ เยน จ อวฺหยนฺติ, โส ตฺยาคโต หนฺท จ ภุญฺช พฺราหฺมณา’’ติฯ
ตตฺถ ปุณฺณํ นทิํ เยน จ เปยฺยมาหูติ กากเปยฺยา นทีหิ วทนฺตา เยน ปุณฺณํ นทิํ กากเปยฺยมาหุ, น หิ อปุณฺณา นที ‘‘กากเปยฺยา’’ติ วุจฺจติฯ ยทาปิ นทีตีเร ฐตฺวา คีวํ ปสาเรตฺวา กาเกน ปาตุํ สกฺกา โหติ, ตทา นํ ‘‘กากเปยฺยา’’ติ วทนฺติฯ ชาตํ ยวํ เยน จ คุยฺหมาหูติ ยวนฺติ เทสนาสีสมตฺตํ, อิธ ปน สพฺพมฺปิ ชาตํ อุคฺคตํ สมฺปนฺนตรุณสสฺสํ อธิปฺเปตํฯ ตญฺหิ ยทา อนฺโต ปวิฏฺฐกากํ ปฏิจฺฉาเทตุํ สกฺโกติ, ตทา คุยฺหตีติ คุยฺหํฯ กิํ คุยฺหติ? กากํฯ อิติ กากสฺส คุยฺหํ กากคุยฺหนฺติ ตํ วทมานา กาเกน คุยฺหวจนสฺส การณภูเตน ‘‘คุยฺห’’นฺติ วทนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เยน จ คุยฺหมาหู’’ติฯ ทูรํ คตํ เยน จ อวฺหยนฺตีติ ทูรํ คตํ วิปฺปวุตฺถํ ปิยปุคฺคลํ ยํ อาคนฺตฺวา นิสินฺนํ ทิสฺวา สเจ อิตฺถนฺนาโม อาคจฺฉติ, วสฺส กากาติ วา วสฺสนฺตญฺเญว วา สุตฺวา ‘‘ยถา กาโก วสฺสติ, อิตฺถนฺนาโม อาคมิสฺสตี’’ติ เอวํ วทนฺตา เยน จ อวฺหยนฺติ กเถนฺติ มนฺเตนฺติ, อุทาหรนฺตีติ อตฺโถฯ โส ตฺยาคโตติ โส เต อานีโตฯ หนฺท จ ภุญฺช, พฺราหฺมณาติ คณฺห, พฺราหฺมณ, ภุญฺชสฺสุ นํ, ขาท อิทํ กากมํสนฺติ อตฺโถฯ
อิติ
๑๒๘.
‘‘ยโต
หํสา โกญฺจา มยูรา จ, อสตีเยว ปาปิยา’’ติฯ
ตตฺถ ยโต มํ สรตี ราชา, วายสมฺปิ ปเหตเวติ ยทา ราชา วายสมํสํ ลภิตฺวา ตมฺปิ ปเหตุํ มํ สรติฯ หํสา โกญฺจา มยูรา จาติ ยทา ปนสฺส เอเต หํสาทโย อุปนีตา ภวิสฺสนฺติ, เอกานิ หํสมํสาทีนิ ลจฺฉติ, ตทา มํ กสฺมา น สริสฺสตีติ อตฺโถ? อฏฺฐกถายํ อสตีเยว ปาปิยาติ ยํ วา ตํ วา ลภิตฺวา สรณํ นาม สุนฺทรํ, โลกสฺมิํ ปน อสติเยว ปาปิยา, อสติกรณํเยว หีนํ ลามกํ, ตญฺจ อมฺหากํ รญฺโญ นตฺถิฯ สรติ มํ ราชา, อาคมนํ เม ปจฺจาสีสติ, ตสฺมา คมิสฺสามีติ ยานํ โยชาเปตฺวา คนฺตฺวา ราชานํ ปสฺสิ, ราชา ตุสฺสิตฺวา ปุโรหิตฏฺฐาเนเยว ปติฏฺฐาเปสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ปุโรหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ปุณฺณนทีชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
[๒๑๕] ๕. กจฺฉปชาตกวณฺณนา
อวธี วต อตฺตานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกกาลิกํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ มหาตกฺการิชาตเก (ชา. ๑.๑๓.๑๐๔ อาทโย) อาวิ-ภวิสฺสติฯ ตทา ปน สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, โกกาลิโก อิทาเนว วาจาย หโต, ปุพฺเพปิ วาจาย หโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตสฺส อตฺถธมฺมานุสาสโก อโหสิฯ โส ปน ราชา พหุภาณี อโหสิ, ตสฺมิํ กเถนฺเต อญฺเญสํ
กจฺฉโป ‘‘ยทิ มํ สหายกา เนนฺติ, ตุมฺหากํ เอตฺถ กิํ ทุฏฺฐเจฏกา’’ติ วตฺตุกาโม หํสานํ สีฆเวคตาย พาราณสินคเร ราชนิเวสนสฺส อุปริภาคํ สมฺปตฺตกาเล ทฏฺฐฏฺฐานโต ทณฺฑกํ วิสฺสชฺเชตฺวา อากาสงฺคเณ ปติตฺวา ทฺเวภาโค อโหสิ, ‘‘กจฺฉโป อากาสโต ปติตฺวา ทฺเวธา ภินฺโน’’ติ เอกโกลาหลํ อโหสิฯ ราชา โพธิสตฺตํ อาทาย อมจฺจคณปริวุโต ตํ ฐานํ คนฺตฺวา กจฺฉปํ ทิสฺวา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ – ‘‘ปณฺฑิต, กินฺติ กตฺวา เอส ปติโต’’ติ? โพธิสตฺโต ‘‘จิรปฏิกงฺโขหํ ราชานํ โอวทิตุกาโม อุปายํ อุปธาเรนฺโต จรามิ, อิมินา กจฺฉเปน หํเสหิ สทฺธิํ วิสฺสาโส กโต ภวิสฺสติ, เตหิ อิมํ ‘หิมวนฺตํ เนสฺสามา'ติ ทณฺฑกํ ฑํสาเปตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺเตหิ ภวิตพฺพํ, อถ อิมินา กสฺสจิ วจนํ สุตฺวา อรกฺขิตมุขตาย กิญฺจิ วตฺตุกาเมน ทณฺฑกา วิสฺสฏฺโฐ ภวิสฺสติ, เอวํ
๑๒๙.
‘‘อวธี วต อตฺตานํ, กจฺฉโป พฺยาหรํ คิรํ;
สุคฺคหีตสฺมิํ กฏฺฐสฺมิํ, วาจาย สกิยาวธิฯ
๑๓๐.
‘‘เอตมฺปิ
ปสฺสสิ พหุภาเณน, กจฺฉปํ พฺยสนํ คต’’นฺติฯ
ตตฺถ อวธี วตาติ ฆาเตสิ วตฯ พฺยาหรนฺติ พฺยาหรนฺโตฯ สุคฺคหีตสฺมิํ กฏฺฐสฺมินฺติ มุเขน สุฏฺฐุ ฑํสิตฺวา คหิเต ทณฺฑเกฯ วาจาย สกิยาวธีติ อติมุขรตาย อกาเล วาจํ นิจฺฉาเรนฺโต ทฏฺฐฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตาย สกาย วาจาย อตฺตานํ อวธิ ฆาเตสิฯ เอวเมส ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต, น อญฺญถาติฯ เอตมฺปิ ทิสฺวาติ เอตมฺปิ การณํ ทิสฺวาฯ นรวีริยเสฏฺฐาติ นเรสุ วีริเยน เสฏฺฐ อุตฺตมวีริย ราชวรฯ วาจํ ปมุญฺเจ กุสลํ นาติเวลนฺติ สจฺจาทิปฏิสํยุตฺตํ กุสลเมว ปณฺฑิโต ปุริโส มุญฺเจยฺย นิจฺฉาเรยฺย, ตมฺปิ หิตํ กาลยุตฺตํ, น อติเวลํ, อติกฺกนฺตกาลํ อปริยนฺตวาจํ น ภาเสยฺยฯ ปสฺสสีติ นนุ ปจฺจกฺขโต ปสฺสสิฯ พหุภาเณนาติ พหุภณเนนฯ กจฺฉปํ พฺยสนํ คตนฺติ เอตํ กจฺฉปํ ชีวิตกฺขยํ ปตฺตนฺติฯ
ราชา
สตฺถา
กจฺฉปชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
[๒๑๖] ๖. มจฺฉชาตกวณฺณนา
น มายมคฺคิ ตปตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘เกน อุกฺกณฺฐาปิโตสี’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘ปุราณทุติยิกายา’’ติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘อยํ เต ภิกฺขุ อิตฺถี อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ เอตํ นิสฺสาย สูเลน วิชฺฌิตฺวา
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส ปุโรหิโต อโหสิฯ อเถกทิวสํ เกวฏฺฏา ชาเล ลคฺคํ มจฺฉํ อุทฺธริตฺวา อุณฺหวาลุกาปิฏฺเฐ ฐเปตฺวา ‘‘องฺคาเรสุ นํ ปจิตฺวา ขาทิสฺสามา’’ติ สูลํ ตจฺฉิํสุฯ มจฺโฉ มจฺฉิํ อารพฺภ ปริเทวมาโน อิมา คาถา อโวจ –
๑๓๑.
‘‘น มายมคฺคิ ตปติ, น สูโล สาธุตจฺฉิโต;
ยญฺจ มํ มญฺญเต มจฺฉี, อญฺญํ โส รติยา คโตฯ
๑๓๒.
‘‘โส มํ ทหติ ราคคฺคิ, จิตฺตํ จูปตเปติ มํ;
ชาลิโน มุญฺจถายิรา มํ, น กาเม หญฺญเต กฺวจี’’ติฯ
ตตฺถ น มายมคฺคิ ตปตีติ น มํ อยํ อคฺคิ ตปติ, น ตาปํ ชเนติ, น โสจยตีติ อตฺโถฯ น สูโลติ อยํ สูโลปิ สาธุตจฺฉิโต มํ น ตปติ, น เม โสกํ อุปฺปาเทติฯ ยญฺจ มํ มญฺญเตติ ยํ ปน มํ มจฺฉี เอวํ มญฺญติ ‘‘อญฺญํ มจฺฉิํ โส ปญฺจกามคุณรติยา คโต’’ติ, ตเทว โส มํ ทหตีติ โย ปเนส ราคคฺคิ, โส มํ ทหติ ฌาเปติฯ จิตฺตํ จูปตเปติ มนฺติ ราคสมฺปยุตฺตกํ มม จิตฺตเมว จ มํ อุปตาเปติ กิลเมติ วิเหเฐติฯ ชาลิโนติ เกวฏฺเฏ อาลปติฯ เต หิ ชาลสฺส อตฺถิตาย ‘‘ชาลิโน’’ติ วุจฺจนฺติฯ มุญฺจถายิรา มนฺติ มุญฺจถ มํ สามิโนติ ยาจติฯ น กาเม หญฺญเต กฺวจีติ กาเม ปติฏฺฐิโต กาเมน นียมาโน สตฺโต น กฺวจิ หญฺญติฯ น หิ ตํ ตุมฺหาทิสา หนิตุํ อนุจฺฉวิกาติ ปริเทวติฯ อถ วา กาเมติ เหตุวจเน ภุมฺมํ, กามเหตุ มจฺฉิํ อนุพนฺธมาโน นาม น กฺวจิ ตุมฺหาทิเสหิ หญฺญตีติ ปริเทวติฯ ตสฺมิํ ขเณ โพธิสตฺโต นทีตีรํ คโต ตสฺส มจฺฉสฺส ปริเทวิตสทฺทํ สุตฺวา เกวฏฺเฏ อุปสงฺกมิตฺวา ตํ มจฺฉํ โมเจสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ
มจฺฉชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
[๒๑๗] ๗. เสคฺคุชาตกวณฺณนา
สพฺโพ โลโกติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ปณฺณิกอุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เอกกนิปาเต วิตฺถาริตเมวฯ อิธาปิ สตฺถา ตํ ‘‘กิํ, อุปาสก, จิรสฺสํ อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ปณฺณิกอุปาสโก ‘‘ธีตา เม, ภนฺเต, นิจฺจํ ปหํสิตมุขี, ตมหํ วีมํสิตฺวา เอกสฺส กุลทารกสฺส อทาสิํ, ตตฺถ อิติกตฺตพฺพตาย ตุมฺหากํ ทสฺสนาย อาคนฺตุํ โอกาสํ น ลภิ’’นฺติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘น โข, อุปาสก, อิทาเนเวสา สีลวตี, ปุพฺเพปิ สีลวตี, ตฺวญฺจ น อิทาเนเวตํ วีมํสสิ, ปุพฺเพปิ วีมํสิเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต รุกฺขเทวตา อโหสิฯ ตทา อยเมว
๑๓๓.
‘‘สพฺโพ โลโก อตฺตมโน อโหสิ, อโกวิทา คามธมฺมสฺส เสคฺคุ;
โกมาริ โก นาม ตวชฺช ธมฺโม, ยํ ตฺวํ คหิตา ปวเน ปโรทสี’’ติฯ
ตตฺถ สพฺโพ โลโก อตฺตมโน อโหสีติ, อมฺม, สกโลปิ สตฺตโลโก เอติสฺสา กามเสวนาย อตฺตมโน ชาโตฯ อโกวิทา คามธมฺมสฺส เสคฺคูติ เสคฺคูติ ตสฺสา นามํฯ เตน ตฺวํ ปน, อมฺม, เสคฺคุ อโกวิทา คามธมฺมสฺส, อิมสฺมิํ คามธมฺเม วสลธมฺเม อกุสลาสีติ วุตฺตํ โหติฯ โกมาริ โก นาม ตวชฺช ธมฺโมติ, อมฺม, กุมาริ โก นาเมส ตว อชฺช สภาโวฯ ยํ ตฺวํ คหิตา ปวเน ปโรทสีติ ตฺวํ มยา อิมสฺมิํ ปวเน สนฺถววเสน หตฺเถ คหิตา ปโรทสิ
ตํ สุตฺวา กุมาริกา ‘‘อาม, ตาต, กุมาริกาเยวาหํ, นาหํ เมถุนธมฺมํ นาม ชานามี’’ติ วตฺวา ปริเทวมานา ทุติยํ คาถมาห –
๑๓๔.
‘‘โย ทุกฺขผุฏฺฐาย ภเวยฺย ตาณํ, โส เม ปิตา ทุพฺภิ วเน กโรติ;
สา กสฺส กนฺทามิ วนสฺส มชฺเฌ, โย ตายิตา โส สหสํ กโรตี’’ติฯ
สา เหฏฺฐา กถิตาเยวฯ อิติ โส ปณฺณิโก ตทา ธีตรํ วีมํสิตฺวา เคหํ เนตฺวา กุลทารกสฺส ทตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน ปณฺณิกอุปาสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา ธีตา ธีตาเยว, ปิตา ปิตาเยว อโหสิ, ตสฺส การณสฺส ปจฺจกฺขการิกา รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
เสคฺคุชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
[๒๑๘] ๘. กูฏวาณิชชาตกวณฺณนา
สฐสฺส สาเฐยฺยมิทนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กูฏวาณิชํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิวาสิโน หิ กูฏวาณิโช จ ปณฺฑิตวาณิโช จ ทฺเว วาณิชา มิตฺติกา หุตฺวา ปญฺจ สกฏสตานิ ภณฺฑสฺส ปูราเปตฺวา ปุพฺพนฺตโต อปรนฺตํ วิจรมานา โวหารํ กตฺวา พหุํ ลาภํ ลภิตฺวา สาวตฺถิํ ปจฺจาคมิํสุฯ ปณฺฑิตวาณิโช กูฏวาณิชํ อาห – ‘‘สมฺม, ภณฺฑํ ภาเชมา’’ติฯ กูฏวาณิโช ‘‘อยํ ทีฆรตฺตํ ทุกฺขเสยฺยาย ทุพฺโภชเนน กิลนฺโต อตฺตโน ฆเร นานคฺครสํ ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา อชีรเกน มริสฺสติ, อถ สพฺพมฺเปตํ ภณฺฑํ มยฺหเมว ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘นกฺขตฺตํ น มนาปํ, ทิวโส น มนาโป, สฺเว ชานิสฺสามิ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตสฺส วินิจฺฉยามจฺโจ อโหสิฯ ตทา คามวาสี จ นครวาสี จ ทฺเว วาณิชา มิตฺตา อเหสุํฯ คามวาสี นครวาสิสฺส สนฺติเก ปญฺจ ผาลสตานิ ฐเปสิฯ โส เต ผาเล วิกฺกิณิตฺวา มูลํ คเหตฺวา ผาลานํ ฐปิตฏฺฐาเน มูสิกวจฺจํ อากิริตฺวา ฐเปสิฯ อปรภาเค คามวาสี อาคนฺตฺวา ‘‘ผาเล เม เทหี’’ติ อาหฯ กูฏวาณิโช ‘‘ผาลา เต มูสิกาหิ ขาทิตา’’ติ มูสิกวจฺจํ ทสฺเสสิฯ อิตโร ‘‘ขาทิตาว โหนฺตุ, มูสิกาหิ ขาทิเต กิํ สกฺกา กาตุ’’นฺติ นฺหานตฺถาย ตสฺส ปุตฺตํ อาทาย คจฺฉนฺโต เอกสฺส สหายกสฺส เคเห ‘‘อิมสฺส กตฺถจิ คนฺตุํ มา อทตฺถา’’ติ วตฺวา อนฺโตคพฺเภ
กูฏวาณิโช โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘อยํ, สามิ, มม ปุตฺตํ คเหตฺวา นฺหายิตุํ คโต, ‘กหํ เม ปุตฺโต’ติ วุตฺเต ‘กุลเลน หโฏ’ติ อาห, วินิจฺฉินถ
๑๓๕.
‘‘สฐสฺส สาเฐยฺยมิํท สุจินฺติตํ, ปจฺโจฑฺฑิตํ ปฏิกูฏสฺส กูฏํ;
ผาลํ เจ ขาเทยฺยุํ มูสิกา, กสฺมา กุมารํ กุลลา น หเรยฺยุํฯ
๑๓๖.
‘‘กูฏสฺส หิ สนฺติ กูฏกูฏา, ภวติ จาปิ นิกติโน นิกตฺยา;
เทหิ ปุตฺตนฏฺฐ ผาลนฏฺฐสฺส ผาลํ, มา เต ปุตฺตมหาสิ ผาลนฏฺโฐ’’ติฯ
ตตฺถ สฐสฺสาติ สฐภาเวน เกราฏิเกน ‘‘เอกํ อุปายํ กตฺวา ปรสนฺตกํ ขาทิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สฐสฺสฯ สาเฐยฺยมิทํ สุจินฺติตนฺติ อิทํ ปฏิสาเฐยฺยํ จินฺเตนฺเตน ตยา สุฏฺฐุ จินฺติตํฯ ปจฺโจฑฺฑิตํ ปฏิกูฏสฺส กูฏนฺติ กูฏสฺส ปุคฺคลสฺส ตยา ปฏิกูฏํ สุฏฺฐุ ปจฺโจฑฺฑิตํ, ปฏิภาคํ กตฺวา โอฑฺฑิตสทิสเมว กตนฺติ อตฺโถฯ ผาลํ เจ ขาเทยฺยุํ มูสิกาติ ยทิ มูสิกา ผาลํ ขาเทยฺยุํฯ กสฺมา กุมารํ กุลลา น หเรยฺยุนฺติ มูสิกาสุ ผาเล ขาทนฺตีสุ กุลลา กิํ การณา กุมารํ โน หเรยฺยุํฯ
กูฏสฺส หิ สนฺติ กูฏกูฏาติ ตฺวํ ‘‘อหเมว มูสิกาหิ ผาเล ขาทาปิตปุริโส กูโฏ’’ติ มญฺญสิ, ตาทิสสฺส ปน กูฏสฺส อิมสฺมิํ โลเก พหู กูฏา สนฺติ, กูฏสฺส กูฏาติ กูฏปฏิกูฏานํ เอตํ นามํ, กูฏสฺส ปฏิกูฏา นาม สนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ภวติ จาปิ นิกติโน นิกตฺยาติ นิกติโน เนกติกสฺส วญฺจนกปุคฺคลสฺส นิกตฺยา อปโร นิกติการโก วญฺจนกปุริโส ภวติเยวฯ เทหิ ปุตฺตนฏฺฐ ผาลนฏฺฐสฺส ผาลนฺติ อมฺโภ นฏฺฐปุตฺต ปุริส, เอตสฺส นฏฺฐผาลสฺส ผาลํ เทหิฯ มา เต ปุตฺตมหาสิ ผาลนฏฺโฐติ สเจ หิสฺส ผาลํ น ทสฺสสิ, ปุตฺตํ เต หริสฺสติ, ตํ เต เอส มา หรตุ, ผาลมสฺส เทหีติฯ ‘‘เทมิ, สามิ, สเจ เม ปุตฺตํ เทตี’’ติฯ ‘‘เทมิ, สามิ, สเจ เม ผาเล เทตี’’ติฯ เอวํ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กูฏวาณิโช อิทานิ กูฏวาณิโชว, ปณฺฑิตวาณิโช ปณฺฑิตวาณิโชเยว, วินิจฺฉยามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กูฏวาณิชชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
[๒๑๙] ๙. ครหิตชาตกวณฺณนา
หิรญฺญํ เม สุวณฺณํ เมติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อนภิรติยา อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ เอตสฺส หิ ปจฺเจกํ คหิตํ อารมฺมณํ นาม นตฺถิ, อนภิรติวาสํ วสนฺตํ ปน ตํ สตฺถุ สนฺติกํ อาเนสุํฯ โส สตฺถารา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘สจฺจ’’นฺติ วตฺวา ‘‘กิํการณา’’ติ วุตฺเต ‘‘กิเลสวเสนา’’ติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘อยํ, ภิกฺขุ, กิเลโส นาม ปุพฺเพ ติรจฺฉาเนหิปิ ครหิโต, ตฺวํ เอวรูเป สาสเน ปพฺพชิโต กสฺมา ติรจฺฉาเนหิปิ ครหิตกิเลสวเสน อุกฺกณฺฐิโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส วานรโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ ตเมนํ เอโก วนจรโก คเหตฺวา
อถ นํ เต วานรา ‘‘มนุสฺสโลเก วตฺตมานกิริยํ นาม ตุมฺเห ชานิสฺสถ
๑๓๗.
‘‘หิรญฺญํ เม สุวณฺณํ เม, เอสา รตฺติํ ทิวา กถา;
ทุมฺเมธานํ มนุสฺสานํ, อริยธมฺมํ อปสฺสตํฯ
๑๓๘.
‘‘ทฺเว ทฺเว คหปตโย เคเห, เอโก ตตฺถ อมสฺสุโก;
ลมฺพตฺถโน เวณิกโต, อโถ องฺกิตกณฺณโก;
กีโต ธเนน พหุนา, โส ตํ วิตุทเต ชน’’นฺติฯ
ตตฺถ หิรญฺญํ เม สุวณฺณํ เมติ เทสนาสีสมตฺตเมตํ, อิมินา ปน ปททฺวเยน ทสวิธมฺปิ รตนํ สพฺพํ, ปุพฺพณฺณาปรณฺณํ เขตฺตวตฺถุํ ทฺวิปทจตุปฺปทญฺจ สพฺพํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ เม อิทํ เม’’ติ อาหฯ เอสา รตฺติํ ทิวา กถาติ เอสา มนุสฺสานํ รตฺติญฺจ ทิวา จ นิจฺจกาลํ กถาฯ อญฺญํ ปน เต ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา’’ติ วา ‘‘หุตฺวา น ภวนฺตี’’ติ วา น ชานนฺติ, เอวเมว ปริเทวนฺตา วิจรนฺติฯ ทุมฺเมธานนฺติ อปฺปปญฺญานํฯ อริยธมฺมํ อปสฺสตนฺติ อริยานํ พุทฺธาทีนํ ธมฺมํ, อริยํ วา นิทฺโทสํ นววิธํ โลกุตฺตรธมฺมํ อปสฺสนฺตานํ เอสาว กถาฯ อญฺญา ปน ‘‘อนิจฺจํ วา ทุกฺขํ วา’’ติ เตสํ กถา นาม นตฺถิฯ
คหปตโยติ เอโก ตตฺถาติ เตสุ ทฺวีสุ ฆรสามิเกสุ ‘‘เอโก’’ติ มาตุคามํ สนฺธาย วทติฯ ตตฺถ เวณิกโตติ กตเวณี, นานปฺปกาเรน สณฺฐาปิตเกสกลาโปติ อตฺโถฯ อโถ องฺกิตกณฺณโกติ อถ สฺเวว วิทฺธกณฺโณ ฉิทฺทกณฺโณติ ลมฺพกณฺณตํ สนฺธายาหฯ กีโต ธเนน พหุนาติ โส ปเนส อมสฺสุโก ลมฺพตฺถโน เวณิกโต องฺกิตกณฺโณ มาตาปิตูนํ พหุํ โส ตํ วิตุทเต ชนนฺติ โส คหปติ อาคตกาลโต ปฏฺฐาย
ตํ สุตฺวา สพฺเพ วานรา ‘‘มา กเถถ, มา กเถถ, อโสตพฺพยุตฺตกํ อสฺสุมฺหา’’ติ อุโภหิ หตฺเถหิ กณฺเณ ทฬฺหํ ปิทหิํสุฯ ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน อมฺเหหิ อิทํ อยุตฺตํ สุต’’นฺติ ตํ ฐานมฺปิ ครหิตฺวา อญฺญตฺถ อคมํสุฯ โส ปิฏฺฐิปาสาโณ ครหิตปิฏฺฐิปาสาโณเยว กิร นาม ชาโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา วานรคโณ พุทฺธปริสา อโหสิ, วานรินฺโท ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ครหิตชาตกวณฺณนา นวมาฯ
[๒๒๐] ๑๐. ธมฺมธชชาตกวณฺณนา
สุขํ ชีวิตรูโปสีติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต มยฺหํ วธาย ปริสกฺกิเยว, สนฺตาสมตฺตมฺปิ ปน กาตุํ นาสกฺขี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต
มหาชโน สาธุการํ อทาสิ, โส สทฺโท มหา อโหสิฯ ราชา ตํ สุตฺวา ‘‘กิํ สทฺโท นาเมโส’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เทว, ธมฺมธชปณฺฑิเตน ทุพฺพินิจฺฉิโต อฑฺโฑ สุวินิจฺฉิโต, ตตฺเรส สาธุการสทฺโท’’ติฯ ราชา ตุฏฺโฐ โพธิสตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อฑฺโฑ กิร เต อาจริย วินิจฺฉิโต’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, มหาราช, กาฬเกน ทุพฺพินิจฺฉิตํ อฑฺฑํ วินิจฺฉินิ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อิโต ทานิ ปฏฺฐาย ตุมฺเหว อฑฺฑํ วินิจฺฉินถ, มยฺหญฺจ กณฺณสุขํ ภวิสฺสติ โลกสฺส จ วุฑฺฒี’’ติ วตฺวา อนิจฺฉนฺตมฺปิ ตํ ‘‘สตฺตานุทฺทยาย วินิจฺฉเย นิสีทถา’’ติ ยาจิตฺวา สมฺปฏิจฺฉาเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย โพธิสตฺโต วินิจฺฉเย นิสีทติ, สามิเกเยว สามิเก กโรติฯ
กาฬโก ตโต ปฏฺฐาย ลญฺชํ อลภนฺโต ลาภโต ปริหายิตฺวา โพธิสตฺตสฺส อาฆาตํ พนฺธิตฺวา ‘‘มหาราช, ธมฺมธชปณฺฑิโต ตว รชฺชํ ปตฺเถตี’’ติ โพธิสตฺตํ รญฺโญ อนฺตเร ปริภินฺทิฯ ราชา อสทฺทหนฺโต ‘‘มา เอวํ อวจา’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน เตน ‘‘สเจ เม น สทฺทหถ, ตสฺสาคมนกาเล วาตปาเนน โอโลเกถฯ อถาเนน สกลนครสฺส อตฺตโน หตฺเถ กตภาวํ ปสฺสิสฺสถา’’ติ วุตฺเต ราชา ตสฺส อฑฺฑการกปริสํ ทิสฺวา ‘‘เอตสฺเสว ปริสา’’ติ สญฺญาย ภิชฺชิตฺวา ‘‘กิํ กโรม
ราชา โพธิสตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ปณฺฑิต, มยฺหํ ปุราณอุยฺยาเน จิรํ กีฬิมฺห, อิทานิ นวอุยฺยาเน กีฬิตุกามมฺห, สฺเว กีฬิสฺสาม, อุยฺยานํ โน มาเปหิ, สเจ มาเปตุํ น สกฺขิสฺสสิ, ชีวิตํ เต นตฺถี’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘กาฬเกน ลญฺชํ อลภมาเนน ราชา อนฺตเร ปริภินฺโน ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ‘‘สกฺโกนฺโต ชานิสฺสามิ, มหาราชา’’ติ วตฺวา เคหํ คนฺตฺวา สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา จินฺตยมาโน สยเน นิปชฺชิ, สกฺกสฺส ภวนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ สกฺโก
ปุนทิวเส โพธิสตฺโต อุยฺยานํ ปจฺจกฺขโต ทิสฺวา คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ – ‘‘นิฏฺฐิตํ เต, มหาราช, อุยฺยานํ, กีฬสฺสู’’ติฯ ราชา คนฺตฺวา อฏฺฐารสหตฺเถน มโนสิลาวณฺเณน ปากาเรน ปริกฺขิตฺตํ ทฺวารฏฺฏาลกสมฺปนฺนํ ปุปฺผผลภารภริตนานารุกฺขปฏิมณฺฑิตํ
ปุนทิวเส โพธิสตฺโต ตมฺปิ ปจฺจกฺขํ กตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ – ‘‘มาปิตา, เทว, โปกฺขรณี’’ติฯ ราชา ตมฺปิ ทิสฺวา ‘‘อิทานิ กิํ กโรมา’’ติ กาฬกํ ปุจฺฉิฯ ‘‘อุยฺยานสฺส อนุจฺฉวิกํ เคหํ มาเปตุํ อาณาเปหิ, เทวา’’ติฯ ราชา โพธิสตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อิทานิ, อาจริย, อิมสฺส อุยฺยานสฺส เจว โปกฺขรณิยา จ อนุจฺฉวิกํ สพฺพทนฺตมยํ เคหํ มาเปหิ, โน เจ มาเปสฺสสิ, ชีวิตํ เต นตฺถี’’ติ อาหฯ อถสฺส สกฺโก เคหมฺปิ มาเปสิฯ โพธิสตฺโต ปุนทิวเส ตมฺปิ ปจฺจกฺขํ กตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ตมฺปิ ทิสฺวา ‘‘อิทานิ กิํ กโรมา’’ติ กาฬกํ ปุจฺฉิฯ ‘‘เคหสฺส อนุจฺฉวิกํ มณิํ มาเปตุํ อาณาเปหิ, มหาราชา’’ติ อาหฯ ราชา โพธิสตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ปณฺฑิต, อิมสฺส ทนฺตมยเคหสฺส อนุจฺฉวิกํ มณิํ มาเปหิ, มณิอาโลเกน วิจริสฺสามฯ สเจ มาเปตุํ น สกฺโกสิ, ชีวิตํ เต นตฺถี’’ติ อาหฯ อถสฺส สกฺโก มณิมฺปิ มาเปสิฯ
โพธิสตฺโต
สกฺโก ตํ การณํ ญตฺวา วนจรโก วิย หุตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, ตฺวํ สุขุมาโล, อทิฏฺฐปุพฺพทุกฺขรูโป วิย อิมํ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา กิํ กโรนฺโต นิสินฺโนสี’’ติ อิมมตฺถํ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –
๑๓๖.
‘‘สุขํ ชีวิตรูโปสิ, รฏฺฐา วิวนมาคโต;
โส เอกโก รุกฺขมูเล, กปโณ วิย ฌายสี’’ติฯ
ตตฺถ สุขํ ชีวิตรูโปสีติ ตฺวํ สุเขน ชีวิตสทิโส สุเขธิโต สุขปริหโต วิยฯ รฏฺฐาติ อากิณฺณมนุสฺสฏฺฐานาฯ วิวนมาคโตติ นิรุทกฏฺฐานํ อรญฺญํ ปวิฏฺโฐฯ รุกฺขมูเลติ รุกฺขสมีเปฯ กปโณ วิย ฌายสีติ กปโณ วิย เอกโก นิสินฺโน ฌายสิ ปชฺฌายสิ, กิํ นาเมตํ จินฺเตสีติ ปุจฺฉิฯ
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –
๑๔๐.
‘‘สุขํ
โส เอกโก รุกฺขมูเล, กปโณ วิย ฌายามิ;
สตํ ธมฺมํ อนุสฺสร’’นฺติฯ
ตตฺถ สตํ ธมฺมํ อนุสฺสรนฺติ, สมฺม, สจฺจเมตํ, อหํ สุขํ ชีวิตรูโป รฏฺฐา จ วิวนมาคโต, โสหํ เอกโกว อิมสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา กปโณ วิย ฌายามิฯ ยํ ปน วเทสิ ‘‘กิํ นาเมตํ จินฺเตสี’’ติ, ตํ เต ปเวเทมิ ‘‘สตํ ธมฺม’’นฺติฯ อหญฺหิ สตํ ธมฺมํ อนุสฺสรนฺโต อิธ นิสินฺโนฯ สตํ ธมฺมนฺติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ สตํ สปฺปุริสานํ ปณฺฑิตานํ ธมฺมํฯ ลาโภ อลาโภ ยโส อยโส นินฺทา ปสํสา สุขํ ทุกฺขนฺติ อยญฺหิ อฏฺฐวิโธ โลกธมฺโมฯ อิมินา ปน อพฺภาหตา สนฺโต น กมฺปนฺติ น ปเวเธนฺติ, อยเมตฺถ อกมฺปนสงฺขาโต สตํ ธมฺโม อิมํ อนุสฺสรนฺโต นิสินฺโนมฺหีติ ทีเปติฯ
อถ
โพธิสตฺโต เคหํ
‘‘อนุสูยโก
นิสฺเนหโก อหํ เทว, อกฺโกธนํ อธิฏฺฐิโต’’ติฯ
‘‘มยฺหญฺหิ, มหาราช, อุสูยา นาม นตฺถิ, มชฺชํ เม น ปิวิตปุพฺพํ, ปเรสุ เม สฺเนโห วา โกโธ วา น ภูตปูพฺโพฯ อิเมหิ จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโตมฺหี’’ติฯ
อถ นํ ราชา, โภ ฉตฺตปาณิ, ‘‘อนุสูยโกสฺมี’’ติ วทสีติฯ ‘‘อาม, เทว, อนุสูยโกมฺหี’’ติฯ ‘‘กิํ อารมฺมณํ ทิสฺวา อนุสูยโก ชาโตสี’’ติ? ‘‘สุณาหิ เทวา’’ติ อตฺตโน อนุสูยกการณํ กเถนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘อิตฺถิยา
โส มํ อตฺเถ นิเวเทสิ, ตสฺมาหํ อนุสูยโก’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – อหํ, เทว, ปุพฺเพ อิมสฺมิํเยว พาราณสินคเร ตาทิโสว ราชา หุตฺวา อิตฺถิยา การณา ปุโรหิตํ พนฺธาเปสิํฯ
‘‘อพทฺธา ตตฺถ พชฺฌนฺติ, ยตฺถ พาลา ปภาสเร;
พทฺธาปิ ตตฺถ มุจฺจนฺติ, ยตฺถ ธีรา ปภาสเร’’ติฯ (ชา. ๑.๑.๑๒๐) –
อิมสฺมิญฺหิ
‘‘อิตฺถิยา การณา ราช, พนฺธาเปสิํ ปุโรหิตํ;
โส มํ อตฺเถ นิเวเทสิ, ตสฺมาหํ อนุสูยโก’’ติฯ
ตทา ปน โสหํ จินฺเตสิํ – ‘‘อหํ โสฬส สหสฺสอิตฺถิโย ปหาย เอตํ เอกเมว กิเลสวเสน สงฺคณฺหนฺโตปิ สนฺตปฺเปตุํ นาสกฺขิํ, เอวํ ทุปฺปูรณียานํ อิตฺถีนํ กุชฺฌนํ นาม นิวตฺถวตฺเถ
อถ นํ ราชา ‘‘สมฺม ฉตฺตปาณิ, กิํ อารมฺมณํ ทิสฺวา อมชฺชโป ชาโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ตํ การณํ อาจิกฺขนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘มตฺโต
ตสฺส โสเกนหํ ผุฏฺโฐ, มชฺชปานํ วิวชฺชยิ’’นฺติฯ
อหํ, มหาราช, ปุพฺเพ ตาทิโส พาราณสิราชา หุตฺวา มชฺเชน วินา วตฺติตุํ นาสกฺขิํ, อมํสกภตฺตมฺปิ ภุญฺชิตุํ นาสกฺขิํฯ นคเร อุโปสถทิวเสสุ มาฆาโต โหติ, ภตฺตการโก ปกฺขสฺส เตรสิยญฺเญว มํสํ คเหตฺวา ฐเปสิ, ตํ ทุนฺนิกฺขิตฺตํ สุนขา ขาทิํสุฯ ภตฺตการโก อุโปสถทิวเส มํสํ อลภิตฺวา รญฺโญ นานคฺครสโภชนํ ปจิตฺวา ปาสาทํ อาโรเปตฺวา อุปนาเมตุํ อสกฺโกนฺโต เทวิํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทวิ, อชฺช เม มํสํ น ลทฺธํ, อมํสกโภชนํ นาม อุปนาเมตุํ น สกฺโกมิ, กินฺติ กโรมี’’ติ อาหฯ ‘‘ตาต, มยฺหํ ปุตฺโต รญฺญา ปิโย มนาโป, ปุตฺตํ เม ทิสฺวา ราชา ตเมว จุมฺพนฺโต ปริสฺสชนฺโต อตฺตโน
ราชา ภุญฺชิตฺวา สยนปิฏฺเฐ นิทฺทํ อุปคนฺตฺวา ปจฺจูสกาเล ปพุชฺฌิตฺวา วิคตมโท ‘‘ปุตฺตํ เม อาเนถา’’ติ อาหฯ ตสฺมิํ กาเล เทวี กนฺทมานา ปาทมูเล ปติฯ ‘‘กิํ, ภทฺเท’’ติ จ วุตฺเต
อถ นํ ราชา ‘‘กิํ ปน, สมฺม ฉตฺตปาณิ, อารมฺมณํ ทิสฺวา นิสฺเนโห ชาโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ตํ การณํ อาจิกฺขนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘กิตวาโส นามหํ ราช, ปุตฺโต ปจฺเจกโพธิ เม;
ปตฺตํ ภินฺทิตฺวา จวิโต, นิสฺเนโห ตสฺส การณา’’ติฯ
มหาราช, ปุพฺเพ อหํ พาราณสิยํเยว กิตวาโส นาม ราชาฯ ตสฺส เม ปุตฺโต วิชายิฯ ลกฺขณปาฐกา ตํ ทิสฺวา ‘‘มหาราช, อยํ กุมาโร ปานียํ อลภิตฺวา มริสฺสตี’’ติ อาหํสุฯ ‘‘ทุฏฺฐกุมาโร’’ติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต โอปรชฺชํ กาเรสิ, ราชา กุมารํ ปุรโต วา ปจฺฉโต วา กตฺวา วิจริ, ปานียํ อลภิตฺวา มรณภเยน จสฺส จตูสุ ทฺวาเรสุ อนฺโตนคเรสุ จ ตตฺถ ตตฺถ โปกฺขรณิโย กาเรสิ, จตุกฺกาทีสุ มณฺฑเป กาเรตฺวา ปานียจาฏิโย ฐปาเปสิฯ โส เอกทิวเส อลงฺกตปฏิยตฺโต ปาโตว อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค ปจฺเจกพุทฺธํ ปสฺสิฯ มหาชโนปิ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ตเมว วนฺทติ
กุมาโร จินฺเตสิ – ‘‘มาทิเสน สทฺธิํ คจฺฉนฺตา อิมํ มุณฺฑกํ วนฺทนฺติ ปสํสนฺติ, อญฺชลิญฺจสฺส ปคฺคณฺหนฺตี’’ติฯ โส กุปิโต หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห ปจฺเจกพุทฺธํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ลทฺธํ เต, สมณ, ภตฺต’’นฺติ วตฺวา ‘‘อาม, กุมารา’’ติ วุตฺเต ตสฺส หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา ภูมิยํ ปาเตตฺวา สทฺธิํ ภตฺเตน มทฺทิตฺวา ปาทปฺปหาเรน จุณฺณวิจุณฺณํ อกาสิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ ‘‘นฏฺโฐ วตายํ สตฺโต’’ติ ตสฺส มุขํ โอโลเกสิฯ กุมาโร ‘‘อหํ, สมณ, กิตวาสรญฺโญ ปุตฺโต, นาเมน ทุฏฺฐกุมาโร นาม, ตฺวํ เม กุทฺโธ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกนฺโต กิํ กริสฺสสี’’ติ อาหฯ
ปจฺเจกพุทฺโธ
ตตฺถ ปุตฺโต ปจฺเจกโพธิ เมฯ ปตฺตํ ภินฺทิตฺวา จวิโตติ มม ปุตฺโต ปจฺเจกโพธิปตฺตํ ภินฺทิตฺวา จวิโตติ อตฺโถฯ นิสฺเนโห ตสฺส การณาติ ตทา อุปฺปนฺนสฺเนหวตฺถุสฺส การณา อหํ นิสฺเนโห ชาโตติ อตฺโถฯ
อถ นํ ราชา ‘‘กิํ ปน, สมฺม, อารมฺมณํ ทิสฺวา นิกฺโกโธ ชาโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ตํ การณํ อาจิกฺขนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘อรโก หุตฺวา เมตฺตจิตฺตํ, สตฺต วสฺสานิ ภาวยิํ;
สตฺต กปฺเป พฺรหฺมโลเก, ตสฺมา อกฺโกธโน อห’’นฺติฯ
ตสฺสตฺโถ – อหํ, มหาราช, อรโก นาม ตาปโส หุตฺวา สตฺต วสฺสานิ เมตฺตจิตฺตํ ภาเวตฺวา สตฺต สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป พฺรหฺมโลเก วสิํ, ตสฺมา อหํ ทีฆรตฺตํ เมตฺตาภาวนาย อาจิณฺณปริจิณฺณตฺตา อกฺโกธโน ชาโตติฯ
เอวํ ฉตฺตปาณินา อตฺตโน จตูสุ องฺเคสุ กถิเตสุ ราชา ปริสาย อิงฺคิตสญฺญํ อทาสิฯ ตงฺขณญฺเญว อมจฺจา จ พฺราหฺมณคหปติกาทโย
สตฺถา
ธมฺมธชชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
พีรณถมฺภวคฺโค สตฺตโมฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
โสมทตฺตญฺจ อุจฺฉิฏฺฐํ, กุรุ ปุณฺณนทีปิ จ;
กจฺฉปมจฺฉเสคฺคุ จ, กูฏวาณิชครหิ;
ธมฺมธชนฺติ เต ทสฯ
๘. กาสาววคฺโค
[๒๒๑] ๑. กาสาวชาตกวณฺณนา
อนิกฺกสาโว กาสาวนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ปน ราชคเห สมุฏฺฐิตํฯ เอกสฺมิํ สมเย ธมฺมเสนาปติ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ เวฬุวเน วิหรติฯ เทวทตฺโตปิ อตฺตโน อนุรูปาย ทุสฺสีลปริสาย ปริวุโต คยาสีเส วิหรติฯ ตสฺมิํ สมเย ราชคหวาสิโน ฉนฺทกํ สงฺฆริตฺวา ทานํ สชฺชยิํสุฯ อเถโก โวหารตฺถาย อาคตวาณิโช อิมํ สาฏกํ วิสฺสชฺเชตฺวา ‘‘มมฺปิ ปตฺติกํ กโรถา’’ติ มหคฺฆํ คนฺธกาสาวํ อทาสิฯ นาครา มหาทานํ ปวตฺตยิํสุ, สพฺพํ ฉนฺทเกน สงฺกฑฺฒิตํ กหาปเณเหว นิฏฺฐาสิฯ โส สาฏโก อติเรโก อโหสิฯ มหาชโน สนฺนิปติตฺวา ‘‘อยํ คนฺธกาสาวสาฏโก อติเรโกฯ กสฺส นํ เทม, กิํ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส, อุทาหุ เทวทตฺตสฺสา’’ติ มนฺตยิํสุฯ
ตตฺเถเก ‘‘สาริปุตฺตตฺเถรสฺสา’’ติ อาหํสุฯ อปเร ‘‘สาริปุตฺตตฺเถโร กติปาหํ วสิตฺวา ยถารุจิ ปกฺกมิสฺสติ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส หตฺถิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อสีติสหสฺสมตฺตวารณปริวาโร ยูถปติ หุตฺวา อรญฺญายตเน วสติฯ อเถโก ทุคฺคตมนุสฺโส พาราณสิยํ วิหรนฺโต ทนฺตการวีถิยํ ทนฺตกาเร ทนฺตวลยาทีนิ กโรนฺเต ทิสฺวา
โพธิสตฺโต ปริคฺคณฺหนฺโต ‘‘ปจฺเจกพุทฺธเวสํ คเหตฺวา หตฺถิวีถิปริยนฺเต เอโก ปุริโส ติฏฺฐติ, กจฺจิ นุ โข โส มาเรติ, ปริคฺคณฺหิสฺสามิ น’’นฺติ เอกทิวสํ หตฺถี ปุรโต กตฺวา สยํ
๑๔๑.
‘‘อนิกฺกสาโว กาสาวํ, โย วตฺถํ ปริทหิสฺสติ;
อเปโต ทมสจฺเจน, น โส กาสาวมรหติฯ
๑๔๒.
‘‘โย
อุเปโต ทมสจฺเจน, ส เว กาสาวมรหตี’’ติฯ
ตตฺถ อนิกฺกสาโวติ กสาโว วุจฺจติ ราโค โทโส โมโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเฐยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท, สพฺเพ อกุสลา ธมฺมา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺพํ ภวคามิกมฺมํ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ, เอโส กสาโว นามฯ โส ยสฺส ปุคฺคลสฺส อปฺปหีโน สนฺตานโต อนิสฺสฏฺโฐ อนิกฺขนฺโต, โส อนิกฺกสาโว นามฯ กาสาวนฺติ กสายรสปีตํ อรหทฺธชภูตํฯ โย วตฺถํ ปริทหิสฺสตีติ โย เอวรูโป หุตฺวา เอวรูปํ วตฺถํ ปริทหิสฺสติ นิวาเสติ เจว ปารุปติ จฯ อเปโต ทมสจฺเจนาติ อินฺทฺริยทมสงฺขาเตน ทเมน จ นิพฺพานสงฺขาเตน จ ปรมตฺถสจฺเจน อเปโต ปริวชฺชิโตฯ นิสฺสกฺกตฺเถ วา กรณวจนํ, เอตสฺมา ทมสจฺจา อเปโตติ อตฺโถฯ ‘‘สจฺจ’’นฺติ เจตฺถ วจีสจฺจํ น โส กาสาวมรหตีติ โส ปุคฺคโล อนิกฺกสาวตฺตา อรหทฺธชํ กาสาวํ น อรหติ อนนุจฺฉวิโก เอตสฺสฯ
โย จ วนฺตกสาวสฺสาติ โย ปน ปุคฺคโล ยถาวุตฺตสฺเสว กสาวสฺส วนฺตตฺตา วนฺตกสาโว อสฺสฯ สีเลสุ สุสมาหิโตติ มคฺคสีเลสุ เจว ผลสีเลสุ จ สมฺมา อาหิโต, อาเนตฺวา ฐปิโต วิย เตสุ ปติฏฺฐิโตฯ เตหิ สีเลหิ สมงฺคีภูตสฺเสตํ อธิวจนํฯ อุเปโตติ สมนฺนาคโตฯ ทมสจฺเจนาติ วุตฺตปฺปกาเรน ทเมน จ สจฺเจน จฯ ส เว กาสาวมรหตีติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล อิมํ อรหทฺธชํ กาสาวํ อรหติฯ
เอวํ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา หตฺถิมารกปุริโส เทวทตฺโต อโหสิ, ยูถปติ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กาสาวชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
[๒๒๒] ๒. จูฬนนฺทิยชาตกวณฺณนา
อิทํ ตทาจริยวโจติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกทิวสญฺหิ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต นาม กกฺขโฬ ผรุโส สาหสิโก สมฺมาสมฺพุทฺเธ อภิมาเร ปโยเชสิ, สิลํ ปวิชฺฌิ, นาฬาคิริํ ปโยเชสิ, ขนฺติเมตฺตานุทฺทยมตฺตมฺปิสฺส ตถาคเต นตฺถี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต กกฺขโฬ ผรุโส นิกฺการุณิโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส มหานนฺทิโย นาม วานโร อโหสิ, กนิฏฺฐภาติโก ปนสฺส จูฬนนฺทิโย นามฯ เต อุโภปิ อสีติสหสฺสวานรปริวารา หิมวนฺตปเทเส อนฺธมาตรํ ปฏิชคฺคนฺตา วาสํ กปฺเปสุํฯ เต มาตรํ สยนคุมฺเพ ฐเปตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา มธุรานิ ผลาผลานิ มาตุยา เปเสนฺติฯ อาหรณกวานรา
อเถโก พาราณสิวาสี พฺราหฺมณมาณโว ตกฺกสิลายํ ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ‘‘คมิสฺสามี’’ติ อาจริยํ อาปุจฺฉิฯ อาจริโย องฺควิชฺชานุภาเวน ตสฺส กกฺขฬผรุสสาหสิกภาวํ ญตฺวา ‘‘ตาต, ตฺวํ กกฺขโฬ ผรุโส สาหสิโก, เอวรูปานํ น สพฺพกาลํ เอกสทิสเมว อิชฺฌติ, มหาวินาสํ มหาทุกฺขํ ปาปุณิสฺสสิ, มา ตฺวํ กกฺขโฬ โหหิ, ปจฺฉานุตาปนการณํ กมฺมํ มา กรี’’ติ
ตสฺมิํ ขเณ อุโภปิ เต ภาตโร มาตรํ ผลานิ ขาทาเปตฺวา ปุรโต กตฺวา วิฏปพฺภนฺตเร นิสินฺนา ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ โน มาตรํ กริสฺสตี’’ติ สาขนฺตเร นิลียิํสุฯ โสปิ โข สาหสิกปุริโส รุกฺขมูลํ อาคนฺตฺวา ตํ เตสํ มาตรํ ชราทุพฺพลํ อนฺธํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘กิํ เม ตุจฺฉหตฺถคมเนน อิมํ มกฺกฏิํ วิชฺฌิตฺวา คเหตฺวา คมิสฺสามี’’ติฯ โส
อถสฺส ปาปปุริสสฺส เคเห อสนิ ปติตฺวา ภริยญฺจ ทฺเว ทารเก จ เคเหเนว สทฺธิํ ฌาเปสิ, ปิฏฺฐิวํสถูณมตฺตํ อวสิสฺสิฯ อถสฺส นํ คามทฺวาเรเยว เอโก ปุริโส ทิสฺวา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ โส ปุตฺตทารโสเกน
๑๔๓.
‘‘อิทํ ตทาจริยวโจ, ปาราสริโย ยทพฺรวิ;
มาสุ ตฺวํ อกริ ปาปํ, ยํ ตฺวํ ปจฺฉา กตํ ตเปฯ
๑๔๔.
‘‘ยานิ กโรติ ปุริโส, ตานิ อตฺตนิ ปสฺสติ;
กลฺยาณการี กลฺยาณํ, ปาปการี จ ปาปกํ;
ยาทิสํ วปเต พีชํ, ตาทิสํ หรเต ผล’’นฺติฯ
ตสฺสตฺโถ – ยํ ปาราสริโย พฺราหฺมโณ อพฺรวิ – ‘‘มาสุ ตฺวํ ปาปํ อกรี, ยํ กตํ ปจฺฉา ตฺวญฺเญว ตเปยฺยา’’ติ, อิทํ ตํ อาจริยสฺส วจนํฯ ยานิ กายวจีมโนทฺวาเรหิ กมฺมานิ ปุริโส กโรติ, เตสํ วิปากํ ปฏิลภนฺโต ตานิเยว อตฺตนิ ปสฺสติฯ กลฺยาณกมฺมการี กลฺยาณํ ผลมนุโภติ, ปาปการี จ ปาปกเมว หีนํ ลามกํ อนิฏฺฐผลํ อนุโภติฯ โลกสฺมิมฺปิ หิ ยาทิสํ วปเต พีชํ, ตาทิสํ หรเต ผลํ, พีชานุรูปํ พีชานุจฺฉวิกเมว ผลํ หรติ คณฺหาติ อนุภวตีติฯ อิติ โส ปริเทวนฺโต ปถวิํ ปวิสิตฺวา อวีจิมหานิรเย นิพฺพตฺติฯ
สตฺถา
จูฬนนฺทิยชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
[๒๒๓] ๓. ปุฏภตฺตชาตกวณฺณนา
นเม นมนฺตสฺส ภเช ภชนฺตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุฏุมฺพิกํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถินครวาสี กิเรโก กุฏุมฺพิโก เอเกน ชนปทกุฏุมฺพิเกน สทฺธิํ โวหารํ อกาสิฯ โส
สตฺถาปิ เตสญฺเญว อาคมนํ โอโลเกนฺโต มคฺคํ คเหตฺวา ฐิตลุทฺทโก วิย คนฺธกุฏิฉายาย นิสีทิ, เต สตฺถารํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิํสุฯ สตฺถา เตหิ สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กิํ, อุปาสิเก, อยํ เต ภตฺตา หิตกาโม สสฺเนโห’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภนฺเต, อหํ เอตสฺส สสฺเนหา, อยํ ปน มยฺหํ นิสฺเนโห, ติฏฺฐนฺตุ อญฺเญปิ ทิวสา, อชฺเชเวส อนฺตรามคฺเค ปุฏภตฺตํ ลภิตฺวา มยฺหํ อทตฺวา อตฺตนาว ภุญฺชี’’ติฯ ‘‘อุปาสิเก, นิจฺจกาลมฺปิ ตฺวํ เอตสฺส หิตกามา สสฺเนหา, อยํ ปน นิสฺเนโหวฯ ยทา ปน ปณฺฑิเต นิสฺสาย ตว คุเณ ชานาติ, ตทา เต สพฺพิสฺสริยํ นิยฺยาเทตี’’ติ วตฺวา ตาย ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต
โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ เทวี รญฺโญ พหูปการา สสฺเนหา, ราชา ปเนตํ กิสฺมิญฺจิ น มญฺญติ, สกฺการสมฺมานมสฺสา กาเรสฺสามี’’ติ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา อุปจารํ กตฺวา เอกมนฺตํ ฐตฺวา ‘‘กิํ, ตาตา’’ติ วุตฺเต ‘‘กถํ สมุฏฺฐาเปตุํ มยํ, เทวิ, ตุมฺเห อุปฏฺฐหาม, กิํ นาม มหลฺลกานํ ปิตูนํ วตฺถขณฺฑํ วา ภตฺตปิณฺฑํ วา ทาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ ‘‘ตาต, อหํ อตฺตนาว กิญฺจิ น ลภามิ, ตุมฺหากํ กิํ ทสฺสามิ, นนุ ลภนกาเล อทาสิํ, อิทานิ ปน เม ราชา น กิญฺจิ เทติฯ ติฏฺฐตุ อญฺญํ ทานํ, รชฺชํ คณฺหิตุํ อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค ภตฺตปุฏํ ลภิตฺวา ภตฺตมตฺตมฺปิ เม อทตฺวา อตฺตนาว ภุญฺชี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน, อมฺม, รญฺโญ สนฺติเก เอวํ กเถตุํ สกฺขิสฺสถา’’ติ? ‘‘สกฺขิสฺสามิ, ตาตา’’ติฯ ‘‘เตน หิ อชฺเชว มม รญฺโญ สนฺติเก ฐิตกาเล มยิ ปุจฺฉนฺเต เอวํ กเถถ อชฺเชว โว คุณํ ชานาเปสฺสามี’’ติ เอวํ วตฺวา โพธิสตฺโต ปุริมตรํ คนฺตฺวา รญฺโญ สนฺติเก อฏฺฐาสิฯ สาปิ คนฺตฺวา รญฺโญ สมีเป อฏฺฐาสิฯ
อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘อมฺม, ตุมฺเห อติวิย กกฺขฬา, กิํ นาม ปิตูนํ วตฺถขณฺฑํ วา ภตฺตปิณฺฑมตฺตํ วา ทาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ ‘‘ตาต, อหเมว รญฺโญ สนฺติกา กิญฺจิ น ลภามิ, ตุมฺหากํ กิํ ทสฺสามี’’ติ? ‘‘นนุ อคฺคมเหสิฏฺฐานํ เต ลทฺธ’’นฺติ? ‘‘ตาต, กิสฺมิญฺจิ สมฺมาเน อสติ อคฺคมเหสิฏฺฐานํ กิํ กริสฺสติ, อิทานิ เม ตุมฺหากํ ราชา กิํ ทสฺสติ, โส อนฺตรามคฺเค ภตฺตปุฏํ ลภิตฺวา ตโต กิญฺจิ อทตฺวา
๑๔๕.
‘‘นเม นมนฺตสฺส ภเช ภชนฺตํ, กิจฺจานุกุพฺพสฺส กเรยฺย กิจฺจํ;
นานตฺถกามสฺส กเรยฺย อตฺถํ, อสมฺภชนฺตมฺปิ น สมฺภเชยฺยฯ
๑๔๖.
‘‘จเช จชนฺตํ วนถํ น กยิรา, อเปตจิตฺเตน น สมฺภเชยฺย;
ทิโช ทุมํ ขีณผลนฺติ ญตฺวา, อญฺญํ สเมกฺเขยฺย มหา หิ โลโก’’ติฯ
ตตฺถ นเม นมนฺตสฺส ภเช ภชนฺตนฺติ โย อตฺตโน นมติ, ตสฺเสว ปฏินเมยฺยฯ โย จ ภชติ, ตเมว ภเชยฺยฯ กิจฺจานุกุพฺพสฺส กเรยฺย กิจฺจนฺติ อตฺตโน อุปฺปนฺนกิจฺจํ อนุกุพฺพนฺตสฺเสว ตสฺสปิ อุปฺปนฺนกิจฺจํ ปฏิกเรยฺยฯ จเช จชนฺตํ วนถํ น กยิราติ อตฺตานํ ชหนฺตํ ชเหยฺเยว, ตสฺมิํ ตณฺหาสงฺขาตํ วนถํ น กเรยฺยฯ อเปตจิตฺเตนาติ วิคตจิตฺเตน วิปลฺลตฺถจิตฺเตนฯ น สมฺภเชยฺยาติ ตถารูเปน สทฺธิํ น สมาคจฺเฉยฺยฯ ทิโช ทุมนฺติ ยถา สกุโณ ปุพฺเพ ผลิตมฺปิ รุกฺขํ ผเล ขีเณ ‘‘ขีณผโล อย’’นฺติ ญตฺวา ตํ ฉฑฺเฑตฺวา อญฺญํ สเมกฺขติ ปริเยสติ, เอวํ อญฺญํ สเมกฺเขยฺยฯ มหา หิ เอส โลโก, อถ ตุมฺเห สสฺเนหํ เอกํ ปุริสํ ลภิสฺสถาติฯ
ตํ สุตฺวา พาราณสิราชา เทวิยา สพฺพิสฺสริยํ อทาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย สมคฺคา สมฺโมทมานา วสิํสุฯ
สตฺถา
ปุฏภตฺตชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
[๒๒๔] ๔. กุมฺภิลชาตกวณฺณนา
ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ
๑๔๗.
‘‘ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา, วานรินฺท ยถา ตว;
สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ทิฏฺฐํ โส อติวตฺตติฯ
๑๔๘.
‘‘ยสฺส เจเต น วิชฺชนฺติ, คุณา ปรมภทฺทกา;
สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ทิฏฺฐํ โส นาติวตฺตตี’’ติฯ
ตตฺถ คุณา ปรมภทฺทกาติ ยสฺส เอเต ปรมภทฺทกา จตฺตาโร ราสฏฺเฐน ปิณฺฑฏฺเฐน คุณา น วิชฺชนฺติ, โส ปจฺจามิตฺตํ อติกฺกมิตุํ น สกฺโกตีติฯ เสสเมตฺถ สพฺพํ เหฏฺฐา กุมฺภิลชาตเก วุตฺตนยเมว สทฺธิํ สโมธาเนนาติฯ
กุมฺภิลชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
[๒๒๕] ๕. ขนฺติวณฺณชาตกวณฺณนา
อตฺถิ เม ปุริโส, เทวาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลราชานํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส กิเรโก พหูปกาโร อมจฺโจ อนฺเตปุเร ปทุสฺสิฯ ราชา ‘‘อุปการโก เม’’ติ ญตฺวาปิ อธิวาเสตฺวา สตฺถุ อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘โปราณกราชาโนปิ, มหาราช, เอวํ อธิวาเสสุํเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอโก อมจฺโจ ตสฺส อนฺเตปุเร ปทุสฺสิ, อมจฺจสฺสาปิ เสวโก ตสฺส เคเห ปทุสฺสิฯ โส ตสฺส อปราธํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ตํ อาทาย รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เทว, เอโก เม อุปฏฺฐาโก สพฺพกิจฺจการโก
๑๔๙.
‘‘อตฺถิ เม ปุริโส เทว, สพฺพกิจฺเจสุ พฺยาวโฏ;
ตสฺส เจโกปราธตฺถิ, ตตฺถ ตฺวํ กินฺติ มญฺญสี’’ติฯ
ตตฺถ ตสฺส เจโกปราธตฺถีติ ตสฺส จ ปุริสสฺส เอโก อปราโธ อตฺถิฯ ตตฺถ ตฺวํ กินฺติ มญฺญสีติ ตตฺถ ตสฺส ปุริสสฺส อปราเธ ตฺวํ ‘‘กิํ กาตพฺพ’’นฺติ มญฺญสิ, ยถา เต จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตทนุรูปมสฺส ทณฺฑํ ปเณหีติ ทีเปติฯ
ตํ สุตฺวา ราชา ทุติยํ คาถมาห –
๑๕๐.
‘‘อมฺหากมฺปตฺถิ ปุริโส, เอทิโส อิธ วิชฺชติ;
ทุลฺลโภ องฺคสมฺปนฺโน, ขนฺติรสฺมาก รุจฺจตี’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – อมฺหากมฺปิ ราชูนํ สตํ เอทิโส พหูปกาโร อคาเร ทุสฺสนกปุริโส อตฺถิ, โส จ โข อิธ วิชฺชติ, อิทานิปิ อิเธว สํวิชฺชติ, มยํ ราชาโนปิ สมานา ตสฺส พหูปการตํ สนฺธาย อธิวาเสม, ตุยฺหํ ปน อรญฺโญปิ สโต อธิวาสนภาโร ชาโตฯ องฺคสมฺปนฺโน หิ สพฺเพหิ คุณโกฏฺฐาเสหิ สมนฺนาคโต ปุริโส นาม ทุลฺลโภ, เตน การเณน อสฺมากํ เอวรูเปสุ ฐาเนสุ อธิวาสนขนฺติเยว รุจฺจตีติฯ
อมจฺโจ อตฺตานํ สนฺธาย รญฺโญ วุตฺตภาวํ ญตฺวา ตโต ปฏฺฐาย อนฺเตปุเร ปทุสฺสิตุํ น วิสหิ, โสปิสฺส เสวโก รญฺโญ อาโรจิตภาวํ ญตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ตํ กมฺมํ กาตุํ น วิสหิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อหเมว พาราณสิราชา อโหสิ’’นฺติฯ โสปิ อมจฺโจ รญฺโญ สตฺถุ กถิตภาวํ ญตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ตํ กมฺมํ กาตุํ นาสกฺขีติฯ
ขนฺติวณฺณชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
[๒๒๖] ๖. โกสิยชาตกวณฺณนา
กาเล นิกฺขมนา สาธูติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลราชานํ อารพฺภ กเถสิฯ โกสลราชา ปจฺจนฺตวูปสมนตฺถาย อกาเล นิกฺขมิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ
สตฺถา
๑๕๑.
‘‘กาเล นิกฺขมนา สาธุ, นากาเล สาธุ นิกฺขโม;
อกาเลน หิ นิกฺขมฺม, เอกกมฺปิ พหุชฺชโน;
น กิญฺจิ อตฺถํ โชเตติ, ธงฺกเสนาว โกสิยํฯ
๑๕๒.
‘‘ธีโร จ วิธิวิธานญฺญู, ปเรสํ วิวรานุคู;
สพฺพามิตฺเต วสีกตฺวา, โกสิโยว สุขี สิยา’’ติฯ
ตตฺถ กาเล นิกฺขมนา สาธูติ, มหาราช, นิกฺขมนา นาม นิกฺขมนํ วา ปรกฺกมนํ วา ยุตฺตปยุตฺตกาเล สาธุฯ นากาเล สาธุ นิกฺขโมติ อกาเล ปน อตฺตโน วสนฏฺฐานโต อญฺญตฺถ คนฺตุํ นิกฺขโม นาม นิกฺขมนํ วา ปรกฺกมนํ วา น สาธุฯ ‘‘อกาเลน หี’’ติอาทีสุ จตูสุ ปเทสุ ปฐเมน สทฺธิํ ตติยํ, ทุติเยน จตุตฺถํ โยเชตฺวา เอวํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อตฺตโน วสนฏฺฐานโต หิ โกจิ ปุริโส อกาเลน นิกฺขมิตฺวา วา ปรกฺกมิตฺวา วา น กิญฺจิ อตฺถํ โชเตติ, อตฺตโน อปฺปมตฺตกมฺปิ วุฑฺฒิํ อุปฺปาเทตุํ น สกฺโกติ, อถ โข เอกกมฺปิ พหุชฺชโน พหุปิ โส ปจฺจตฺถิกชโน เอตํ อกาเล นิกฺขมนฺตํ วา ปรกฺกมนฺตํ วา เอกกํ ปริวาเรตฺวา มหาวินาสํ ปาเปติฯ ตตฺรายํ อุปมา – ธงฺกเสนาว โกสิยํ, ยถา อยํ ธงฺกเสนา อิมํ อกาเล นิกฺขมนฺตญฺจ ปรกฺกมนฺตญฺจ โกสิยํ ตุณฺเฑหิ วิตุทนฺติ มหาวินาสํ ปาเปนฺติ, ตถา ตสฺมา ติรจฺฉานคเต อาทิํ กตฺวา เกนจิ อกาเล อตฺตโน วสนฏฺฐานโต น นิกฺขมิตพฺพํ น ปรกฺกมิตพฺพนฺติฯ
ทุติยคาถาย ธีโรติ ปณฺฑิโตฯ วิธีติ โปราณกปณฺฑิเตหิ ฐปิตปเวณีฯ วิธานนฺติ โกฏฺฐาโส วา สํวิทหนํ วาฯ วิวรานุคูติ วิวรํ อนุคจฺฉนฺโต ชานนฺโตฯ สพฺพามิตฺเตติ วสีกตฺวาติ อตฺตโน วเส กตฺวาฯ โกสิโยวาติ อิมมฺหา พาลโกสิยา อญฺโญ ปณฺฑิตโกสิโย วิยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย จ โข ปณฺฑิโต ‘‘อิมสฺมิํ กาเล นิกฺขมิตพฺพํ ปรกฺกมิตพฺพํ, อิมสฺมิํ น นิกฺขมิตพฺพํ น ปรกฺกมิตพฺพ’’นฺติ โปราณกปณฺฑิเตหิ ฐปิตสฺส ปเวณิสงฺขาตสฺส วิธิโน โกฏฺฐาสสงฺขาตํ วิธานํ วา ตสฺส วา วิธิโน วิธานํ สํวิทหนํ อนุฏฺฐานํ ชานาติ, โส วิธิวิธานญฺญู ปเรสํ อตฺตโน ปจฺจามิตฺตานํ วิวรํ ญตฺวา ยถา นาม ปณฺฑิโต โกสิโย รตฺติสงฺขาเต อตฺตโน กาเล นิกฺขมิตฺวา จ ปรกฺกมิตฺวา จ ตตฺถ ตตฺถ สยิตานญฺเญว กากานํ สีสานิ ฉินฺทมาโน เต สพฺเพ อมิตฺเต วสีกตฺวา สุขี สิยา, เอวํ ธีโรปิ กาเล นิกฺขมิตฺวา ปรกฺกมิตฺวา อตฺตโน ปจฺจามิตฺเต วสีกตฺวา สุขี นิทฺทุกฺโข ภเวยฺยาติฯ ราชา โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา นิวตฺติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
โกสิยชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
[๒๒๗] ๗. คูถปาณชาตกวณฺณนา
สูโร สูเรน สงฺคมฺมาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิํ กิร กาเล เชตวนโต ติคาวุตฑฺฒโยชนมตฺเต เอโก นิคมคาโม, ตตฺถ พหูนิ สลากภตฺตปกฺขิยภตฺตานิ อตฺถิฯ ตตฺเรโก ปญฺหปุจฺฉโก โกณฺโฑ วสติฯ โส สลากภตฺตปกฺขิยภตฺตานํ อตฺถาย อาคเต ทหเร จ
โส
อตีเต
๑๕๓.
‘‘สูโร สูเรน สงฺคมฺม, วิกฺกนฺเตน ปหารินา;
เอหิ นาค นิวตฺตสฺสุ, กิํ นุ ภีโต ปลายสิ;
ปสฺสนฺตุ องฺคมคธา, มม ตุยฺหญฺจ วิกฺกม’’นฺติฯ
ตสฺสตฺโถ
โส หตฺถี กณฺณํ ทตฺวา ตสฺส วจนํ สุตฺวา นิวตฺติตฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ อปสาเทนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
๑๕๔.
‘‘น ตํ ปาทา วธิสฺสามิ, น ทนฺเตหิ น โสณฺฑิยา;
มีฬฺเหน ตํ วธิสฺสามิ, ปูติ หญฺญตุ ปูตินา’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ
เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘ปูติคูถปาณโก ปูตินาว หญฺญตู’’ติ ตสฺส มตฺถเก มหนฺตํ ลณฺฑํ ปาเตตฺวา อุทกํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตตฺเถว ตํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา โกญฺจนาทํ นทนฺโต อรญฺญเมว ปาวิสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา คูถปาณโก โกณฺโฑ อโหสิ, วารโณ โส ภิกฺขุ, ตํ การณํ ปจฺจกฺขโต ทิสฺวา ตสฺมิํ วนสณฺเฑ นิวุตฺถเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
คูถปาณชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
[๒๒๘] ๘. กามนีตชาตกวณฺณนา
ตโย คิรินฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กามนีตพฺราหฺมณํ นาม อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ อตีตญฺจ ทฺวาทสกนิปาเต กามชาตเก (ชา. ๑.๑๒.๓๗ อาทโย) อาวิภวิสฺสติฯ เตสุ ปน ทฺวีสุ ราชปุตฺเตสุ เชฏฺฐโก อาคนฺตฺวา พาราณสิยํ ราชา อโหสิ, กนิฏฺโฐ
ราชา ปุนทิวเส เภริํ จราเปตฺวา พลสชฺชํ กาเรตฺวา อมจฺเจ ปกฺโกสาเปตฺวา หิยฺโย เอโก พฺราหฺมณมาณโว ‘‘อุตฺตรปญฺจาเล อินฺทปตฺเต เกกเกติ อิเมสุ ตีสุ นคเรสุ รชฺชํ คเหตฺวา ทสฺสามี’’ติ อาห, ตํ มาณวํ อาทาย ตีสุ นคเรสุ รชฺชํ คณฺหิสฺสาม, เวเคน นํ ปกฺโกสถาติฯ ‘‘กตฺถสฺส, เทว, นิวาโส ทาปิโต’’ติ? ‘‘น เม ตสฺส นิวาสเคหํ ทาปิต’’นฺติฯ ‘‘นิวาสปริพฺพโย ปน ทินฺโน’’ติ? ‘‘โสปิ น ทินฺโน’’ติฯ อถ ‘‘กหํ นํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ? ‘‘นครวีถีสุ โอโลเกถา’’ติฯ เต โอโลเกนฺตา อทิสฺวา ‘‘น ปสฺสาม, มหาราชา’’ติ อาหํสุฯ รญฺโญ มาณวํ อปสฺสนฺตสฺส ‘‘เอวํ มหนฺตา นาม อิสฺสริยา ปริหีโนมฺหี’’ติ มหาโสโก อุทปาทิ, หทยวตฺถุ อุณฺหํ อโหสิ, วตฺถุโลหิตํ กุปฺปิ, โลหิตปกฺขนฺทิกา อุทปาทิ, เวชฺชา ติกิจฺฉิตุํ นาสกฺขิํสุฯ
ตโต ตีหจตูหจฺจเยน สกฺโก อาวชฺชมาโน ตสฺส ตํ อาพาธํ ญตฺวา ‘‘ติกิจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ พฺราหฺมณวณฺเณน อาคนฺตฺวา ทฺวาเร ฐตฺวา ‘‘เวชฺชพฺราหฺมโณ
๑๕๕.
‘‘ตโย คิริํ อนฺตรํ กามยามิ, ปญฺจาลา กุรุโย เกกเก จ;
ตตุตฺตริํ พฺราหฺมณ กามยามิ, ติกิจฺฉ มํ พฺราหฺมณ กามนีต’’นฺติฯ
ตตฺถ ตโย คิรินฺติ ตโย คิรี, อยเมว วา ปาโฐฯ ยถา ‘‘สุทสฺสนสฺส คิริโน, ทฺวารญฺเหตํ ปกาสตี’’ติ เอตฺถ สุทสฺสนํ เทวนครํ ยุชฺฌิตฺวา ทุคฺคณฺหตาย ทุจฺจลนตาย ‘‘สุทสฺสนคิรี’’ติ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ ตีณิ นครานิ ‘‘ตโย คิริ’’นฺติ อธิปฺเปตานิฯ ตสฺมา อยเมตฺถ อตฺโถ – ตีณิ จ นครานิ เตสญฺจ อนฺตรํ ติวิธมฺปิ รฏฺฐํ กามยามิฯ ‘‘ปญฺจาลา กุรุโย เกกเก จา’’ติ อิมานิ เตสํ รฏฺฐานํ นามานิฯ เตสุ ปญฺจาลาติ อุตฺตรปญฺจาลา, ตตฺถ กปิลํ นาม นครํฯ กุรุโยติ กุรุรฏฺฐํ, ตตฺถ อินฺทปตฺตํ นาม นครํฯ เกกเก จาติ ปจฺจตฺเต อุปโยควจนํ, เตน เกกกรฏฺฐํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ เกกกราชธานีเยว นครํฯ ตตุตฺตรินฺติ ตํ ติกิจฺฉ มํ, พฺราหฺมณ, กามนีตนฺติ อิเมหิ วตฺถุกาเมหิ จ กิเลสกาเมหิ จ นีตํ หตํ ปหตํ สเจ สกฺโกสิ, ติกิจฺฉ มํ พฺราหฺมณาติฯ
อถ นํ สกฺโก ‘‘มหาราช, ตฺวํ มูโลสธาทีหิ อเตกิจฺโฉฯ ญาโณสเธเนว ติกิจฺฉิตพฺโพ’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๑๕๖.
‘‘กณฺหาหิทฏฺฐสฺส
น กามนีตสฺส กโรติ โกจิ, โอกฺกนฺตสุกฺกสฺส หิ กา ติกิจฺฉา’’ติฯ
ตตฺถ กณฺหาหิทฏฺฐสฺส กโรนฺติ เหเกติ เอกจฺเจ หิ ติกิจฺฉกา โฆรวิเสน กาฬสปฺเปน ทฏฺฐสฺส มนฺเตหิ เจว โอสเธหิ จ ติกิจฺฉํ กโรนฺติฯ อมนุสฺสปวิฏฺฐสฺส กโรนฺติ ปณฺฑิตาติ อปเร ปณฺฑิตา ภูตเวชฺชา ภูตยกฺขาทีหิ อมนุสฺเสหิ ปวิฏฺฐสฺส อภิภูตสฺส คหิตสฺส พลิกมฺมปริตฺตกรณโอสธปริภาวิตาทีหิ ติกิจฺฉํ กโรนฺติฯ น กามนีตสฺส กโรติ โกจีติ โอกฺกนฺตสุกฺกสฺส หิ กา ติกิจฺฉาติ, โอกฺกนฺตสุกฺกสฺส อวกฺกนฺตสฺส กุสลธมฺมมริยาทํ อติกฺกนฺตสฺส อกุสลธมฺเม ปติฏฺฐิตสฺส ปุคฺคลสฺส มนฺโตสธาทีหิ กา นาม ติกิจฺฉา, น สกฺกา โอสเธหิ ติกิจฺฉิตุนฺติฯ
อิติสฺส มหาสตฺโต อิมํ การณํ ทสฺเสตฺวา อุตฺตริ เอวมาห – ‘‘มหาราช, สเจ ตฺวํ ตานิ ตีณิ รชฺชานิ ลจฺฉสิ, อปิ นุ โข อิเมสุ จตูสุ นคเรสุ รชฺชํ กโรนฺโต เอกปฺปหาเรเนว จตฺตาริ สาฏกยุคานิ ปริทเหยฺยาสิ, จตูสุ วา สุวณฺณปาตีสุ ภุญฺเชยฺยาสิ, จตูสุ วา สยเนสุ สเยยฺยาสิ, มหาราช, ตณฺหาวสิเกน นาม ภวิตุํ น วฏฺฏติ, ตณฺหา หิ นาเมสา วิปตฺติมูลาฯ สา วฑฺฒมานา โย ตํ วฑฺเฒติ, ตํ ปุคฺคลํ อฏฺฐสุ มหานิรเยสุ โสฬสสุ อุสฺสทนิรเยสุ นานปฺปการเภเทสุ จ อวเสเสสุ อปาเยสุ ขิปตี’’ติฯ เอวํ ราชานํ นิรยาทิภเยน ตชฺเชตฺวา มหาสตฺโต ธมฺมํ เทเสสิฯ ราชาปิสฺส ธมฺมํ สุตฺวา วิคตโสโก หุตฺวา ตาวเทว นิพฺยาธิตํ ปาปุณิ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา กามนีตพฺราหฺมโณ อโหสิ, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กามนีตชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
[๒๒๙] ๙. ปลายิตชาตกวณฺณนา
คชคฺคเมเฆหีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปลายิตปริพฺพาชกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร วาทตฺถาย สกลชมฺพุทีปํ วิจริตฺวา กญฺจิ ปฏิวาทิํ อลภิตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ คนฺตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ มยา สทฺธิํ วาทํ กาตุํ สมตฺโถ’’ติ มนุสฺเส ปุจฺฉิฯ มนุสฺสา ‘‘ตาทิสานํ สหสฺเสนปิ สทฺธิํ วาทํ กาตุํ สมตฺโถ สพฺพญฺญู ทฺวิปทานํ อคฺโค มหาโคตโม ธมฺมิสฺสโร ปรปฺปวาทมทฺทโน, สกเลปิ ชมฺพุทีเป อุปฺปนฺโน ปรปฺปวาโท ตํ ภควนฺตํ อติกฺกมิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ เวลนฺตํ ปตฺวา สมุทฺทอูมิโย วิย หิ สพฺพวาทา ตสฺส ปาทมูลํ ปตฺวา จุณฺณวิจุณฺณา โหนฺตี’’ติ พุทฺธคุเณ กเถสุํฯ ปริพฺพาชโก ‘‘กหํ
อตีเต
๑๕๗.
‘‘คชคฺคเมเฆหิ หยคฺคมาลิภิ, รถูมิชาเตหิ สราภิวสฺเสภิ;
ถรุคฺคหาวฏฺฏทฬฺหปฺปหาริภิ, ปริวาริตา ตกฺกสิลา สมนฺตโตฯ
๑๕๘.
‘‘อภิธาวถ จูปธาวถ จ, วิวิธา วินาทิตา วทนฺติภิ;
วตฺตตชฺช ตุมุโล โฆโส ยถา, วิชฺชุลตา ชลธรสฺส คชฺชโต’’ติฯ
ตตฺถ คชคฺคเมเฆหีติ อคฺคคชเมเฆหิ, โกญฺจนาทํ คชฺชนฺเตหิ มตฺตวรวารณวลาหเกหีติ อตฺโถฯ หยคฺคมาลิภีติ อคฺคหยมาลีหิ, วรสินฺธววลาหกกุเลหิ อสฺสานีเกหีติ อตฺโถฯ รถูมิชาเตหีติ สญฺชาตอูมิเวเคหิ สาครสลิเลหิ วิย สญฺชาตรถูมีหิ, รถานีเกหีติ อตฺโถฯ สราภิวสฺเสภีติ เตหิเยว รถานีเกหิ ฆนวสฺสเมโฆ วิย สรวสฺสํ วสฺสนฺเตหิ ถรุคฺคหาวฏฺฏทฬฺหปฺปหาริภีติ ถรุคฺคเหหิ อาวฏฺฏทฬฺหปฺปหารีหิ, อิโต จิโต จ อาวตฺติตฺวา ปริวตฺติตฺวา ทฬฺหํ ปหรนฺเตหิ คหิตขคฺครตนถรุทณฺเฑหิ ปตฺติโยเธหิ จาติ อตฺโถฯ ปริวาริตา ตกฺกสิลา สมนฺตโตติ ยถา อยํ ตกฺกสิลา ปริวาริตา โหติ, สีฆํ ตถา กโรถาติ อตฺโถฯ
อภิธาวถ จูปธาวถ จาติ เวเคน ธาวถ เจว อุปธาวถ จฯ วิวิธา วินาทิตา วทนฺติภีติ วรวารเณหิ สทฺธิํ วิวิธา วินทิตา ภวถ, เสลิตคชฺชิตวาทิเตหิ นานาวิรวา โหถาติ อตฺโถฯ วตฺตตชฺช ตุมุโล โฆโสติ วตฺตตุ อชฺช ตุมุโล มหนฺโต อสนิสทฺทสทิโส โฆโสฯ ยถา วิชฺชุลตา ชลธรสฺส คชฺชโตติ ยถา คชฺชนฺตสฺส
อิติ โส ราชา คชฺชิตฺวา เสนํ วิจาเรตฺวา นครทฺวารสมีปํ คนฺตฺวา ทฺวารโกฏฺฐกํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ รญฺโญ วสนเคห’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อยํ นครทฺวารโกฏฺฐโก’’ติ วุตฺเต ‘‘นครทฺวารโกฏฺฐโก ตาว เอวรูโป, รญฺโญ นิเวสนํ กีทิสํ ภวิสฺสตี’’ติ วตฺวา ‘‘เวชยนฺตปาสาทสทิส’’นฺติ สุตฺวา ‘‘เอวํ ยสสมฺปนฺเนน รญฺญา สทฺธิํ ยุชฺฌิตุํ น สกฺขิสฺสามา’’ติ ทฺวารโกฏฺฐกํ ทิสฺวาว นิวตฺติตฺวา ปลายิตฺวา พาราณสิเมว อคมาสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พาราณสิราชา ปลายิตปริพฺพาชโก อโหสิ, ตกฺกสิลราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ปลายิตชาตกวณฺณนา นวมาฯ
[๒๓๐] ๑๐. ทุติยปลายิตชาตกวณฺณนา
ธชมปริมิตนฺติ
อตีเต โพธิสตฺโต พาราณสิยํ รชฺชํ กาเรสิ, ตกฺกสิลายํ เอโก คนฺธารราชาฯ โส ‘‘พาราณสิํ คเหสฺสามี’’ติ จตุรงฺคินิยา เสนาย อาคนฺตฺวา นครํ ปริวาเรตฺวา นครทฺวาเร ฐิโต อตฺตโน
๑๕๙.
‘‘ธชมปริมิตํ
คิริมิว อนิเลน ทุปฺปสยฺโห, ทุปฺปสโห อหมชฺช ตาทิเสนา’’ติฯ
ตตฺถ ธชมปริมิตนฺติ อิทํ ตาว เม รเถสุ โมรฉเท ฐเปตฺวา อุสฺสาปิตธชเมว อปริมิตํ พหุํ อเนกสตสงฺขฺยํฯ อนนฺตปารนฺติ พลวาหนมฺปิ เม ‘‘เอตฺตกา หตฺถี เอตฺตกา อสฺสา เอตฺตกา รถา เอตฺตกา ปตฺตี’’ติ คณนปริจฺเฉทรหิตํ อนนฺตปารํฯ ทุปฺปสหนฺติ น สกฺกา ปฏิสตฺตูหิ สหิตุํ อภิภวิตุํ ธงฺเกหิ สาครํว, ยถา สาคโร พหูหิ กาเกหิ เวควิกฺขมฺภนวเสน วา อติกฺกมนวเสน วา ทุปฺปสโห, เอวํ ทุปฺปสหํฯ คิริมิว อนิเลน ทุปฺปสยฺโหติ อปิจ เม อยํ พลกาโย ยถา ปพฺพโต วาเตน อกมฺปนียโต ทุปฺปสโห, ตถา อญฺเญน พลกาเยน ทุปฺปสโหฯ ทุปฺปสโห อหมชฺช ตาทิเสนาติ สฺวาหํ อิมินา พเลน สมนฺนาคโต อชฺช ตาทิเสน ทุปฺปสโหติ อฏฺฏาลเก ฐิตํ โพธิสตฺตํ สนฺธาย วทติฯ
อถสฺส โส ปุณฺณจนฺทสสฺสิริกํ อตฺตโน มุขํ ทสฺเสตฺวา ‘‘พาล, มา วิปฺปลปสิ, อิทานิ เต พลวาหนํ มตฺตวารโณ วิย นฬวนํ วิทฺธํเสสฺสามี’’ติ สนฺตชฺเชตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๑๖๐.
‘‘มา พาลิยํ วิลปิ น หิสฺส ตาทิสํ, วิฑยฺหเส น หิ ลภเส นิเสธกํ;
อาสชฺชสิ คชมิว เอกจารินํ, โย ตํ ปทา นฬมิว โปถยิสฺสตี’’ติฯ
ตตฺถ มา พาลิยํ วิลปีติ มา อตฺตโน พาลภาวํ วิปฺปลปสิฯ น หิสฺส ตาทิสนฺติ น หิ อสฺส ตาทิโส, อยเมว วา ปาโฐฯ ตาทิโส ‘‘อนนฺตปารํ เม พลวาหน’’นฺติ เอวรูปํ ตกฺเกนฺโต รชฺชญฺจ คเหตุํ สมตฺโถ นาม น หิ อสฺส, น โหตีติ อตฺโถฯ วิฑยฺหเสติ ตฺวํ พาล, เกวลํ ราคโทสโมหมานปริฬาเหน วิฑยฺหสิเยวฯ น หิ ลภเส นิเสธกนฺติ มาทิสํ ปน ปสยฺห อภิภวิตฺวา นิเสธกํ น ตาว ลภสิ, อชฺช อาสชฺชสีติ อุปคจฺฉสิฯ คชมิว เอกจารินนฺติ เอกจารินํ มตฺตวรวารณํ วิยฯ โย ตํ ปทา นฬมิว โปถยิสฺสตีติ โย ตํ ยถา นาม มตฺตวรวารโณ ปาทา นฬํ โปเถติ สํจุณฺเณติ, เอวํ โปถยิสฺสติ, ตํ ตฺวํ อาสชฺชสีติ อตฺตานํ สนฺธายาหฯ
เอวํ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา คนฺธารราชา ปลายิตปริพฺพาชโก อโหสิ, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ทุติยปลายิตชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
กาสาววคฺโค อฏฺฐโมฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
กาสาวํ จูฬนนฺทิยํ, ปุฏภตฺตญฺจ กุมฺภิลํ;
ขนฺติวณฺณํ โกสิยญฺจ, คูถปาณํ กามนีตํ;
ปลายิตทฺวยมฺปิ จฯ
๙. อุปาหนวคฺโค
[๒๓๑] ๑. อุปาหนชาตกวณฺณนา
ยถาปิ กีตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ธมฺมสภายญฺหิ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต อาจริยํ ปจฺจกฺขาย ตถาคตสฺส ปฏิปกฺโข ปฏิสตฺตุ หุตฺวา มหาวินาสํ ปาปุณี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หตฺถาจริยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต หตฺถิสิปฺเป นิปฺผตฺติํ ปาปุณิฯ อเถโก กาสิคามโก มาณวโก อาคนฺตฺวา ตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหิฯ โพธิสตฺตา นาม สิปฺปํ วาเจนฺตา อาจริยมุฏฺฐิํ น กโรนฺติ, อตฺตโน ชานนนิยาเมน นิรวเสสํ สิกฺขาเปนฺติฯ ตสฺมา โส มาณโว โพธิสตฺตสฺส ชานนสิปฺปํ นิรวเสสมุคฺคณฺหิตฺวา โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘อาจริย
อาจริโย
โพธิสตฺโต หตฺถิมฺหา โอรุยฺห ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มหาราช, สิปฺปํ นาม อตฺตโน สุขตฺถาย คณฺหนฺติ, เอกจฺจสฺส ปน คหิตสิปฺปํ ทุกฺกฏอุปาหนา วิย วินาสเมว อาวหตี’’ติ วตฺวา อิทํ คาถาทฺวยมาห –
๑๖๑.
‘‘ยถาปิ กีตา ปุริสสฺสุปาหนา, สุขสฺส อตฺถาย ทุขํ อุทพฺพเห;
ฆมฺมาภิตตฺตา ตลสา ปปีฬิตา, ตสฺเสว ปาเท ปุริสสฺส ขาทเรฯ
๑๖๒.
‘‘เอวเมว โย ทุกฺกุลีโน อนริโย, ตมฺมาก วิชฺชญฺจ สุตญฺจ อาทิย;
ตเมว โส ตตฺถ สุเตน ขาทติ, อนริโย วุจฺจติ ปานทูปโม’’ติฯ
ตตฺถ อุทพฺพเหติ อุทพฺพเหยฺยฯ ฆมฺมาภิตตฺตา ตลสา ปปีฬิตาติ ฆมฺเมน อภิตตฺตา ปาทตเลน จ ปีฬิตาฯ ตสฺเสวาติ เยน ตา สุขตฺถาย กิณิตฺวา ปาเทสุ ปฏิมุกฺกา ทุกฺกฏูปาหนา, ตสฺเสวฯ ขาทเรติ วณํ กโรนฺตา ปาเท ขาทนฺติฯ
ทุกฺกุลีโนติ ทุชฺชาติโก อกุลปุตฺโตฯ อนริโยติ หิโรตฺตปฺปวชฺชิโต อสปฺปุริโสฯ ตมฺมาก วิชฺชญฺจ สุตญฺจ อาทิยาติ เอตฺถ ตํ ตํ มนตีติ ‘‘ตมฺโม’’ติ วตฺตพฺเพ ตมฺมาโก, ตํ ตํ สิปฺปํ อาเสวติ ปริวตฺเตตีติ อตฺโถ, อาจริยสฺเสตํ นามํฯ ตสฺมา ตมฺมากา, คาถาพนฺธสุขตฺถํ วิชฺชนฺติ อฏฺฐารสสุ วิชฺชาฏฺฐาเนสุ สุตนฺติ ยํกิญฺจิ สุตปริยตฺติฯ อาทิยาติอาทิยิตฺวาฯ ตเมว โส ตตฺถ สุเตน ขาทตีติ ตเมวาติ โสติ โย ทุกฺกุลีโน อนริโย อาจริยมฺหา วิชฺชญฺจ สุตญฺจ อาทิยติ, โสฯ ตตฺถ สุเตน ขาทตีติ ตสฺส สนฺติเก สุเตน โส อตฺตานเมว ขาทตีติ อตฺโถฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เตเนว โส ตตฺถ สุเตน ขาทตี’’ติปิ ปาโฐฯ ตสฺสาปิ โส เตน ตตฺถ สุเตน อตฺตานเมว ขาทตีติ อยเมว อตฺโถฯ อนริโย วุจฺจติ ปานทูปโมติ อิติ อนริโย ทุปาหนูปโม ทุกฺกฏูปาหนูปโม วุจฺจติฯ ยถา หิ ทุกฺกฏูปาหนา ปุริสํ ขาทนฺติ, เอวเมส สุเตน ขาทนฺโต อตฺตนาว อตฺตานํ ขาทติฯ อถ วา ปานาย ทุโตติ ปานทุ, อุปาหนูปตาปิตสฺส อุปาหนาย ขาทิตปาทสฺเสตํ นามํฯ ตสฺมา โย โส อตฺตานํ สุเตน ขาทติ, โส เตน สุเตน ขาทิตตฺตา ‘‘อนริโย’’ติ วุจฺจติ ปานทูปโม, อุปาหนูปตาปิตปาทสทิโสติ วุจฺจตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ราชา ตุฏฺโฐ โพธิสตฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ อทาสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อนฺเตวาสิโก เทวทตฺโต อโหสิ, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อุปาหนชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
[๒๓๒] ๒. วีณาถูณชาตกวณฺณนา
เอกจินฺติโตยมตฺโถติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ กุมาริกํ อารพฺภ กเถสิฯ สา กิเรกา สาวตฺถิยํ เสฏฺฐิธีตา อตฺตโน เคเห อุสภราชสฺส สกฺการํ กยิรมานํ ทิสฺวา ธาติํ ปุจฺฉิ – ‘‘อมฺม, โก นาเมส เอวํ สกฺการํ ลภตี’’ติฯ ‘‘อุสภราชา นาม, อมฺมา’’ติฯ ปุน สา เอกทิวสํ ปาสาเท ฐตฺวา อนฺตรวีถิํ โอโลเกนฺตี เอกํ ขุชฺชํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘คุนฺนํ
อตีเต
๑๖๓.
‘‘เอกจินฺติโตยมตฺโถ
น หิ ขุชฺเชน วาเมน, โภติ สงฺคนฺตุมรหสี’’ติฯ
ตตฺถ เอกจินฺติโตยมตฺโถติ อมฺม, ยํ ตฺวํ อตฺถํ จินฺเตตฺวา อิมินา ขุชฺเชน สทฺธิํ ปลาตา, อยํ ตยา เอกิกาย เอว จินฺติโต ภวิสฺสติฯ พาโล อปริณายโกติ อยํ ขุชฺโช พาโล, ทุปฺปญฺญภาเวน มหลฺลโกปิ พาโลว, อญฺญสฺมิํ คเหตฺวา คจฺฉนฺเต อสติ คนฺตุํ อสมตฺถตาย อปริณายโกฯ น หิ ขุชฺเชน วาเมน, โภติ สงฺคนฺตุมรหสีติ
อถสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา เสฏฺฐิธีตา ทุติยํ คาถมาห –
๑๖๔.
‘‘ปุริสูสภํ มญฺญมานา, อหํ ขุชฺชมกามยิํ;
โสยํ สํกุฏิโต เสติ, ฉินฺนตนฺติ ยถา ถุณา’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – อหํ, อยฺย, เอกํ อุสภํ ทิสฺวา ‘‘คุนฺนํ เชฏฺฐกสฺส ปิฏฺฐิยํ กกุธํ โหติ, อิมสฺสปิ ตํ อตฺถิ, อิมินาปิ ปุริสูสเภน ภวิตพฺพ’’นฺติ เอวมหํ ขุชฺชํ ปุริสูสภํ มญฺญมานา อกามยิํฯ โสยํ ยถา นาม ฉินฺนตนฺติ สโทณิโก วีณาทณฺฑโก, เอวํ สํกุฏิโต เสตีติฯ
โพธิสตฺโต
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อยเมว เสฏฺฐิธีตา อโหสิ, พาราณสีเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
วีณาถูณชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
[๒๓๓] ๓. วิกณฺณกชาตกวณฺณนา
กามํ ยหิํ อิจฺฉสิ เตน คจฺฉาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ ธมฺมสภํ อานีโต ‘‘สจฺจํ กิร, ตฺวํ ภิกฺขุ, อุกฺกณฺฐิโต’’ติ สตฺถารา ปุฏฺโฐ ‘‘สจฺจ’’นฺติ วตฺวา ‘‘กสฺมา อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘กามคุณการณา’’ติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘กามคุณา นาเมเต ภิกฺขุ วิกณฺณกสลฺลสทิสา, สกิํ หทเย ปติฏฺฐํ ลภมานา วิกณฺณกํ วิย วิทฺธํ สุํสุมารํ มรณเมว ปาเปนฺตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต โพธิสตฺโต พาราณสิยํ ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต เอกทิวสํ อุยฺยานํ คนฺตฺวา โปกฺขรณีตีรํ สมฺปาปุณิฯ นจฺจคีตาสุ กุสลา นจฺจคีตานิ
เตสุ เอวํ สนฺนิปติตฺวา ภุญฺชนฺเตสุ เอโก สุํสุมาโร อาคนฺตฺวา มจฺเฉ ขาทิฯ ภตฺตกมฺมิโก รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ตํ สุตฺวา ‘‘สุํสุมารํ มจฺฉานํ ขาทนกาเล วิกณฺณเกน
๑๖๕.
‘‘กามํ ยหิํ อิจฺฉสิ เตน คจฺฉ, วิทฺโธสิ มมฺมมฺหิ วิกณฺณเกน;
หโตสิ ภตฺเตน สุวาทิเตน, โลโล จ มจฺเฉ อนุพนฺธมาโน’’ติฯ
ตตฺถ กามนฺติ เอกํเสนฯ ยหิํ อิจฺฉสิ เตน คจฺฉาติ ยสฺมิํ อิจฺฉสิ, ตสฺมิํ คจฺฉฯ มมฺมมฺหีติ มมฺมฏฺฐาเนฯ วิกณฺณเกนาติ วิกณฺณกสลฺเลนฯ หโตสิ ภตฺเตน สุวาทิเตน, โลโล จ มจฺเฉ อนุพนฺธมาโนติ ตฺวํ เภริวาทิตสญฺญาย ภตฺเต ทียมาเน โลโล หุตฺวา ขาทนตฺถาย มจฺเฉ อนุพนฺธมาโน เตน สวาทิเตน ภตฺเตน หโต, คตฏฺฐาเนปิ เต ชีวิตํ นตฺถีติ อตฺโถฯ โส อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปตฺโตฯ
สตฺถา
๑๖๖.
‘‘เอวมฺปิ โลกามิสํ โอปตนฺโต, วิหญฺญตี จิตฺตวสานุวตฺตี;
โส หญฺญตี ญาติสขาน มชฺเฌ, มจฺฉานุโค โสริว สุํสุมาโร’’ติฯ
ตตฺถ โลกามิสนฺติ ปญฺจ กามคุณาฯ เต หิ โลโก อิฏฺฐโต กนฺตโต มนาปโต คณฺหาติ, ตสฺมา ‘‘โลกามิส’’นฺติ วุจฺจติฯ โอปตนฺโตติ ตํ โลกามิสํ อนุปตนฺโต กิเลสวเสน จิตฺตวสานุวตฺตี ปุคฺคโล วิหญฺญติ กิลมติ, โส หญฺญตีติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล ญาตีนญฺจ สขานญฺจ มชฺเฌ โส วิกณฺณเกน วิทฺโธ มจฺฉานุโค สุํสุมาโร วิย ปญฺจ กามคุเณ มนาปาติ คเหตฺวา หญฺญติ กิลมติ มหาวินาสํ ปาปุณาติเยวาติฯ
เอวํ
วิกณฺณกชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
[๒๓๔] ๔. อสิตาภูชาตกวณฺณนา
ตฺวเมว ทานิมกราติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ กุมาริกํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิเรกสฺมิํ ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ อุปฏฺฐากกุเล เอกา กุมาริกา อภิรูปา โสภคฺคปฺปตฺตา, สา วยปฺปตฺตา สมานชาติกํ กุลํ อคมาสิฯ สามิโก ตํ กิสฺมิญฺจิ อมญฺญมาโน อญฺญตฺถ จิตฺตวเสน จรติฯ สา ตสฺส ตํ อตฺตนิ อนาทรตํ อคเณตฺวา ทฺเว อคฺคสาวเก นิมนฺเตตฺวา ทานํ ทตฺวา ธมฺมํ สุณนฺตี โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ สา ตโต ปฏฺฐาย มคฺคผลสุเขน วีตินามยมานา ‘‘สามิโกปิ มํ น อิจฺฉติ, ฆราวาเสน เม กมฺมํ นตฺถิ, ปพฺพชิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺตปเทเส วาสํ กปฺเปสิฯ ตทา พาราณสิราชา อตฺตโน ปุตฺตสฺส พฺรหฺมทตฺตกุมารสฺส ปริวารสมฺปตฺติํ ทิสฺวา อุปฺปนฺนาสงฺโก ปุตฺตํ รฏฺฐา ปพฺพาเชสิฯ โส
๑๖๗.
‘‘ตฺวเมว
โสยํ อปฺปฏิสนฺธิโก, ขรฉินฺนํว เรนุก’’นฺติฯ
ตตฺถ ตฺวเมว ทานิมกราติ, อยฺยปุตฺต, มํ ปหาย กินฺนริํ อนุพนฺธนฺโต ตฺวญฺเญว อิทานิ อิทํ อกรฯ ยํ กาโม พฺยคมา ตยีติ ยํ มม ตยิ กาโม วิคโต วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปหีโน, ยสฺส ปหีนตฺตา อหํ อิมํ วิเสสํ ปตฺตาติ ทีเปติฯ โสยํ อปฺปฏิสนฺธิโกติ โส ปน กาโม อิทานิ อปฺปฏิสนฺธิโก ชาโต, น สกฺกา ปฏิสนฺธิตุํฯ ขรฉินฺนํว เรนุกนฺติ ขโร วุจฺจติ กกโจ, เรนุกํ วุจฺจติ หตฺถิทนฺโตฯ ยถา กกเจน ฉินฺโน หตฺถิทนฺโต อปฺปฏิสนฺธิโก โหติ, น ปุน ปุริมนเยน อลฺลียติ, เอวํ ปุน มยฺหํ ตยา สทฺธิํ จิตฺตสฺส ฆฏนํ นาม นตฺถีติ วตฺวา ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อุปฺปติตฺวา อญฺญตฺถ อคมาสิฯ
โส ตสฺสา คตกาเล ปริเทวมาโน ทุติยํ คาถมาห –
๑๖๘.
‘‘อตฺริจฺฉํ อติโลเภน
เอวํ หายติ อตฺถมฺหา, อหํว อสิตาภุยา’’ติฯ
ตตฺถ อตฺริจฺฉํ อติโลเภนาติ อตฺริจฺฉา วุจฺจติ อตฺร อตฺร อิจฺฉาสงฺขาตา อปริยนฺตตณฺหา, อติโลโภ วุจฺจติ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตโลโภฯ อติโลภมเทน จาติ ปุริสมทํ อุปฺปาทนโต อติโลภมโท นาม ชายติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อตฺริจฺฉาวเสน อตฺริจฺฉมาโน ปุคฺคโล อติโลเภน จ อติโลภมเทน จ ยถา อหํ อสิตาภุยา ราชธีตาย ปริหีโน, เอวํ อตฺถา หายตีติฯ
อิติ โส อิมาย คาถาย ปริเทวิตฺวา อรญฺเญ เอกโกว วสิตฺวา ปิตุ อจฺจเยน คนฺตฺวา รชฺชํ คณฺหิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชปุตฺโต จ ราชธีตา จ อิเม ทฺเว ชนา อเหสุํ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อสิตาภูชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
[๒๓๕] ๕. วจฺฉนขชาตกวณฺณนา
สุขา ฆรา วจฺฉนขาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โรชมลฺลํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิรายสฺมโต อานนฺทสฺส คิหิสหาโยฯ โส เอกทิวสํ อาคมนตฺถาย เถรสฺส สาสนํ ปาเหสิ, เถโร สตฺถารํ อาปุจฺฉิตฺวา อคมาสิฯ โส เถรํ นานคฺครสโภชนํ โภเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน เถเรน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เถรํ คิหิโภเคหิ ปญฺจหิ กามคุเณหิ นิมนฺเตนฺโต ‘‘ภนฺเต อานนฺท, มม เคเห ปหูตํ สวิญฺญาณกอวิญฺญาณกรตนํ, อิทํ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา ตุยฺหํ ทมฺมิ, เอหิ อุโภ อคารํ อชฺฌาวสามา’’ติฯ เถโร ตสฺส กามคุเณสุ อาทีนวํ กเถตฺวา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ คนฺตฺวา ‘‘ทิฏฺโฐ เต, อานนฺท, โรโช’’ติ สตฺถารา ปุจฺฉิโต ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘กิมสฺส กเถสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ภนฺเต, มํ โรโช ฆราวาเสน นิมนฺเตสิ, อถสฺสาหํ ฆราวาเส เจว กามคุเณสุ จ อาทีนวํ กเถสิ’’นฺติฯ สตฺถา ‘‘น โข, อานนฺท, โรโช มลฺโล อิทาเนว ปพฺพชิเต ฆราวาเสน นิมนฺเตสิ, ปุพฺเพปิ นิมนฺเตสิเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต
อเถกทิวสํ พาราณสิเสฏฺฐิ โพธิสตฺเต เปมวิสฺสาสวเสน เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘ปพฺพชฺชา นาม ทุกฺขา, มม สหายํ วจฺฉนขปริพฺพาชกํ อุปฺปพฺพาเชตฺวา สพฺพํ วิภวํ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา ตสฺส ทตฺวา ทฺเวปิ สมคฺควาสํ วสิสฺสามา’’ติฯ โส เอกทิวสํ ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน เตน สทฺธิํ มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘ภนฺเต วจฺฉนข, ปพฺพชฺชา นาม ทุกฺขา, สุโข ฆราวาโส, เอหิ อุโภ สมคฺคา กาเม ปริภุญฺชนฺตา วสามา’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –
๑๖๙.
‘‘สุขา
ยตฺถ ภุตฺวา ปิวิตฺวา จ, สเยยฺยาถ อนุสฺสุโก’’ติฯ
ตตฺถ สหิรญฺญาติ สตฺตรตนสมฺปนฺนาฯ สโภชนาติ พหุขาทนียโภชนียาฯ ยตฺถ ภุตฺวา ปิวิตฺวา จาติ เยสุ สหิรญฺญโภชเนสุ ฆเรสุ นานคฺครสานิ โภชนานิ ปริภุญฺชิตฺวา นานาปานานิ จ ปิวิตฺวาฯ สเยยฺยาถ อนุสฺสุโกติ เยสุ อลงฺกตสิริสยนปิฏฺเฐ อนุสฺสุโก หุตฺวา สเยยฺยาสิ, เต ฆรา นาม อติวิย สุขาติฯ
อถสฺส ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘มหาเสฏฺฐิ, ตฺวํ อญฺญาณตาย กามคิทฺโธ หุตฺวา ฆราวาสสฺส คุณํ, ปพฺพชฺชาย จ อคุณํ กเถสิ, ฆราวาสสฺส เต อคุณํ กเถสฺสามิ, สุณาหิ ทานี’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๑๗๐.
‘‘ฆรา
ฆรา นาทินฺนทณฺฑสฺส, ปเรสํ อนิกุพฺพโต;
เอวํ ฉิทฺทํ ทุรภิสมฺภวํ, โก ฆรํ ปฏิปชฺชตี’’ติฯ
ตตฺถ ฆรา นานีหมานสฺสาติ นิจฺจกาลํ กสิโครกฺขาทิกรเณน อนีหมานสฺส อวายมนฺตสฺส ฆรา นาม นตฺถิ, ฆราวาโส น ปติฏฺฐาตีติ อตฺโถฯ ฆรา นาภณโต มุสาติ เขตฺตวตฺถุหิรญฺญสุวณฺณาทีนํ อตฺถาย อมุสาภณโตปิ ฆรา นาม นตฺถิฯ ฆรา นาทินฺนทณฺฑสฺส, ปเรสํ อนิกุพฺพโตติ นาทินฺนทณฺฑสฺสาติ อคฺคหิตทณฺฑสฺส, นิกฺขิตฺตทณฺฑสฺส ปเรสํ อนิกุพฺพโต ฆรา นาม นตฺถิฯ โย ปน อาทินฺนทณฺโฑ หุตฺวา ปเรสํ ทาสกมฺมกราทีนํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อปราเธ อปราธานุรูปํ วธพนฺธนเฉทนตาฬนาทิวเสน กโรติ, ตสฺเสว ฆราวาโส สณฺฐหตีติ อตฺโถฯ เอวํ ฉิทฺทํ ทุรภิสมฺภวํ, โก ฆรํ ปฏิปชฺชตีติ ตํ ทานิ เอวํ เอเตสํ อีหนาทีนํ อกรเณ สติ ตาย ตาย ปริหานิยา ฉิทฺทํ กรเณปิ สติ นิจฺจเมว กาตพฺพโต ทุรภิสมฺภวํ ทุราราธนียํ, นิจฺจํ กโรนฺตสฺสปิ วา ทุรภิสมฺภวเมว ทุปฺปูรํ ฆราวาสํ ‘‘อหํ นิปฺปริตสฺโส หุตฺวา อชฺฌาวสิสฺสามี’’ติ โก ปฏิปชฺชตีติฯ
เอวํ มหาสตฺโต ฆราวาสสฺส โทสํ กเถตฺวา อุยฺยานเมว อคมาสิฯ
สตฺถา
วจฺฉนขชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
[๒๓๖] ๖. พกชาตกวณฺณนา
ภทฺทโก วตยํ ปกฺขีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ สตฺถา อาเนตฺวา ทสฺสิตํ ทิสฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส กุหโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต
๑๗๑.
‘‘ภทฺทโก วตยํ ปกฺขี, ทิโช กุมุทสนฺนิโภ;
วูปสนฺเตหิ ปกฺเขหิ, มนฺทมนฺโทว ฌายตี’’ติฯ
ตตฺถ มนฺทมนฺโทว ฌายตีติ อพลพโล วิย หุตฺวา กิญฺจิ อชานนฺโต วิย เอกโกว ฌายตีติฯ
อถ นํ โพธิสตฺโต โอโลเกตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๑๗๒.
‘‘นาสฺส สีลํ วิชานาถ, อนญฺญาย ปสํสถ;
อมฺเห ทิโช น ปาเลติ, เตน ปกฺขี น ผนฺทตี’’ติฯ
ตตฺถ อนญฺญายาติ อชานิตฺวาฯ อมฺเห ทิโช น ปาเลตีติ เอส ทิโช อมฺเห น รกฺขติ น โคปายติ, ‘‘กตรํ นุ โข เอเตสุ กพฬํ กริสฺสามี’’ติ อุปธาเรติฯ เตน ปกฺขี น ผนฺทตีติ เตนายํ สกุโณ น ผนฺทติ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พโก กุหโก ภิกฺขุ อโหสิ, มจฺฉราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
พกชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
[๒๓๗] ๗. สาเกตชาตกวณฺณนา
โก นุ โข ภควา เหตูติ อิทํ สตฺถา สาเกตํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺโต สาเกตํ พฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ปเนตฺถ อตีตมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ เหฏฺฐา เอกกนิปาเต (ชา. อฏฺฐ. ๑.๑.สาเกตชาตกวณฺณนา) กถิตเมวฯ ตถาคตสฺส
๑๗๓.
‘‘โก นุ โข ภควา เหตุ, เอกจฺเจ อิธ ปุคฺคเล;
อตีว หทยํ นิพฺพาติ, จิตฺตญฺจาปิ ปสีทตี’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – โก นุ โข เหตุ, เยน อิเธกจฺเจ ปุคฺคเล ทิฏฺฐมตฺเตเยว หทยํ อติวิย นิพฺพาติ, สุวาสิตสฺส สีตสฺส อุทกสฺส ฆฏสหสฺเสน ปริสิตฺตํ วิย สีตลํ โหติ, เอกจฺเจ น นิพฺพาติฯ เอกจฺเจ ทิฏฺฐมตฺเตเยว จิตฺตํ ปสีทติ, มุทุ โหติ, เปมวเสน อลฺลียติ, เอกจฺเจ น อลฺลียตีติฯ
อถ เนสํ สตฺถา เปมการณํ ทสฺเสนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
๑๗๔.
‘‘ปุพฺเพว สนฺนิวาเสน, ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วา;
เอวํ ตํ ชายเต เปมํ, อุปฺปลํว ยโถทเก’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – ภิกฺขเว, เปมํ นาเมตํ ทฺวีหิ การเณหิ ชายติ, ปุริมภเว มาตา วา ปิตา วา ปุตฺโต วา ธีตา วา ภาตา วา ภคินี วา ปติ วา ภริยา วา สหาโย วา มิตฺโต วา หุตฺวา โย เยน สทฺธิํ ปุพฺเพว สนฺนิวาเสน ภวนฺตเรปิ อนุพนฺธนฺโต โส สิเนโห น วิชหติฯ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว กเตน ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วา เอวํ ตํ ชายเต เปมํ, อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ เปมํ นาม ชายติฯ ยถา กิํ? อุปฺปลํว ยโถทเกติฯ วา-การสฺส รสฺสตฺตํ กตํฯ สมุจฺจยตฺเถ เจส วุตฺโต, ตสฺมา อุปฺปลญฺจ เสสํ ชลชปุปฺผญฺจ ยถา อุทเก ชายมานํ ทฺเว การณานิ นิสฺสาย ชายติ อุทกญฺเจว กลลญฺจ, ตถา เอเตหิ ทฺวีหิ การเณหิ เปมํ ชายตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ
สตฺถา
สาเกตชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
[๒๓๘] ๘. เอกปทชาตกวณฺณนา
อิงฺฆ เอกปทํ, ตาตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุฏุมฺพิกํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิวาสี กิเรส กุฏุมฺพิโก, อถสฺส เอกทิวสํ องฺเก นิสินฺโน ปุตฺโต อตฺถสฺส ทฺวารํ นาม ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘พุทฺธวิสโย เอส ปญฺโห, น ตํ อญฺโญ กเถตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ ปุตฺตํ คเหตฺวา เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อยํ เม ทารโก อูรุมฺหิ นิสินฺโน อตฺถสฺส ทฺวารํ นาม ปญฺหํ ปุจฺฉิ, อหํ ตํ อชานนฺโต อิธาคโต, กเถถ, ภนฺเต, อิมํ ปญฺห’’นฺติฯ สตฺถา ‘‘น โข, อุปาสก, อยํ ทารโก อิทาเนว อตฺถคเวสโก, ปุพฺเพปิ อตฺถคเวสโกว หุตฺวา อิมํ ปญฺหํ ปณฺฑิเต ปุจฺฉิ, โปราณกปณฺฑิตาปิสฺส กเถสุํ, ภวสงฺเขปคตตฺตา ปน น สลฺลกฺเขสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน เสฏฺฐิฏฺฐานํ ลภิฯ อถสฺส ปุตฺโต ทหโร กุมาโร อูรุมฺหิ นิสีทิตฺวา ‘‘ตาต, มยฺหํ เอกปทํ อเนกตฺถนิสฺสิตํ เอกํ การณํ กเถถา’’ติ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –
๑๗๕.
‘‘อิงฺฆ
กิญฺจิ สงฺคาหิกํ พฺรูสิ, เยนตฺเถ สาธเยมเส’’ติฯ
ตตฺถ อิงฺฆาติ ยาจนตฺเถ โจทนตฺเถ วา นิปาโตฯ เอกปทนฺติ เอกํ การณปทํ, เอกํ การณูปสญฺหิตํ วา พฺยญฺชนปทํฯ อเนกตฺถปทสฺสิตนฺติ อเนกานิ อตฺถปทานิ การณปทานิ นิสฺสิตํฯ กิญฺจิ สงฺคาหิกํ พฺรูสีติ กิญฺจิ เอกปทํ พหูนํ ปทานํ สงฺคาหิกํ พฺรูหิ, อยเมว วา ปาโฐฯ เยนตฺเถ สาธเยมเสติ เยน เอเกน ปเทน อเนกตฺถนิสฺสิเตน มยํ อตฺตโน วุฑฺฒิํ สาเธยฺยาม, ตํ เม กเถหีติ ปุจฺฉิฯ
อถสฺส ปิตา กเถนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
๑๗๖.
‘‘ทกฺเขยฺเยกปทํ
ตญฺจ สีเลน สญฺญุตฺตํ, ขนฺติยา อุปปาทิตํ;
อลํ มิตฺเต สุขาเปตุํ, อมิตฺตานํ ทุขาย จา’’ติฯ
ตตฺถ ทกฺเขยฺเยกปทนฺติ ทกฺเขยฺยํ เอกปทํฯ ทกฺเขยฺยํ นาม ลาภุปฺปาทกสฺส เฉกสฺส กุสลสฺส ญาณสมฺปยุตฺตํ วีริยํฯ อเนกตฺถปทสฺสิตนฺติ เอวํ วุตฺตปฺปการํ วีริยํ อเนเกหิ อตฺถปเทหิ นิสฺสิตํฯ กตเรหีติ? สีลาทีหิฯ เตเนว ‘‘ตญฺจ สีเลน สญฺญุตฺต’’นฺติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ตญฺจ ปเนตํ วีริยํ อาจารสีลสมฺปยุตฺตํ อธิวาสนขนฺติยา อุเปตํ มิตฺเต สุขาเปตุํ อมิตฺตานญฺจ ทุกฺขาย อลํ สมตฺถํฯ โก หิ นาม ลาภุปฺปาทกญาณสมฺปยุตฺตกุสลวีริยสมนฺนาคโต อาจารขนฺติสมฺปนฺโน มิตฺเต สุขาเปตุํ, อมิตฺเต วา ทุกฺขาเปตุํ น สกฺโกตีติฯ
เอวํ โพธิสตฺโต ปุตฺตสฺส ปญฺหํ กเถสิฯ โสปิ ปิตุ กถิตนเยเนว อตฺตโน อตฺถํ สาเธตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน ปิตาปุตฺตา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิตาฯ ‘‘ตทา ปุตฺโต อยเมว ปุตฺโต อโหสิ, พาราณสิเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
เอกปทชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
[๒๓๙] ๙. หริตมณฺฑูกชาตกวณฺณนา
อาสีวิสมฺปิ มํ สนฺตนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อชาตสตฺตุํ อารพฺภ กเถสิฯ โกสลราชสฺส หิ ปิตา มหาโกสโล พิมฺพิสารรญฺโญ ธีตรํ ททมาโน ธีตุ นฺหานมูลํ กาสิคามกํ นาม อทาสิฯ สา อชาตสตฺตุนา ปิตุฆาตกกมฺเม กเต รญฺโญ สิเนเหน นจิรสฺเสว กาลมกาสิฯ อชาตสตฺตุ มาตริ กาลกตายปิ ตํ คามํ ภุญฺชเตวฯ โกสลราชา ‘‘ปิตุฆาตกสฺส โจรสฺส มม กุลสนฺตกํ คามํ น ทสฺสามี’’ติ เตน สทฺธิํ ยุชฺฌติฯ กทาจิ มาตุลสฺส ชโย โหติ, กทาจิ ภาคิเนยฺยสฺสฯ ยทา ปน
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต นีลมณฺฑูกโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ ตทา มนุสฺสา นทีกนฺทราทีสุ ตตฺถ ตตฺถ มจฺเฉ คหณตฺถาย กุมีนานิ โอฑฺเฑสุํฯ เอกสฺมิํ กุมีเน พหู มจฺฉา ปวิสิํสุฯ อเถโก อุทกาสีวิโส มจฺเฉ ขาทนฺโต ตํ กุมีนํ ปาวิสิ, พหู มจฺฉา เอกโต หุตฺวา ตํ ขาทนฺตา เอกโลหิตํ อกํสุฯ โส ปฏิสรณํ อปสฺสนฺโต มรณภยตชฺชิโต กุมีนมุเขน นิกฺขมิตฺวา เวทนาปฺปตฺโต อุทกปริยนฺเต นิปชฺชิฯ นีลมณฺฑูโกปิ ตสฺมิํ ขเณ อุปฺปติตฺวา กุมีนสูลมตฺถเก นิปนฺโน โหติฯ อาสีวิโส วินิจฺฉยฏฺฐานํ อลภนฺโต ตตฺถ นิปนฺนํ ตํ ทิสฺวา ‘‘สมฺม นีลมณฺฑูก, อิเมสํ มจฺฉานํ กิริยา รุจฺจติ ตุยฺห’’นฺติ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –
๑๗๗.
‘‘อาสีวิสมฺปิ มํ สนฺตํ, ปวิฏฺฐํ กุมินามุขํ;
รุจฺจเต หริตามาตา, ยํ มํ ขาทนฺติ มจฺฉกา’’ติฯ
ตตฺถ อาสีวิสมฺปิ มํ สนฺตนฺติ มํ อาคตวิสํ สมานํฯ รุจฺจเต หริตามาตา, ยํ มํ ขาทนฺติ มจฺฉกาติ เอตํ ตว รุจฺจติ หริตมณฺฑูกปุตฺตาติ วทติฯ
อถ นํ หริตมณฺฑูโก ‘‘อาม, สมฺม, รุจฺจตี’’ติฯ ‘‘กิํการณา’’ติ? ‘‘สเจ ตฺวมฺปิ ตว ปเทสํ อาคเต มจฺเฉ ขาทสิ, มจฺฉาปิ อตฺตโน
๑๗๘.
‘‘วิลุมฺปเตว ปุริโส, ยาวสฺส อุปกปฺปติ;
ยทา จญฺเญ วิลุมฺปนฺติ, โส วิลุตฺโต วิลุมฺปตี’’ติฯ
ตตฺถ วิลุมฺปเตว ปุริโส, ยาวสฺส อุปกปฺปตีติ ยาว อสฺส ปุริสสฺส อิสฺสริยํ อุปกปฺปติ อิชฺฌติ ปวตฺตติ, ตาว โส อญฺญํ วิลุมฺปติเยวฯ ‘‘ยาว โส อุปกปฺปตี’’ติปิ ปาโฐ ยทา จญฺเญ วิลุมฺปนฺตีติ ยทา จ อญฺเญ อิสฺสรา หุตฺวา วิลุมฺปนฺติฯ โส วิลุตฺโต วิลุมฺปตีติ อถ โส วิลุมฺปโก อญฺเญหิ วิลุมฺปติฯ ‘‘วิลุมฺปเต’’ติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ ‘‘วิลุมฺปน’’นฺติปิ ปฐนฺติ, ตสฺสตฺโถ น สเมติฯ เอวํ ‘‘วิลุมฺปโก ปุน วิลุมฺปํ ปาปุณาตี’’ติ โพธิสตฺเตน อฑฺเฑ วินิจฺฉิเต อุทกาสีวิสสฺส ทุพฺพลภาวํ ญตฺวา ‘‘ปจฺจามิตฺตํ คณฺหิสฺสามา’’ติ มจฺฉคณา กุมีนมุขา นิกฺขมิตฺวา ตตฺเถว นํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ปกฺกมุํฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อุทกาสีวิโส อชาตสตฺตุ อโหสิ, นีลมณฺฑูโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
หริตมณฺฑูกชาตกวณฺณนา นวมาฯ
[๒๔๐] ๑๐. มหาปิงฺคลชาตกวณฺณนา
สพฺโพ ชโนติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ เทวทตฺเต สตฺถริ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา นวมาสจฺจเยน เชตวนทฺวารโกฏฺฐเก ปถวิยํ นิมุคฺเค เชตวนวาสิโน จ สกลรฏฺฐวาสิโน จ ‘‘พุทฺธปฏิกณฺฏโก เทวทตฺโต ปถวิยา คิลิโต, นิหตปจฺจามิตฺโต ทานิ
อตีเต พาราณสิยํ มหาปิงฺคโล นาม ราชา อธมฺเมน วิสเมน รชฺชํ กาเรสิ, ฉนฺทาทิวเสน ปาปกมฺมานิ กโรนฺโต ทณฺฑพลิชงฺฆกหาปณาทิคฺคหเณน อุจฺฉุยนฺเต อุจฺฉุํ วิย มหาชนํ ปีเฬสิ กกฺขโฬ ผรุโส สาหสิโก, ปเรสุ อนุทฺทยามตฺตมฺปิ นามสฺส นตฺถิ, เคเห อิตฺถีนมฺปิ ปุตฺตธีตานมฺปิ อมจฺจพฺราหฺมณคหปติกาทีนมฺปิ อปฺปิโย อมนาโป, อกฺขิมฺหิ ปติตรชํ วิย, ภตฺตปิณฺเฑ สกฺขรา วิย, ปณฺหิํ วิชฺฌิตฺวา ปวิฏฺฐกณฺฏโก วิย จ อโหสิ
โพธิสตฺโตปิ อลงฺกเต มหาตเล สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺตสฺส ปลฺลงฺกวรสฺส
๑๗๙.
‘‘สพฺโพ ชโน หิํสิโต ปิงฺคเลน, ตสฺมิํ มเต ปจฺจยา เวทยนฺติ;
ปิโย นุ เต อาสิ อกณฺหเนตฺโต, กสฺมา นุ ตฺวํ โรทสิ ทฺวารปาลา’’ติฯ
ตตฺถ หิํสิโตติ นานปฺปกาเรหิ ทณฺฑพลิอาทีหิ ปีฬิโตฯ ปิงฺคเลนาติ ปิงฺคลกฺเขนฯ ตสฺส กิร ทฺเวปิ อกฺขีนิ นิพฺพิทฺธปิงฺคลานิ พิฬารกฺขิวณฺณานิ อเหสุํ, เตเนวสฺส ‘‘ปิงฺคโล’’ติ นามํ อกํสุฯ ปจฺจยา เวทยนฺตีติ ปีติโย ปเวทยนฺติฯ อกณฺหเนตฺโตติ ปิงฺคลเนตฺโตฯ กสฺมา นุ ตฺวนฺติ เกน นุ การเณน ตฺวํ โรทสิฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘กสฺมา ตุว’’นฺติ ปาโฐฯ
โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘นาหํ, มหาราช, ‘มหาปิงฺคโล มโต’ติ โสเกน โรทามิ, สีสสฺส เม สุขํ ชาตํฯ ปิงฺคลราชา หิ ปาสาทา โอตรนฺโต จ อาโรหนฺโต จ กมฺมารมุฏฺฐิกาย ปหรนฺโต วิย มยฺหํ สีเส อฏฺฐฏฺฐ ขฏเก เทติ, โส ปรโลกํ คนฺตฺวาปิ มม สีเส ททมาโน วิย นิรยปาลานมฺปิ ยมสฺสปิ สีเล ขฏเก ทสฺสติ, อถ นํ เต ‘อติวิย อยํ อมฺเห พาธตี’ติ ปุน อิเธว อาเนตฺวา วิสฺสชฺเชยฺยุํ, อถ เม โส ปุนปิ สีเส ขฏเก ทเทยฺยาติ ภเยนาหํ โรทามี’’ติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
๑๘๐.
‘‘น
อิโต คโต หิํเสยฺย มจฺจุราชํ, โส หิํสิโต อาเนยฺย ปุน อิธา’’ติฯ
อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘โส ราชา ทารูนํ วาหสหสฺเสน ทฑฺโฒ อุทกฆฏสเตหิ สิตฺโต, สาปิสฺส อาฬาหนภูมิ สมนฺตโต ขตา, ปกติยาปิ จ ปรโลกํ คตา นาม อญฺญตฺถ คติวสา ปุน เตเนว สรีเรน นาคจฺฉนฺติ, มา ตฺวํ ภายี’’ติ ตํ สมสฺสาเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
๑๘๑.
‘‘ทฑฺโฒ
ปริกฺขตา จ สา ภูมิ, มา ภายิ นาคมิสฺสตี’’ติฯ
ตโต ปฏฺฐาย โทวาริโก อสฺสาสํ ปฏิลภิฯ โพธิสตฺโต ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มหาปิงฺคโล เทวทตฺโต อโหสิ, ปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
มหาปิงฺคลชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
อุปาหนวคฺโค นวโมฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
อุปาหนํ วีณาถูณํ, วิกณฺณกํ อสิตาภุ;
วจฺฉนขํ พกญฺเจว, สาเกตญฺจ เอกปทํ;
หริตมาตุ ปิงฺคลํฯ
๑๐. สิงฺคาลวคฺโค
[๒๔๑] ๑. สพฺพทาฐชาตกวณฺณนา
สิงฺคาโล มานตฺถทฺโธติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ เทวทตฺโต อชาตสตฺตุํ ปสาเทตฺวา อุปฺปาทิตํ ลาภสกฺการํ จิรฏฺฐิติกํ กาตุํ นาสกฺขิ, นาฬาคิริปโยชเน ปาฏิหาริยสฺส ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย ตสฺส โส ลาภสกฺกาโร
อตีเต
โส คนฺตฺวา เอกํ สิงฺคาลิํ โถกํ สรีเร ฑํสิ, ‘‘กิํ, สามี’’ติ จ วุตฺเต ‘‘มยฺหํ ชานาสิ น ชานาสี’’ติ อาหฯ สา ‘‘อาม, ชานามี’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ โส ปถวีชยมนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา
โพธิสตฺโต ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มา ภายิ, มหาราช, สพฺพทาฐสิงฺคาเลน สทฺธิํ ยุทฺธํ มม ภาโร, ฐเปตฺวา มํ อญฺโญ เตน สทฺธิํ ยุชฺฌิตุํ
อถ โพธิสตฺโต ปุน อฏฺฏาลกํ อภิรุหิตฺวา ‘‘สพฺพทาฐา’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ, พฺราหฺมณา’’ติ? ‘‘อิมํ รชฺชํ กินฺติ กตฺวา คณฺหิสฺสสี’’ติ? ‘‘สีหนาทํ นทาเปตฺวา มนุสฺเส ตาเสตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา คณฺหิสฺสามี’’ติฯ ‘‘สีหนาทํ นทาเปตุํ น สกฺขิสฺสสิฯ ชาติสมฺปนฺนา หิ สุรตฺตหตฺถปาทา เกสรสีหราชาโน ตาทิสสฺส ชรสิงฺคาลสฺส อาณํ น กริสฺสนฺตี’’ติฯ สิงฺคาโล มานตฺถทฺโธ หุตฺวา
สตฺถา
๑๘๒.
‘‘สิงฺคาโล มานตฺถทฺโธ จ, ปริวาเรน อตฺถิโก;
ปาปุณิ มหติํ ภูมิํ, ราชาสิ สพฺพทาฐินํฯ
๑๘๓.
‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, โย โหติ ปริวารวา;
โส หิ ตตฺถ มหา โหติ, สิงฺคาโล วิย ทาฐิน’’นฺติฯ
ตตฺถ มานตฺถทฺโธติ ปริวารํ นิสฺสาย อุปฺปนฺเนน มาเนน ถทฺโธฯ ปริวาเรน อตฺถิโกติ อุตฺตริมฺปิ ปริวาเรน อตฺถิโก หุตฺวาฯ มหติํ ภูมินฺติ มหนฺตํ สมฺปตฺติํฯ ราชาสิ สพฺพทาฐินนฺติ สพฺเพสํ ทาฐีนํ โส หิ ตตฺถ มหา โหตีติ โส ปริวารสมฺปนฺโน ปุริโส เตสุ ปริวาเรสุ มหา นาม โหติฯ สิงฺคาโล วิย ทาฐินนฺติ ยถา สิงฺคาโล ทาฐีนํ มหา อโหสิ, เอวํ มหา โหติ, อถ โส สิงฺคาโล วิย ปมาทํ อาปชฺชิตฺวา ตํ ปริวารํ นิสฺสาย วินาสํ ปาปุณาตีติฯ
‘‘ตทา สิงฺคาโล เทวทตฺโต อโหสิ, ราชา สาริปุตฺโต, ปุโรหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สพฺพทาฐชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
[๒๔๒] ๒. สุนขชาตกวณฺณนา
พาโล วตายํ สุนโขติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อมฺพณโกฏฺฐเก อาสนสาลาย ภตฺตภุญฺชนสุนขํ อารพฺภ กเถสิฯ ตํ กิร ชาตกาลโต ปฏฺฐาย ปานียหารกา คเหตฺวา ตตฺถ โปเสสุํฯ โส อปรภาเค ตตฺถ ภตฺตํ ภุญฺชนฺโต ถูลสรีโร อโหสิฯ อเถกทิวสํ เอโก คามวาสี
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ เอกสฺมิํ มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ อคฺคเหสิฯ ตทา พาราณสิยํ เอกสฺส มนุสฺสสฺส สุนโข อโหสิ, โส ปิณฺฑิภตฺตํ ลภนฺโต ถูลสรีโร
๑๘๔.
‘‘พาโล วตายํ สุนโข, โย วรตฺตํ น ขาทติ;
พนฺธนา จ ปมุญฺเจยฺย, อสิโต จ ฆรํ วเช’’ติฯ
ตตฺถ ปมุญฺเจยฺยาติ ปโมเจยฺย, อยเมว วา ปาโฐฯ อสิโต จ ฆรํ วเชติ อสิโต สุหิโต หุตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คจฺเฉยฺยฯ
ตํ สุตฺวา สุนโข ทุติยํ คาถมาห –
๑๘๕.
‘‘อฏฺฐิตํ เม มนสฺมิํ เม, อโถ เม หทเย กตํ;
กาลญฺจ ปฏิกงฺขามิ, ยาว ปสฺสุปตู ชโน’’ติฯ
ตตฺถ อฏฺฐิตํ เม มนสฺมิํ เมติ ยํ ตุมฺเห กเถถ, ตํ มยา อธิฏฺฐิตเมว, มนสฺมิํเยว เม เอตํฯ อโถ เม หทเย กตนฺติ อถ จ ปน เม ตุมฺหากํ วจนํ หทเย กตเมวฯ กาลญฺจ ปฏิกงฺขามีติ ยาว ปสฺสุปตู ชโนติ ยาวายํ มหาชโน ปสุปตุ นิทฺทํ โอกฺกมตุ, ตาวาหํ กาลํ ปฏิมาเนมิ
สตฺถา
สุนขชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
[๒๔๓] ๓. คุตฺติลชาตกวณฺณนา
สตฺตตนฺติํ สุมธุรนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ กาเล ภิกฺขู เทวทตฺตํ อาหํสุ – ‘‘อาวุโส เทวทตฺต, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ตุยฺหํ อาจริโย, ตฺวํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ นิสฺสาย ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคณฺหิ, จตฺตาริ ฌานานิ อุปฺปาเทสิ, อาจริยสฺส นาม ปฏิสตฺตุนา ภวิตุํ น ยุตฺต’’นฺติฯ เทวทตฺโต ‘‘กิํ ปน เม, อาวุโส, สมโณ โคตโม อาจริโย, นนุ มยา อตฺตโน พเลเนว ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคหิตานิ, จตฺตาริ ฌานานิ อุปฺปาทิตานี’’ติ อาจริยํ ปจฺจกฺขาสิฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต อาจริยํ ปจฺจกฺขาย สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปฏิสตฺตุ หุตฺวา มหาวินาสํ ปตฺโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว อาจริยํ ปจฺจกฺขาย มม ปฏิสตฺตุ หุตฺวา วินาสํ ปาปุณาติ, ปุพฺเพปิ ปตฺโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต คนฺธพฺพกุเล นิพฺพตฺติ, ‘‘คุตฺติลกุมาโร’’ติสฺส นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต คนฺธพฺพสิปฺเป นิปฺผตฺติํ ปตฺวา คุตฺติลคนฺธพฺโพ นาม สกลชมฺพุทีเป อคฺคคนฺธพฺโพ อโหสิฯ โส ทาราภรณํ อกตฺวา อนฺเธ มาตาปิตโร โปเสสิฯ ตทา พาราณสิวาสิโน วาณิชา วณิชฺชาย อุชฺเชนินครํ คนฺตฺวา
มูสิโล วีณํ วาทนฺโต วีณํ อุตฺตมมุจฺฉนาย มุจฺฉิตฺวา วาเทสิฯ เตสํ คุตฺติลคนฺธพฺพสฺส คนฺธพฺเพ ชาตปริจยานํ ตสฺส คนฺธพฺพํ กิลญฺชกณฺฑูวนํ วิย หุตฺวา อุปฏฺฐาสิ, เอโกปิ ปหฏฺฐาการํ น ทสฺเสสิฯ มูสิโล เตสุ ตุฏฺฐาการํ อทสฺเสนฺเตสุ ‘‘อติขรํ กตฺวา วาเทมิ มญฺเญ’’ติ มชฺฌิมมุจฺฉนาย มุจฺฉิตฺวา มชฺฌิมสเรน วาเทสิ, เต ตตฺถปิ มชฺฌตฺตาว อเหสุํฯ อถ โส ‘‘อิเม น กิญฺจิ ชานนฺติ มญฺเญ’’ติ สยมฺปิ อชานนโก วิย หุตฺวา ตนฺติโย สิถิเล วาเทสิ, เต ตตฺถปิ น กิญฺจิ อาหํสุฯ อถ เน มูสิโล ‘‘อมฺโภ วาณิชา, กิํ นุ โข มยิ วีณํ วาเทนฺเต ตุมฺเห น ตุสฺสถา’’ติฯ ‘‘กิํ ปน ตฺวํ วีณํ วาเทสิ, มยญฺหิ ‘อยํ วีณํ มุจฺเฉตี’ติ สญฺญํ อกริมฺหา’’ติฯ ‘‘กิํ ปน ตุมฺเห มยา อุตฺตริตรํ อาจริยํ ชานาถ, อุทาหุ อตฺตโน อชานนภาเวน น ตุสฺสถา’’ติฯ วาณิชา ‘‘พาราณสิยํ คุตฺติลคนฺธพฺพสฺส วีณาสทฺทํ สุตปุพฺพานํ ตว วีณาสทฺโท อิตฺถีนํ ทารเก โตสาปนสทฺโท วิย โหตี’’ติ อาหํสุฯ ‘‘เตน หิ, หนฺท, ตุมฺเหหิ ทินฺนปริพฺพยํ ปฏิคฺคณฺหถ, น มยฺหํ เอเตนตฺโถ, อปิจ โข ปน พาราณสิํ คจฺฉนฺตา มํ คณฺหิตฺวา คจฺเฉยฺยาถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา คมนกาเล ตํ อาทาย พาราณสิํ คนฺตฺวา ตสฺส ‘‘เอตํ คุตฺติลสฺส วสนฏฺฐาน’’นฺติ อาจิกฺขิตฺวา สกสกนิเวสนํ อคมิํสุฯ
มูสิโล โพธิสตฺตสฺส เคหํ ปวิสิตฺวา ลคฺเคตฺวา ฐปิตํ โพธิสตฺตสฺส ชาติวีณํ ทิสฺวา คเหตฺวา วาเทสิ, อถ โพธิสตฺตสฺส มาตาปิตโร อนฺธภาเวน ตํ อปสฺสนฺตา
โส จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ สิปฺปํ ปคุณํ, อิทญฺจ พาราณสินครํ สกลชมฺพุทีเป อคฺคนครํ, อาจริโยปิ มหลฺลโก, อิเธว มยา วสิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส อาจริยํ อาห – ‘‘อาจริย อหํ ราชานํ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติฯ อาจริโย ‘‘สาธุ, ตาต, รญฺโญ อาโรเจสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา ‘‘อมฺหากํ อนฺเตวาสิโก เทวํ อุปฏฺฐาตุํ อิจฺฉติ, เทยฺยธมฺมมสฺส ชานาถา’’ติ รญฺโญ อาโรเจตฺวา รญฺญา ‘‘ตุมฺหากํ เทยฺยธมฺมโต อุปฑฺฒํ ลภิสฺสตี’’ติ วุตฺเต ตํ ปวตฺติํ มูสิลสฺส อาโรเจสิฯ มูสิโล ‘‘อหํ ตุมฺเหหิ สมกญฺเญว ลภนฺโต อุปฏฺฐหิสฺสามิ, น อลภนฺโต’’ติ อาห
ราชา มูสิลํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ อาจริเยน สทฺธิํ สากจฺฉํ กริสฺสสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, เทวา’’ติ วุตฺเต ‘‘อาจริเยน สทฺธิํ วิคฺคโห นาม น วฏฺฏติ, มา กรี’’ติ วาริยมาโนปิ ‘‘อลํ, มหาราช, โหตุเยว เม อาจริเยน สทฺธิํ สตฺตเม ทิวเส สากจฺฉา, กตรสฺส
โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ มูสิโล ทหโร ตรุโณ, อหํ มหลฺลโก ปริหีนถาโม, มหลฺลกสฺส กิริยา นาม น สมฺปชฺชติฯ อนฺเตวาสิเก นาม ปราชิเตปิ วิเสโส นตฺถิ, อนฺเตวาสิกสฺส ปน ชเย สติ ปตฺตพฺพลชฺชโต อรญฺญํ ปวิสิตฺวา มรณํ วรตร’’นฺติฯ โส อรญฺญํ ปวิสิตฺวา มรณภเยน นิวตฺตติ, ลชฺชาภเยน คจฺฉติฯ เอวมสฺส คมนาคมนํ กโรนฺตสฺเสว ฉ ทิวสา อติกฺกนฺตา, ติณานิ มตานิ, ชงฺฆมคฺโค นิพฺพตฺติฯ ตสฺมิํ ขเณ สกฺกสฺส ภวนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ สกฺโก อาวชฺชมาโน ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘คุตฺติลคนฺธพฺโพ อนฺเตวาสิกสฺส
๑๘๖.
‘‘สตฺตตนฺติํ สุมธุรํ, รามเณยฺยํ อวาจยิํ;
โส มํ รงฺคมฺหิ อวฺเหติ, สรณํ เม โหติ โกสิยา’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – อหํ, เทวราช, มูสิลํ นาม อนฺเตวาสิกํ สตฺตตนฺติํ สุมธุรํ รามเณยฺยํ วีณํ อตฺตโน ชานนนิยาเมน สิกฺขาเปสิํ, โส มํ อิทานิ รงฺคมณฺฑเล ปกฺโกสติ, ตสฺส เม ตฺวํ, โกสิยโคตฺต, สรณํ โหหีติฯ
สกฺโก ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘มา ภายิ, อหํ เต ตาณญฺจ เลณญฺจา’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๑๘๗.
‘‘อหํ ตํ สรณํ สมฺม, อหมาจริยปูชโก;
น ตํ ชยิสฺสติ สิสฺโส, สิสฺสมาจริย เชสฺสสี’’ติฯ
ตตฺถ อหํ ตํ สรณนฺติ อหํ สรณํ อวสฺสโย ปติฏฺฐา หุตฺวา ตํ ตายิสฺสามิฯ สมฺมาติ ปิยวจนเมตํฯ สิสฺสมาจริย, เชสฺสสีติ, อาจริย, ตฺวํ วีณํ วาทยมาโน สิสฺสํ ชินิสฺสสิฯ อปิจ ตฺวํ วีณํ วาเทนฺโต เอกํ ตนฺติํ ฉินฺทิตฺวา ฉ วาเทยฺยาสิ, วีณาย เต ปกติสทฺโท ภวิสฺสติฯ มูสิโลปิ ตนฺติํ ฉินฺทิสฺสติ, อถสฺส วีณาย สทฺโท น ภวิสฺสติฯ ตสฺมิํ ขเณ โส ปราชยํ ปาปุณิสฺสติฯ อถสฺส ปราชยภาวํ ญตฺวา ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ จตุตฺถมฺปิ ปญฺจมมฺปิ สตฺตมมฺปิ ตนฺติํ ฉินฺทิตฺวา สุทฺธทณฺฑกเมว วาเทยฺยาสิ, ฉินฺนตนฺติโกฏีหิ สโร นิกฺขมิตฺวา สกลํ ทฺวาทสโยชนิกํ พาราณสินครํ
เอวํ วตฺวา สกฺโก โพธิสตฺตสฺส ติสฺโส ปาสกฆฏิกา ทตฺวา เอวมาห – ‘‘วีณาสทฺเทเนว ปน สกลนคเร ฉาทิเต อิโต เอกํ ปาสกฆฏิกํ อากาเส ขิเปยฺยาสิ, อถ เต ปุรโต โอตริตฺวา ตีณิ อจฺฉราสตานิ นจฺจิสฺสนฺติฯ ตาสํ นจฺจนกาเล จ ทุติยํ ขิเปยฺยาสิ, อถาปรานิปิ ตีณิ สตานิ โอตริตฺวา ตว วีณาธุเร นจฺจิสฺสนฺติฯ ตโต ตติยํ ขิเปยฺยาสิ, อถาปรานิ ตีณิ สตานิ โอตริตฺวา รงฺคมณฺฑเล นจฺจิสฺสนฺติฯ อหมฺปิ เต สนฺติกํ
โพธิสตฺโตปิ นฺหาตานุลิตฺโต นานคฺครสโภชนํ ภุญฺชิตฺวา วีณํ คาหาเปตฺวา อตฺตโน ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ สกฺโก อทิสฺสมานกาเยน อาคนฺตฺวา อากาเส อฏฺฐาสิ, โพธิสตฺโตเยว นํ ปสฺสติฯ มูสิโลปิ อาคนฺตฺวา อตฺตโน อาสเน นิสีทิฯ มหาชโน ปริวาเรสิ, อาทิโตว ทฺเวปิ สมสมํ วาทยิํสุฯ มหาชโน ทฺวินฺนมฺปิ วาทิเตน ตุฏฺโฐ อุกฺกุฏฺฐิสหสฺสานิ ปวตฺเตสิฯ สกฺโก อากาเส ฐตฺวา โพธิสตฺตญฺเญว สาเวนฺโต ‘‘เอกํ ตนฺติํ ฉินฺทา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ตนฺติํ ฉินฺทิ, สา ฉินฺนาปิ ฉินฺนโกฏิยา สรํ มุญฺจเตว, เทวคนฺธพฺพํ วิย วตฺตติฯ มูสิโลปิ ตนฺติํ ฉินฺทิ, ตโต สทฺโท น นิกฺขมิฯ อาจริโย ทุติยมฺปิ ฉินฺทิ
ตสฺมิํ ขเณ ราชา มหาชนสฺส อิงฺคิตสญฺญํ อทาสิ, มหาชโน อุฏฺฐาย ‘‘ตฺวํ อาจริเยน สทฺธิํ วิรุชฺฌิตฺวา ‘สมการํ กโรมี’ติ วายมสิ, อตฺตโน ปมาณํ น ชานาสี’’ติ มูสิลํ ตชฺเชตฺวา คหิตคหิเตเหว ปาสาณทณฺฑาทีหิ สํจุณฺเณตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ปาเท คเหตฺวา สงฺการฏฺฐาเน ฉฑฺเฑสิฯ ราชา ตุฏฺฐจิตฺโต ฆนวสฺสํ วสฺสาเปนฺโต วิย โพธิสตฺตสฺส พหุํ ธนํ อทาสิ, ตถา นาคราฯ สกฺโก โพธิสตฺเตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘อหํ เต, ปณฺฑิต, สหสฺสยุตฺตํ อาชญฺญรถํ คาหาเปตฺวา ปจฺฉา มาตลิํ เปเสสฺสามิ, ตฺวํ สหสฺสยุตฺตํ เวชยนฺตรถวรํ อภิรุยฺห เทวโลกํ อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ
อถ นํ คนฺตฺวา ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ นิสินฺนํ ‘‘กหํ คตาตฺถ, มหาราชา’’ติ เทวธีตโร ปุจฺฉิํสุฯ สกฺโก ตาสํ ตํ การณํ วิตฺถาเรน กเถตฺวา โพธิสตฺตสฺส สีลญฺจ คุณญฺจ วณฺเณสิฯ เทวธีตโร ‘‘มหาราช, มยมฺปิ อาจริยํ ทฏฺฐุกามา, อิธ นํ อาเนหี’’ติ อาหํสุฯ สกฺโก มาตลิํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาต, เทวจฺฉรา คุตฺติลคนฺธพฺพํ ทฏฺฐุกามา, คจฺฉ นํ เวชยนฺตรเถ นิสีทาเปตฺวา
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺฐสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกาฯ
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ
‘‘วตฺถุตฺตมทายิกา นารี, ปวรา โหติ นเรสุ นารีสุ;
เอวํ ปิยรูปทายิกา มนาปํ, ทิพฺพํ สา ลภเต อุเปจฺจ ฐานํฯ
‘‘ตสฺสา เม ปสฺส วิมานํ, อจฺฉรา กามวณฺณินีหมสฺมิ;
อจฺฉราสหสฺสสฺสาหํ, ปวรา ปสฺส ปุญฺญานํ วิปากํฯ
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ
‘‘เตนมฺหิ
วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ (วิ. ว. ๓๒๙-๓๓๑, ๓๓๓-๓๓๖);
อปรา
‘‘สฺวาคตํ วต เม อชฺช, สุปฺปภาตํ สุหุฏฺฐิตํ;
ยํ อทฺทสามิ เทวตาโย, อจฺฉรากามวณฺณิโยฯ
‘‘อิมาสาหํ
ทาเนน สมจริยาย, สํยเมน ทเมน จ;
สฺวาหํ ตตฺถ คมิสฺสามิ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจเร’’ติฯ (วิ. ว. ๖๑๗-๖๑๘);
อถ นํ สตฺตาหจฺจเยน เทวราชา มาตลิสงฺคาหกํ อาณาเปตฺวา รเถ นิสีทาเปตฺวา พาราณสิเมว เปเสสิฯ โส พาราณสิํ คนฺตฺวา เทวโลเก อตฺตนา ทิฏฺฐการณํ มนุสฺสานํ อาจิกฺขิฯ ตโต ปฏฺฐาย มนุสฺสา สอุสฺสาหา ปุญฺญานิ กาตุํ มญฺญิํสุฯ
สตฺถา
คุตฺติลชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
[๒๔๔] ๔. วิคติจฺฉชาตกวณฺณนา
ยํ ปสฺสติ น ตํ อิจฺฉตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ปลายิกํ ปริพฺพาชกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สกลชมฺพุทีเป ปฏิวาทํ อลภิตฺวา สาวตฺถิํ อาคนฺตฺวา ‘‘โก มยา สทฺธิํ วาทํ กาตุํ สมตฺโถ’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ สุตฺวา มหาชนปริวุโต เชตวนํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ จตุปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ อถสฺส สตฺถา ตํ วิสฺสชฺเชตฺวา ‘‘เอกํ นาม กิ’’นฺติ ปญฺหํ ปุจฺฉิ, โส ตํ กเถตุํ อสกฺโกนฺโต อุฏฺฐาย ปลายิฯ นิสินฺนปริสา ‘‘เอกปเทเนว โว, ภนฺเต, ปริพฺพาชโก นิคฺคหิโต’’ติ อาหํสุฯ สตฺถา ‘‘นาหํ, อุปาสกา, อิทาเนเวตํ เอกปเทเนว นิคฺคณฺหามิ, ปุพฺเพปิ นิคฺคณฺหิํเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ทีฆรตฺตํ หิมวนฺเต
๑๘๘.
‘‘ยํ ปสฺสติ น ตํ อิจฺฉติ, ยญฺจ น ปสฺสติ ตํ กิริจฺฉติ;
มญฺญามิ จิรํ จริสฺสติ, น หิ ตํ ลจฺฉติ ยํ ส อิจฺฉติฯ
๑๘๙.
‘‘ยํ
อิจฺฉา หิ อนนฺตโคจรา, วิคติจฺฉาน นโม กโรมเส’’ติฯ
ตตฺถ ยํ ปสฺสตีติ ยํ อุทกาทิํ ปสฺสติ, ตํ คงฺคาติ น อิจฺฉติฯ ยญฺจ น ปสฺสตีติ ยญฺจ อุทกาทิวินิมุตฺตํ คงฺคํ น ปสฺสติ, ตํ กิริจฺฉติฯ มญฺญามิ จิรํ จริสฺสตีติ อหํ เอวํ มญฺญามิ – อยํ ปริพฺพาชโก เอวรูปํ คงฺคํ ปริเยสนฺโต จิรํ จริสฺสติฯ ยถา วา อุทกาทิวินิมุตฺตํ คงฺคํ, เอวํ รูปาทิวินิมุตฺตํ อตฺตานมฺปิ ปริเยสนฺโต สํสาเร จิรํ น หิ ตํ ลจฺฉตีติ จิรํ จรนฺโตปิ ยํ ตํ เอวรูปํ คงฺคํ วา อตฺตานํ วา อิจฺฉติ, ตํ น ลจฺฉติฯ ยํ ลภตีติ ยํ อุทกํ วา รูปาทิํ วา ลภติ, เตน น ตุสฺสติฯ ยญฺจ ปตฺเถติ ลทฺธํ หีเฬตีติ เอวํ ลทฺเธน อตุสฺสนฺโต ยํ ยํ สมฺปตฺติํ ปตฺเถติ, ตํ ตํ ลภิตฺวา ‘‘กิํ เอตายา’’ติ หีเฬติ อวมญฺญติฯ อิจฺฉา หิ อนนฺตโคจราติ ลทฺธํ หีเฬตฺวา อญฺญมญฺญํ อารมฺมณํ อิจฺฉนโต อยํ อิจฺฉา นาม ตณฺหา อนนฺตโคจราฯ วิคติจฺฉาน นโม กโรมเสติ ตสฺมา เย วิคติจฺฉา พุทฺธาทโย, เตสํ มยํ นมกฺการํ กโรมาติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปริพฺพาชโก เอตรหิ ปริพฺพาชโก อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
วิคติจฺฉชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
[๒๔๕] ๕. มูลปริยายชาตกวณฺณนา
กาโล ฆสติ ภูตานีติ อิทํ สตฺถา อุกฺกฏฺฐํ นิสฺสาย สุภควเน วิหรนฺโต มูลปริยายสุตฺตนฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา กิร ปญฺจสตา พฺราหฺมณา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สาสเน ปพฺพชิตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคณฺหิตฺวา มานมทมตฺตา หุตฺวา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ ตีเณว ปิฏกานิ ชานาติ, มยมฺปิ ตานิ ชานาม, เอวํ สนฺเต กิํ ตสฺส อมฺเหหิ นานากรณ’’นฺติ พุทฺธุปฏฺฐานํ น คจฺฉนฺติ, ปฏิปกฺขา หุตฺวา จรนฺติฯ
อเถกทิวสํ สตฺถา เตสุ อาคนฺตฺวา อตฺตโน สนฺติเก นิสินฺเนสุ อฏฺฐหิ ภูมีหิ ปฏิมณฺเฑตฺวา มูลปริยายสุตฺตนฺตํ กเถสิ, เต น กิญฺจิ สลฺลกฺเขสุํฯ อถ เนสํ เอตทโหสิ – ‘‘มยํ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปญฺจ มาณวกสตานิ มนฺเต วาเจสิฯ เต ปญฺจสตาปิ นิฏฺฐิตสิปฺปา สิปฺเป อนุโยคํ ทตฺวา ‘‘ยตฺตกํ มยํ ชานาม, อาจริโยปิ ตตฺตกเมว, วิเสโส นตฺถี’’ติ มานตฺถทฺธา หุตฺวา อาจริยสฺส สนฺติกํ น คจฺฉนฺติ, วตฺตปฏิวตฺตํ น กโรนฺติฯ เต เอกทิวสํ อาจริเย พทริรุกฺขมูเล นิสินฺเน ตํ วมฺเภตุกามา พทริรุกฺขํ นเขน อาโกเฏตฺวา ‘‘นิสฺสาโรวายํ รุกฺโข’’ติ อาหํสุฯ โพธิสตฺโต อตฺตโน วมฺภนภาวํ ญตฺวา อนฺเตวาสิเก ‘‘เอกํ โว ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ อาหฯ เต หฏฺฐตุฏฺฐา ‘‘วเทถ, กเถสฺสามา’’ติฯ อาจริโย ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –
๑๙๐.
‘‘กาโล ฆสติ ภูตานิ, สพฺพาเนว สหตฺตนา;
โย จ กาลฆโส ภูโต, ส ภูตปจนิํ ปจี’’ติฯ
ตตฺถ กาโลติ ปุเรภตฺตกาโลปิ ปจฺฉาภตฺตกาโลปีติ เอวมาทิฯ ภูตานีติ สตฺตาธิวจนเมตํ, น กาโล ภูตานํ จมฺมมํสาทีนิ ลุญฺจิตฺวา ขาทติ, อปิจ โข เนสํ อายุวณฺณพลานิ เขเปนฺโต โยพฺพญฺญํ สพฺพาเนว ฆสติฯ น เกวลญฺจ ภูตาเนว, อปิจ โข สหตฺตนา อตฺตานมฺปิ ฆสติ, ปุเรภตฺตกาโล ปจฺฉาภตฺตกาลํ น ปาปุณาติฯ เอส นโย ปจฺฉาภตฺตกาลาทีสุฯ โย จ กาลฆโส ภูโตติ ขีณาสวสฺเสตํ อธิวจนํ ส ภูตปจนิํ ปจีติ โส ยายํ ตณฺหา อปาเยสุ ภูเต ปจติ, ตํ ญาณคฺคินา ปจิ ทหิ ภสฺมมกาสิ, เตน ‘‘ภูตปจนิํ ปจี’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘ปชนิ’’นฺติปิ ปาโฐ, ชนิกํ นิพฺพตฺตกินฺติ อตฺโถฯ
อิมํ ปญฺหํ สุตฺวา มาณเวสุ เอโกปิ ชานิตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิฯ อถ เน โพธิสตฺโต ‘‘มา โข ตุมฺเห ‘อยํ ปญฺโห ตีสุ เวเทสุ อตฺถี’ติ สญฺญํ อกตฺถ, ตุมฺเห ‘ยมหํ ชานามิ, ตํ สพฺพํ ชานามา’ติ มญฺญมานา มํ พทริรุกฺขสทิสํ กโรถ, มม ตุมฺเหหิ อญฺญาตสฺส พหุโน ชานนภาวํ น ชานาถ, คจฺฉถ สตฺตเม ทิวเส กาลํ ทมฺมิ, เอตฺตเกน กาเลน อิมํ ปญฺหํ จินฺเตถา’’ติฯ เต โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา สตฺตาหํ จินฺเตตฺวาปิ ปญฺหสฺส เนว อนฺตํ, น โกฏิํ ปสฺสิํสุฯ เต สตฺตมทิวเส อาจริยสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิตฺวา ‘‘กิํ, ภทฺรมุขา, ชานิตฺถ ปญฺห’’นฺติ วุตฺเต ‘‘น ชานามา’’ติ วทิํสุฯ อถ โพธิสตฺโต เต ครหมาโน ทุติยํ คาถมาห –
๑๙๑.
‘‘พหูนิ นรสีสานิ, โลมสานิ พฺรหานิ จ;
คีวาสุ ปฏิมุกฺกานิ, โกจิเทเวตฺถ กณฺณวา’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – พหูนิ นรานํ สีสานิ ทิสฺสนฺติ, สพฺพานิ จ ตานิ โลมสานิ, สพฺพานิ มหนฺตานิ คีวาสุเยว ฐปิตานิ, น ตาลผลํ วิย หตฺเถน คหิตานิ, นตฺถิ เตสํ อิเมหิ ธมฺเมหิ นานากรณํฯ เอตฺถ ปน โกจิเทว กณฺณวาติ อตฺตานํ สนฺธายาหฯ กณฺณวาติ ปญฺญวา, กณฺณฉิทฺทํ ปน น กสฺสจิ นตฺถิฯ อิติ เต มาณวเก ‘‘กณฺณฉิทฺทมตฺตเมว ตุมฺหากํ พาลานํ อตฺถิ, น ปญฺญา’’ติ ครหิตฺวา ปญฺหํ วิสฺสชฺเชสิฯ เต สุตฺวา
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปญฺจสตา มาณวกา อิเม ภิกฺขู อเหสุํ, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
มูลปริยายชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
[๒๔๖] ๖. พาโลวาทชาตกวณฺณนา
หนฺตฺวา เฉตฺวา วธิตฺวา จาติ อิทํ สตฺถา เวสาลิํ อุปนิสฺสาย กูฏาคารสาลายํ วิหรนฺโต สีหเสนาปติํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ ภควนฺตํ สรณํ คนฺตฺวา นิมนฺเตตฺวา ปุนทิวเส สมํสกภตฺตํ อทาสิฯ นิคณฺฐา ตํ สุตฺวา กุปิตา อนตฺตมนา ตถาคตํ วิเหเฐตุกามา ‘‘สมโณ โคตโม ชานํ อุทฺทิสฺสกตํ มํสํ ภุญฺชตี’’ติ อกฺโกสิํสุฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, นิคณฺโฐ นาฏปุตฺโต ‘สมโณ โคตโม ชานํ อุทฺทิสฺสกตํ มํสํ ภุญฺชตี’ติ สทฺธิํ ปริสาย อกฺโกสนฺโต อาหิณฺฑตี’’ติฯ ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, นิคณฺโฐ นาฏปุตฺโต อิทาเนว มํ อุทฺทิสฺสกตมํสขาทเนน ครหติ, ปุพฺเพปิ ครหิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย หิมวนฺตโต พาราณสิํ คนฺตฺวา ปุนทิวเส นครํ ภิกฺขาย ปาวิสิฯ อเถโก กุฏุมฺพิโก ‘‘ตาปสํ วิเหเฐสฺสามี’’ติ ฆรํ ปเวเสตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา มจฺฉมํเสน ปริวิสิตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ‘‘อิมํ มํสํ ตุมฺเหเยว อุทฺทิสฺส ปาเณ มาเรตฺวา กตํ, อิทํ อกุสลํ มา อมฺหากเมว, ตุมฺหากมฺปิ โหตู’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –
๑๙๒.
‘‘หนฺตฺวา เฉตฺวา วธิตฺวา จ, เทติ ทานํ อสญฺญโต;
เอทิสํ ภตฺตํ ภุญฺชมาโน, ส ปาเปน อุปลิปฺปตี’’ติฯ
ตตฺถ หนฺตฺวาติ ปหริตฺวาฯ เฉตฺวาติ กิลเมตฺวาฯ วธิตฺวาติ มาเรตฺวาฯ เทติ ทานํ อสญฺญโตติ อสญฺญโต ทุสฺสีโล เอวํ กตฺวา ทานํ เทติฯ เอทิสํ ภตฺตํ ภุญฺชมาโน, ส ปาเปน อุปลิปฺปตีติ เอทิสํ อุทฺทิสฺสกตภตฺตํ ภุญฺชมาโน โส สมโณปิ ปาเปน อุปลิปฺปติ สํยุชฺชติเยวาติฯ
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –
๑๙๓.
‘‘ปุตฺตทารมฺปิ เจ หนฺตฺวา, เทติ ทานํ อสญฺญโต;
ภุญฺชมาโนปิ สปฺปญฺโญ, น ปาเปน อุปลิปฺปตี’’ติฯ
ตตฺถ ภุญฺชมาโนปิ สปฺปญฺโญติ ติฏฺฐตุ อญฺญํ มํสํ, ปุตฺตทารํ วธิตฺวาปิ ทุสฺสีเลน ทินฺนํ สปฺปญฺโญ ขนฺติเมตฺตาทิคุณสมฺปนฺโน ตํ ภุญฺชมาโนปิ ปาเปน น อุปลิปฺปตีติฯ เอวมสฺส โพธิสตฺโต ธมฺมํ กเถตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กุฏุมฺพิโก นิคณฺโฐ นาฏปุตฺโต อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
พาโลวาทชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
[๒๔๗] ๗. ปาทญฺชลิชาตกวณฺณนา
อทฺธา ปาทญฺชลี สพฺเพติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ลาฬุทายีเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ ทิวเส ทฺเว อคฺคสาวกา ปญฺหํ วินิจฺฉินนฺติ, ภิกฺขู ปญฺหํ สุณนฺตา เถเร ปสํสนฺติฯ ลาฬุทายีเถโร ปน ปริสนฺตเร นิสินฺโน ‘‘เอเต อมฺเหหิ สมํ กิํ ชานนฺตี’’ติ โอฏฺฐํ ภญฺชิฯ ตํ ทิสฺวา เถรา อุฏฺฐาย ปกฺกมิํสุ, ปริสา ภิชฺชิฯ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส ลาฬุทายี, ทฺเว อคฺคสาวเก ครหิตฺวา โอฏฺฐํ ภญฺชี’’ติฯ ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ลาฬุทายี ฐเปตฺวา โอฏฺฐภญฺชนํ ตโต อุตฺตริ อญฺญํ น ชานาตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต
๑๙๔.
‘‘อทฺธา
ตถา หิ โอฏฺฐํ ภญฺชติ, อุตฺตริํ นูน ปสฺสตี’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – เอกํเสน ปาทญฺชลิกุมาโร สพฺเพ อมฺเห ปญฺญาย อติโรจติฯ ตถา หิ โอฏฺฐํ ภญฺชติ, นูน อุตฺตริํ อญฺญํ การณํ ปสฺสตีติฯ
เต อปรสฺมิมฺปิ ทิวเส วินิจฺฉยํ สชฺเชตฺวา อญฺญํ อฑฺฑํ สุฏฺฐุ วินิจฺฉินิตฺวา ‘‘กีทิสํ, เทว, สุฏฺฐุ วินิจฺฉินิต’’นฺติ ปุจฺฉิํสุฯ โส ปุนปิ โอฏฺฐเมว ภญฺชิฯ อถสฺส อนฺธพาลภาวํ ญตฺวา โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –
๑๙๕.
‘‘นายํ ธมฺมํ อธมฺมํ วา, อตฺถานตฺถญฺจ พุชฺฌติ;
อญฺญตฺร โอฏฺฐนิพฺโภคา, นายํ ชานาติ กิญฺจน’’นฺติฯ
อมจฺจา ปาทญฺชลิกุมารสฺส ลาลภาวํ ญตฺวา โพธิสตฺตํ รชฺเช อภิสิญฺจิํสุฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปาทญฺชลี ลาฬุทายี อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ปาทญฺชลิชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
[๒๔๘] ๘. กิํสุโกปมชาตกวณฺณนา
สพฺเพหิ กิํสุโก ทิฏฺโฐติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กิํสุโกปมสุตฺตนฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ จตฺตาโร หิ ภิกฺขู ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ ยาจิํสุ, สตฺถา เตสํ กมฺมฏฺฐานํ กเถสิฯ เต กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อตฺตโน รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ อคมิํสุฯ เตสุ เอโก ฉ ผสฺสายตนานิ ปริคฺคณฺหิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ, เอโก ปญฺจกฺขนฺเธ, เอโก จตฺตาโร มหาภูเต, เอโก อฏฺฐารส ธาตุโยฯ เต อตฺตโน อตฺตโน อธิคตวิเสสํ สตฺถุ อาโรเจสุํฯ อเถกสฺส ภิกฺขุโน ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘อิเมสํ กมฺมฏฺฐานานิ นานา, นิพฺพานํ เอกํ, กถํ สพฺเพหิ อรหตฺตํ ปตฺต’’นฺติฯ โส สตฺถารํ ปุจฺฉิฯ สตฺถา ‘‘กิํ เต, ภิกฺขุ, กิํสุกทิฏฺฐภาติเกหิ นานตฺต’’นฺติ วตฺวา ‘‘อิทํ โน, ภนฺเต, การณํ กเถถา’’ติ ภิกฺขูหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต
๑๙๖.
‘‘สพฺเพหิ
น หิ สพฺเพสุ ฐาเนสุ, สารถี ปริปุจฺฉิโต’’ติฯ
ตตฺถ น หิ สพฺเพสุ ฐาเนสุ, สารถี ปริปุจฺฉิโตติ สพฺเพหิ โว กิํสุโก ทิฏฺโฐ, กิํ นุ ตุมฺเห เอตฺถ วิจิกิจฺฉถ, สพฺเพสุ ฐาเนสุ กิํสุโกเวโส, ตุมฺเหหิ ปน น หิ สพฺเพสุ ฐาเนสุ สารถิ ปริปุจฺฉิโต, เตน โว กงฺขา อุปฺปนฺนาติฯ
สตฺถา อิมํ การณํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ยถา, ภิกฺขุ, เต จตฺตาโร ภาติกา วิภาคํ กตฺวา อปุจฺฉิตตฺตา กิํสุเก กงฺขํ อุปฺปาเทสุํ, เอวํ ตฺวมฺปิ อิมสฺมิํ ธมฺเม กงฺขํ อุปฺปาเทสี’’ติ วตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๑๙๗.
‘‘เอวํ สพฺเพหิ ญาเณหิ, เยสํ ธมฺมา อชานิตา;
เต เว ธมฺเมสุ กงฺขนฺติ, กิํสุกสฺมิํว ภาตโร’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – ยถา เต ภาตโร สพฺเพสุ ฐาเนสุ กิํสุกสฺส อทิฏฺฐตฺตา กงฺขิํสุ, เอวํ สพฺเพหิ วิปสฺสนาญาเณหิ เยสํ สพฺเพ ฉผสฺสายตนขนฺธภูตธาตุเภทา ธมฺมา อชานิตา, โสตาปตฺติมคฺคสฺส
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พาราณสิราชา อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กิํสุโกปมชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
[๒๔๙] ๙. สาลกชาตกวณฺณนา
เอกปุตฺตโก ภวิสฺสสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ มหาเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิเรกํ กุมารกํ ปพฺพาเชตฺวา ปีเฬนฺโต ตตฺถ วิหรติฯ สามเณโร ปีฬํ สหิตุํ อสกฺโกนฺโต อุปฺปพฺพชิฯ เถโร คนฺตฺวา ตํ อุปลาเปติ ‘‘กุมาร, ตว จีวรํ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กุฏุมฺพิกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ธญฺญวิกฺกเยน ชีวิกํ กปฺเปสิฯ อญฺญตโรปิ อหิตุณฺฑิโก เอกํ มกฺกฏํ สิกฺขาเปตฺวา โอสธํ คาหาเปตฺวา เตน สปฺปํ กีฬาเปนฺโต ชีวิกํ กปฺเปสิฯ โส พาราณสิยํ อุสฺสเว ฆุฏฺเฐ อุสฺสวํ กีฬิตุกาโม ‘‘อิมํ มา ปมชฺชี’’ติ ตํ มกฺกฏํ ตสฺส ธญฺญวาณิชสฺส หตฺเถ ฐเปตฺวา อุสฺสวํ กีฬิตฺวา สตฺตเม ทิวเส ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กหํ มกฺกโฏ’’ติ ปุจฺฉิฯ มกฺกโฏ สามิกสฺส สทฺทํ สุตฺวาว ธญฺญาปณโต เวเคน นิกฺขมิฯ อถ นํ โส เวฬุเปสิกาย ปิฏฺฐิยํ โปเถตฺวา อาทาย อุยฺยานํ คนฺตฺวา เอกมนฺเต พนฺธิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิฯ มกฺกโฏ ตสฺส นิทฺทายนภาวํ ญตฺวา อตฺตโน พนฺธนํ โมเจตฺวา ปลายิตฺวา อมฺพรุกฺขํ อารุยฺห อมฺพปกฺกํ ขาทิตฺวา อฏฺฐิํ อหิตุณฺฑิกสฺส สรีเร ปาเตสิฯ โส ปพุชฺฌิตฺวา อุลฺโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา
๑๙๘.
‘‘เอกปุตฺตโก ภวิสฺสสิ, ตฺวญฺจ โน เหสฺสสิ อิสฺสโร กุเล;
โอโรห
ตสฺสตฺโถ – ตฺวํ มยฺหํ เอกปุตฺตโก ภวิสฺสสิ, กุเล จ เม โภคานํ อิสฺสโร, เอตมฺหา รุกฺขา โอตร, เอหิ อมฺหากํ ฆรํ คมิสฺสามฯ สาลกาติ นาเมน อาลปนฺโต อาหฯ
ตํ
๑๙๙.
‘‘นนุ มํ สุหทโยติ มญฺญสิ, ยญฺจ มํ หนสิ เวฬุยฏฺฐิยา;
ปกฺกมฺพวเน รมามเส, คจฺฉ ตฺวํ ฆรกํ ยถาสุข’’นฺติฯ
ตตฺถ นนุ มํ สุหทโยติ มญฺญสีติ นนุ ตฺวํ มํ ‘‘สุหทโย’’ติ มญฺญสิ, ‘‘สุหทโย อย’’นฺติ มญฺญสีติ อตฺโถฯ ยญฺจ มํ หนสิ เวฬุยฏฺฐิยาติ ยํ มํ เอวํ อติมญฺญสิ, ยญฺจ เวฬุเปสิกาย หนสิ, เตนาหํ นาคจฺฉามีติ ทีเปติฯ อถ นํ ‘‘มยํ อิมสฺมิํ ปกฺกมฺพวเน รมามเส, คจฺฉ ตฺวํ ฆรกํ ยถาสุข’’นฺติ วตฺวา อุปฺปติตฺวา วนํ ปาวิสิฯ อหิตุณฺฑิโกปิ อนตฺตมโน อตฺตโน เคหํ อคมาสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มกฺกโฏ สามเณโร อโหสิ, อหิตุณฺฑิโก มหาเถโร, ธญฺญวาณิโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สาลกชาตกวณฺณนา นวมาฯ
[๒๕๐] ๑๐. กปิชาตกวณฺณนา
อยํ อิสี อุปสมสํยเม รโตติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุหกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส หิ กุหกภาโว ภิกฺขูสุ ปากโฏ ชาโตฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อสุโก ภิกฺขุ นิยฺยานิเก พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา กุหกวตฺตํ ปูเรตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปุตฺตสฺส อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล พฺราหฺมณิยา มตาย ปุตฺตํ องฺเกนาทาย หิมวนฺตํ
๒๐๐.
‘‘อยํ อิสี อุปสมสํยเม รโต, ส ติฏฺฐติ สิสิรภเยน อฏฺฏิโต;
หนฺท อยํ ปวิสตุมํ อคารกํ, วิเนตุ สีตํ ทรถญฺจ เกวล’’นฺติฯ
ตตฺถ อุปสมสํยเม รโตติ ราคาทิกิเลสอุปสเม จ สีลสํยเม จ รโตฯ ส ติฏฺฐตีติ โส ติฏฺฐติฯ สิสิรภเยนาติ วาตวุฏฺฐิชนิตสฺส สิสิรสฺส ภเยนฯ อฏฺฏิโตติ ปีฬิโตฯ ปวิสตุมนฺติ ปวิสตุ อิมํฯ เกวลนฺติ สกลํ อนวเสสํฯ
โพธิสตฺโต ปุตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา อุฏฺฐาย โอโลเกนฺโต มกฺกฏภาวํ ญตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๒๐๑.
‘‘นายํ
โส ทูสโก โรสโก จาปิ ชมฺโม, สเจ วเชมมฺปิ ทูเสยฺยคาร’’นฺติฯ
ตตฺถ ทุมวรสาขโคจโรติ ทุมวรานํ สาขโคจโรฯ โส ทูสโก โรสโก จาปิ ชมฺโมติ โส เอวํ คตคตฏฺฐานสฺส ทูสนโต ทูสโก, ฆฏฺฏนตาย โรสโก, ลามกภาเวน ชมฺโมฯ สเจ วเชติ
เอวญฺจ
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, โปราณโต ปฏฺฐายเปส กุหโกเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิฯ สจฺจปริโยสาเน เกจิ โสตาปนฺนา, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน เกจิ อรหนฺโต อเหสุํฯ ‘‘ตทา มกฺกโฏ กุหกภิกฺขุ อโหสิ, ปุตฺโต ราหุโล, ปิตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กปิชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
สิงฺคาลวคฺโค ทสโมฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
สพฺพทาฐี จ สุนโข, คุตฺติโล วิคติจฺฉา จ;
มูลปริยายํ พาโลวาทํ, ปาทญฺชลิ กิํ สุโกปมํ;
สาลกํ กปิ เต ทสฯ
อถ วคฺคุทฺทานํ –
ทฬฺหวคฺโค จ สนฺถโว, กลฺยาณธมฺมาสทิโส;
รูหโก ทฬฺหวคฺโค จ, พีรณถมฺภกาสาโว;
อุปาหโน สิงฺคาโล จ, ทสวคฺคา ทุเก สิยุํฯ
ทุกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ