๖. ฉกฺกนิปาโต
๑. อวาริยวคฺโค
[๓๗๖] ๑. อวาริยชาตกวณฺณนา
มาสุ กุชฺฌ ภูมิปตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ติตฺถนาวิกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร พาโล อโหสิ อญฺญาโณ, เนว โส พุทฺธาทีนํ รตนานํ, น อญฺเญสํ ปุคฺคลานํ คุณํ ชานาติ, จณฺโฑ ผรุโส สาหสิโกฯ อเถโก ชานปโท ภิกฺขุ ‘‘พุทฺธุปฏฺฐานํ กริสฺสามี’’ติ อาคจฺฉนฺโต สายํ อจิรวตีติตฺถํ ปตฺวา ตํ เอวมาห ‘‘อุปาสก, ปรตีรํ คมิสฺสามิ, นาวํ เม เทหี’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, อิทานิ อกาโล, เอกสฺมิํ ฐาเน วสสฺสู’’ติฯ ‘‘อุปาสก, อิธ กุหิํ วสิสฺสามิ, มํ คณฺหิตฺวา คจฺฉา’’ติฯ โส กุชฺฌิตฺวา ‘‘เอหิ เร สมณ, วหามี’’ติ เถรํ นาวํ อาโรเปตฺวา อุชุกํ อคนฺตฺวา เหฏฺฐา นาวํ เนตฺวา อุลฺโลฬํ กตฺวา ตสฺส ปตฺตจีวรํ เตเมตฺวา กิลเมตฺวา ตีรํ ปตฺวา อนฺธการเวลายํ อุยฺโยเชสิฯ อถ โส วิหารํ คนฺตฺวา ตํ ทิวสํ พุทฺธุปฏฺฐานสฺส โอกาสํ อลภิตฺวา ปุนทิวเส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา สตฺถารา กตปฏิสนฺถาโร ‘‘กทา อาคโตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘หิยฺโย, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘อถ กสฺมา อชฺช พุทฺธุปฏฺฐานํ อาคโตสี’’ติ วุตฺเต ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘น โข ภิกฺขุ อิทาเนว, ปุพฺเพเปส จณฺโฑ ผรุโส สาหสิโก, อิทานิ ปน เตน ตฺวํ กิลมิโต, ปุพฺเพเปส ปณฺฑิเต กิลเมสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ
๑.
‘‘มาสุ กุชฺฌ ภูมิปติ, มาสุ กุชฺฌ รเถสภ;
กุทฺธํ อปฺปฏิกุชฺฌนฺโต, ราชา รฏฺฐสฺส ปูชิโตฯ
๒.
‘‘คาเม วา ยทิ วารญฺเญ, นินฺเน วา ยทิ วา ถเล;
สพฺพตฺถ อนุสาสามิ, มาสุ กุชฺฌ รเถสภา’’ติฯ – ทฺเว คาถา อภาสิ;
ตตฺถ รฏฺฐสฺส ปูชิโตติ เอวรูโป ราชา รฏฺฐสฺส ปูชนีโย โหตีติ อตฺโถฯ สพฺพตฺถ อนุสาสามีติ เอเตสุ คามาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ วสนฺโตปาหํ มหาราช, อิมาย เอว อนุสิฏฺฐิยา ตมนุสาสามิ, เอเตสุ วา คามาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ เอกสฺมิมฺปิ เอกสตฺเตปิ อนุสาสามิฯ มาสุ กุชฺฌ รเถสภาติ เอวเมวาหํ ตํ อนุสาสามิ, รญฺญา นาม กุชฺฌตุํ น วฏฺฏติฯ กิํการณา? ราชาโน นาม วาจาวุธา, เตสํ กุทฺธานํ วจนมตฺเตเนว พหู ชีวิตกฺขยํ ปาปุณนฺตีติฯ
เอวํ โพธิสตฺโต รญฺโญ อาคตาคตทิวเส อิมา ทฺเว คาถา อภาสิฯ ราชา อนุสิฏฺฐิยา ปสนฺนจิตฺโต มหาสตฺตสฺส สตสหสฺสุฏฺฐานกํ เอกํ คามวรํ อทาสิ, โพธิสตฺโต ปฏิกฺขิปิฯ อิติ โส ตตฺเถว ทฺวาทสสํวจฺฉรํ วสิตฺวา ‘‘อติจิรํ นิวุตฺโถมฺหิ, ชนปทจาริกํ ตาว จริตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ รญฺโญ อกเถตฺวาว อุยฺยานปาลํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาต, อุกฺกณฺฐิตรูโปสฺมิ, ชนปทํ จริตฺวา อาคมิสฺสามิ, ตฺวํ รญฺโญ กเถยฺยาสี’’ติ วตฺวา ปกฺกนฺโต
๓.
‘‘อวาริยปิตา
ปุพฺเพ ชนํ ตาเรตฺวาน, ปจฺฉา ยาจติ เวตนํ;
เตนสฺส ภณฺฑนํ โหติ, น จ โภเคหิ วฑฺฒตี’’ติฯ
ตตฺถ อวาริยปิตา นามาติ อวาริยา นาม ตสฺส ธีตา, ตสฺสา วเสน อวาริยปิตา นาม ชาโตฯ เตนสฺส ภณฺฑนนฺติ เตน การเณน, เตน วา ปจฺฉา ยาจิยมาเนน ชเนน สทฺธิํ ตสฺส ภณฺฑนํ โหติฯ
โพธิสตฺโต ตํ นาวิกํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อาวุโส, ปรตีรํ มํ เนหี’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา โส อาห ‘‘สมณ, กิํ เม นาวาเวตนํ ทสฺสสี’’ติ? ‘‘อาวุโส, อหํ โภควฑฺฒิํ อตฺถวฑฺฒิํ ธมฺมวฑฺฒิํ นาม เต กเถสฺสามี’’ติฯ ตํ สุตฺวา นาวิโก ‘‘ธุวํ เอส มยฺหํ กิญฺจิ ทสฺสตี’’ติ ตํ ปรตีรํ เนตฺวา ‘‘เทหิ เม นาวาย เวตน’’นฺติ อาหฯ โส ตสฺส ‘‘สาธุ, อาวุโส’’ติ ปฐมํ โภควฑฺฒิํ กเถนฺโต –
๔.
‘‘อติณฺณํเยว ยาจสฺสุ, อปารํ ตาต นาวิก;
อญฺโญ หิ ติณฺณสฺส มโน, อญฺโญ โหติ ปาเรสิโน’’ติฯ – คาถมาห;
ตตฺถ อปารนฺติ ตาต, นาวิก ปรตีรํ อติณฺณเมว ชนํ โอริมตีเร ฐิตญฺเญว เวตนํ ยาจสฺสุ, ตโต ลทฺธญฺจ คเหตฺวา คุตฺตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ปจฺฉา มนุสฺเส ปรตีรํ เนยฺยาสิ, เอวํ เต โภควฑฺฒิ ภวิสฺสติฯ อญฺโญ หิ ติณฺณสฺส มโนติ ตาต นาวิก, ปรตีรํ คตสฺส อญฺโญ มโน ภวติ, อทตฺวาว คนฺตุกาโม โหติฯ โย ปเนส ปาเรสี นาม ปรตีรํ เอสติ, ปรตีรํ คนฺตุกาโม โหติ, โส อติเรกมฺปิ ทตฺวา คนฺตุกาโม โหติ, อิติ ปาเรสิโน อญฺโญ มโน โหติ, ตสฺมา ตฺวํ อติณฺณเมว ยาเจยฺยาสิ, อยํ ตาว เต โภคานํ วฑฺฒิ นามาติฯ
ตํ สุตฺวา นาวิโก
๕.
‘‘คาเม
สพฺพตฺถ อนุสาสามิ, มาสุ กุชฺฌิตฺถ นาวิกา’’ติฯ – คาถมาห;
อิติสฺส อิมาย คาถาย อตฺถธมฺมวฑฺฒิํ กเถตฺวา ‘‘อยํ เต อตฺถวฑฺฒิ จ ธมฺมวฑฺฒิ จา’’ติ อาหฯ โส ปน ทนฺธปุริโส ตํ โอวาทํ น กิญฺจิ มญฺญมาโน ‘‘อิทํ, สมณ, ตยา มยฺหํ ทินฺนํ
สตฺถา ‘‘อิติ โส, ภิกฺขเว, ตาปโส ยํ โอวาทํ ทตฺวา รญฺโญ สนฺติกา คามวรํ ลภิ, ตเมว โอวาทํ อนฺธพาลสฺส นาวิกสฺส กเถตฺวา มุขโปถนํ ปาปุณิ, ตสฺมา โอวาทํ เทนฺเตน ยุตฺตชนสฺเสว ทาตพฺโพ, น อยุตฺตชนสฺสา’’ติ วตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ตทนนฺตรํ คาถมาห –
๖.
‘‘ยาเยวานุสาสนิยา, ราชา คามวรํ อทา;
ตาเยวานุสาสนิยา, นาวิโก ปหรี มุข’’นฺติฯ
ตสฺส ตํ ปหรนฺตสฺเสว ภริยา ภตฺตํ คเหตฺวา อาคตา ปาปปุริสํ ทิสฺวา ‘‘สามิ, อยํ ตาปโส นาม ราชกุลูปโก, มา ปหรี’’ติ อาหฯ โส กุชฺฌิตฺวา ‘‘ตฺวํ เม อิมํ กูฏตาปสํ ปหริตุํ น เทสี’’ติ อุฏฺฐาย ตํ ปหริตฺวา ปาเตสิฯ อถ ภตฺตปาติ ปติตฺวา ภิชฺชิ, ตสฺสา จ ปน ครุคพฺภาย คพฺโภ ภูมิยํ ปติฯ อถ นํ มนุสฺสา สมฺปริวาเรตฺวา ‘‘ปุริสฆาตกโจโร’’ติ
๗.
‘‘ภตฺตํ ภินฺนํ หตา ภริยา, คพฺโภ จ ปติโต ฉมา;
มิโคว ชาตรูเปน, น เตนตฺถํ อพนฺธิ สู’’ติฯ
ตตฺถ ภตฺตํ ภินฺนนฺติ ภตฺตปาติ ภินฺนาฯ หตาติ ปหตาฯ ฉมาติ ภูมิยํฯ มิโคว ชาตรูเปนาติ ยถา มิโค สุวณฺณํ วา หิรญฺญํ วา มุตฺตามณิอาทีนิ วา มทฺทิตฺวา คจฺฉนฺโตปิ อตฺถริตฺวา นิปชฺชนฺโตปิ เตน ชาตรูเปน อตฺตโน อตฺถํ วฑฺเฒตุํ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกติ, เอวเมว โส อนฺธพาโล ปณฺฑิเตหิ ทินฺนํ โอวาทํ สุตฺวาปิ อตฺตโน อตฺถํ วฑฺเฒตุํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขีติ วุตฺตํ โหติฯ อพนฺธิ สูติ เอตฺถ อพนฺธิ โสติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ส-โออิติ อิเมสํ ปทานญฺหิ สูติ สนฺธิ โหติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน
อวาริยชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
[๓๗๗] ๒. เสตเกตุชาตกวณฺณนา
มา ตาต กุชฺฌิ น หิ สาธุ โกโธติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ, ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ อุทฺทาลชาตเก (ชา. ๑.๑๔.๖๒ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิยํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปญฺจสเต มาณเว มนฺเต วาเจสิฯ เตสํ เชฏฺฐโก เสตเกตุ นาม อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺตมาณโว, ตสฺส ชาติํ นิสฺสาย มหนฺโต มาโน อโหสิฯ โส เอกทิวสํ อญฺเญหิ มาณเวหิ สทฺธิํ นครา นิกฺขมนฺโต นครํ ปวิสนฺตํ เอกํ จณฺฑาลํ
จณฺฑาลปุตฺโต ตสฺส กถํ ปริสํ คาหาเปตฺวา ‘‘มาณว, ทิสา นาม กตรา’’ติ ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ ‘‘ทิสา นาม ปุรตฺถิมาทโย จตสฺโส ทิสา’’ติฯ จณฺฑาโล ‘‘นาหํ ตํ เอตํ ทิสํ ปุจฺฉามิ, ตฺวํ เอตฺตกมฺปิ อชานนฺโต มม สรีเร ปหฏวาตํ ชิคุจฺฉสี’’ติ ตํ ขนฺธฏฺฐิเก คเหตฺวา โอนเมตฺวา อตฺตโน ปาทนฺตเรน คเมสิฯ มาณวา ตํ ปวตฺติํ อาจริยสฺส อาจิกฺขิํสุฯ ตํ สุตฺวา อาจริโย ‘‘สจฺจํ กิร, ตาต, เสตเกตุ จณฺฑาเลนาสิ ปาทนฺตเรน คมิโต’’ติ? ‘‘อาม, อาจริย, โส มํ จณฺฑาลทาสิปุตฺโต ทิสามตฺตมฺปิ น ชานาสี’’ติ อตฺตโน ปาทนฺตเรน คเมสิ, อิทานิ ทิสฺวา กตฺตพฺพํ อสฺส ชานิสฺสามีติ กุทฺโธ จณฺฑาลปุตฺตํ อกฺโกสิ ปริภาสิฯ อถ นํ อาจริโย ‘ตาต, เสตเกตุ มา ตสฺส กุชฺฌิ, ปณฺฑิโต จณฺฑาลทาสิปุตฺโต
๘.
‘‘มา ตาต กุชฺฌิ น หิ สาธุ โกโธ, พหุมฺปิ เต อทิฏฺฐมสฺสุตญฺจ;
มาตา ปิตา
๙.
‘‘อคาริโน อนฺนทปานวตฺถทา, อวฺหายิกา ตมฺปิ ทิสํ วทนฺติ;
เอสา ทิสา ปรมา เสตเกตุ, ยํ ปตฺวา ทุกฺขี สุขิโน ภวนฺตี’’ติฯ
ตตฺถ น หิ สาธุ โกโธติ โกโธ นาม อุปฺปชฺชมาโน สุภาสิตทุพฺภาสิตํ อตฺถานตฺถํ หิตาหิตํ ชานิตุํ น เทตีติ น สาธุ น ลทฺธโกฯ พหุมฺปิ เต อทิฏฺฐนฺติ ตยา จกฺขุนา อทิฏฺฐํ โสเตน จ อสฺสุตเมว พหุตรํฯ ทิสตาติ ทิสาฯ มาตาปิตโร ปุตฺตานํ ปุริมตรํ อาจริยมาหุ ทิสตํ ปสตฺถาติ อาจริยา ปน ทกฺขิเณยฺยตฺตา ทิสตํ ปสตฺถา ทกฺขิณา ทิสาติ พุทฺธาทโย อริยา อาหุ กเถนฺติ ทีเปนฺติฯ
อคาริโนติ คหฏฺฐาฯ อนฺนทปานวตฺถทาติ อนฺนทา, ปานทา, วตฺถทา จฯ อวฺหายิกาติ ‘‘เอถ เทยฺยธมฺมํ ปฏิคฺคณฺหถา’’ติ ปกฺโกสนกาฯ ตมฺปิ ทิสํ วทนฺตีติ ตมฺปิ พุทฺธาทโย อริยา เอกํ ทิสํ วทนฺติฯ อิมินา จตุปจฺจยทายกา คหฏฺฐา ปจฺจเย อปทิสิตฺวา ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณหิ อุปคนฺตพฺพตฺตา เอกา ทิสา นามาติ ทีเปติฯ อปโร นโย – เย เอเต อคาริโน อนฺนปานวตฺถทา, เตสํ ฉกามสคฺคสมฺปตฺติทายกฏฺเฐน อุปรูปริ อวฺหายนโต เย อวฺหายิกา ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา, ตมฺปิ ทิสํ วทนฺติ, พุทฺธาทโย อริยา อุปริมทิสํ นาม วทนฺตีติ ทีเปติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘มาตา ปิตา ทิสา ปุพฺพา, อาจริยา ทกฺขิณา ทิสา;
ปุตฺตทารา ทิสา ปจฺฉา, มิตฺตามจฺจา จ อุตฺตราฯ
‘‘ทาสกมฺมกรา เหฏฺฐา, อุทฺธํ สมณพฺราหฺมณา;
เอตา ทิสา นมสฺเสยฺย, อลมตฺโต กุเล คิหี’’ติฯ (ที. นิ. ๓.๒๗๓);
เอสา ทิสาติ อิทํ ปน นิพฺพานํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ชาติอาทินา หิ นานปฺปกาเรน ทุกฺเขน
‘‘สมติตฺติกํ
เอวํ สจิตฺตมนุรกฺเข, ปตฺถยาโน ทิสํ อคตปุพฺพ’’นฺติฯ (ชา. ๑.๑.๙๖);
เอวํ มหาสตฺโต มาณวสฺส ทิสา กเถสิฯ โส ปน ‘‘จณฺฑาเลนมฺหิ ปาทนฺตเรน คมิโต’’ติ ตสฺมิํ ฐาเน อวสิตฺวา ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา
เสตเกตุ อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตาปเส สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘มาริสา, อชฺช ราชา อาคมิสฺสติ, ราชาโน จ นาม สกิํ อาราเธตฺวา ยาวตายุกํ สุขํ ชีวิตุํ สกฺกา, อชฺช เอกจฺเจ วคฺคุลิวตํ จรถ, เอกจฺเจ กณฺฏกเสยฺยํ กปฺเปถ, เอกจฺเจ ปญฺจาตปํ ตปฺเปถ, เอกจฺเจ อุกฺกุฏิกปฺปธานมนุยุญฺชถ, เอกจฺเจ อุทโกโรหณกมฺมํ กโรถ, เอกจฺเจ มนฺเต สชฺฌายถา’’ติ วิจาเรตฺวา สยํ ปกฺกสาลทฺวาเร อปสฺสยปีฐเก นิสีทิตฺวา ปญฺจวณฺณรงฺคสมุชฺชลวาสนํ เอกํ โปตฺถกํ วิจิตฺรวณฺเณ อาธารเก ฐเปตฺวา สุสิกฺขิเตหิ จตูหิ ปญฺจหิ มาณเวหิ ปุจฺฉิเต ปุจฺฉิเต ปญฺเห กเถสิฯ ตสฺมิํ ขเณ ราชา อาคนฺตฺวา
๑๐.
‘‘ขราชินา ชฏิลา ปงฺกทนฺตา, ทุมฺมกฺขรูปา เยเม ชปฺปนฺติ มนฺเต;
กจฺจิ นุ เต มานุสเก ปโยเค, อิทํ วิทู ปริมุตฺตา อปายา’’ติฯ
ตตฺถ ขราชินาติ สขุเรหิ อชินจมฺเมหิ สมนฺนาคตาฯ ปงฺกทนฺตาติ ทนฺตกฏฺฐสฺส อขาทเนน มลคฺคหิตทนฺตาฯ ทุมฺมกฺขรูปาติ อนญฺชิตามณฺฑิตลูขนิวาสนปารุปนา มาลาคนฺธวิเลปนวชฺชิตา เยเม ชปฺปนฺตีติ เย อิเม มนฺเต สชฺฌายนฺติฯ มานุสเก ปโยเคติ มนุสฺเสหิ กตฺตพฺพปโยเค ฐิตาฯ อิทํ วิทู ปริมุตฺตา อปายาติ อิมสฺมิํ
ตํ สุตฺวา ปุโรหิโต จตุตฺถํ คาถมาห –
๑๑.
‘‘ปาปานิ กมฺมานิ กริตฺว ราช, พหุสฺสุโต เจ น จเรยฺย ธมฺมํ;
สหสฺสเวโทปิ น ตํ ปฏิจฺจ, ทุกฺขา ปมุญฺเจ จรณํ อปตฺวา’’ติฯ
ตตฺถ กริตฺวาติ กตฺวาฯ จรณนฺติ สห สีเลน อฏฺฐ สมาปตฺติโยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติฯ มหาราช, ‘‘อหํ พหุสฺสุโตมฺหี’’ติ สหสฺสเวโทปิ เจ ติวิธํ สุจริตธมฺมํ น จเรยฺย, ปาปาเนว กเรยฺย, โส ตานิ ปาปานิ กมฺมานิ กตฺวา ตํ พาหุสจฺจํ ปฏิจฺจ สีลสมาปตฺติสงฺขาตํ จรณํ อปฺปตฺวา ทุกฺขา น ปมุญฺเจ, อปายทุกฺขโต น มุจฺจเตวาติฯ
ตํ สุตฺวา ราชา ตาปเสสุ ปสาทํ หริฯ ตโต เสตเกตุ จินฺเตสิ ‘‘อิมสฺส รญฺโญ ตาปเสสุ ปสาโท อุทปาทิ, ตํ ปเนส ปุโรหิโต วาสิยา ปหริตฺวา วิย ฉินฺทิ, มยา เอเตน สทฺธิํ กเถตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส เตน สทฺธิํ กเถนฺโต ปญฺจมํ คาถมาห –
๑๒.
‘‘สหสฺสเวโทปิ
มญฺญามิ เวทา อผลา ภวนฺติ, สสํยมํ จรณเมว สจฺจ’’นฺติฯ
ตสฺสตฺโถ
ตํ สุตฺวา ปุโรหิโต ฉฏฺฐํ คาถมาห –
๑๓.
‘‘น เหว เวทา อผลา ภวนฺติ, สสํยมํ จรณเมว สจฺจํ;
กิตฺติญฺหิ ปปฺโปติ อธิจฺจ เวเท, สนฺติํ ปุเณติ จรเณน ทนฺโต’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – ตโย เวทา อผลา น ภวนฺติ, สสํยมํ จรณเมว สจฺจํ เสยฺยํ อุตฺตมํ ปวรํ น เหว โหติฯ กิํการณา? กิตฺติญฺหิ ปปฺโปติ อธิจฺจ เวเทติ ตโย เวเท อธิจฺจ ทิฏฺฐธมฺเม กิตฺติมตฺตํ ยสมตฺตํ ลาภมตฺตํ ลภติ, อิโต ปรํ อญฺญํ นตฺถิ, ตสฺมา น เต อผลาฯ สนฺติํ ปุเณติ จรเณน ทนฺโตติ สีเล ปติฏฺฐาย สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา สมาปตฺติปทฏฺฐานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต อจฺจนฺตํ สนฺตํ นิพฺพานํ นาม ตํ เอติ ปาปุณาติฯ
อิติ ปุโรหิโต เสตเกตุโน วาทํ ภินฺทิตฺวา เต สพฺเพ คิหี กาเรตฺวา ผลกาวุธานิ คาหาเปตฺวา มหนฺตตรเก กตฺวา รญฺโญ อุปฏฺฐาเก กาเรสิฯ อยํ กิร มหนฺตตรกานํ วํโสฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เสตเกตุ กุหกภิกฺขุ อโหสิ, จณฺฑาโล สาริปุตฺโต, ราชา อานนฺโท, ปุโรหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
เสตเกตุชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
[๓๗๘] ๓. ทรีมุขชาตกวณฺณนา
ปงฺโก จ กามาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มหาภินิกฺขมนํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ เหฏฺฐา กถิตเมวฯ
อตีเต ราชคหนคเร มคธราชา นาม รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, พฺรหฺมทตฺตกุมาโรติสฺส นามํ อกํสุฯ ตสฺส ชาตทิวเสเยว ปุโรหิตสฺสปิ ปุตฺโต ชายิ, ตสฺส มุขํ อติวิย โสภติ, เตนสฺส ทรีมุโขติ นามํ อกํสุฯ เต อุโภปิ ราชกุเลเยว สํวฑฺฒา อญฺญมญฺญํ ปิยสหายา หุตฺวา โสฬสวสฺสกาเล ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ‘‘สพฺพสมยสิปฺปญฺจ สิกฺขิสฺสาม, เทสจาริตฺตญฺจ ชานิสฺสามา’’ติ คามนิคมาทีสุ จรนฺตา พาราณสิํ ปตฺวา เทวกุเล วสิตฺวา ปุนทิวเส พาราณสิํ ภิกฺขาย ปวิสิํสุฯ ตตฺถ เอกสฺมิํ กุเล ‘‘พฺราหฺมเณ โภเชตฺวา
ตทา พาราณสิรญฺโญ มตสฺส สตฺตโม ทิวโส โหติฯ ปุโรหิโต รญฺโญ สรีรกิจฺจํ กตฺวา อปุตฺตเก รชฺเช สตฺตเม ทิวเส ผุสฺสรถํ วิสฺสชฺเชสิฯ ผุสฺสรถวิสฺสชฺชนกิจฺจํ มหาชนกชาตเก (ชา. ๒.๒๒.๑๒๓ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ ผุสฺสรโถ นครา นิกฺขมิตฺวา จตุรงฺคินิยา
ตสฺมิํ
ทรีมุขปจฺเจกพุทฺโธปิ ปญฺญาสวสฺสจฺจเยน อาวชฺเชนฺโต ‘‘มํ โข สหาโย สรตี’’ติ ญตฺวา ‘‘อิทานิ โส มหลฺลโก ปุตฺตธีตาทีหิ วุทฺธิปฺปตฺโต, คนฺตฺวา ธมฺมํ กเถตฺวา ปพฺพาเชสฺสามิ น’’นฺติ อิทฺธิยา อากาเสน อาคนฺตฺวา อุยฺยาเน โอตริตฺวา สุวณฺณปฏิมา วิย สิลาปฏฺเฏ นิสีทิฯ อุยฺยานปาโล ตํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, กุโต ตุมฺเห เอถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘นนฺทมูลกปพฺภารโต’’ติฯ ‘‘เก นาม ตุมฺเห’’ติ? ‘‘ทรีมุขปจฺเจกพุทฺโธ นามาหํ, อาวุโส’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ ราชานํ ชานาถา’’ติ? ‘‘อาม ชานามิ, คิหิกาเล โน สหาโย’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, ราชา ตุมฺเห ทฏฺฐุกาโม, กเถสฺสามิ ตสฺส ตุมฺหากํ อาคตภาว’’นฺติฯ ‘‘คจฺฉ กเถหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา ตุริตตุริโตว คนฺตฺวา ตสฺส สิลาปฏฺเฏ นิสินฺนภาวํ รญฺโญ กเถสิฯ ราชา ‘‘อาคโต กิร เม สหาโย, ปสฺสิสฺสามิ น’’นฺติ รถํ อารุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ อถ นํ ปจฺเจกพุทฺโธ ‘‘กิํ, พฺรหฺมทตฺต, ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ, อคติคมนํ น คจฺฉสิ, ธนตฺถาย
๑๔.
‘‘ปงฺโก จ กามา ปลิโป จ กามา, ภยญฺจ เมตํ ติมูลํ ปวุตฺตํ;
รโช จ ธูโม จ มยา ปกาสิตา, หิตฺวา ตุวํ ปพฺพช พฺรหฺมทตฺตา’’ติฯ
ตตฺถ ปงฺโกติ อุทเก ชาตานิ ติณเสวาลกุมุทคจฺฉาทีนิ อธิปฺเปตานิฯ ยถา หิ อุทกํ ตรนฺตํ ตานิ ลคฺคาเปนฺติ สชฺชาเปนฺติ, ตถา สํสารสาครํ ตรนฺตสฺส โยคาวจรสฺส ปญฺจ กามคุณา สพฺเพ วา ปน วตฺถุกามกิเลสกามา ลคฺคาปนวเสน ปงฺโก นามฯ อิมสฺมิญฺหิ ปงฺเก อาสตฺตา วิสตฺตา เทวาปิ มนุสฺสาปิ ติรจฺฉานาปิ กิลมนฺติ โรทนฺติ ปริเทวนฺติฯ ปลิโป จ กามาติ ปลิโป วุจฺจติ มหากทฺทโม, ยมฺหิ ลคฺคา สูกรมิคาทโยปิ สีหาปิ วารณาปิ อตฺตานํ อุทฺธริตฺวา คนฺตุํ น สกฺโกนฺติ, วตฺถุกามกิเลสกามาปิ ตํสริกฺขตาย ‘‘ปลิปา’’ติ วุตฺตาฯ ปญฺญวนฺโตปิ หิ สตฺตา เตสุ กาเมสุ สกิํ ลคฺคกาลโต ปฏฺฐาย เต กาเม ปทาเลตฺวา สีฆํ อุฏฺฐาย อกิญฺจนํ อปลิโพธํ รมณียํ ปพฺพชฺชํ อุปคนฺตุํ น สกฺโกนฺติฯ ภยญฺจ เมตนฺติ ภยญฺจ เอตํ, ม-กาโร พฺยญฺชนสนฺธิวเสน วุตฺโตฯ ติมูลนฺติ ตีหิ มูเลหิ ปติฏฺฐิตํ วิย ปวุตฺตนฺติ มหาราช, เอเต กามา นาม ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกสฺส อตฺตานุวาทภยาทิกสฺส เจว ทฺวตฺติํสกมฺมกรณฉนวุติโรควสปฺปวตฺตสฺส จ ภยสฺส ปจฺจยฏฺเฐน พลวภยนฺติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวเกหิ เจว สพฺพญฺญุโพธิสตฺเตหิ จ ปวุตฺตํ กถิตํ, ทีปิตนฺติ อตฺโถฯ อถ วา ภยญฺจ เมตนฺติ ภยญฺจ มยา เอตํ ติมูลํ ปวุตฺตนฺติ เอวญฺเจตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพเยวฯ
รโช จ ธูโม จาติ รชธูมสทิสตฺตา ‘‘รโช’’ติ จ ‘‘ธูโม’’ติ จ มยา ปกาสิตาฯ ยถา หิ สุนฺหาตสฺส สุวิลิตฺตาลงฺกตสฺส ปุริสสฺส สรีเร สุขุมรชํ ปติตํ, ตํ สรีรํ ทุพฺพณฺณํ โสภารหิตํ กิลิฏฺฐํ กโรติ, เอวเมว อิทฺธิพเลน อากาเสน อาคนฺตฺวา จนฺโท วิย จ สูริโย วิย
ตํ สุตฺวา ราชา กิเลเสหิ อตฺตโน พทฺธภาวํ กเถนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
๑๕.
‘‘คธิโต จ รตฺโต จ อธิมุจฺฉิโต จ, กาเมสฺวหํ พฺราหฺมณ ภิํสรูปํ;
ตํ นุสฺสเห ชีวิกตฺโถ ปหาตุํ, กาหามิ ปุญฺญานิ อนปฺปกานี’’ติฯ
ตตฺถ คธิโตติ อภิชฺฌากายคนฺเถน พทฺโธฯ รตฺโตติ ปกติชหาปเนน ราเคน รตฺโตฯ อธิมุจฺฉิโตติ อติวิย มุจฺฉิโตฯ กาเมสฺวหนฺติ ทุวิเธสุปิ กาเมสุ อหํฯ พฺราหฺมณาติ ทรีมุขปจฺเจกพุทฺธํ อาลปติฯ ภิํสรูปนฺติ พลวรูปํฯ ตํ นุสฺสเหติ ตํ ทุวิธมฺปิ กามํ น อุสฺสหามิ น สกฺโกมิฯ ชีวิกตฺโถ ปหาตุนฺติ อิมาย ชีวิกาย อตฺถิโก อหํ ตํ กามํ ปหาตุํ น สกฺโกมีติ วทติฯ กาหามิ ปุญฺญานีติ อิทานิ ทานสีลอุโปสถกมฺมสงฺขาตานิ ปุญฺญานิ อนปฺปกานิ พหูนิ กริสฺสามีติฯ
เอวํ กิเลสกาโม นาเมส สกิํ อลฺลีนกาลโต ปฏฺฐาย อปเนตุํ น สกฺโกติ, เยน สํกิลิฏฺฐจิตฺโต
‘‘อิมํ
เนกฺขมฺมปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธิํ ปตฺตุมิจฺฉสิฯ
‘‘ยถา อนฺทุฆเร ปุริโส, จิรวุตฺโถ ทุขฏฺฏิโต;
น ตตฺถ ราคํ ชเนติ, มุตฺติํเยว คเวสติฯ
‘‘ตเถว ตฺวํ สพฺพภเว, ปสฺส อนฺทุฆเร วิย;
เนกฺขมฺมาภิมุโข หุตฺวา, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสี’’ติฯ –
เอวํ เนกฺขมฺเม คุณํ ปริกิตฺเตสิ, โส ปจฺเจกพุทฺเธน ปพฺพชฺชาย วณฺณํ วตฺวา ‘‘กิเลเส ฉฑฺเฑตฺวา สมโณ โหหี’’ติ วุจฺจมาโนปิ ‘‘นาหํ กิเลเส ฉฑฺเฑตฺวา สมโณ ภวิตุํ สกฺโกมี’’ติ วทติฯ
อิมสฺมิํ กิร โลเก อฏฺฐ อุมฺมตฺตกา นามฯ เตนาหุ โปราณา ‘‘อฏฺฐ ปุคฺคลา อุมฺมตฺตกสญฺญํ ปฏิลภนฺติ, กามุมฺมตฺตโก โลภวสํ คโต
เอวํ อนตฺถการกํ ปน อิมํ คุณปริธํสกํ โลภชาตํ กสฺมา สตฺตา ปริมุญฺจิตุํ น สกฺโกนฺตีติ? อนมตคฺเค สํสาเร อเนกานิ กปฺปโกฏิสตสหสฺสานิ เอกโต พนฺธิตภาเวนฯ เอวํ สนฺเตปิ ตํ ปณฺฑิตา ‘‘อปฺปสฺสาทา กามา’’ติอาทีนํ อเนเกสํ ปจฺจเวกฺขณานํ วเสน ปชหนฺติฯ เตเนว ทรีมุขปจฺเจกพุทฺโธ มหาสตฺเตน ‘‘ปพฺพชิตุํ น สกฺโกมี’’ติ วุตฺเตปิ ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา อุตฺตริมฺปิ โอวทนฺโต ทฺเว คาถา อาหฯ
๑๖.
‘‘โย
อิทเมว เสยฺโย อิติ มญฺญมาโน, ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโทฯ
๑๗.
‘‘โส
สตฺตา สกาเย น ชหนฺติ คิทฺธา, เย โหนฺติ กาเมสุ อวีตราคา’’ติฯ
ตตฺถ อตฺถกามสฺสาติ วุฑฺฒิกามสฺสฯ หิตานุกมฺปิโนติ หิเตน มุทุจิตฺเตน อนุกมฺปนฺตสฺสฯ โอวชฺชมาโนติ โอวทิยมาโนฯ อิทเมว เสยฺโยติ ยํ อตฺตนา คหิตํ อเสยฺยํ อนุตฺตมมฺปิ สมานํ, ตํ อิทเมว เสยฺโย อิติ มญฺญมาโนฯ มนฺโทติ โส อญฺญาณปุคฺคโล มาตุกุจฺฉิยํ วาสํ นาติกฺกมติ, ปุนปฺปุนํ คพฺภํ อุเปติเยวาติ อตฺโถฯ
โส โฆรรูปนฺติ มหาราช, โส มนฺโท ตํ มาตุกุจฺฉิํ อุเปนฺโต โฆรรูปํ ทารุณชาติกํ นิรยํ อุเปติ นามฯ มาตุกุจฺฉิ หิ นิรสฺสาทฏฺเฐน อิธ ‘‘นิรโย’’ติ วุตฺโต, ‘‘จตุกุฏฺฏิกนิรโย’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘จตุกุฏฺฏิกนิรโย นาม กตโร’’ติ วุตฺเต มาตุกุจฺฉิเมว วตฺตุํ วฏฺฏติฯ อวีจิมหานิรเย นิพฺพตฺตสตฺตสฺส หิ อปราปรํ อาธาวนปริธาวนํ โหติเยว, ตสฺมา ตํ ‘‘จตุกุฏฺฏิกนิรโย’’ติ วตฺตุํ น ลพฺภติ, มาตุกุจฺฉิยํ ปน นว
สุภาสุภนฺติ สุภานํ อสุภํฯ สุภานญฺหิ สํสารภีรุกานํ โยคาวจรกุลปุตฺตานํ มาตุกุจฺฉิ เอกนฺตํ อสุภสมฺมโตฯ เตน วุตฺตํ –
‘‘อชญฺญํ ชญฺญสงฺขาตํ, อสุจิํ สุจิสมฺมตํ;
นานากุณปปริปูรํ, ชญฺญรูปํ อปสฺสโตฯ
‘‘ธิรตฺถุมํ อาตุรํ ปูติกายํ, เชคุจฺฉิยํ อสฺสุจิํ พฺยาธิธมฺมํ;
ยตฺถปฺปมตฺตา อธิมุจฺฉิตา ปชา, หาเปนฺติ มคฺคํ สุคตูปปตฺติยา’’ติฯ (ชา. ๑.๓.๑๒๘-๑๒๙);
สตฺตาติ อาสตฺตา วิสตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา สกาเย น ชหนฺตีติ ตํ มาตุกุจฺฉิํ น ปริจฺจชนฺติ คิทฺธาติ คธิตาฯ เย โหนฺตีติ เย กาเมสุ อวีตราคา โหนฺติ, เต เอตํ คพฺภวาสํ น ชหนฺตีติฯ
เอวํ
๑๘.
‘‘มีฬฺเหน ลิตฺตา รุหิเรน มกฺขิตา, เสมฺเหน ลิตฺตา อุปนิกฺขมนฺติ;
ยํ ยญฺหิ กาเยน ผุสนฺติ ตาวเท, สพฺพํ อสาตํ ทุขเมว เกวลํฯ
๑๙.
‘‘ทิสฺวา วทามิ น หิ อญฺญโต สวํ, ปุพฺเพนิวาสํ พหุกํ สรามี’’ติฯ
ตตฺถ มีฬฺเหน ลิตฺตาติ มหาราช, อิเม สตฺตา มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนฺตา น จตุชฺชาติคนฺเธหิ วิลิมฺปิตฺวา สุรภิมาลํ ปิฬนฺธิตฺวา นิกฺขมนฺติ, ปุราณคูเถน ปน มกฺขิตา ปลิพุทฺธา หุตฺวา นิกฺขมนฺติฯ รุหิเรน มกฺขิตาติ รตฺตโลหิตจนฺทนานุลิตฺตาปิ จ หุตฺวา น นิกฺขมนฺติ, รตฺตโลหิตมกฺขิตา ปน หุตฺวา นิกฺขมนฺติฯ เสมฺเหน ลิตฺตาติ น จาปิ เสตจนฺทนวิลิตฺตา นิกฺขมนฺติ, พหลปิจฺฉิลเสมฺหลิตฺตา ปน หุตฺวา นิกฺขมนฺติฯ อิตฺถีนญฺหิ ตาวเทติ ตสฺมิํ สมเยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, อิเม สตฺตา ตสฺมิํ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนสมเย เอวํ มีฬฺหาทิลิตฺตา นิกฺขมนฺตา ยํ ยํ นิกฺขมนมคฺคปเทสํ วา หตฺถํ วา ปาทํ วา ผุสนฺติ, ตํ สพฺพํ อสาตํ อมธุรํ เกวลํ อสมฺมิสฺสํ ทุกฺขเมว ผุสนฺติ, สุขํ นาม เตสํ ตสฺมิํ สมเย นตฺถีติฯ
ทิสฺวา วทามิ น หิ อญฺญโต สวนฺติ มหาราช, อหํ อิมํ เอตฺตกํ วทนฺโต น อญฺญโต สวํ, อญฺญสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา ตํ สุตฺวา น วทามิ, อตฺตโน ปน ปจฺเจกโพธิญาเณน ทิสฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปจฺจกฺขํ กตฺวา วทามีติ อตฺโถฯ ปุพฺเพนิวาสํ พหุกนฺติ อิทํ อตฺตโน อานุภาวํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, อหญฺหิ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธปฏิปาฏิสงฺขาตํ ปุพฺเพนิวาสํ พหุกํ สรามิ, สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ ทฺเว อสงฺขฺเยยฺยานิ สรามีติฯ
อิทานิ สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ‘‘เอวํ โส ปจฺเจกพุทฺโธ ราชานํ สุภาสิตกถาย สงฺคณฺหี’’ติ วตฺวา โอสาเน อุปฑฺฒคาถมาห –
‘‘จิตฺราหิ
ตตฺถ จิตฺราหีติ อเนกตฺถสนฺนิสฺสิตาหิฯ สุภาสิตาหีติ สุกถิตาหิฯ ทรีมุโข นิชฺฌาปยิ สุเมธนฺติ ภิกฺขเว, โส ทรีมุขปจฺเจกพุทฺโธ ตํ สุเมธํ สุนฺทรปญฺญํ การณาการณชานนสมตฺถํ ราชานํ นิชฺฌาเปสิ สญฺญาเปสิ, อตฺตโน วจนํ คณฺหาเปสีติ อตฺโถฯ
เอวํ ปจฺเจกพุทฺโธ กาเมสุ โทสํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน วจนํ คาหาเปตฺวา ‘‘มหาราช, อิทานิ ปพฺพช วา มา วา, มยา ปน ตุยฺหํ กาเมสุ อาทีนโว ปพฺพชฺชาย จ อานิสํโส กถิโต, ตฺวํ อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ วตฺวา สุวณฺณราชหํโส วิย อากาเส อุปฺปติตฺวา วลาหกคพฺภํ มทฺทนฺโต นนฺทมูลกปพฺภารเมว คโตฯ มหาสตฺโต ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลิํ สิรสฺมิํ ฐเปตฺวา นมสฺสมาโน ตสฺมิํ ทสฺสนวิสเย
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุํฯ ตทา ราชา อหเมว อโหสินฺติฯ
ทรีมุขชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
[๓๗๙] ๔. เนรุชาตกวณฺณนา
กาโกลา กากสงฺฆา จาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา เอกํ ปจฺจนฺตคามํ อคมาสิฯ มนุสฺสา ตสฺส อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา ตํ โภเชตฺวา ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อรญฺเญ ปณฺณสาลํ กตฺวา ตตฺถ วสาเปสุํ, อติวิย จสฺส สกฺการํ กริํสุฯ อเถเก สสฺสตวาทา อาคมํสุฯ เต เตสํ วจนํ สุตฺวา เถรสฺส วาทํ วิสฺสชฺเชตฺวา สสฺสตวาทํ คเหตฺวา เตสญฺเญว สกฺการํ กริํสุฯ ตโต อุจฺเฉทวาทา อาคมํสุ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สุวณฺณหํสโยนิยํ นิพฺพตฺติ, กนิฏฺฐภาตาปิสฺส
๒๐.
‘‘กาโกลา กากสงฺฆา จ, มยญฺจ ปตตํ วรา;
สพฺเพว สทิสา โหม, อิมํ อาคมฺม ปพฺพตํฯ
๒๑.
‘‘อิธ สีหา จ พฺยคฺฆา จ, สิงฺคาลา จ มิคาธมา;
สพฺเพว สทิสา โหนฺติ, อยํ โก นาม ปพฺพโต’’ติฯ
ตตฺถ กาโกลาติ วนกากาฯ กากสงฺฆาติ ปกติกากสงฺฆา จฯ ปตตํ วราติ ปกฺขีนํ เสฏฺฐาฯ สทิสา โหมาติ สทิสวณฺณา โหมฯ
ตสฺส
๒๒.
‘‘อิมํ เนรูติ ชานนฺติ, มนุสฺสา ปพฺพตุตฺตมํ;
อิธ วณฺเณน สมฺปนฺนา, วสนฺติ สพฺพปาณิโน’’ติฯ
ตตฺถ อิธ วณฺเณนาติ อิมสฺมิํ เนรุปพฺพเต โอภาเสน วณฺณสมฺปนฺนา หุตฺวาฯ
ตํ
๒๓.
‘‘อมานนา ยตฺถ สิยา, อนฺตานํ วา วิมานนา;
หีนสมฺมานนา วาปิ, น ตตฺถ วิสติํวเสฯ
๒๔.
‘‘ยตฺถาลโส จ ทกฺโข จ, สูโร ภีรุ จ ปูชิยา;
น ตตฺถ สนฺโต วสนฺติ, อวิเสสกเร นเรฯ
๒๕.
‘‘นายํ
อวิเสสกโร เนรุ, หนฺท เนรุํ ชหามเส’’ติฯ
ตตฺถ ปฐมคาถาย อยมตฺโถ – ยตฺถ สนฺตานํ ปณฺฑิตานํ สีลสมฺปนฺนานํ มานนสฺส อภาเวน อมานนา อวมญฺญนา จ อวมานวเสน วิมานนา วา หีนานํ วา ทุสฺสีลานํ สมฺมานนา สิยา, ตตฺถ นิวาเส น วเสยฺยฯ ปูชิยาติ เอเต เอตฺถ เอกสทิสาย ปูชาย ปูชนียา โหนฺติ, สมกํ สกฺการํ ลภนฺติฯ หีนอุกฺกฏฺฐมชฺฌิเมติ ชาติโคตฺตกุลปฺปเทสสีลาจารญาณาทีหิ หีเน จ มชฺฌิเม จ อุกฺกฏฺเฐ จ อยํ น วิภชติฯ หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโตฯ ชหามเสติ ปริจฺจชามฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา อุโภปิ เต หํสา อุปฺปติตฺวา จิตฺตกูฏเมว คตาฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา กนิฏฺฐหํโส อานนฺโท อโหสิ, เชฏฺฐกหํโส ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
เนรุชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
[๓๘๐] ๕. อาสงฺกชาตกวณฺณนา
อาสาวตี นาม ลตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ อินฺทฺริยชาตเก (ชา. ๑.๘.๖๐ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ อิธ ปน สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘เกน
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิคาเม พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ
โส ปาสาโท ตสฺสา อภิรุหนกาเล โอตริตฺวา ภูมิยํ ปติฏฺฐาติ, อภิรุฬฺหกาเล ลงฺฆิตฺวา อากาเส ติฏฺฐติฯ สา โพธิสตฺตสฺส
รญฺโญ จ นามํ อุปธาเรนฺตสฺส สํวจฺฉโร อตีโตฯ ตทา หตฺถิอสฺสมนุสฺเส สีหาทโย วาฬา คณฺหนฺติ, ทีฆชาติกปริปนฺโถ โหติ, มกฺขิกปริปนฺโถ โหติ, สีเตน กิลมิตฺวา พหู มนุสฺสา มรนฺติฯ อถ ราชา กุชฺฌิตฺวา ‘‘กิํ เม เอตายา’’ติ โพธิสตฺตสฺส กเถตฺวา ปายาสิฯ อาสงฺกา กุมาริกา ตํ ทิวสํ ผลิกวาตปานํ วิวริตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสนฺตี อฏฺฐาสิฯ ราชา ตํ ทิสฺวา ‘‘มยํ ตว นามํ ชานิตุํ น สกฺโกม, ตฺวํ หิมวนฺเตเยว วส, มยํ คมิสฺสามา’’ติ อาหฯ ‘‘กหํ, มหาราช, คจฺฉนฺโต มาทิสํ อิตฺถิํ ลภิสฺสสิ, มม วจนํ สุณาหิ, ตาวติํสเทวโลเก จิตฺตลตาวเน อาสาวตี นาม ลตา อตฺถิ, ตสฺสา ผลสฺส อพฺภนฺตเร ทิพฺพปานํ นิพฺพตฺตํ, ตํ เอกวารํ ปิวิตฺวา จตฺตาโร มาเส มตฺตา หุตฺวา ทิพฺพสยเน สยนฺติ, สา ปน วสฺสสหสฺเสน
๒๖.
‘‘อาสาวตี นาม ลตา, ชาตา จิตฺตลตาวเน;
ตสฺสา วสฺสสหสฺเสน, เอกํ นิพฺพตฺตเต ผลํฯ
๒๗.
‘‘ตํ เทวา ปยิรุปาสนฺติ, ตาว ทูรผลํ สติํ;
อาสีเสว ตุวํ ราช, อาสา ผลวตี สุขาฯ
๒๘.
‘‘อาสีสเตว โส ปกฺขี, อาสีสเตว โส ทิโช;
ตสฺส จาสา สมิชฺฌติ, ตาว ทูรคตา สตี;
อาสีเสว ตุวํ ราช, อาสา ผลวตี สุขา’’ติฯ
ตตฺถ อาสาวตีติ เอวํนามิกาฯ สา หิ ยสฺมา ตสฺสา ผเล อาสา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา เอตํ จิตฺตลตาวเนติ เอวํนามเก อุยฺยาเนฯ ตสฺมิํ กิร อุยฺยาเน ติณรุกฺขลตาทีนํ ปภา ตตฺถ ปวิฏฺฐปวิฏฺฐานํ เทวตานํ สรีรวณฺณํ จิตฺตํ กโรติ, เตนสฺส ‘‘จิตฺตลตาวน’’นฺติ นามํ ชาตํฯ ปยิรุปาสนฺตีติ ปุนปฺปุนํ อุเปนฺติฯ อาสีเสวาติ อาสีสาหิเยว ปตฺเถหิเยว, มา อาสจฺเฉทํ กโรหีติฯ
ราชา ตสฺสา กถาย พชฺฌิตฺวา ปุน อมจฺเจ สนฺนิปาตาเปตฺวา ทสนามกํ กาเรตฺวา นามํ คเวสนฺโต อปรมฺปิ สํวจฺฉรํ วสิฯ ตสฺสา ทสนามกมฺปิ นามํ นาโหสิ, ‘‘อสุกา นามา’’ติ วุตฺเต โพธิสตฺโต ปฏิกฺขิปเตวฯ ปุน ราชา ‘‘กิํ เม อิมายา’’ติ ตุรงฺคํ อารุยฺห ปายาสิฯ สาปิ ปุน วาตปาเน ฐตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ ราชา ‘‘ติฏฺฐ ตฺวํ, มยํ คมิสฺสามา’’ติ ‘‘อาสีสเตวา’’ติอาทิมาหฯ
ตตฺถ อาสีสเตวาติ อาสีสติเยว ปตฺเถติเยวฯ ปกฺขีติ ปกฺเขหิ ยุตฺตตาย ปกฺขีฯ ทฺวิกฺขตฺตุํ ชาตตาย ทิโชฯ ตาว ทูรคตา สตีติ ปพฺพตมตฺถกโต มจฺฉานญฺจ อุทกสฺส จ ทูรภาวํ ปสฺส, เอวํ ทูรคตา สมานา สกฺกสฺส อานุภาเวน พกสฺส อาสา ปูริเยวาติฯ
อถ ราชา ตสฺสา กถํ สุตฺวา รูเป พชฺฌิตฺวา กถาย อลฺลีโน คนฺตุํ อสกฺโกนฺโต อมจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา สตนามํ กาเรสิ, สตนามวเสน
๒๙.
‘‘สมฺเปสิ โข มํ วาจาย, น จ สมฺเปสิ กมฺมุนา;
มาลา เสเรยฺยกสฺเสว, วณฺณวนฺตา อคนฺธิกาฯ
๓๐.
‘‘อผลํ
อททํ อวิสฺสชํ โภคํ, สนฺธิ เตนสฺส ชีรติฯ
๓๑.
‘‘ยญฺหิ กยิรา ตญฺหิ วเท, ยํ น กยิรา น ตํ วเท;
อกโรนฺตํ ภาสมานํ, ปริชานนฺติ ปณฺฑิตาฯ
๓๒.
‘‘พลญฺจ วต เม ขีณํ, ปาเถยฺยญฺจ น วิชฺชติ;
สงฺเก ปาณูปโรธาย, หนฺท ทานิ วชามห’’นฺติฯ
ตตฺถ สมฺเปสีติ สนฺตปฺเปสิ ปีเณสิฯ เสเรยฺยกสฺสาติ สุวณฺณกุรณฺฑกสฺสฯ เทสนาสีสเมเวตํ, ยํกิญฺจิ ปน สุวณฺณกุรณฺฑกชยสุมนาทิกํ อญฺญมฺปิ ปุปฺผํ วณฺณสมฺปนฺนํ อคนฺธกํ, สพฺพํ ตํ สนฺธาเยวมาหฯ วณฺณวนฺตา อคนฺธิกาติ ยถา เสเรยฺยกาทีนํ มาลา วณฺณวนฺตตาย ทสฺสเนน ตปฺเปติ, อคนฺธตาย คนฺเธน น ตปฺเปติ, เอวํ ตฺวมฺปิ ทสฺสเนน ปิยวจเนน จ สนฺตปฺเปสิ, น กมฺมุนาติ ทีเปติฯ อททนฺติ ภทฺเท, โย ‘‘อิมํ นาม โว โภคํ ทสฺสามี’’ติ มธุรวจเนน วตฺวา ตํ โภคํ อททนฺโต อวิสฺสชฺเชนฺโต เกวลํ มธุรวจนเมว กโรติ, เตน สทฺธิํ อสฺส มิตฺตสฺส ปาเถยฺยญฺจาติ ภทฺเท, มยฺหํ ตว มธุรวจเนน พชฺฌิตฺวา ตีณิ สํวจฺฉรานิ วสนฺตสฺเสว หตฺถิอสฺสรถปตฺติสงฺขาตํ พลญฺจ ขีณํ, มนุสฺสานํ ภตฺตเวตนสงฺขาตํ ปาเถยฺยญฺจ นตฺถิฯ สงฺเก ปาณูปโรธายาติ สฺวาหํ อิเธว อตฺตโน ชีวิตวินาสํ อาสงฺกามิ, หนฺท ทานาหํ คจฺฉามีติฯ
อาสงฺกา
๓๓.
‘‘เอตเทว หิ เม นามํ, ยํนามสฺมิ รเถสภ;
อาคเมหิ มหาราช, ปิตรํ อามนฺตยามห’’นฺติฯ
ตสฺสตฺโถ – ยํนามา อหํ อสฺมิ, ตํ เอตํ อาสงฺกาตฺเวว มม นามนฺติฯ
ตํ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา อาสงฺกา กุมาริกา ปุราณทุติยิกา อโหสิ, ราชา อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
อาสงฺกชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
[๓๘๑] ๖. มิคาโลปชาตกวณฺณนา
น เม รุจฺจีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ ทุพฺพโจ’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘น โข ภิกฺขุ อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตฺวํ ทุพฺพโจเยว, ทุพฺพจภาวญฺจ ปน นิสฺสาย ปณฺฑิตานํ วจนํ อกโรนฺโต เวรมฺภวาตมุเข พฺยสนํ คโตสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต
๓๔.
‘‘น เม รุจฺจิ มิคาโลป, ยสฺส เต ตาทิสี คตี;
อตุจฺจํ ตาต ปตสิ, อภูมิํ ตาต เสวสิฯ
๓๕.
‘‘จตุกฺกณฺณํว เกทารํ, ยทา เต ปถวี สิยา;
ตโต ตาต นิวตฺตสฺสุ, มาสฺสุ เอตฺโต ปรํ คมิฯ
๓๖.
‘‘สนฺติ อญฺเญปิ สกุณา, ปตฺตยานา วิหงฺคมา;
อกฺขิตฺตา วาตเวเคน, นฏฺฐา เต สสฺสตีสมา’’ติฯ
ตตฺถ มิคาโลปาติ ปุตฺตํ นาเมน อาลปติฯ อตุจฺจํ ตาต ปตสีติ ตาต, ตฺวํ อญฺเญสํ คิชฺฌานํ สีมํ อติกฺกมิตฺวา อติอุจฺจํ คจฺฉสิฯ จตุกฺกณฺณํว เกทารนฺติ อิมินาสฺส สีมํ อาจิกฺขติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต, ยทา เต อยํ มหาปถวี จตุกฺกณฺณํ เกทารํ วิย สิยา, เอวํ ขุทฺทิกา สนฺติ อญฺเญปีติ น เกวลํ ตฺวเมว, อญฺเญปิ คิชฺฌา เอวํ กริํสูติ ทีเปติฯ อกฺขิตฺตาติ เตปิ คิชฺฌา อมฺหากํ สีมํ อติกฺกมิตฺวา คตา วาตเวเคน อากฑฺฒิตา นสฺสิํสุฯ สสฺสตีสมาติ สสฺสตีหิ ปถวีปพฺพตาทีหิ สมํ อตฺตานํ มญฺญมานา อตฺตโน วสฺสสหสฺสปริมาณํ อายุํ อปูเรตฺวาปิ อนฺตรา นฏฺฐาติ อตฺโถฯ
มิคาโลโป อโนวาทกตฺตา ปิตุ วจนํ อกตฺวา ลงฺฆนฺโต ปิตรา อกฺขาตํ สีมํ ทิสฺวา ตํ อติกฺกมฺม กาลวาเต ปตฺวา เตปิ ฉินฺทิตฺวา อุปฺปติโต เวรมฺภวาตมุขํ ปกฺขนฺทิ, อถ นํ เวรมฺภวาตา ปหริํสุฯ โส เตหิ ปหฏมตฺโตว ขณฺฑาขณฺฑํ หุตฺวา อากาเสเยว อนฺตรธายิฯ
๓๗.
‘‘อกตฺวา
กาลวาเต อติกฺกมฺม, เวรมฺภานํ วสํ อคาฯ
๓๘.
‘‘ตสฺส ปุตฺตา จ ทารา จ, เย จญฺเญ อนุชีวิโน;
สพฺเพ พฺยสนมาปาทุํ, อโนวาทกเร ทิเชฯ
๓๙.
‘‘เอวมฺปิ
อติสีมจโร ทิตฺโต, คิชฺโฌวาตีตสาสโน;
สพฺเพ พฺยสนํ ปปฺโปนฺติ, อกตฺวา วุทฺธสาสน’’นฺติฯ –
อิมา ติสฺโส อภิสมฺพุทฺธคาถาฯ
ตตฺถ อนุชีวิโนติ ตํ นิสฺสาย ชีวนกาฯ อโนวาทกเร ทิเชติ ตสฺมิํ มิคาโลเป คิชฺเฌ โอวาทํ อคณฺหนฺเต สพฺเพปิ เต เตน สทฺธิํ อติสีมํ คนฺตฺวา วินาสํ ปาปุณิํสุฯ เอวมฺปีติ, ภิกฺขเว, ยถา โส คิชฺโฌ, เอวํ โย อญฺโญปิ คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วา หิตานุกมฺปกานํ วุทฺธานํ วจนํ น คณฺหาติ, โสปิ อยํ สีมํ อติกฺกมิตฺวา จรนฺโต ทิตฺโต คพฺพิโต คิชฺโฌว พฺยสนํ ปาปุณาตีติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มิคาโลโป ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, อปนนฺโท ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
มิคาโลปชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
[๓๘๒] ๗. สิริกาฬกณฺณิชาตกวณฺณนา
กา นุ กาเฬน วณฺเณนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิตกาลโต ปฏฺฐาย อขณฺฑานิ ปญฺจ สีลานิ รกฺขิ, ภริยาปิสฺส ปุตฺตธีตโรปิ ทาสาปิ ภติํ คเหตฺวา กมฺมํ กโรนฺตา กมฺมกราปิ สพฺเพ รกฺขิํสุเยวฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อนาถปิณฺฑิโก สุจิเยว สุจิปริวาโร หุตฺวา จรตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย
อตีเต
ตตฺริมา ทฺเว อาคนฺตฺวา ‘‘อหํ ปฐมํ นฺหายิสฺสามิ, อหํ ปฐม’’นฺติ ติตฺถาย กลหํ กริํสุฯ กาฬกณฺณี ‘‘อหํ โลกํ ปาเลมิ วิจาเรมิ, ตสฺมา ปฐมํ นายิตุํ ยุตฺตามฺหี’’ติ วทติฯ สิรี ‘‘อหํ มหาชนสฺส อิสฺสริยทายิกาย ปฏิปทาย ฐิตา, ตสฺมา ปฐมํ นฺหายิตุํ ยุตฺตามฺหี’’ติ วทติฯ ตา ‘‘อมฺเหสุ ปฐมํ นฺหายิตุํ ยุตฺตรูปํ วา อยุตฺตรูปํ วา จตฺตาโร มหาราชาโน ชานิสฺสนฺตี’’ติ เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อมฺเหสุ กา ปฐมํ อโนตตฺตทเห นฺหายิตุํ ยุตฺตรูปา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ธตรฏฺฐวิรูปกฺขา ‘‘น สกฺกา อมฺเหหิ วินิจฺฉินิตุ’’นฺติ วิรูฬฺหกเวสฺสวณานํ ภารมกํสุฯ เต ‘‘อมฺเหปิ น สกฺขิสฺสาม, สกฺกสฺส ปาทมูเล เปเสสฺสามา’’ติ ตา สกฺกสฺส สนฺติกํ เปเสสุํฯ สกฺโก ตาสํ วจนํ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิมา ทฺเวปิ มม ปุริสานญฺเญว ธีตโร, น สกฺกา มยา อิมํ อฑฺฑํ วินิจฺฉินิตุ’’นฺติฯ อถ ตา สกฺโก อาห ‘‘พาราณสิยํ สุจิปริวาโร นาม เสฏฺฐิ อตฺถิ, ตสฺส ฆเร อนุจฺฉิฏฺฐสยนญฺจ ปญฺญตฺตํ, ยา ตตฺถ นิสีทิตุํ วา สยิตุํ วา ลภติ, สา ปฐมํ นฺหายิตุํ ยุตฺตรูปา’’ติฯ ตํ สุตฺวา กาฬกณฺณี ตสฺมิํ ขเณเยว
๔๐.
‘‘กา นุ กาเฬน วณฺเณน, น จาปิ ปิยทสฺสนา;
กา วา ตฺวํ กสฺส วา ธีตา, กถํ ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติฯ
ตตฺถ กาเฬนาติ นีเลนฯ วณฺเณนาติ สรีรวตฺถาภรณวณฺเณนฯ น จาปิ ปิยทสฺสนาติ ธาตุโส, ภิกฺขเว, สตฺตา สํสนฺทนฺตีติ วุตฺตํ, อยญฺจ เทวธีตา อนาจารา ทุสฺสีลา, ตสฺมา สา สหทสฺสเนเนวสฺส อปฺปิยา ชาตา, เตเนวมาหฯ กา วา ตฺวนฺติ ‘‘กา จ ตฺวํ, อยเมว วา ปาโฐฯ
ตํ สุตฺวา กาฬกณฺณี ทุติยํ คาถมาห –
๔๑.
‘‘มหาราชสฺสหํ ธีตา, วิรูปกฺขสฺส จณฺฑิยา;
อหํ กาฬี อลกฺขิกา, กาฬกณฺณีติ มํ วิทู;
โอกาสํ ยาจิโต เทหิ, วเสมุ ตว สนฺติเก’’ติฯ
ตตฺถ จณฺฑิยาติ โกธนาฯ โกธภาเวน หิ มยฺหํ จณฺฑีติ นามํ กริํสุฯ อลกฺขิกาติ นิปฺปญฺญาฯ มํ วิทูติ เอวํ มํ จาตุมหาราชิกเทวโลเก ชานนฺติฯ วเสมูติ มยํ อชฺช เอกรตฺตํ ตว สนฺติเก วเสยฺยาม, เอตสฺมิํ เม อนุจฺฉิฏฺฐาสนสยเน โอกาสํ เทหีติฯ
ตโต โพธิสตฺโต ตติยํ คาถมาห –
๔๒.
‘‘กิํสีเล กิํสมาจาเร, ปุริเส นิวิสเส ตุวํ;
ปุฏฺฐา เม กาฬิ อกฺขาหิ, กถํ ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติฯ
ตตฺถ นิวิสเสติ ตว จิตฺเตน นิวิสสิ ปติฏฺฐหสีติฯ
ตโต
๔๓.
‘‘มกฺขี
โส มยฺหํ ปุริโส กนฺโต, ลทฺธํ ยสฺส วินสฺสตี’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – โย ปุริโส อตฺตโน กตคุณํ น ชานาติ, คุณมกฺขี โหติ, อตฺตโน กิสฺมิญฺจิ การเณ กถิเต ‘‘กิํ อหํ เอตํ น ชานามี’’ติ ยุคคฺคาหํ คณฺหาติ
สาเยว ปญฺจมฉฏฺฐสตฺตมคาถา อภาสิ –
๔๔.
‘‘โกธโน อุปนาหี จ, ปิสุโณ จ วิเภทโก;
กณฺฑกวาโจ ผรุโส, โส เม กนฺตตโร ตโตฯ
๔๕.
‘‘อชฺช สุเวติ ปุริโส, สทตฺถํ นาวพุชฺฌติ;
โอวชฺชมาโน กุปฺปติ, เสยฺยํ โส อติมญฺญติฯ
๔๖.
‘‘ทวปฺปลุทฺโธ ปุริโส, สพฺพมิตฺเตหิ ธํสติ;
โส มยฺหํ ปุริโส กนฺโต, ตสฺมิํ โหมิ อนามยา’’ติฯ
ตาปิ อิมินาว นเยน วิตฺถาเรตพฺพาฯ สงฺเขปตฺโถ ปเนตฺถ – โกธโนติ อปฺปมตฺตเกนาปิ กุชฺฌนโกฯ อุปนาหีติ ปรสฺส อปราธํ หทเย ฐเปตฺวา สุจิเรนปิ ตสฺส อนตฺถการโกฯ ปิสุโณติ ปิสุณวาโจฯ วิเภทโกติ อปฺปมตฺตเกนปิ มิตฺตภินฺทนโกฯ กณฺฑกวาโจติ สโทสวาโจฯ ผรุโสติ ถทฺธวาโจฯ กนฺตตโรติ โส ปุริโส มยฺหํ ปุริมาปิ กนฺตตโร ปิยตโรฯ อชฺช สุเวติ ‘‘อิทํ กมฺมํ อชฺช กาตพฺพํ, อิทํ สฺเว โอวชฺชมาโนติ โอวทิยมาโนฯ เสยฺยํ โส อติมญฺญตีติ ชาติโคตฺตกุลปฺปเทสสีลาจารคุเณหิ อุตฺตริตรํ อุตฺตมปุคฺคลํ ‘‘ตฺวํ มยฺหํ ทวปฺปลุทฺโธติ รูปาทีสุ กามคุเณสุ นิรนฺตรทเวน ปลุทฺโธ อภิภูโต วสํ คโตฯ ธํสตีติ ‘‘ตยา มยฺหํ กิํ กต’’นฺติอาทีนิ วตฺวา สพฺเพเหว มิตฺเตหิ ธํสติ ปริหายติฯ อนามยาติ อยํ เอเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคเต ปุคฺคเล นิทฺทุกฺขา นิสฺโสกา โหมิ, ตํ ลภิตฺวา อญฺญตฺถ อนาลยา หุตฺวา วสามี’’ติฯ
อถ
๔๗.
‘‘อเปหิ เอตฺโต ตฺวํ กาฬิ, เนตํ อมฺเหสุ วิชฺชติ;
อญฺญํ ชนปทํ คจฺฉ, นิคเม ราชธานิโย’’ติฯ
ตตฺถ อเปหีติ อปคจฺฉฯ เนตํ อมฺเหสูติ เอตํ มกฺขาทิกํ ตว ปิยภาวกรณํ อมฺเหสุปิ น วิชฺชติ นตฺถิฯ นิคเม ราชธานิโยติ อญฺเญ นิคเมปิ อญฺญา ราชธานิโยปิ คจฺฉ, ยตฺถ มยํ ตํ น ปสฺสาม, ตตฺถ คจฺฉาติ ทีเปติฯ
ตํ สุตฺวา กาฬกณฺณี อทฺทิตา หุตฺวา อนนฺตรคาถมาห –
๔๘.
‘‘อหมฺปิ โข ตํ ชานามิ, เนตํ ตุมฺเหสุ วิชฺชติ;
สนฺติ โลเก อลกฺขิกา, สงฺฆรนฺติ พหุํ ธนํ;
อหํ เทโว จ เม ภาตา, อุโภ นํ วิธมามเส’’ติฯ
ตตฺถ เนตํ ตุมฺเหสูติ ยํ มม ปิยภาวกรณํ มกฺขาทิกํ เยน อหํ อตฺตนาปิ สมนฺนาคตา, ตํ ตุมฺเหสุ นตฺถีติ อหมฺปิ เอตํ ชานามิฯ สนฺติ โลเก อลกฺขิกาติ อญฺเญ ปน โลเก นิสฺสีลา นิปฺปญฺญา สนฺติฯ สงฺฆรนฺตีติ เต นิสฺสีลา นิปฺปญฺญาปิ สมานา เอเตหิ มกฺขาทีหิ พหุํ ธนํ สงฺฆรนฺติ ปิณฺฑํ กโรนฺติฯ อุโภ นนฺติ ตํ ปน เอเตหิ สงฺฆริตฺวา ฐปิตํ ธนํ อหญฺจ มยฺหเมว ภาตา เทโว จ นาม เทวปุตฺโตติ อุโภ เอกโต หุตฺวา วิธมามเส นาเสม, อมฺหากํ ปน เทวโลเก พหู ทิพฺพปริโภคา
ตสฺสา ปกฺกนฺตกาเล สิรี เทวธีตา สุวณฺณวณฺเณหิ วตฺถวิเลปเนหิ สุวณฺณาลงฺกาเรน อาคนฺตฺวา
๔๙.
‘‘กา นุ ทิพฺเพน วณฺเณน, ปถพฺยา สุปติฏฺฐิตา;
กา วา ตฺวํ กสฺส วา ธีตา, กถํ ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติฯ
ตตฺถ ทิพฺเพนาติ วิสิฏฺเฐน อุตฺตเมนฯ
ตํ สุตฺวา สิรี ทุติยํ คาถมาห –
๕๐.
‘‘มหาราชสฺสหํ ธีตา, ธตรฏฺฐสฺส สิรีมโต;
อหํ สิรี จ ลกฺขี จ, ภูริปญฺญาติ มํ วิทู;
โอกาสํ ยาจิโต เทหิ, วเสมุ ตว สนฺติเก’’ติฯ
ตตฺถ สิรี จ ลกฺขี จาติ สิรีติ จ ลกฺขีติ จ อหเมวํนามา, น อญฺญาฯ ภูริปญฺญาติ มํ วิทูติ มํ จาตุมหาราชิกเทวโลเก ปถวีสมาย วิปุลาย ปญฺญาย สมนฺนาคตาติ ชานนฺติฯ วเสมุ ตว สนฺติเกติ ตว อนุจฺฉิฏฺฐาสเน เจว อนุจฺฉิฏฺฐสยเน จ เอกรตฺติํ วเสยฺยาม, โอกาสํ เม เทหีติฯ
ตโต ปรํ โพธิสตฺโต อาห –
๕๑.
‘‘กิํสีเล กิํสมาจาเร, ปุริเส นิวิสเส ตุวํ;
ปุฏฺฐา เม ลกฺขิ อกฺขาหิ, กถํ ชาเนมุ ตํ มยํฯ
๕๒.
‘‘โย จาปิ สีเต อถ วาปิ อุณฺเห, วาตาตเป ฑํสสรีสเป จ;
ขุธํ ปิปาสํ อภิภุยฺย สพฺพํ, รตฺตินฺทิวํ โย สตตํ นิยุตฺโตฯ
๕๓.
‘‘กาลาคตญฺจ
อกฺโกธโน มิตฺตวา จาควา จ, สีลูปปนฺโน อสโฐชุภูโตฯ
๕๔.
‘‘สงฺคาหโก
ตสฺมิํหํ โปเส วิปุลา ภวามิ, อูมิ สมุทฺทสฺส ยถาปิ วณฺณํฯ
๕๕.
‘‘โย จาปิ มิตฺเต อถ วา อมิตฺเต, เสฏฺเฐ สริกฺเข อถ วาปิ หีเน;
อตฺถํ จรนฺตํ อถ วา อนตฺถํ, อาวี รโห สงฺคหเมว วตฺเตฯ
๕๖.
‘‘วาจํ
เอเตสํ โย อญฺญตรํ ลภิตฺวา, กนฺตา สิรี มชฺชติ อปฺปปญฺโญ;
ตํ ทิตฺตรูปํ วิสมํ จรนฺตํ, กรีสฐานํว วิวชฺชยามิฯ
๕๗.
‘‘อตฺตนา กุรุเต ลกฺขิํ, อลกฺขิํ กุรุตตฺตนา;
น หิ ลกฺขิํ อลกฺขิํ วา, อญฺโญ อญฺญสฺส การโก’’ติฯ
เสฏฺฐิสฺส ปุจฺฉา โหติ, สิริยา วิสฺสชฺชนาฯ
ตตฺถ ฑํสสรีสเป จาติ ฑํสา วุจฺจนฺติ ปิงฺคลมกฺขิกา, สพฺพาปิ วา มกฺขิกาชาติกา อิธ ‘‘ฑํสา’’ติ อธิปฺเปตาฯ สรีสปาติ ทีฆชาติกาฯ ฑํสา จ สรีสปา จ ฑํสสรีสปา, ตสฺมิํ ฑํสสรีสเป สติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย มหาเสฏฺฐิ สีเต วา อุณฺเห วา วาตาตเป วา ฑํสสรีสเป วา สติ เอเตหิ สีตาทีหิ ปีฬิยมาโนปิ เอตานิ เจว สีตาทีนิ ขุธญฺจ ปิปาสญฺจาติ สพฺพมฺเปตํ ปริสฺสยํ อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา ติณํ วิย อคเณตฺวา รตฺตินฺทิวํ กสิวณิชฺชาทีสุ เจว ทานสีลาทีสุ จ สตตํ อตฺตโน กมฺเมสุ นิยุตฺโต อตฺตานํ โยเชตฺวา วตฺตติฯ
กาลาคตญฺจาติ อกฺโกธโนติ อธิวาสนขนฺติยา สมนฺนาคโตฯ มิตฺตวาติ กลฺยาณมิตฺเตน สมนฺนาคโตฯ จาควาติ ธนปริจฺจาคยุตฺโตฯ
สงฺคาหโกติ มิตฺตสงฺคหอามิสสงฺคหธมฺมสงฺคหานํ การโกฯ สขิโลติ มุทุวาโจฯ สณฺหวาโจติ มหตฺตปตฺโตปิ นิวาตวุตฺตีติ มหนฺตํ ฐานํ วิปุลํ อิสฺสริยํ ปตฺโตปิ ยเสน อนุทฺธโต นีจวุตฺติ ปณฺฑิตานํ โอวาทกโร โหติฯ ตสฺมิํหํ โปเสติ ตสฺมิํ อหํ ปุริเสฯ วิปุลา ภวามีติ อขุทฺทกา โหมิฯ โส หิ มหติยา สิริยา ปทฏฺฐานํฯ อูมิ สมุทฺทสฺส ยถาปิ วณฺณนฺติ ยถา นาม สมุทฺทสฺส วณฺณํ โอโลเกนฺตานํ อุปรูปริ อาคจฺฉมานา อูมิ วิปุลา วิย ขายติ, เอวมหํ ตสฺมิํ ปุคฺคเล วิปุลา โหมีติ ทีเปติฯ
อาวี รโหติ สมฺมุขา จ ปรมฺมุขา จฯ สงฺคหเมว วตฺเตติ เอตสฺมิํ มิตฺตาทิเภเท ปุคฺคเล จตุพฺพิธํ สงฺคหเมว วตฺเตติ ปวตฺเตติฯ
น วชฺชาติ โย กทาจิ กิสฺมิญฺจิ กาเล ผรุสวจนํ น วเทยฺย, มธุรวจโนว โหติฯ มตสฺส ชีวสฺส จาติ เอเตสํ โยติ เอเตสํ สีตาภิภวนาทีนํ เหฏฺฐา วุตฺตคุณานํ โย ปุคฺคโล เอกมฺปิ คุณํ ลภิตฺวา ปมชฺชติ ปมุสฺสติ, ปุน นานุยุญฺชตีติ อตฺโถฯ กนฺตา สิรี, กนฺตสิริํ, กนฺตํ สิรินฺติ ตโยปิ ปาฐา, เตสํ วเสน อยํ อตฺถโยชนา – โย ปุคฺคโล สิริํ ลภิตฺวา ‘‘กนฺตา เม สิริ ยถาฐาเน ฐิตา’’ติ เอเตสํ อญฺญตรํ คุณํ ปมชฺชติ, โย วา ปุคฺคโล กนฺตสิริํ ปิยสิริํ อิจฺฉนฺโต เอเตสํ คุณานํ อญฺญตรํ ลภิตฺวา ปมชฺชติ, โย วา ปุคฺคโล สิริํ ลภิตฺวา กนฺตํ มนาปํ สิริํ เอเตสํ คุณานํ อญฺญตรํ ปมชฺชติฯ อปฺปปญฺโญติ นิปฺปญฺโญฯ ตํ ทิตฺตรูปํ วิสมํ จรนฺตนฺติ ตํ อหํ ทิตฺตสภาวํ คพฺพิตสภาวํ
อญฺโญ อญฺญสฺส การโกติ เอวํ สนฺเต ลกฺขิํ วา อลกฺขิํ วา อญฺโญ ปุริโส อญฺญสฺส การโก นาม นตฺถิ, โย โกจิ อตฺตนา อตฺตโน ลกฺขิํ วา อลกฺขิํ วา กโรตีติฯ
เอวํ มหาสตฺโต เทวิยา วจนํ อภินนฺทิตฺวา ‘‘อิทํ อนุจฺฉิฏฺฐํ อาสนญฺจ สยนญฺจ ตุยฺหํเยว อนุจฺฉวิกํ, ปลฺลงฺเก จ สยเน จ นิสีท เจว นิปชฺช จา’’ติ อาหฯ สา ตตฺถ วสิตฺวา ปจฺจูสกาเล นิกฺขมิตฺวา จาตุมหาราชิกเทวโลกํ คนฺตฺวา อโนตตฺตทเห ปฐมํ นหายิฯ ตมฺปิ สยนํ สิริเทวตาย ปริภุตฺตภาวา สิริสยนํ นาม ชาตํฯ สิริสยนสฺส อยํ วํโส, อิมินา การเณน ยาวชฺชตนา ‘‘สิริสยน’’นฺติ วุจฺจติฯ
สตฺถา
สิริกาฬกณฺณิชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
[๓๘๓] ๘. กุกฺกุฏชาตกวณฺณนา
สุจิตฺตปตฺตฉทนาติ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อรญฺเญ กุกฺกุฏโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อเนกสตกุกฺกุฏปริวาโร อรญฺเญ
๕๘.
‘‘สุจิตฺตปตฺตฉทน, ตมฺพจูฬ วิหงฺคม;
โอโรห ทุมสาขาย, มุธา ภริยา ภวามิ เต’’ติฯ
ตตฺถ สุจิตฺตปตฺตฉทนาติ สุจิตฺเตหิ ปตฺเตหิ กตจฺฉทนฯ มุธาติ วินา มูเลน น กิญฺจิ คเหตฺวา อหํ ภริยา เต ภวามิฯ
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘อิมาย มม สพฺเพ ญาตกา ขาทิตา, อิทานิ มํ อุปลาเปตฺวา ขาทิตุกามา อโหสิ, อุยฺโยเชสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๕๙.
‘‘จตุปฺปที
มิคี ปกฺขี อสญฺญุตฺตา, อญฺญํ ปริเยส สามิก’’นฺติฯ
ตตฺถ มิคีติ พิฬาริํ สนฺธายาหฯ อสญฺญุตฺตาติ ชยมฺปติกา ภวิตุํ อยุตฺตา อสมฺพนฺธา, นตฺถิ เตสํ อีทิโส สมฺพนฺโธติ ทีเปติฯ
ตํ สุตฺวา ตโต สา ‘‘อยํ อติวิย สโฐ, เยน เกนจิ อุปาเยน วญฺเจตฺวา นํ ขาทิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตติยํ คาถมาห –
๖๐.
‘‘โกมาริกา เต เหสฺสามิ, มญฺชุกา ปิยภาณินี;
วินฺท มํ อริเยน เวเทน, สาวย มํ ยทิจฺฉสี’’ติฯ
ตตฺถ โกมาริกาติ อหํ เอตฺตกํ กาลํ อญฺญํ ปุริสํ น ชานามิ, ตว โกมาริกา ภริยา ภวิสฺสามีติ วทติฯ มญฺชุกา ปิยภาณินีติ ตว มธุรกถา ปิยภาณินีเยว ภวิสฺสามิฯ วินฺท มนฺติ ปฏิลภ มํฯ อริเยน เวเทนาติ สุนฺทเรน ปฏิลาเภนฯ อหมฺปิ หิ อิโต ปุพฺเพ ปุริสสมฺผสฺสํ น ชานามิ, ตฺวมฺปิ อิตฺถิสมฺผสฺสํ น ชานาสิ, อิติ ปกติยา พฺรหฺมจารี
ตโต โพธิสตฺโต ‘‘อิมํ ตชฺเชตฺวา ปลาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –
๖๑.
‘‘กุณปาทินิ โลหิตเป, โจริ กุกฺกุฏโปถินิ;
น ตฺวํ อริเยน เวเทน, มมํ ภตฺตารมิจฺฉสี’’ติฯ
ตตฺถ น ตฺวํ อริเยนาติ ตฺวํ อริเยน พฺรหฺมจริยวาสลาเภน มํ ภตฺตารํ น อิจฺฉสิ, วญฺเจตฺวา ปน มํ ขาทิตุกามาสิ, นสฺส ปาเปติ ตํ ปลาเปสิฯ สา ปน ปลายิตฺวาว คตา, น ปุน โอโลเกตุมฺปิ วิสหิฯ
๖๒.
‘‘เอวมฺปิ
เนนฺติ สณฺหาหิ วาจาหิ, พิฬารี วิย กุกฺกุฏํฯ
๖๓.
‘‘โย จ อุปฺปติตํ อตฺถํ, น ขิปฺปมนุพุชฺฌติ;
อมิตฺตวสมนฺเวติ, ปจฺฉา จ อนุตปฺปติฯ
๖๔.
‘‘โย
มุจฺจเต สตฺตุสมฺพาธา, กุกฺกุโฏว พิฬาริยา’’ติฯ – อิมา อภิสมฺพุทฺธคาถา;
ตตฺถ จตุราติ จาตุริเยน สมนฺนาคตาฯ นารีติ อิตฺถิโยฯ เนนฺตีติ อตฺตโน วสํ อุปเนนฺติฯ พิฬารี วิยาติ ยถา สา พิฬารี ตํ กุกฺกุฏํ เนตุํ วายมติ, เอวํ อญฺญาปิ นาริโย เนนฺติเยวฯ อุปฺปติตํ อตฺถนฺติ อุปฺปนฺนํ กิญฺจิเทว อตฺถํฯ น อนุพุชฺฌตีติ ยถาสภาเวน น ชานาติ, ปจฺฉา จ อนุตปฺปติฯ กุกฺกุโฏวาติ ยถา โส ญาณสมฺปนฺโน กุกฺกุโฏ พิฬาริโต มุตฺโต, เอวํ สตฺตุสมฺพาธโต มุจฺจตีติ อตฺโถฯ
สตฺถา
กุกฺกุฏชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
[๓๘๔] ๙. ธมฺมธชชาตกวณฺณนา
ธมฺมํ จรถ ญาตโยติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อยํ อิทาเนว กุหโก, ปุพฺเพปิ กุหโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกุณโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สกุณสงฺฆปริวุโต สมุทฺทมชฺเฌ ทีปเก วสิฯ อเถกจฺเจ กาสิรฏฺฐวาสิโน วาณิชา ทิสากากํ คเหตฺวา นาวาย สมุทฺทํ ปกฺขนฺทิํสุ, สมุทฺทมชฺเฌ นาวา ภิชฺชิฯ โส ทิสากาโก ตํ ทีปกํ คนฺตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ มหาสกุณสงฺโฆ, มยา กุหกกมฺมํ กตฺวา เอเตสํ อณฺฑกานิ
๖๕.
‘‘ธมฺมํ จรถ ญาตโย, ธมฺมํ จรถ ภทฺทํ โว;
ธมฺมจารี สุขํ เสติ, อสฺมิํ โลเก ปรมฺหิ จา’’ติฯ
ตตฺถ ธมฺมํ จรถาติ กายสุจริตาทิเภทํ ธมฺมํ กโรถฯ ญาตโยติ เต อาลปติฯ ธมฺมํ จรถ ภทฺทํ โวติ เอกวารํ จริตฺวา มา โอสกฺกถ, ปุนปฺปุนํ จรถ, เอวํ ภทฺทํ โว ภวิสฺสติฯ สุขํ เสตีติ เทสนาสีสเมตํ, ธมฺมจารี ปน สุขํ ติฏฺฐติ คจฺฉติ นิสีทติ เสติ, สพฺพิริยาปเถสุ สุขิโต โหตีติ ทีเปติฯ
สกุณา
๖๖.
‘‘ภทฺทโก วตยํ ปกฺขี, ทิโช ปรมธมฺมิโก;
เอกปาเทน ติฏฺฐนฺโต, ธมฺมเมวานุสาสตี’’ติฯ
ตตฺถ ธมฺมเมวาติ สภาวเมวฯ อนุสาสตีติ กเถสิฯ
สกุณา ตสฺส ทุสฺสีลสฺส สทฺทหิตฺวา ‘‘ตฺวํ กิร สามิ อญฺญํ โคจรํ น คณฺหสิ, วาตเมว ภกฺขสิ, เตน หิ อมฺหากํ อณฺฑกานิ จ ฉาปเก จ โอโลเกยฺยาสี’’ติ วตฺวา โคจราย คจฺฉนฺติฯ โส ปาโป เตสํ คตกาเล อณฺฑกานิ จ ฉาปเก จ กุจฺฉิปูรํ ขาทิตฺวา เตสํ อาคมนกาเล อุปสนฺตูปสนฺโต หุตฺวา มุขํ วิวริตฺวา เอเกน ปาเทน ติฏฺฐติฯ สกุณา อาคนฺตฺวา ปุตฺตเก อปสฺสนฺตา ‘‘โก นุ โข ขาทตี’’ติ มหาสทฺเทน วิรวนฺติ, ‘‘อยํ กาโก ธมฺมิโก’’ติ ตสฺมิํ อาสงฺกามตฺตมฺปิ น กโรนฺติฯ อเถกทิวสํ มหาสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อิธ ปุพฺเพ โกจิ
สกุณราชา สกุเณสุ อาคเตสุ สพฺเพ สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘อหํ โว อชฺช ปุตฺตกานํ ปริปนฺถํ ปริคฺคณฺหนฺโต อิมํ ปาปกากํ ขาทนฺตํ อทฺทสํ, เอถ นํ คณฺหามา’’ติ สกุณสงฺฆํ อามนฺเตตฺวา ปริวาเรตฺวา ‘‘สเจ ปลายติ, คณฺเหยฺยาถ น’’นฺติ วตฺวา เสสคาถา อภาสิ –
๖๗.
‘‘นาสฺส สีลํ วิชานาถ, อนญฺญาย ปสํสถ;
ภุตฺวา อณฺฑญฺจ โปตญฺจ, ธมฺโม ธมฺโมติ ภาสติฯ
๖๘.
‘‘อญฺญํ ภณติ วาจาย, อญฺญํ กาเยน กุพฺพติ;
วาจาย โน จ กาเยน, น ตํ ธมฺมํ อธิฏฺฐิโตฯ
๖๙.
‘‘วาจาย
ธมฺมธโช คามนิคมาสุ สาธุ, ทุชฺชาโน ปุริเสน พาลิเสนฯ
๗๐.
‘‘อิมํ ตุณฺเฑหิ ปกฺเขหิ, ปาทา จิมํ วิเหฐถ;
ฉวญฺหิมํ วินาเสถ, นายํ สํวาสนารโห’’ติฯ
ตตฺถ นาสฺส สีลนฺติ น อสฺส สีลํฯ อนญฺญายาติ อชานิตฺวาฯ ภุตฺวาติ ขาทิตฺวาฯ วาจาย โน จ กาเยนาติ อยญฺหิ วจเนเนว ธมฺมํ จรติ, กาเยน ปน น กโรติฯ น ตํ ธมฺมํ อธิฏฺฐิโตติ ตสฺมา ชานิตพฺโพ ยถายํ ธมฺมํ ภณติ, น ตํ อธิฏฺฐิโต, ตสฺมิํ ธมฺเม น อธิฏฺฐิโตฯ วาจาย สขิโลติ วจเนน มุทุฯ มโนวิทุคฺโคติ มนสา วิทุคฺโค ทุปฺปเวโส วิสโมฯ ฉนฺโนติ ยสฺมิํ พิเล สยติ, เตน ฉนฺโนฯ กูปสโยติ พิลาสโยฯ ธมฺมธโชติ สุจริตธมฺมํ ธชํ กตฺวา วิจรเณน ธมฺมทฺธโชฯ คามนิคมาสุ สาธูติ คาเมสุ จ นิคเมสุ จ สาธุ ภทฺทโก สมฺภาวิโตฯ ทุชฺชาโนติ อยํ เอวรูโป ทุสฺสีโล ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโต พาลิเสน อญฺญาเณน ปุริเสน น สกฺกา ชานิตุํฯ ปาทา จิมนฺติ อตฺตโน อตฺตโน ปาเทน จ อิมํฯ วิเหฐถาติ ปหรถ หนถฯ ฉวนฺติ ลามกํฯ นายนฺติ อยํ อมฺเหหิ สทฺธิํ เอกสฺมิํ ฐาเน สํวาสํ น อรหตีติฯ
เอวญฺจ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กุหกกาโก อิทานิ กุหกภิกฺขุ อโหสิ, สกุณราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ธมฺมธชชาตกวณฺณนา นวมาฯ
[๓๘๕] ๑๐. นนฺทิยมิคราชชาตกวณฺณนา
สเจ พฺราหฺมณ คจฺเฉสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ มาตุโปสกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ คิหี โปเสสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘กิํ เต โหนฺตี’’ติ วุตฺเต ‘‘มาตาปิตโร เม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ สาธุ ภิกฺขุ โปราณกปณฺฑิตานํ วํสํ ปาเลสิ, โปราณกปณฺฑิตา หิ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวาปิ มาตาปิตูนํ ชีวิตํ อทํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต โกสลรฏฺเฐ สาเกเต โกสลราเช รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มิคโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต นนฺทิยมิโค นาม หุตฺวา สีลาจารสมฺปนฺโน มาตาปิตโร โปเสสิฯ ตทา โกสลราชา มิควิตฺตโกว อโหสิฯ โส ปน มนุสฺสานํ กสิกมฺมาทีนิ กาตุํ อทตฺวา มหาปริวาโร เทวสิกํ มิควํ คจฺฉติฯ มนุสฺสา สนฺนิปติตฺวา ‘‘อยฺยา, อยํ ราชา อมฺหากํ กมฺมจฺเฉทํ กโรติ, ฆราวาโสปิ นสฺสติ, ยํนูน มยํ อชฺชุนวนํ อุยฺยานํ ปริกฺขิปิตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา โปรกฺขณิํ ขณิตฺวา ติณานิ อาโรเปตฺวา ทณฺฑมุคฺคราทิหตฺถา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา คุมฺเพ ปหรนฺตา มิเค นีหริตฺวา ปริวาเรตฺวา โครูปานิ วิย วชํ อุยฺยานํ ปเวเสตฺวา ทฺวารํ ปิทหิตฺวา รญฺโญ อาโรเจตฺวา อตฺตโน กมฺมํ กเรยฺยามา’’ติ มนฺตยิํสุฯ ‘‘อตฺเถโส อุปาโย’’ติ สพฺเพ เอกจฺฉนฺทา หุตฺวา อุยฺยานํ สชฺเชตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา โยชนมตฺตฏฺฐานํ
ตสฺมิํ ขเณ นนฺทิโย เอกสฺมิํ ขุทฺทกคุมฺเพ มาตาปิตโร คเหตฺวา ภูมิยํ นิปนฺโน โหติฯ มนุสฺสา นานาผลกาวุธหตฺถา พาหุนา พาหุํ ปีเฬตฺวา ตํ คุมฺพํ ปริกฺขิปิํสุฯ อเถกจฺเจ มิเค โอโลเกนฺตา ตํ คุมฺพํ ปวิสิํสุฯ นนฺทิโย เต ทิสฺวา ‘‘อชฺช มยา ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา มาตาปิตูนํ
ตโต ปฏฺฐาย ราชา สยเมว คนฺตฺวา เอกํ มิคํ วิชฺฌิตฺวา ตํ คเหตฺวา เอหีติ เอกํ เปเสตฺวา อาหราเปสิฯ มิคา วารํ ฐปยิํสุ, ปตฺตวาโร มิโค เอกมนฺเต ติฏฺฐติ, ตํ วิชฺฌิตฺวา คณฺหนฺติฯ นนฺทิโย โปกฺขรณิยํ ปานียํ ปิวติ, ติณานิ ขาทติ, วาโร ปนสฺส น ตาว ปาปุณาติฯ อถ พหูนํ ทิวสานํ อจฺจเยน ตสฺส มาตาปิตโร ตํ ทฏฺฐุกามา หุตฺวา ‘‘อมฺหากํ ปุตฺโต นนฺทิยมิคราชา นาคพโล ถามสมฺปนฺโน, สเจ ชีวติ, อวสฺสํ วติํ ลงฺฆิตฺวา อมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย อาคมิสฺสติ, สาสนมสฺส เปเสสฺสามา’’ติ
๗๑.
‘‘สเจ พฺราหฺมณ คจฺเฉสิ, สาเกเต อชฺชุนํ วนํ;
วชฺชาสิ นนฺทิยํ นาม, ปุตฺตํ อสฺมากโมรสํ;
มาตา ปิตา จ เต วุทฺธา, เต ตํ อิจฺฉนฺติ ปสฺสิตุ’’นฺติฯ
ตสฺสตฺโถ – สเจ, ตฺวํ พฺราหฺมณ, สาเกตํ คจฺฉสิ, สาเกเต อชฺชุนวนํ นาม อุยฺยานํ อตฺถิ, ตตฺถ อมฺหากํ ปุตฺโต นนฺทิโย นาม มิโค อตฺถิ, ตํ วเทยฺยาสิ ‘‘มาตาปิตโร เต วุฑฺฒา ยาว น มรนฺติ, ตาว ตํ ปสฺสิตุํ อิจฺฉนฺตี’’ติฯ
โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สาเกตํ คนฺตฺวา ปุนทิวเส อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา ‘‘นนฺทิยมิโค นาม กตโร’’ติ ปุจฺฉิฯ มิโค อาคนฺตฺวา ตสฺส สมีเป ฐตฺวา ‘‘อห’’นฺติ อาหฯ พฺราหฺมโณ ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ นนฺทิโย ตํ สุตฺวา ‘‘คจฺเฉยฺยามหํ, พฺราหฺมณ, วติํ ลงฺฆิตฺวา
๗๒.
‘‘ภุตฺตา มยา นิวาปานิ, ราชิโน ปานโภชนํ;
ตํ ราชปิณฺฑํ อวโภตฺตุํ, นาหํ พฺราหฺมณ มุสฺสเหฯ
๗๓.
‘‘โอทหิสฺสามหํ ปสฺสํ, ขุรปฺปานิสฺส ราชิโน;
ตทาหํ สุขิโต มุตฺโต, อปิ ปสฺเสยฺย มาตร’’นฺติฯ
ตตฺถ นิวาปานีติ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ นิวุตานิ นิวาปานิฯ ปานโภชนนฺติ ปานียญฺจ อวเสสติณญฺจฯ ตํ ราชปิณฺฑนฺติ ตํ รญฺโญ สนฺตกํ สงฺกฑฺฒิตฺวา สโมธานกฏฺเฐน ปิณฺฑํฯ อวโภตฺตุนฺติ ทุพฺภุตฺตํ ภุญฺชิตุํ พฺราหฺมณ มุสฺสเหติ เจตฺถ พฺราหฺมณาติ อาลปนํ, ม-กาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโตฯ
โอทหิสฺสามหํ ปสฺสํ, ขุรปฺปานิสฺส ราชิโนติ อหํ, พฺราหฺมณ, อตฺตโน วาเร สมฺปตฺเต ขุรปฺปํ สนฺนยฺหิตฺวา อาคตสฺส รญฺโญ มิคยูถโต นิกฺขมิตฺวา เอกมนฺเต ฐตฺวา ‘‘มํ วิชฺฌ, มหาราชา’’ติ วตฺวา อตฺตโน มหาผาสุกปสฺสํ โอทหิสฺสามิ โอฑฺเฑสฺสามิฯ สุขิโต มุตฺโตติ ตทา อหํ มรณภยา มุตฺโต สุขิโต นิทฺทุกฺโข รญฺญา อนุญฺญาโต อปิ นาม มาตรํ ปสฺเสยฺยนฺติฯ
ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ ปกฺกามิฯ อปรภาเค ตสฺส วารทิวเส ราชา มหนฺเตน ปริวาเรน อุยฺยานํ อาคจฺฉิฯ มหาสตฺโต เอกมนฺเต อฏฺฐาสิฯ ราชา ‘‘มิคํ วิชฺฌิสฺสามี’’ติ ขุรปฺปํ สนฺนยฺหิฯ มหาสตฺโต ยถา อญฺเญ มรณภยตชฺชิตา ปลายนฺติ, เอวํ อปลายิตฺวา นิพฺภโย หุตฺวา เมตฺตํ ปุเรจาริกํ กตฺวา มหาผาสุกปสฺสํ โอทหิตฺวา นิจฺจโลว อฏฺฐาสิฯ ราชา ตสฺส เมตฺตานุภาเวน สรํ วิสฺสชฺเชตุํ นาสกฺขิฯ มหาสตฺโต ‘‘กิํ, มหาราช, สรํ น มุจฺเจสิ, มุญฺจาหี’’ติ อาหฯ ‘‘น สกฺโกมิ, มิคราชา’’ติฯ ‘‘เตน หิ คุณวนฺตานํ คุณํ ชาน, มหาราชา’’ติฯ ตทา นิคฺโรธชาตเก (ชา. ๑.๑.๑๒) วุตฺตนเยเนว สพฺเพสํ อรญฺเญ มิคานํ อากาสคตสกุณานํ ชลจรมจฺฉานญฺจ อภยํ ทาเปตฺวา ราชานํ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา ‘‘มหาราช, รญฺญา นาม อคติคมนํ ปหาย ทส ราชธมฺเม อโกเปนฺเตน ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ
‘‘ทานํ
อกฺโกธํ อวิหิํสญฺจ, ขนฺติญฺจ อวิโรธนํฯ
‘‘อิจฺเจเต กุสเล ธมฺเม, ฐิเต ปสฺสามิ อตฺตนิ;
ตโต เม ชายเต ปีติ, โสมนสฺสญฺจนปฺปก’’นฺติฯ (ชา. ๒.๒๑.๑๗๖-๑๗๗) –
เอวํ วุตฺเต ราชธมฺเม คาถาพนฺเธเนว เทเสตฺวา กติปาหํ รญฺโญ สนฺติเก วสิตฺวา นคเร สพฺพสตฺตานํ อภยทานปกาสนตฺถํ สุวณฺณเภริํ จราเปตฺวา ‘‘อปฺปมตฺโต โหหิ, มหาราชา’’ติ วตฺวา มาตาปิตูนํ ทสฺสนตฺถาย คโตฯ
๗๔.
‘‘มิคราชา ปุเร อาสิํ, โกสลสฺส นิเกตเน;
นนฺทิโย นาม นาเมน, อภิรูโป จตุปฺปโทฯ
๗๕.
‘‘ตํ มํ วธิตุมาคจฺฉิ, ทายสฺมิํ อชฺชุเน วเน;
ธนุํ อารชฺชํ กตฺวาน, อุสุํ สนฺนยฺห โกสโลฯ
๗๖.
‘‘ตสฺสาหํ โอทหิํ ปสฺสํ, ขุรปฺปานิสฺส ราชิโน;
ตทาหํ สุขิโต มุตฺโต, มาตรํ ทฏฺฐุมาคโต’’ติฯ –
อิมา ติสฺโส อภิสมฺพุทฺธคาถา โหนฺติฯ
ตตฺถ โกสลสฺส นิเกตเนติ โกสลสฺส รญฺโญ นิเกตเน วสนฏฺฐาเน, ตสฺส สนฺติเก อรญฺญสฺมินฺติ อตฺโถฯ ทายสฺมินฺติ มิคานํ วสนตฺถาย ทินฺนอุยฺยาเนฯ อารชฺชํ กตฺวานาติ ชิยาย สทฺธิํ เอกโต กตฺวา สนฺนยฺหาติ สนฺนยฺหิตฺวา โยเชตฺวาฯ โอทหินฺติ โอฑฺเฑสิํฯ มาตรํ ทฏฺฐุมาคโตติ เทสนาสีสเมตํ, รญฺโญ ธมฺมํ เทเสตฺวา สพฺพสตฺตานํ อภยตฺถาย สุวณฺณเภริํ จราเปตฺวา มาตาปิตโร ทฏฺฐุํ อาคโตสฺมีติ อตฺโถฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน มาตุโปสกภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ อเหสุํ, พฺราหฺมโณ สาริปุตฺโต, ราชา อานนฺโท, นนฺทิยมิคราชา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
นนฺทิยมิคราชชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
อวาริยวคฺโค ปฐโมฯ
๒. ขรปุตฺตวคฺโค
[๓๘๖] ๑. ขรปุตฺตชาตกวณฺณนา
สจฺจํ กิเรวมาหํสูติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘เกน อุกฺกณฺฐาปิโตสี’’ติ วตฺวา ‘‘ปุราณทุติยิกายา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ อยํ เต อิตฺถี อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ อิมํ นิสฺสาย อคฺคิํ ปวิสิตฺวา มรนฺโต ปณฺฑิเต นิสฺสาย ชีวิตํ ลภี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ เสนเก นาม รญฺเญ รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกฺกตฺตํ กาเรสิฯ ตทา เสนกสฺส รญฺโญ เอเกน นาคราเชน สทฺธิํ มิตฺตภาโว โหติฯ โส กิร นาคราชา นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา ถเล โคจรํ คณฺหนฺโต จรติฯ อถ นํ คามทารกา ทิสฺวา ‘‘สปฺโป อย’’นฺติ เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปหริํสุฯ อถ ราชา อุยฺยานํ กีฬิตุํ คจฺฉนฺโต ทิสฺวา ‘‘กิํ เอเต ทารกา กโรนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เอกํ สปฺปํ ปหรนฺตี’’ติ สุตฺวา ‘‘ปหริตุํ มา เทถ, ปลาเปถ เน’’ติ ปลาเปสิฯ นาคราชา ชีวิตํ
โส เอกทิวสํ อุยฺยานํ คนฺตฺวา นาคมาณวิกาย สทฺธิํ โปกฺขรณิยํ อุทกกีฬํ กีฬิฯ นาคมาณวิกา เอกํ อุทกสปฺปํ ทิสฺวา อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา เตน สทฺธิํ อสทฺธมฺมํ ปฏิเสวิฯ ราชา ตํ อปสฺสนฺโต ‘‘กหํ นุ
ตสฺเสกทิวสํ
สา รญฺญา สทฺธิํ สยนํ อารุยฺห นิปชฺชนกาเล ‘‘กิํการณา เทว, หสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘กิํ เต มม หสิตการเณนา’’ติ วตฺวา ปุนปฺปุนํ นิพทฺโธ กเถสิฯ อถ นํ สา ‘‘ตุมฺหากํ ชานนมนฺตํ มยฺหํ เทถา’’ติ วตฺวา ‘‘น สกฺกา ทาตุ’’นฺติ ปฏิกฺขิตฺตาปิ ปุนปฺปุนํ นิพนฺธิ
ตสฺมิํ ขเณ สกฺโก โลกํ โอโลเกนฺโต อิมํ การณํ ทิสฺวา ‘‘อยํ พาลราชา มาตุคามํ นิสฺสาย ‘อคฺคิํ ปวิสิสฺสามี’ติ คจฺฉติ, ชีวิตมสฺส ทสฺสามี’’ติ สุชํ อสุรกญฺญํ อาทาย พาราณสิํ อาคนฺตฺวา ตํ อชิกํ
๗๗.
‘‘สจฺจํ กิเรวมาหํสุ, วสฺตํ พาโลติ ปณฺฑิตา;
ปสฺส พาโล รโหกมฺมํ, อาวิกุพฺพํ น พุชฺฌตี’’ติฯ
ตตฺถ วสฺตนฺติ อชํฯ ปณฺฑิตาติ ญาณสมฺปนฺนา ตํ พาโลติ วทนฺติ, สจฺจํ กิร วทนฺติฯ ปสฺสาติ อาลปนํ, ปสฺสถาหิ อตฺโถฯ น พุชฺฌตีติ เอวํ กาตุํ อยุตฺตนฺติ น ชานาติฯ
ตํ สุตฺวา อโช ทฺเว คาถา อภาสิ –
๗๘.
‘‘ตฺวํ โขปิ สมฺม พาโลสิ, ขรปุตฺต วิชานหิ;
รชฺชุยา หิ ปริกฺขิตฺโต, วงฺโกฏฺโฐ โอหิโตมุโขฯ
๗๙.
‘‘อปรมฺปิ สมฺม เต พาลฺยํ, โย มุตฺโต น ปลายสิ;
โส จ พาลตโร สมฺม, ยํ ตฺวํ วหติ เสนก’’นฺติฯ
ตตฺถ ตฺวํ โขปิ สมฺมาติ สมฺม สินฺธว มยาปิ โข ตฺวํ พาลตโรฯ ขรปุตฺตาติ โส กิร คทฺรภสฺส ชาตโก, เตน ตํ เอวมาหฯ วิชานหีติ อหเมว พาโลติ เอวํ ชานาหิฯ ปริกฺขิตฺโตติ วงฺโกฏฺโฐติ วงฺกโอฏฺโฐฯ โอหิโตมุโขติ มุขพนฺธเนน ปิหิตมุโขฯ โย มุตฺโต น ปลายสีติ โย ตฺวํ รถโต มุตฺโต สมาโน มุตฺตกาเล ปลายิตฺวา อรญฺญํ น ปวิสสิ, ตํ เต อปลายนํ อปรมฺปิ พาลฺยํ โส จ พาลตโรติ ยํ ตฺวํ เสนกํ วหสิ, โส เสนโก ตยาปิ พาลตโรฯ
ราชา เตสํ อุภินฺนมฺปิ กถํ ชานาติ, ตสฺมา ตํ สุณนฺโต สณิกํ รถํ เปเสสิฯ สินฺธโวปิ ตสฺส กถํ สุตฺวา ปุน จตุตฺถํ คาถมาห –
๘๐.
‘‘ยํ นุ สมฺม อหํ พาโล, อชราช วิชานหิ;
อถ เกน เสนโก พาโล, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติฯ
ตตฺถ ยนฺติ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํฯ นูติ อนุสฺสวตฺเถ นิปาโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สมฺม อชราช, เยน ตาว ติรจฺฉานคตตฺเตน การเณน อหํ พาโล, ตํ ตฺวํ การณํ ชานาหิ, สกฺกา เอตํ ตยา ญาตุํ, อหญฺหิ ติรจฺฉานคตตฺตาว พาโล, ตสฺมา มํ ขรปุตฺตาติอาทีนิ วทนฺโต สุฏฺฐุ วทสิ, อยํ ปน เสนโก ราชา เกน การเณน พาโล, ตํ เม การณํ ปุจฺฉิโต อกฺขาหีติฯ
ตํ สุตฺวา อโช อาจิกฺขนฺโต ปญฺจมํ คาถมาห –
๘๑.
‘‘อุตฺตมตฺถํ ลภิตฺวาน, ภริยาย โย ปทสฺสติ;
เตน ชหิสฺสตตฺตานํ, สา เจวสฺส น เหสฺสตี’’ติฯ
ตตฺถ อุตฺตมตฺถนฺติ สพฺพรุตชานนมนฺตํฯ เตนาติ ตสฺสา มนฺตปฺปทานสงฺขาเตน การเณน ตํ ทตฺวา อคฺคิํ ปวิสนฺโต อตฺตานญฺจ ชหิสฺสติ, สา จสฺส ภริยา น ภวิสฺสติ, ตสฺมา เอส ตยาปิ พาลตโร, โย ลทฺธํ ยสํ รกฺขิตุํ น สกฺโกตีติฯ
ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อชราช, อมฺหากํ โสตฺถิํ กโรนฺโตปิ ตฺวญฺเญว กริสฺสสิ, กเถหิ ตาว โน กตฺตพฺพยุตฺตก’’นฺติ อาหฯ อถ นํ อชราชา ‘‘มหาราช, อิเมสํ สตฺตานํ อตฺตนา อญฺโญ ปิยตโร นาม นตฺถิ, เอกํ ปิยภณฺฑํ นิสฺสาย
๘๒.
‘‘น
อตฺตาว เสยฺโย ปรมา จ เสยฺโย, ลพฺภา ปิยา โอจิตตฺเถน ปจฺฉา’’ติฯ
ตตฺถ ปิยมฺเมติ ปิยํ เม, อยเมว วา ปาโฐฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ชนินฺท, ตาทิโส ตุมฺหาทิโส ยสมหตฺเต ฐิโต ปุคฺคโล เอกํ ปิยภณฺฑํ นิสฺสาย ‘‘อิทํ ปิยํ เม’’ติ อตฺตํ นิรํกตฺวา อตฺตานํ ฉฑฺเฑตฺวา ตานิ ปิยานิ น เสวเตวฯ กิํการณา? อตฺตาว เสยฺโย ปรมา จ เสยฺโยติ, ยสฺมา สตคุเณน สหสฺสคุเณน อตฺตาว เสยฺโย วโร ลพฺภา ปิยา โอจิตตฺเถน ปจฺฉาติ โอจิตตฺเถน วฑฺฒิตตฺเถน ยสสมฺปนฺเนน ปุริเสน ปจฺฉา ปิยา นาม สกฺกา ลทฺธุํ, น ตสฺสา การณา อตฺตา นาเสตพฺโพติฯ
เอวํ มหาสตฺโต รญฺโญ โอวาทํ อทาสิฯ ราชา ตุสฺสิตฺวา ‘‘อชราช, กุโต อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ สกฺโก อหํ, มหาราช, ตว อนุกมฺปาย ตํ มรณา โมเจตุํ อาคโตมฺหีติฯ เทวราช, อหํ เอติสฺสา ‘‘มนฺตํ ทสฺสามี’’ติ อวจํ, อิทานิ ‘‘กิํ กโรมี’’ติ? ‘‘มหาราช, ตุมฺหากํ อุภินฺนมฺปิ วินาเสน กิจฺจํ นตฺถิ, ‘สิปฺปสฺส อุปจาโร’ติ วตฺวา เอตํ กติปเย ปหาเร ปหราเปหิ, อิมินา อุปาเยน น คณฺหิสฺสตี’’ติฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ มหาสตฺโต รญฺโญ โอวาทํ ทตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ ราชา อุยฺยานํ คนฺตฺวา เทวิํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห ‘‘คณฺหิสฺสสิ ภทฺเท, มนฺต’’นฺติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ อุปจารํ กโรมี’’ติฯ ‘‘โก อุปจาโร’’ติ? ‘‘ปิฏฺฐิยํ ปหารสเต
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา ราชา อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ อโหสิ, เทวี ปุราณทุติยิกา, อสฺโส สาริปุตฺโต, สกฺโก ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
ขรปุตฺตชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
[๓๘๗] ๒. สูจิชาตกวณฺณนา
อกกฺกสํ อผรุสนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปญฺญาปารมิํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ มหาอุมงฺคชาตเก (ชา. ๒.๒๒.๕๙๐ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ ตทา ปน สตฺถา ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต ปญฺญวา อุปายกุสโลเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ กมฺมารกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปริโยทาตสิปฺโป อโหสิฯ มาตาปิตโร ปนสฺส ทลิทฺทา, เตสํ คามโต อวิทูเร อญฺโญ สหสฺสกุฏิโก กมฺมารคาโมฯ ตตฺถ กมฺมารสหสฺสเชฏฺฐโก กมฺมาโร ราชวลฺลโภ อฑฺโฒ มหทฺธโน, ตสฺเสกา ธีตา อโหสิ อุตฺตมรูปธรา เทวจฺฉราปฏิภาคา ชนปทกลฺยาณิลกฺขเณหิ สมนฺนาคตาฯ สามนฺตคาเมสุ มนุสฺสา วาสิผรสุผาลปาจนาทิการาปนตฺถาย ตํ คามํ คนฺตฺวา เยภุยฺเยน ตํ กุมาริกํ ปสฺสนฺติ, เต อตฺตโน อตฺตโน คามํ คนฺตฺวา นิสินฺนฏฺฐานาทีสุ ตสฺสา รูปํ
๘๓.
‘‘อกกฺกสํ อผรุสํ, ขรโธตํ สุปาสิยํ;
สุขุมํ ติขิณคฺคญฺจ, โก สูจิํ เกตุมิจฺฉตี’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – มม ปฏลสฺส วา ติลกสฺส วา โอธิโน วา อภาเวน อกกฺกสํ, สุมฏฺฐตาย อผรุสํ, ขเรน ปาสาเณน โธตตฺตา ขรโธตํ, สุนฺทเรน สุวิทฺเธน ปาเสน สมนฺนาคตตฺตา สุปาสิยํ สุขุมํ, อคฺคสฺส ติขิณตาย ติขิณคฺคํ สูจิํ มม หตฺถโต มูลํ ทตฺวา โก กิณิตุํ อิจฺฉตีติฯ
เอวญฺจ
๘๔.
‘‘สุมชฺชญฺจ สุปาสญฺจ, อนุปุพฺพํ สุวฏฺฏิตํ;
ฆนฆาติมํ ปฏิถทฺธํ, โก สูจิํ เกตุมิจฺฉตี’’ติฯ
ตตฺถ สุมชฺชญฺจาติ กุรุวินฺทกจุณฺเณน สุฏฺฐุ มชฺชิตํฯ สุปาสญฺจาติ สณฺเหน ปาสเวธเกน วิทฺธตฺตา สุนฺทรปาสํฯ ฆนฆาติมนฺติ ยา ฆาติยมานา อธิกรณิํ อนุปวิสติ, อยํ ‘‘ฆนฆาติมา’’ติ วุจฺจติ, ตาทิสินฺติ อตฺโถฯ ปฏิถทฺธนฺติ ถทฺธํ อมุทุกํฯ
ตสฺมิํ
๘๔.
‘‘อิโตทานิ ปตายนฺติ, สูจิโย พฬิสานิ จ;
โกยํ กมฺมารคามสฺมิํ, สูจิํ วิกฺเกตุมิจฺฉติฯ
๘๕.
‘‘อิโต สตฺถานิ คจฺฉนฺติ, กมฺมนฺตา วิวิธา ปุถู;
โกยํ กมฺมารคามสฺมิํ, สูจิํ วิกฺเกตุมิจฺฉตี’’ติฯ
ตตฺถ อิโตทานีติ อิมสฺมิํ รฏฺเฐ อิทานิ สูจิโย จ พฬิสานิ จ อญฺญานิ จ อุปกรณานิ อิมมฺหา กมฺมารคามา ปตายนฺติ นิกฺขมนฺติ, ตํ ตํ ทิสํ ปตฺถรนฺตา นิคฺคจฺฉนฺติฯ โกยนฺติ เอวํ สนฺเต โก อยํ อิมสฺมิํ กมฺมารคาเม สตฺถานีติ พาราณสิํ วิวิธา ปุถูติ นานปฺปการา พหู กมฺมนฺตาปิ สกลรฏฺฐวาสีนํ อิโต คหิตอุปกรเณเหว ปวตฺตนฺติฯ
โพธิสตฺโต ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘ภทฺเท, ตฺวํ อชานนฺตี อญฺญาเณน เอวํ วเทสี’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –
๘๖.
‘‘สูจิํ
อาจริยาว ชานนฺติ, กมฺมํ สุกตทุกฺกฏํฯ
๘๗.
‘‘อิมญฺเจ เต ปิตา ภทฺเท, สูจิํ ชญฺญา มยา กตํ;
ตยา จ มํ นิมนฺเตยฺย, ยญฺจตฺถญฺญํ ฆเร ธน’’นฺติฯ
ตตฺถ สูจินฺติ วิภตฺติวิปลฺลาโส กโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สูจิ นาม ปชานตา ปณฺฑิเตน ปุริเสน กมฺมารคามสฺมิํเยว วิกฺเกตพฺพาฯ กิํการณา? อาจริยาว ชานนฺติ, กมฺมํ สุกตทุกฺกฏนฺติ, ตสฺส ตสฺส สิปฺปสฺส อาจริยาว ตสฺมิํ ตสฺมิํ สิปฺเป สุกตทุกฺกฏกมฺมํ ชานนฺติ, สฺวาหํ กมฺมารกมฺมํ อชานนฺตานํ คหปติกานํ คามํ คนฺตฺวา มม สูจิยา สุกตทุกฺกฏภาวํ กถํ ชานาเปสฺสามิ, อิมสฺมิํ ปน คาเม มม พลํ ชานาเปสฺสามีติฯ เอวํ โพธิสตฺโต อิมาย คาถาย อตฺตโน พลํ วณฺเณสิฯ
ตยา จ มํ นิมนฺเตยฺยาติ ภทฺเท สเจ ตว ปิตา อิมํ มยา กตํ สูจิํ ‘‘อีทิสา วา เอสา, เอวํ วา กตา’’ติ ชาเนยฺย, ‘‘อิมํ เม ธีตรํ ตว ปาทปริจาริกํ ทมฺมิ, คณฺหาหิ น’’นฺติ เอวํ ตยา จ มํ นิมนฺเตยฺยฯ ยญฺจตฺถญฺญํ ฆเร ธนนฺติ ยญฺจ อญฺญํ สวิญฺญาณกํ วา อวิญฺญาณกํ วา ฆเร ธนํ อตฺถิ, เตน มํ นิมนฺเตยฺยฯ ‘‘ยญฺจสฺสญฺญ’’นฺติปิ ปาโฐ, ยญฺจ อสฺส ฆเร อญฺญํ ธนํ อตฺถีติ อตฺโถฯ
กมฺมารเชฏฺฐโก สพฺพํ เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘อมฺมา’’ติ ธีตรํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘เกน สทฺธิํ สลฺลปสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ตาต, เอโก ปุริโส สูจิํ วิกฺกิณาติ, เตน สทฺธิํ สลฺลเปมีติฯ ‘‘เตน หิ ปกฺโกสาหิ น’’นฺติฯ สา คนฺตฺวา ปกฺโกสิฯ โพธิสตฺโต เคหํ ปวิสิตฺวา กมฺมารเชฏฺฐกํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ
อถ นํ กมฺมารเชฏฺฐโก ‘‘ตาต, อิมาย สูจิยา กิํ พล’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาจริย พลวตา ปุริเสน อธิกรณิํ อุกฺขิปาเปตฺวา อธิกรณิยา เหฏฺฐา อุทกปาติํ ฐปาเปตฺวา อธิกรณิยา มชฺเฌ อิมํ สูจิํ ปหรถา’’ติฯ โส ตถา กาเรตฺวา อธิกรณิยา มชฺเฌ สูจิํ อคฺเคน ปหริฯ สา อธิกรณิํ วินิวิชฺฌิตฺวา อุทกปิฏฺเฐ เกสคฺคมตฺตมฺปิ อุทฺธํ วา อโธ วา อหุตฺวา ติริยํ ปติฏฺฐาสิฯ สพฺเพ กมฺมารา ‘‘อมฺเหหิ เอตฺตกํ กาลํ ‘กมฺมารา นาม เอทิสา โหนฺตี’ติ สุติวเสนปิ น สุตปุพฺพ’’นฺติ องฺคุลิโย โผเฏตฺวา เจลุกฺเขปสหสฺสํ ปวตฺตยิํสุ
สตฺถา
สูจิชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
[๓๘๘] ๓. ตุณฺฑิลชาตกวณฺณนา
นวฉนฺนเกติ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สูกริยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ สูกรี ปริณตคพฺภา ทฺเว ปุตฺเต วิชายิฯ สา เอกทิวสํ เต คเหตฺวา เอกสฺมิํ อาวาเฏ นิปชฺชิฯ อเถกา พาราณสิทฺวารคามวาสินี มหลฺลิกา กปฺปาสเขตฺตโต ปจฺฉิปุณฺณํ กปฺปาสํ อาทาย
สา กหาปเณ คเหตฺวา ‘‘ตาตา, มหาตุณฺฑิลํ ทาตุํ น สกฺโกมิฯ จูฬตุณฺฑิลํ ปน คณฺหถา’’ติ
๘๘.
‘‘นวฉนฺนเกทานิ ทิยฺยติ, ปุณฺณายํ โทณิ สุวามินี ฐิตา;
พหุเก ชเน ปาสปาณิเก, โน จ โข เม ปฏิภาติ ภุญฺชิตุ’’นฺติฯ
ตตฺถ นวฉนฺนเกทานิ ทิยฺยตีติ ภาติก, ปุพฺเพ อมฺหากํ กุณฺฑกยาคุ วา ฌามภตฺตํ วา ทิยฺยติ, อชฺช ปน นวฉนฺนกํ นวาการํ ทานํ ทิยฺยติฯ ปุณฺณายํ โทณีติ อยํ อมฺหากํ ภตฺตโทณิ สุทฺธภตฺตสฺส ปุณฺณาฯ สุวามินี ฐิตาติ อยฺยาปิ โน ตสฺสา สนฺติเก ฐิตาฯ พหุเก ชเนติ น เกวลญฺจ อยฺยาว, อญฺโญปิ พหุโก ชโน ปาสปาณิโก ฐิโตฯ โน จ โข เม ปฏิภาตีติ อยํ เอวํ เอเตสํ ฐิตภาโวปิ อิทํ ภตฺตํ ภุญฺชิตุมฺปิ มยฺหํ น ปฏิภาติ, น รุจฺจตีติ อตฺโถฯ
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘ตาต จูฬตุณฺฑิล, มม กิร มาตา เอตฺเถว สูกเร โปเสนฺตี นาม ยทตฺถํ โปเสติ, สฺวาสฺสา อตฺโถ
๘๙.
‘‘ตสสิ ภมสิ เลณมิจฺฉสิ, อตฺตาโณสิ กุหิํ คมิสฺสสิ;
อปฺโปสฺสุกฺโก ภุญฺช ตุณฺฑิล, มํสตฺถาย หิ โปสิตามฺหเสฯ
๙๐.
‘‘โอคห
คณฺหาหิ นวํ วิเลปนํ, ยสฺส คนฺโธ น กทาจิ ฉิชฺชตี’’ติฯ
ตตฺถ ตสสิ ภมสีติ มรณภเยน อุตฺตสสิ, เตเนว กิลมนฺโต ภมสิฯ เลณมิจฺฉสีติ ปติฏฺฐํ โอโลเกสิฯ อตฺตาโณสีติ ตาต, ปุพฺเพ อมฺหากํ มาตา ปฏิสรณํ อโหสิ, สา อชฺช ปน นิรเปกฺขา อมฺเห ฉฑฺเฑสิ, อิทานิ กุหิํ คมิสฺสสิฯ โอคหาติ โอคาห, อยเมว วา ปาโฐฯ ปวาหยาติ ปวาเหหิ, หาเรหีติ อตฺโถฯ น ฉิชฺชตีติ น นสฺสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต, สเจ มรณโต ตสสิ, อกทฺทมํ โปกฺขรณิํ โอตริตฺวา ตว สรีเร สพฺพํ เสทญฺจ มลญฺจ ปวาเหตฺวา สุรภิคนฺธวิเลปนํ วิลิมฺปาติฯ
ตสฺส ทส ปารมิโย อาวชฺเชตฺวา เมตฺตาปารมิํ ปุเรจาริกํ กตฺวา ปฐมํ ปทํ อุทาหรนฺตสฺเสว สทฺโท สกลํ ทฺวาทสโยชนิกํ พาราณสิํ อชฺโฌตฺถริตฺวา คโตฯ สุตสุตกฺขเณเยว ราชอุปราชาทโย อาทิํ
๙๑.
‘‘กตโม รหโท อกทฺทโม, กิํสุ เสทมลนฺติ วุจฺจติ;
กตมญฺจ นวํ วิเลปนํ, ยสฺส คนฺโธ น กทาจิ ฉิชฺชตี’’ติฯ
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘เตน หิ กนิฏฺฐ โอหิตโสโต สุณาหี’’ติ พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –
๙๒.
‘‘ธมฺโม รหโท อกทฺทโม, ปาปํ เสทมลนฺติ วุจฺจติ;
สีลญฺจ นวํ วิเลปนํ, ตสฺส คนฺโธ น กทาจิ ฉิชฺชติฯ
๙๓.
‘‘นนฺทนฺติ
ปุณฺณาย จ ปุณฺณมาสิยา, รมมานาว ชหนฺติ ชีวิต’’นฺติฯ
ตตฺถ ธมฺโมติ ปญฺจสีลอฏฺฐสีลทสสีลานิ ตีณิ สุจริตานิ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมา อมตมหานิพฺพานนฺติ สพฺโพเปส ธมฺโม นามฯ อกทฺทโมติ ราคโทสโมหมานทิฏฺฐิกิเลสกทฺทมานํ อภาเวน อกทฺทโมฯ อิมินา เสสธมฺมโต วินิวตฺเตตฺวา นิพฺพานเมว ทสฺเสติฯ ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ มทนิมฺมทโน ปิปาสวินโย อาลยสมุคฺฆาโต วฏฺฏุปจฺเฉโท ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติ (อ. นิ. ๔.๓๔; อิติวุ. ๙๐) หิ วุตฺตํ, ตเทว ทสฺเสนฺโต, ตาต จูฬตุณฺฑิล, อหํ นิพฺพานตฬากํ ‘‘รหโท’’ติ กเถมิฯ ชาติชราพฺยาธิมรณาทีนิ หิ ตตฺถ นตฺถิ, สเจ มรณโต มุญฺจิตุกาโม, นิพฺพานคามินิํ ปฏิปทํ คณฺหาติฯ อุปนิสฺสยปจฺจยวเสน กิร โพธิสตฺโต เอวํ กเถสิฯ
ปาปํ เสทมลนฺติ
สีลนฺติ ปญฺจสีลํ ทสสีลํ จตุปาริสุทฺธิสีลํฯ ‘‘อิทํ, ตาต, สีลํ จตุชฺชาติคนฺธวิเลปนสทิส’’นฺติ วทติฯ ตสฺสาติ ตสฺส สิลสฺส คนฺโธ ตีสุ วเยสุ กทาจิ น ฉิชฺชติ, สกลโลกํ ปตฺถริตฺวา คจฺฉติฯ
‘‘น ปุปฺผคนฺโธ ปฏิวาตเมติ, น จนฺทนํ ตคฺครมลฺลิกา วา;
สตญฺจ คนฺโธ ปฏิวาตเมติ, สพฺพา ทิสา สปฺปุริโส ปวายติฯ
‘‘จนฺทนํ
เอเตสํ คนฺธชาตานํ, สีลคนฺโธ อนุตฺตโรฯ
‘‘อปฺปมตฺโต อยํ คนฺโธ, ยฺวายํ ตครจนฺทนํ;
โย จ สีลวตํ คนฺโธ, วาติ เทเวสุ อุตฺตโม’’ติฯ (ธ. ป. ๕๔-๕๖);
นนฺทนฺติ สรีรฆาติโนติ ตาต จูฬตุณฺฑิล, อิเม อญฺญาณมนุสฺสา ‘‘มธุรมํสํ ขาทิสฺสาม, ปุตฺตทารมฺปิ ขาทาเปสฺสามา’’ติ ปาณาติปาตํ กโรนฺตา นนฺทนฺติ ตุสฺสนฺติ, ปาณาติปาโต อาเสวิโต ภาวิโต พหุลีกโต นิรยสํวตฺตนิโก โหติ, ติรจฺฉานโยนิ…เป.… เปตฺติวิสยสํวตฺตนิโก โหติ, โย สพฺพลหุโก ปาณาติปาตสฺส วิปาโก, โส มนุสฺสภูตสฺส อปฺปายุกสํวตฺตนิโก โหตีติ อิมํ ปาณาติปาเต อาทีนวํ น ชานนฺติฯ อชานนฺตา –
‘‘มธุวา
ยทา จ ปจฺจติ ปาปํ, พาโล ทุกฺขํ นิคจฺฉตี’’ติฯ (ธ. ป. ๖๙) –
มธุรสญฺญิโน หุตฺวา –
‘‘จรนฺติ พาลา ทุมฺเมธา, อมิตฺเตเนว อตฺตนา;
กโรนฺตา ปาปกํ กมฺมํ, ยํ โหติ กฏุกปฺผล’’นฺติฯ (ธ. ป. ๖๖) –
เอตฺตกมฺปิ น ชานนฺติฯ
‘‘น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ, ยํ กตฺวา อนุตปฺปติ;
ยสฺส อสฺสุมุโข โรทํ, วิปากํ ปฏิเสวตี’’ติฯ (ธ. ป. ๖๗);
น จ นนฺทนฺติ สรีรธาริโนติ ตาต จูฬตุณฺฑิล, เย ปเนเต สรีรธาริโน สตฺตา, เต อตฺตโน มรเณ
‘‘สพฺเพ
อตฺตานํ อุปมํ กตฺวา, น หเนยฺย น ฆาตเย’’ติฯ (ธ. ป. ๑๒๙);
ปุณฺณายาติ คุณปุณฺณายฯ ปุณฺณมาสิยาติ ปุณฺณจนฺทยุตฺตาย, มาสํ วา ปูเรตฺวา ฐิตายฯ ตทา กิร ปุณฺณมาสี อุโปสถทิวโส โหติฯ รมมานาว ชหนฺติ ชีวิตนฺติ ตาต จูฬตุณฺฑิล, มา โสจิ มา ปริเทวิ, มรณสฺส นาม เต ภายนฺติ, เยสํ อพฺภนฺตเร สีลาทิคุณา นตฺถิฯ มยํ ปน สีลาจารสมฺปนฺนา ปุญฺญวนฺโต, ตสฺมา อมฺหาทิสา สตฺตา รมมานาว ชหนฺติ ชีวิตนฺติฯ
เอวํ มหาสตฺโต มธุเรน สเรน พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสสิฯ มหาชนกายา องฺคุลิโย โผเฏสุํ, เจลุกฺเขปา จ ปวตฺติํสุ, สาธุการสทฺทปุณฺณํ อนฺตลิกฺขํ อโหสิฯ พาราณสิราชา โพธิสตฺตํ รชฺเชน ปูเชตฺวา มหลฺลิกาย ยสํ ทตฺวา อุโภปิ เต คนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา คนฺธาทีหิ วิลิมฺปาเปตฺวา คีวาสุ มณิรตนานิ ปิฬนฺธาเปตฺวา ฆรํ เนตฺวา ปุตฺตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ปฏิชคฺคิฯ โพธิสตฺโต รญฺโญ
สตฺถา
ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, จูฬตุณฺฑิโล มรณภีรุโก ภิกฺขุ, ปริสา พุทฺธปริสา, มหาตุณฺฑิโล ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
ตุณฺฑิลชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
[๓๘๙] ๔. สุวณฺณกกฺกฏกชาตกวณฺณนา
สิงฺคีมิโคติ ขณฺฑหาลชาตเก (ชา. ๒.๒๒.๙๘๒ อาทโย) ธนปาลวิสฺสชฺชนํ จูฬหํสมหาหํสชาตเก (ชา. ๑.๑๕.๑๓๓ อาทโย) กถิตํฯ ตทา หิ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, ธมฺมภณฺฑาคาริกอานนฺทตฺเถโร เสกฺขปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต หุตฺวา ธนปาลเก อาคจฺฉนฺเต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ชีวิตํ ปริจฺจชี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ อานนฺโท มยฺหํ ชีวิตํ ปริจฺจชิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต ราชคหสฺส ปุพฺพปสฺเส สาลินฺทิโย นาม พฺราหฺมณคาโม โหติฯ ตทา โพธิสตฺโต ตสฺมิํ คาเม กสฺสกพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา
โพธิสตฺโต นิพทฺธํ เขตฺตํ อาคจฺฉติ, อกฺขีสุ จ ปนสฺส ปญฺจ ปสาทา ตีณิ มณฺฑลานิ วิสุทฺธานิ หุตฺวา ปญฺญายนฺติฯ อถสฺส เขตฺตโกฏิยํ เอกสฺมิํ ตาเล กากกุลาวเก กากี อกฺขีนิ ทิสฺวา ขาทิตุกามา หุตฺวา กากํ อาห – ‘‘สามิ, โทหโฬ เม อุปฺปนฺโน’’ติฯ ‘‘กิํ โทหโฬ นามา’’ติ? ‘‘เอตสฺส พฺราหฺมณสฺส อกฺขีนิ ขาทิตุกามามฺหี’’ติฯ ‘‘ทุทฺโทหโฬ เต อุปฺปนฺโน, โก เอตานิ อาหริตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติฯ ‘‘ตฺวํ น สกฺโกสี’’ติ อหมฺเปตํ ชานามิ, โย ปเนส ตาลสฺส อวิทูเร วมฺมิโก, เอตฺถ กณฺหสปฺโป วสติฯ ‘‘ตํ อุปฏฺฐห, โส เอตํ ฑํสิตฺวา มาเรสฺสติ, อถสฺส อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา ตฺวํ อาหริสฺสสี’’ติ
โพธิสตฺโต อาคจฺฉนฺโต ปฐมํ โสพฺภํ โอตริตฺวา มุขํ โธวิตฺวา สิเนหํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา สุวณฺณกกฺกฏกํ อาลิงฺเคตฺวา อุตฺตริสาฏกนฺตเร นิปชฺชาเปตฺวา เขตฺตํ ปาวิสิฯ สปฺโป ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวาว เวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา ปิณฺฑิกมํเส ฑํสิตฺวา ตตฺเถว ปาเตตฺวา วมฺมิกํ สนฺธาย ปลายิฯ โพธิสตฺตสฺส ปตนญฺจ กกฺกฏกสฺส สาฏกนฺตรโต ลงฺฆนญฺจ กากสฺส อาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส อุเร นิลียนญฺจ อปจฺฉาอปุริมํ อโหสิฯ กาโก นิลียิตฺวา อกฺขีนิ ตุณฺเฑน ปหริฯ กกฺกฏโก ‘‘อิมํ กากํ นิสฺสาย มม สหายสฺส ภยํ อุปฺปนฺนํ, เอตสฺมิํ คหิเต สปฺโป อาคจฺฉิสฺสตี’’ติ สณฺฑาเสน คณฺหนฺโต วิย กากํ คีวายํ อเฬน ทฬฺหํ คเหตฺวา กิลเมตฺวา โถกํ สิถิลมกาสิฯ กาโก ‘‘กิสฺส มํ สมฺม, ฉฑฺเฑตฺวา ปลายสิ, เอส มํ กกฺกฏโก ภิยฺโย วิเหเฐติ, ยาว น มรามิ, ตาว เอหี’’ติ สปฺปํ ปกฺโกสนฺโต ปฐมํ คาถมาห –
๙๔.
‘‘สิงฺคีมิโค อายตจกฺขุเนตฺโต, อฏฺฐิตฺตโจ วาริสโย อโลโม;
เตนาภิภูโต กปณํ รุทามิ, หเร สขา กิสฺส นุ มํ ชหาสี’’ติฯ
ตตฺถ สิงฺคีมิโคติ สิงฺคีสุวณฺณวณฺณตาย วา อฬสงฺขาตานํ วา สิงฺคานํ อตฺถิตาย กกฺกฏโก วุตฺโตฯ อายตจกฺขุเนตฺโตติ ทีเฆหิ จกฺขุสงฺขาเตหิ เนตฺเตหิ สมนฺนาคโตฯ อฏฺฐิเมว ตโจ อสฺสาติ อฏฺฐิตฺตโจฯ หเร สขาติ อาลปนเมตํ, อมฺโภ สหายาติ อตฺโถฯ
สปฺโป ตํ สุตฺวา มหนฺตํ ผณํ กตฺวา กากํ อสฺสาเสนฺโต อคมาสิฯ สตฺถา อิมมตฺถํ ทีเปนฺโต อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๙๕.
‘‘โส
สขา สขารํ ปริตายมาโน, ภุชงฺคมํ กกฺกฏโก คเหสี’’ติฯ
ตตฺถ กกฺกฏมชฺฌปตฺโตติ กกฺกฏกํ สมฺปตฺโตฯ สขา สขารนฺติ สหาโย สหายํฯ ‘‘สกํ สขาร’’นฺติปิ ปาโฐ, อตฺตโน สหายนฺติ อตฺโถฯ ปริตายมาโนติ รกฺขมาโนฯ คเหสีติ ทุติเยน อเฬน คีวายํ ทฬฺหํ คเหสิฯ
อถ นํ กิลเมตฺวา โถกํ สิถิลมกาสิฯ อถ สปฺโป ‘‘กกฺกฏกา นาม เนว กากมํสํ ขาทนฺติ, น สปฺปมํสํ, อถ เกน นุ โข การเณน อยํ อมฺเห คณฺหี’’ติ จินฺเตตฺวา ตํ ปุจฺฉนฺโต ตติยํ คาถมาห –
๙๖.
‘‘น วายสํ โน ปน กณฺหสปฺปํ, ฆาสตฺถิโก กกฺกฏโก อเทยฺย;
ปุจฺฉามิ ตํ อายตจกฺขุเนตฺต, อถ กิสฺส เหตุมฺห อุโภ คหีตา’’ติฯ
ตตฺถ ฆาสตฺถิโกติ อาหารตฺถิโก หุตฺวาฯ อเทยฺยาติอาทิเยยฺย, น-กาเรน โยเชตฺวา น คณฺหีติ อตฺโถฯ
ตํ สุตฺวา กกฺกฏโก คหณการณํ กเถนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
๙๗.
‘‘อยํ ปุริโส มม อตฺถกาโม, โย มํ คเหตฺวาน ทกาย เนติ;
ตสฺมิํ มเต ทุกฺขมนปฺปกํ เม, อหญฺจ เอโส จ อุโภ น โหมฯ
๙๘.
‘‘มมญฺจ ทิสฺวาน ปวทฺธกายํ, สพฺโพ ชโน หิํสิตุเมว มิจฺเฉ;
สาทุญฺจ ถูลญฺจ มุทุญฺจ มํสํ, กากาปิ มํ ทิสฺว วิเหฐเยยฺยุ’’นฺติฯ
ตตฺถ อยนฺติ โพธิสตฺตํ นิทฺทิสติฯ อตฺถกาโมติ หิตกาโมฯ ทกาย เนตีติ โย มํ สมฺปิยายมาโน อุตฺตริสาฏเกน คเหตฺวาน อุทกาย เนติ, อตฺตโน วสนกโสพฺภํ ปาเปติฯ ตสฺมิํ มเตติ สเจ โส อิมสฺมิํ ฐาเน มริสฺสติ, เอตสฺมิํ มเต มม กายิกํ เจตสิกํ มหนฺตํ ทุกฺขํ ภวิสฺสตีติ ทีเปติฯ อุโภ น โหมาติ ทฺเวปิ ชนา น ภวิสฺสามฯ มมญฺจ ทิสฺวานาติ คาถาย อยมตฺโถ – อิทญฺจ อปรํ การณํ, อิมสฺมิํ มเต อนาถํ นิปฺปจฺจยํ มํ ปวฑฺฒิตกายํ
ตํ สุตฺวา สปฺโป จินฺเตสิ ‘‘เอเกนุปาเยน อิมํ วญฺเจตฺวา กากญฺจ อตฺตานญฺจ โมเจสฺสามี’’ติฯ อถ นํ วญฺเจตุกาโม ฉฏฺฐํ คาถมาห –
๙๙.
‘‘สเจตสฺส เหตุมฺห อุโภ คหีตา, อุฏฺฐาตุ โปเส วิสมาวมามิ;
มมญฺจ กากญฺจ ปมุญฺจ ขิปฺปํ, ปุเร วิสํ คาฬฺหมุเปติ มจฺจ’’นฺติฯ
ตตฺถ สเจตสฺส เหตูติ สเจ เอตสฺส การณาฯ อุฏฺฐาตูติ นิพฺพิโส โหตุฯ วิสมาวมามีติ อหมสฺส วิสํ อากฑฺฒามิ, นิพฺพิสํ นํ กโรมิฯ ปุเร วิสํ คาฬฺหมุเปติ มจฺจนฺติ อิมญฺหิ มจฺจํ มยา อนาวมิยมานํ วิสํ คาฬฺหํ พลวํ หุตฺวา อุปคจฺเฉยฺย, ตํ ยาว น อุปคจฺฉติ, ตาวเทว อมฺเห ทฺเวปิ ชเน ขิปฺปํ มุญฺจาติฯ
ตํ สุตฺวา กกฺกฏโก จินฺเตสิ ‘‘อยํ เอเกนุปาเยน มํ ทฺเวปิ ชเน วิสฺสชฺชาเปตฺวา ปลายิตุกาโม, มยฺหํ อุปายโกสลฺลํ น ชานาติ, อหํ ทานิ ยถา สปฺโป สญฺจริตุํ สกฺโกติ, เอวํ อฬํ สิถิลํ กริสฺสามิ, กากํ ปน เนว วิสฺสชฺเชสฺสามี’’ติ เอวํ จินฺเตตฺวา สตฺตมํ คาถมาห –
๑๐๐.
‘‘สปฺปํ
ปุริสญฺจ ทิสฺวาน สุขิํ อโรคํ, กากํ ปโมกฺขามิ ยเถว สปฺป’’นฺติฯ
ตตฺถ ปฏิพนฺธโกติ ปาฏิโภโคฯ ยเถว สปฺปนฺติ ยถา ภวนฺตํ สปฺปํ มุญฺจามิ, ตถา กากํ ปโมกฺขามิ, เกวลํ ตฺวํ อิมสฺส พฺราหฺมณสฺส สรีรโต สีฆํ วิสํ อาวมาหีติฯ
เอวญฺจ ปน วตฺวา ตสฺส สุขสญฺจารณตฺถํ อฬํ สิถิลมกาสิฯ สปฺโป วิสํ อาวมิตฺวา มหาสตฺตสฺส สรีรํ นิพฺพิสํ อกาสิฯ โส นิทฺทุกฺโข อุฏฺฐาย ปกติวณฺเณเนว อฏฺฐาสิฯ กกฺกฏโก ‘‘สเจ อิเม ทฺเวปิ ชนา อโรคา ภวิสฺสนฺติ, มยฺหํ สหายสฺส วฑฺฒิ นาม น ภวิสฺสติ, วินาเสสฺสามิ เน’’ติ จินฺเตตฺวา กตฺตริกาย อุปฺปลมกุฬํ วิย อเฬหิ อุภินฺนมฺปิ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนนฺโต โอสานคาถมาห –
๑๐๑.
‘‘กาโก ตทา เทวทตฺโต อโหสิ, มาโร ปน กณฺหสปฺโป อโหสิ;
อานนฺทภทฺโท กกฺกฏโก อโหสิ, อหํ ตทา พฺราหฺมโณ โหมิ สตฺถา’’ติฯ
สจฺจปริโยสาเน พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุํฯ กากี ปน คาถาย น วุตฺตา, สา จิญฺจมาณวิกา อโหสีติฯ
สุวณฺณกกฺกฏกชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
[๓๙๐] ๕. มยฺหกชาตกวณฺณนา
สกุโณ มยฺหโก นามาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อาคนฺตุกเสฏฺฐิํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยญฺหิ อาคนฺตุกเสฏฺฐิ นาม อฑฺโฒ อโหสิ มหทฺธโนฯ โส เนว อตฺตนา โภเค ภุญฺชิ, น ปเรสํ อทาสิ, นานคฺครเส ปณีเต โภชเน อุปนีเต ตํ น ภุญฺชติ, พิลงฺคทุติยํ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต พาราณสิเสฏฺฐิ อสฺสทฺโธ อโหสิ มจฺฉรี, น กสฺสจิ กิญฺจิ เทติ, น กญฺจิ สงฺคณฺหาติฯ โส เอกทิวสํ ราชุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺโต ตครสิขิํ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ลทฺธา, ภนฺเต, ภิกฺขา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘นนุ จราม มหาเสฏฺฐี’’ติ วุตฺเต ปุริสํ
‘‘ปุพฺเพว ทานา สุมนา ภวาม, ททมฺปิ เว อตฺตมนา ภวาม;
ทตฺวาปิ เว นานุตปฺปาม ปจฺฉา, ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา นมิยฺยเรฯ (ชา. ๑.๑๐.๙๕);
‘‘ปุพฺเพว ทานา สุมโน, ททํ จิตฺตํ ปสาทเย;
ทตฺวา อตฺตมโน โหติ, เอสา ยญฺญสฺส สมฺปทา’’ฯ (อ. นิ. ๖.๓๗; เป. ว. ๓๐๕);
อิติ, มหาราช, อาคนฺตุกเสฏฺฐิ ตครสิขิปจฺเจกพุทฺธสฺส ทินฺนปจฺจเยน พหุํ ธนํ ลภิ, ทตฺวา อปรเจตนํ ปณีตํ กาตุํ อสมตฺถตาย โภเค ภุญฺชิตุํ นาสกฺขีติฯ ‘‘ปุตฺตํ ปน กสฺมา น ลภิ, ภนฺเต’’ติ? สตฺถา ‘‘ปุตฺตสฺส อลภนการณมฺปิ เตเนว กตํ, มหาราชา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต
โพธิสตฺโต
๑๐๒.
‘‘สกุโณ มยฺหโก นาม, คิริสานุทรีจโร;
ปกฺกํ ปิปฺผลิมารุยฺห, ‘มยฺหํ มยฺห’นฺติ กนฺทติฯ
๑๐๓.
‘‘ตสฺเสวํ
ภุตฺวาน ปิปฺผลิํ ยนฺติ, วิลปตฺเวว โส ทิโชฯ
๑๐๔.
‘‘เอวเมว
เนวตฺตโน น ญาตีนํ, ยโถธิํ ปฏิปชฺชติฯ
๑๐๕.
‘‘น โส อจฺฉาทนํ ภตฺตํ, น มาลํ น วิเลปนํ;
อนุโภติ สกิํ กิญฺจิ, น สงฺคณฺหาติ ญาตเกฯ
๑๐๖.
‘‘ตสฺเสวํ วิลปนฺตสฺส, มยฺหํ มยฺหนฺติ รกฺขโต;
ราชาโน อถ วา โจรา, ทายาทา เยว อปฺปิยา;
ธนมาทาย คจฺฉนฺติ, วิลปตฺเวว โส นโรฯ
๑๐๗.
‘‘ธีโร โภเค อธิคมฺม, สงฺคณฺหาติ จ ญาตเก;
เตน โส กิตฺติํ ปปฺโปติ, เปจฺจ สคฺเค ปโมทตี’’ติฯ
ตตฺถ มยฺหโกติ ‘‘มยฺหํ มยฺห’’นฺติ วิรวนวเสน เอวํลทฺธนาโมฯ คิริสานุทรีสุ จรตีติ คิริสานุทรีจโรฯ ปกฺกํ ปิปฺผลินฺติ หิมวนฺตปเทเส เอกํ ผลภริตํ ปิปฺผลิรุกฺขํฯ กนฺทตีติ ทิชคเณ ตํ รุกฺขํ ปริวาเรตฺวา ปกฺกานิ ขาทนฺเต วาเรตุํ ‘‘มยฺหํ มยฺห’’นฺติ ปริเทวนฺโต วิจรติฯ ตสฺเสวํ วิลปนฺตสฺสาติ ตสฺส วิลปนฺตสฺเสวฯ ภุตฺวาน วิปฺผลิํ ยนฺตีติ ตํ ปิปฺผลิรุกฺขํ ปริภุญฺชิตฺวา อญฺญํ ผลสมฺปนฺนํ รุกฺขํ คจฺฉนฺติฯ วิลปตฺเววาติ โส ปน ทิโช วิลปติเยวฯ ยโถธินฺติ ยถาโกฏฺฐาสํ, มาตาปิตาภาตุภคินีปุตฺตธีตาทีนํ อุปโภคปริโภควเสน โย โย โกฏฺฐาโส ทาตพฺโพ, ตํ ตํ น เทตีติ อตฺโถฯ
สกินฺติ เอกวารมฺปิ นานุโภติฯ ‘‘สก’’นฺติปิ ปาโฐ, อตฺตโน สนฺตกมฺปีติ อตฺโถฯ น สงฺคณฺหาตีติ ภตฺตจฺฉาทนพีชนงฺคลาทิทานวเสน น สงฺคณฺหาติฯ วิลปตฺเวว โส นโรติ เอเตสุ ราชาทีสุ ธนํ คเหตฺวา คจฺฉนฺเตสุ เกวลํ โส ปุริโส วิลปติเยวฯ ธีโรติ ปณฺฑิโตฯ สงฺคณฺหาตีติ อตฺตโน สนฺติกํ อาคเต ทุพฺพลญาตเก ภตฺตจฺฉาทนพีชนงฺคลาทิทาเนน สงฺคณฺหาติฯ เตนาติ โส ปุริโส เตน ญาติสงฺคเหน จตุปริสมชฺเฌ กิตฺติญฺจ อตฺตโน วณฺณภณนญฺจ ปาปุณาติ, เปจฺจ สคฺเค เทวนคเร ปโมทติฯ
เอวํ
สตฺถา
มยฺหกชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
[๓๙๑] ๖. วิชฺชาธรชาตกวณฺณนา
ทุพฺพณฺณรูปนฺติ มหากณฺหชาตเก (ชา. ๑.๑๒.๖๑ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ ตทา ปน สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต โลกตฺถจริยํ จริเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกฺโก อโหสิฯ ตทา เอโก วิชฺชาธโร วิชฺชํ ปริวตฺเตตฺวา อฑฺฒรตฺตสมเย อาคนฺตฺวา พาราณสิรญฺโญ อคฺคมเหสิยา สทฺธิํ อติจรติ, ตสฺสา ปริจาริกาโย สญฺชานิํสุฯ สา สยเมว ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, เอโก ปุริโส อฑฺฒรตฺตสมเย สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา มํ ทูเสตี’’ติ อาหฯ ‘‘สกฺขิสฺสสิ ปน กิญฺจิ สญฺญาณํ กาตุ’’นฺติ? ‘‘สกฺโกมิ, เทวา’’ติ สา ชาติหิงฺคุลิกปาติํ อาหราเปตฺวา ตสฺส ปุริสสฺส รตฺติํ อาคนฺตฺวา อภิรมิตฺวา คจฺฉนฺตสฺส ปิฏฺฐิยํ ปญฺจงฺคุลิกํ ทตฺวา ปาโตว รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา มนุสฺเส อาณาเปสิ ‘‘คจฺฉถ, สพฺพทิสาสุ โอโลเกตฺวา ปิฏฺฐิยํ กตชาติหิงฺคุลปญฺจงฺคุลิกปุริสํ คณฺหถา’’ติฯ วิชฺชาธโรปิ รตฺติํ อนาจารํ กตฺวา ทิวา สุสาเน สูริยํ นมสฺสนฺโต เอกปาเทน ติฏฺฐติฯ ราชปุริสา ตํ ทิสฺวา ปริวารยิํสุฯ โส ‘‘ปากฏํ เม กมฺมํ ชาต’’นฺติ
ราชา ตํ ทิสฺวา อาคตปุริเส ‘‘อทฺทสถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, อทฺทสามา’’ติฯ ‘‘โก นาเมโส’’ติ? ‘‘ปพฺพชิโต, เทวา’’ติฯ ‘‘โส หิ รตฺติํ อนาจารํ กตฺวา ทิวา ปพฺพชิตเวเสน วสติ’’ฯ ราชา ‘‘อิเม ทิวา สมณเวเสน จริตฺวา รตฺติํ อนาจารํ กโรนฺตี’’ติ ปพฺพชิตานํ กุชฺฌิตฺวา มิจฺฉาคหณํ คเหตฺวา ‘‘มยฺหํ วิชิตา อิเม สพฺเพ ปพฺพชิตา ปลายนฺตุ, ทิฏฺฐทิฏฺฐฏฺฐาเน ราชาณํ กริสฺสนฺตู’’ติ เภริํ จราเปสิฯ ติโยชนสติกา กาสิรฏฺฐา ปลายิตฺวา สพฺเพ ปพฺพชิตา อญฺญราชธานิโย อคมิํสุฯ สกลกาสิรฏฺเฐ มนุสฺสานํ โอวาททายโก
สกฺโก
๑๐๘.
‘‘ทุพฺพณฺณรูปํ ตุวมริยวณฺณี, ปุรกฺขตฺวา ปญฺชลิโก นมสฺสสิ;
เสยฺโย นุ เตโส อุทวา สริกฺโข, นามํ ปรสฺสตฺตโน จาปิ พฺรูหี’’ติฯ
ตตฺถ อริยวณฺณีติ สุนฺทรรูโปฯ เสยฺโย นุ เตโสติ เอโส วิรูโป ปพฺพชิโต กิํ นุ ตยา อุตฺตริตโร, อุทาหุ สริกฺโขฯ นามํ ปรสฺสตฺตโน จาปีติ เอตสฺส ปรสฺส จ อตฺตโน จ นามํ พฺรูหีติ ปุจฺฉติฯ
อถ นํ สกฺโก ‘‘มหาราช, สมณา นาม ครุฏฺฐานิยา, เตน เม นามํ ลปิตุํ น ลพฺภติ, มยฺหํ ปน เต นามํ กเถสฺสามี’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๑๐๙.
‘‘น นามโคตฺตํ คณฺหนฺติ ราช, สมฺมคฺคตานุชฺชุคตาน เทวา;
อหญฺจ เต นามเธยฺยํ วทามิ, สกฺโกหมสฺมี ติทสานมินฺโท’’ติฯ
ตตฺถ สมฺมคฺคตานุชฺชุคตาน เทวาติ มหาราช, สพฺพสงฺขาเร ยถา สภาวสรสวเสน สมฺมสิตฺวา อหญฺจ เต นามเธยฺยนฺติ อปิจ อหํ อตฺตโน นามเธยฺยํ ตุยฺหํ กเถมิฯ
ตํ สุตฺวา ราชา ตติยคาถาย ภิกฺขุนมสฺสเน อานิสํสํ ปุจฺฉิ –
๑๑๐.
‘‘โย ทิสฺวา ภิกฺขุํ จรณูปปนฺนํ, ปุรกฺขตฺวา ปญฺชลิโก นมสฺสติ;
ปุจฺฉามิ
สกฺโก จตุตฺถคาถาย กเถสิ –
๑๑๑.
‘‘โย ทิสฺวา ภิกฺขุํ จรณูปปนฺนํ, ปุรกฺขตฺวา ปญฺชลิโก นมสฺสติ;
ทิฏฺเฐว ธมฺเม ลภเต ปสํสํ, สคฺคญฺจ โส ยาติ สรีรเภทา’’ติฯ
ตตฺถ ภิกฺขุนฺติ ภินฺนกิเลสํ ปริสุทฺธปุคฺคลํฯ จรณูปปนฺนนฺติ สีลจรเณน อุเปตํฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ น เกวลํ อิโต จุโตเยว, อิมสฺมิํ ปน อตฺตภาเว โส ปสํสํ ลภติ, ปสํสาสุขํ วินฺทตีติฯ
ราชา สกฺกสฺส กถํ สุตฺวา อตฺตโน มิจฺฉาคหณํ ภินฺทิตฺวา ตุฏฺฐมานโส ปญฺจมํ คาถมาห –
๑๑๒.
‘‘ลกฺขี วต เม อุทปาทิ อชฺช, ยํ วาสวํ ภูตปติทฺทสาม;
ภิกฺขุญฺจ ทิสฺวาน ตุวญฺจ สกฺก, กาหามิ ปุญฺญานิ อนปฺปกานี’’ติฯ
ตตฺถ ลกฺขีติ สิรี, ปญฺญาติปิ วทนฺติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อชฺช มม ตว วจนํ สุณนฺตสฺเสว กุสลากุสลวิปากชานนปญฺญา อุทปาทีติฯ ยนฺติ นิปาตมตฺตํฯ ภูตปติทฺทสามาติ ภูตปติํ อทฺทสามฯ
ตํ
๑๑๓.
‘‘อทฺธา
ภิกฺขุญฺจ ทิสฺวาน มมญฺจ ราช, กโรหิ ปุญฺญานิ อนปฺปกานี’’ติฯ
ตตฺถ พหุฐานจินฺติโนติ พหูนิ การณานิ จินฺตนสมตฺถาฯ
ตํ
๑๑๔.
‘‘อกฺโกธโน นิจฺจปสนฺนจิตฺโต, สพฺพาติถียาจโยโค ภวิตฺวา;
นิหจฺจ มานํ อภิวาทยิสฺสํ, สุตฺวาน เทวินฺท สุภาสิตานี’’ติฯ
ตตฺถ สพฺพาติถียาจโยโค ภวิตฺวาติ สพฺเพสํ อติถีนํ อาคตานํ อาคนฺตุกานํ ยํ ยํ เต ยาจนฺติ, ตสฺส ตสฺส ยุตฺโต อนุจฺฉวิโก ภวิตฺวา, สพฺพํ เตหิ ยาจิตยาจิตํ ททมาโนติ อตฺโถฯ สุตฺวาน เทวินฺท สุภาสิตานีติ ตว สุภาสิตานิ สุตฺวา อหํ เอวรูโป ภวิสฺสามีติ วทติฯ
เอวญฺจ ปน วตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห ปจฺเจกพุทฺธํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา ‘‘มหาราช, วิชฺชาธโร น สมโณ, ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย ‘อตุจฺโฉ โลโก, อตฺถิ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา’ติ ญตฺวา ทานํ เทหิ, สีลํ รกฺข, อุโปสถกมฺมํ กโรหี’’ติ ราชานํ โอวทิฯ สกฺโกปิ สกฺกานุภาเวน อากาเส ฐตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ นาครานํ โอวาทํ ทตฺวา ‘‘ปลาตา สมณพฺราหฺมณา อาคจฺฉนฺตู’’ติ เภริํ จราเปสิฯ อถ เต อุโภปิ สกฏฺฐานเมว อคมํสุฯ ราชา ตสฺส โอวาเท ฐตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ อกาสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปจฺเจกพุทฺโธ ปรินิพฺพุโต, ราชา อานนฺโท อโหสิ, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
วิชฺชาธรชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
[๓๙๒] ๗. สิงฺฆปุปฺผชาตกวณฺณนา
ยเมตนฺติ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ กาสิกคาเม พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ อุคฺคหิตสิปฺโป อปรภาเค อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา เอกํ ปทุมสรํ นิสฺสาย อุปวสนฺโต เอกทิวสํ สรํ โอตริตฺวา สุปุปฺผิตปทุมํ อุปสิงฺฆมาโน อฏฺฐาสิฯ อถ นํ เอกา เทวธีตา รุกฺขกฺขนฺธวิวเร ฐตฺวา สํเวชยมานา ปฐมํ คาถมาห –
๑๑๕.
‘‘ยเมตํ วาริชํ ปุปฺผํ, อทินฺนํ อุปสิงฺฆสิ;
เอกงฺคเมตํ เถยฺยานํ, คนฺธเถโนสิ มาริสา’’ติฯ
ตตฺถ เอกงฺคเมตนฺติ เอกโกฏฺฐาโส เอสฯ
ตโต โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –
๑๑๖.
‘‘น หรามิ น ภญฺชามิ, อารา สิงฺฆามิ วาริชํ;
อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธเถโนติ วุจฺจตี’’ติฯ
ตตฺถ อารา สิงฺฆามีติ ทูเร ฐิโต ฆายามิฯ วณฺเณนาติ การเณนฯ
ตสฺมิํ
๑๑๗.
‘‘โยยํ ภิสานิ ขณติ, ปุณฺฑรีกานิ ภญฺชติ;
เอวํ อากิณฺณกมฺมนฺโต, กสฺมา เอโส น วุจฺจตี’’ติฯ
ตตฺถ อากิณฺณกมฺมนฺโตติ กกฺขฬกมฺมนฺโต ทารุณกมฺมนฺโตฯ
อถสฺส อวจนการณํ อาจิกฺขนฺตี เทวตา จตุตฺถปญฺจมคาถา อภาสิ –
๑๑๘.
‘‘อากิณฺณลุทฺโท ปุริโส, ธาติเจลํว มกฺขิโต;
ตสฺมิํ เม วจนํ นตฺถิ, ตญฺจารหามิ วตฺตเวฯ
๑๑๙.
‘‘อนงฺคณสฺส โปสสฺส, นิจฺจํ สุจิคเวสิโน;
วาลคฺคมตฺตํ ปาปสฺส, อพฺภามตฺตํว ขายตี’’ติฯ
ตตฺถ ธาติเจลํวาติ เขฬสิงฺฆาณิกมุตฺตคูถมกฺขิตํ ธาติทาสิยา นิวตฺถเจลํ วิย อยํ ปาปมกฺขิโตเยว, เตน การเณน ตสฺมิํ มม วจนํ นตฺถิฯ ตญฺจารหามีติ สมณา ปน โอวาทกฺขมา โหนฺติ ปิยสีลา, ตสฺมา ตํ อปฺปมตฺตกมฺปิ อยุตฺตํ กโรนฺตํ วตฺตุํ อรหามิ สมณาติฯ อนงฺคณสฺสาติ นิทฺโทสสฺส ตุมฺหาทิสสฺสฯ อพฺภามตฺตํว ขายตีติ มหาเมฆปฺปมาณํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, อิทานิ กสฺมา เอวรูปํ โทสํ อพฺโพหาริกํ กโรสีติฯ
ตาย ปน สํเวชิโต โพธิสตฺโต สํเวคปฺปตฺโต ฉฏฺฐํ คาถมาห –
๑๒๐.
‘‘อทฺธา มํ ยกฺข ชานาสิ, อโถ มํ อนุกมฺปสิ;
ปุนปิ ยกฺข วชฺชาสิ, ยทา ปสฺสสิ เอทิส’’นฺติฯ
ตตฺถ ยกฺขาติ เทวตํ อาลปติฯ วชฺชาสีติ วเทยฺยาสิฯ ยทา ปสฺสสิ เอทิสนฺติ ยทา มม เอวรูปํ โทสํ ปสฺสสิ, ตทา เอวํ มม วเทยฺยาสีติ วทติฯ
อถสฺส
๑๒๑.
‘‘เนว ตํ อุปชีวามิ, นปิ เต ภตกามฺหเส;
ตฺวเมว ภิกฺขุ ชาเนยฺย, เยน คจฺเฉยฺย สุคฺคติ’’นฺติฯ
ตตฺถ ภตกามฺหเสติ ตว ภติหตา กมฺมกราปิ น โหมฯ กิํการณา ตํ สพฺพกาลํ รกฺขมานา วิจริสฺสามาติ ทีเปติฯ เยน คจฺเฉยฺยาติ ภิกฺขุ เยน กมฺเมน ตฺวํ สุคติํ คจฺเฉยฺยาสิ, ตฺวเมว ตํ ชาเนยฺยาสีติฯ
เอวํ สา ตสฺส โอวาทํ ทตฺวา อตฺตโน วิมานเมว ปวิฏฺฐาฯ โพธิสตฺโตปิ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ
ตทา เทวธีตา อุปฺปลวณฺณา อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
สิงฺฆปุปฺผชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
[๓๙๓] ๘. วิฆาสาทชาตกวณฺณนา
สุสุขํ วต ชีวนฺตีติ อิทํ สตฺถา ปุพฺพาราเม วิหรนฺโต เกฬิสีลเก ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ เตสุ หิ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรน ปาสาทํ กมฺเปตฺวา สํเวชิเตสุ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู เตสํ อคุณํ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปเต เกฬิสีลกาเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกฺโก อโหสิฯ อถ อญฺญตรสฺมิํ กาสิกคาเม สตฺต ภาตโร กาเมสุ โทสํ ทิสฺวา นิกฺขมิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา มชฺฌารญฺเญ วสนฺตา โยเค โยคํ อกตฺวา กายทฬฺหีพหุลา หุตฺวา นานปฺปการํ กีฬํ
๑๒๒.
‘‘สุสุขํ
ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปาสํสา, สมฺปราเย จ สุคฺคตี’’ติฯ
ตตฺถ วิฆาสาทิโนติ ภุตฺตาติเรกํ ภุญฺชนฺเต สนฺธายาหฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ เย เอวรูปา, เต ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปาสํสา, สมฺปราเย จ เตสํ สุคติ โหติ, สคฺเค อุปฺปชฺชนฺตีติ อธิปฺปาเยน วทติฯ
อถ เตสุ เอโก ตสฺส วจนํ สุตฺวา อวเสเส อามนฺเตตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๑๒๓.
‘‘สุกสฺส ภาสมานสฺส, น นิสาเมถ ปณฺฑิตา;
อิทํ สุณาถ โสทริยา, อมฺเหวายํ ปสํสตี’’ติฯ
ตตฺถ ภาสมานสฺสาติ มานุสิกาย วาจาย ภณนฺตสฺสฯ น นิสาเมถาติ น สุณาถฯ อิทํ สุณาถาติ อิทมสฺส วจนํ สุณาถฯ โสทริยาติ สมาเน อุทเร วุตฺถภาเวน เต อาลปนฺโต อาหฯ
อถ เน ปฏิกฺขิปนฺโต สุโก ตติยํ คาถมาห –
๑๒๔.
‘‘นาหํ ตุมฺเห ปสํสามิ, กุณปาทา สุณาถ เม;
อุจฺฉิฏฺฐโภชิโน ตุมฺเห, น ตุมฺเห วิฆาสาทิโน’’ติฯ
ตตฺถ กุณปาทาติ กุณปขาทกาติ เต อาลปติฯ
เต ตสฺส วจนํ สุตฺวา สพฺเพปิ จตุตฺถํ คาถมาหํสุ –
๑๒๕.
‘‘สตฺตวสฺสา ปพฺพชิตา, มชฺฌารญฺเญ สิขณฺฑิโน;
วิฆาเสเนว ยาเปนฺตา, มยญฺเจ โภโต คารยฺหา;
เก นุ โภโต ปสํสิยา’’ติฯ
ตตฺถ สิขณฺฑิโนติ จูฬาย สมนฺนาคตาฯ วิฆาเสเนวาติ เอตฺตกํ กาลํ สตฺต วสฺสานิ สีหพฺยคฺฆวิฆาเสเนว ยาเปนฺตา ยทิ โภโต คารยฺหา, อถ เก นุ เต ปสํสิยาติฯ
เต
๑๒๖.
‘‘ตุมฺเห สีหานํ พฺยคฺฆานํ, วาฬานญฺจาวสิฏฺฐกํ;
อุจฺฉิฏฺเฐเนว ยาเปนฺตา, มญฺญิวฺโห วิฆาสาทิโน’’ติฯ
ตตฺถ วาฬานญฺจาวสิฏฺฐกนฺติ เสสวาฬมิคานญฺจ อวสิฏฺฐกํ อุจฺฉิฏฺฐโภชนํฯ
ตํ
๑๒๗.
‘‘เย พฺราหฺมณสฺส สมณสฺส, อญฺญสฺส วา วนิพฺพิโน;
ทตฺวาว เสสํ ภุญฺชนฺติ, เต ชนา วิฆาสาทิโน’’ติฯ
ตตฺถ วนิพฺพิโนติ ตํ ตํ ภณฺฑํ ยาจนกสฺสฯ เอวํ เต ลชฺชาเปตฺวา มหาสตฺโต สกฏฺฐานเมว คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สตฺต ภาตโร อิเม เกฬิสีลกา ภิกฺขู อเหสุํ, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
วิฆาสาทชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
[๓๙๔] ๙. วฏฺฏกชาตกวณฺณนา
ปณีตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โลลภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ โลโล’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘น โข ภิกฺขุ อิทาเนว โลโล, ปุพฺเพปิ ตฺวํ โลโลเยว, โลลตาย ปน พาราณสิยํ หตฺถิควาสฺสปุริสกุณเปหิ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต วฏฺฏกโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อรญฺเญ ลูขติณพีชาหาโร วสิฯ ตทา พาราณสิยํ เอโก โลลกาโก หตฺถิกุณปาทีหิ อติตฺโต ‘‘อิโต อุตฺตริตรํ ลภิสฺสามี’’ติ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ผลาผลํ ขาทนฺโต โพธิสตฺตํ
๑๒๘.
‘‘ปณีตํ ภุญฺชเส ภตฺตํ, สปฺปิเตลญฺจ มาตุล;
อถ เกน นุ วณฺเณน, กิโส ตฺวมสิ วายสา’’ติฯ
ตตฺถ ภตฺตนฺติ มนุสฺสานํ โภชนนิยาเมน ปฏิยาทิตภตฺตํฯ มาตุลาติ ตํ ปิยสมุทาจาเรน อาลปติฯ กิโสติ อปฺปมํสโลหิโตฯ
ตสฺส วจนํ สุตฺวา กาโก ติสฺโส คาถา อภาสิ –
๑๒๙.
‘‘อมิตฺตมชฺเฌ วสโต, เตสุ อามิสเมสโต;
นิจฺจํ อุพฺพิคฺคหทยสฺส, กุโต กากสฺส ทฬฺหิยํฯ
๑๓๐.
‘‘นิจฺจํ อุพฺเพคิโน กากา, ธงฺกา ปาเปน กมฺมุนา;
ลทฺโธ ปิณฺโฑ น ปีเณติ, กิโส เตนสฺมิ วฏฺฏกฯ
๑๓๑.
‘‘ลูขานิ ติณพีชานิ, อปฺปสฺเนหานิ ภุญฺชสิ;
อถ เกน นุ วณฺเณน, ถูโล ตฺวมสิ วฏฺฏกา’’ติฯ
ตตฺถ ทฬฺหิยนฺติ เอวรูปสฺส มยฺหํ กากสฺส กุโต ทฬฺหีภาโว, กุโต ถูลนฺติ อตฺโถฯ อุพฺเพคิโนติ ธงฺกาติ กากานเมว นามํฯ ปาเปน กมฺมุนา ลทฺโธติ กาเกน มนุสฺสสนฺตกวิลุมฺปนสงฺขาเตน ปาเปน กมฺเมน ลทฺโธ ปิณฺโฑฯ น ปีเณตีติ น ตปฺเปติฯ เตนสฺมีติ เตน การเณนาหํ กิโส อสฺมิฯ อปฺปสฺเนหานีติ มนฺโทชานิฯ อิทํ กาโก โพธิสตฺตํ ‘‘ปณีตโภชนํ ขาทตี’’ติ สญฺญี หุตฺวาปิ วฏฺฏกานํ คหิตโคจรํ ปุจฺฉนฺโต อาหฯ
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต อตฺตโน ถูลภาวการณํ กเถนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –
๑๓๒.
‘‘อปฺปิจฺฉา
ลทฺธาลทฺเธน ยาเปนฺโต, ถูโล เตนสฺมิ วายสฯ
๑๓๓.
‘‘อปฺปิจฺฉสฺส หิ โปสสฺส, อปฺปจินฺตสุขสฺส จ;
สุสงฺคหิตมานสฺส, วุตฺตี สุสมุทานยา’’ติฯ
ตตฺถ อปฺปิจฺฉาติ อาหาเรสุ อปฺปิจฺฉตาย นิตฺตณฺหตาย, เกวลํ สรีรยาปนวเสเนว อาหาราหรณตายาติ อตฺโถฯ อปฺปจินฺตายาติ ‘‘อชฺช กหํ อาหารํ อทูรคมเนน จาติ ‘‘อสุกสฺมิํ นาม ฐาเน มธุรํ ลภิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อวิทูรคมเนน จฯ ลทฺธาลทฺเธนาติ ลูขํ วา โหตุ ปณีตํ วา, ยํ ลทฺธํ, เตเนวฯ ถูโล เตนสฺมีติ เตน จตุพฺพิเธน การเณน ถูโล อสฺมิฯ วายสาติ กากํ อาลปติฯ อปฺปจินฺตสุขสฺสาติ อาหารจินฺตารหิตานํ อปฺปจินฺตานมริยานํ สุขํ อสฺสตฺถีติ อปฺปจินฺตสุโข, ตสฺส ตาทิเสน สุเขน สมนฺนาคตสฺสฯ สุสงฺคหิตมานสฺสาติ ‘‘เอตฺตกํ ภุญฺชิตฺวา ชีราเปตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติ เอวํ สุฏฺฐุ สงฺคหิตาหารมานสฺสฯ วุตฺตี สุสมุทานยาติ เอวรูปสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวิตวุตฺติ สุเขน สกฺกา สมุทาเนตุํ สุสมุทานยา สุนิพฺพตฺติยาฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โลลภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ
ตทา กาโก โลลภิกฺขุ อโหสิ, วฏฺฏโก ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
วฏฺฏกชาตกวณฺณนา นวมาฯ
[๓๙๕] ๑๐. ปาราวตชาตกวณฺณนา
จิรสฺสํ วต ปสฺสามีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โลลภิกฺขุํเยว อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปาราวโต หุตฺวา พาราณสิเสฏฺฐิโน มหานเส นีฬปจฺฉิยํ วสติฯ กาโกปิ
๑๓๔.
‘‘จิรสฺสํ วต ปสฺสามิ, สหายํ มณิธารินํ;
สุกตา มสฺสุกุตฺติยา, โสภเต วต เม สขา’’ติฯ
ตตฺถ มสฺสุกุตฺติยาติ อิมาย มสฺสุกิริยายฯ
ตํ
๑๓๕.
‘‘ปรูฬฺหกจฺฉนขโลโม, อหํ กมฺเมสุ พฺยาวโฏ;
จิรสฺสํ นฺหาปิตํ ลทฺธา, โลมํ ตํ อชฺช หารยิ’’นฺติฯ
ตตฺถ อหํ กมฺเมสุ พฺยาวโฏติ อหํ สมฺม ปาราวต, ราชกมฺเมสุ พฺยาวโฏ โอกาสํ อลภนฺโต ปรูฬฺหกจฺฉนขโลโม อโหสินฺติ วทติฯ อชฺช หารยินฺติ อชฺช หาเรสิํฯ
ตโต โพธิสตฺโต ตติยํ คาถมาห –
๑๓๖.
‘‘ยํ นุ โลมํ อหาเรสิ, ทุลฺลภํ ลทฺธ กปฺปกํ;
อถ กิญฺจรหิ เต สมฺม, กณฺเฐ กิณิกิณายตี’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ
ตโต กาโก ทฺเว คาถา อภาสิ –
๑๓๗.
‘‘มนุสฺสสุขุมาลานํ, มณิ กณฺเฐสุ ลมฺพติ;
เตสาหํ อนุสิกฺขามิ, มา ตฺวํ มญฺญิ ทวา กตํฯ
๑๓๘.
‘‘สเจปิมํ ปิหยสิ, มสฺสุกุตฺติํ สุการิตํ;
การยิสฺสามิ เต สมฺม, มณิญฺจาปิ ททามิ เต’’ติฯ
ตตฺถ มณีติ เอวรูปานํ มนุสฺสานํ เอกํ มณิรตนํ กณฺเฐสุ ลมฺพติฯ เตสาหนฺติ เตสํ อหํฯ มา ตฺวํ มญฺญีติ ตฺวํ ปน ‘‘เอตํ มยา ทวา กต’’นฺติ สเจปิมํ ปิหยสีติ สเจ อิมํ มม กตํ มสฺสุกุตฺติํ ตฺวํ อิจฺฉสิฯ
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ฉฏฺฐํ คาถมาห –
๑๓๙.
‘‘ตฺวญฺเญว มณินา ฉนฺโน, สุกตาย จ มสฺสุยา;
อามนฺต โข ตํ คจฺฉามิ, ปิยํ เม ตวทสฺสน’’นฺติฯ
ตตฺถ มณินาติ มณิโน, อยเมว วา ปาโฐฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สมฺม วายส, ตฺวญฺเญว อิมสฺส มณิโน อนุจฺฉวิโก อิมิสฺสา จ สุกตาย มสฺสุยา
เอวญฺจ ปน วตฺวา โพธิสตฺโต อุปฺปติตฺวา อญฺญตฺถ คโตฯ กาโก ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโตฯ
สตฺถา
ปาราวตชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
ขรปุตฺตวคฺโค ทุติโย นิฏฺฐิโตฯ
ชาตกุทฺทานํ –
อวาริยํ เสตเกตุ, ทรีมุขญฺจ เนรุ จ;
อาสงฺกมิคาโลปญฺจ, กาฬกณฺณี จ กุกฺกุฏํฯ
ธมฺมธชญฺจ นนฺทิยํ, ขรปุตฺตํ สูจิ เจว;
ตุณฺฑิลํ โสณฺณกกฺกฏํ, มยฺหกํ วิชฺชาธรญฺเจวฯ
สิงฺฆปุปฺผํ วิฆาสาทํ, วฏฺฏกญฺจ ปาราวตํ;
สงฺคายิํสุ มหาเถรา, ฉกฺเก วีสติ ชาตเกฯ
ฉกฺกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ