๑๑. กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทโส
อถ
๙๗.
กุโตปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;
มานาติมานา สหเปสุณา จ, กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหิฯ
กุโตปหูตา กลหา วิวาทาติฯ กลโหติ เอเกน อากาเรน กลโห; วิวาโทติปิ ตญฺเญวฯ โย กลโห โส วิวาโท, โย วิวาโท โส กลโหฯ อถ วา อปเรน อากาเรน วิวาโท วุจฺจติ กลหสฺส ปุพฺพภาโค วิวาโทฯ ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติ, ขตฺติยาปิ ขตฺติเยหิ วิวทนฺติ, พฺราหฺมณาปิ พฺราหฺมเณหิ วิวทนฺติ, คหปตีปิ คหปตีหิ วิวทนฺติ, มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ มาตรา วิวทติ, ปิตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ ปิตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภาตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภคินิยา วิวทติ, ภคินีปิ ภาตรา วิวทติ, สหาโยปิ สหาเยน วิวทติ – อยํ วิวาโทฯ กตโม กลโห? อาคาริกา ทณฺฑปสุตา กาเยน วาจาย กลหํ กโรนฺติ, ปพฺพชิตา อาปตฺติํ อาปชฺชนฺตา กาเยน วาจาย กลหํ กโรนฺติ – อยํ กลโหฯ
กุโตปหูตา กลหา วิวาทาติฯ กลหา จ วิวาทา จ กุโตปหูตา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ กลหสฺส จ วิวาทสฺส จ มูลํ ปุจฺฉติ, เหตุํ ปุจฺฉติ
ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จาติฯ ปริเทโวติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน โสโกติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, โภคโรคสีลทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน วา พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน วา ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส, โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ, อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก, อนฺโตฑาโห อนฺโตปริฑาโห, เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํฯ มจฺฉรนฺติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํฯ ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนํ มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกญฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ อปิ จ, ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ
มานาติมานา สหเปสุณา จาติฯ มาโนติ อิเธกจฺโจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ อติมาโนติ อิเธกจฺโจ ปรํ อติมญฺญติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ เปสุญฺญนฺติ อิเธกจฺโจ ปิสุณวาโจ โหติ – อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทายฯ อิติ สมคฺคานํ วา เภตฺตา, ภินฺนานํ วา อนุปฺปทาตา, วคฺคาราโม วคฺครโต วคฺคนนฺที วคฺคกรณิํ วาจํ ภาสิตา โหติ – อิทํ วุจฺจติ เปสุญฺญํฯ อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ เปสุญฺญํ อุปสํหรติ – ปิยกมฺยตาย วา เภทาธิปฺปาเยน วาฯ กถํ ปิยกมฺยตาย เปสุญฺญํ อุปสํหรติ? อิมสฺส ปิโย
กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหีติฯ กลโห จ วิวาโท จ ปริเทโว จ โสโก จ มจฺฉริยญฺจ มาโน จ อติมาโน จ
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘กุโตปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;
มานาติมานา สหเปสุณา จ, กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหี’’ติฯ
๙๘.
ปิยปฺปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;
มานาติมานา สหเปสุณา จ, มจฺเฉรยุตฺตา กลหา วิวาทา;
วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานิฯ
ปิยปฺปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จาติฯ ปิยาติ ทฺเว ปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วาฯ กตเม สตฺตา ปิยา? อิธ ยสฺส
ปิยํ วตฺถุํ
มานาติมานา สหเปสุณา จาติฯ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย มานํ ชเนนฺติ, ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย อติมานํ ชเนนฺติฯ กถํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย มานํ ชเนนฺติ? มยํ ลาภิโน มนาปิกานํ รูปานํ สทฺทานํ คนฺธานํ รสานํ โผฏฺฐพฺพานนฺติฯ เอวํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย มานํ ชเนนฺติฯ กถํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย อติมานํ ชเนนฺติ? มยํ ลาภิโน มนาปิกานํ รูปานํ สทฺทานํ คนฺธานํ รสานํ โผฏฺฐพฺพานํ, อิเม ปนญฺเญ น ลาภิโน มนาปิกานํ รูปานํ สทฺทานํ คนฺธานํ รสานํ โผฏฺฐพฺพานนฺติฯ เอวํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย อติมานํ ชเนนฺติฯ เปสุญฺญนฺติ อิเธกจฺโจ ปิสุณวาโจ โหติ, อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย…เป.… เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรตีติ…เป.… มานาติมานา สหเปสุณา จฯ
มจฺเฉรยุตฺตา กลหา วิวาทาติฯ กลโห จ วิวาโท จ ปริเทโว จ โสโก จ มาโน จ อติมาโน จ เปสุญฺญญฺจาติ – อิเม สตฺต กิเลสา มจฺฉริเย ยุตฺตา ปยุตฺตา อายุตฺตา สมายุตฺตาติ – มจฺเฉรยุตฺตา กลหา วิวาทาฯ
วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานีติฯ วิวาเท ชาเต สญฺชาเต นิพฺพตฺเต อภินิพฺพตฺเต ปาตุภูเต เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺติ; อิโต สุตฺวา
เตนาห
‘‘ปิยปฺปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;
มานาติมานา สหเปสุณา จ, มจฺเฉรยุตฺตา กลหา วิวาทา;
วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานี’’ติฯ
๙๙.
ปิยา สุ โลกสฺมิํ กุโตนิทานา, เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก;
อาสา จ นิฏฺฐา จ กุโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติฯ
ปิยา สุ โลกสฺมิํ กุโตนิทานาติฯ ปิยา กุโตนิทานา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ ปิยานํ มูลํ ปุจฺฉติ…เป.… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – ปิยา สุ โลกสฺมิํ กุโตนิทานาฯ
เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเกติฯ เย จาปีติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา โลภาติ โย โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ สาราโค สารชฺชนา สารชฺชิตตฺตํ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ วิจรนฺตีติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ – เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเกฯ
อาสา จ นิฏฺฐา จ กุโตนิทานาติฯ อาสา จ นิฏฺฐา จ กุโตนิทานา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ อาสาย เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตีติฯ เย นรสฺส ปรายนา โหนฺติ ทีปา โหนฺติ ตาณา โหนฺติ เลณา โหนฺติ สรณา โหนฺติ นิฏฺฐา ปรายนา โหนฺตีติ – เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติฯ
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘ปิยา
อาสา จ นิฏฺฐา จ กุโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตี’’ติฯ
๑๐๐.
ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเก, เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก;
อาสา จ นิฏฺฐา จ อิโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติฯ
ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเกติฯ ฉนฺโทติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ อปิ จ ปญฺจ ฉนฺทา – ปริเยสนจฺฉนฺโท, ปฏิลาภจฺฉนฺโท, ปริโภคจฺฉนฺโท, สนฺนิธิจฺฉนฺโท, วิสชฺชนจฺฉนฺโทฯ กตโม ปิยานีติ ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเกติฯ ปิยา ฉนฺทนิทานา ฉนฺทสมุทยา ฉนฺทชาติกา ฉนฺทปภวาติ – ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเกฯ
เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเกติฯ เย จาปีติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จฯ โลภาติ โย โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ สาราโค สารชฺชนา สารชฺชิตตฺตํ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ วิจรนฺตีติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเกฯ
อาสา จ นิฏฺฐา จ อิโตนิทานาติฯ อาสา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ นิฏฺฐาติ อิเธกจฺโจ รูเป ปริเยสนฺโต รูปํ ปฏิลภติ, รูปนิฏฺโฐ โหติ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ
‘‘อาสาย
อาสาย วาณิชา ยนฺติ, สมุทฺทํ ธนหารกา;
ยาย อาสาย ติฏฺฐามิ, สา เม อาสา สมิชฺฌตี’’ติฯ
อาสาย สมิทฺธิ วุจฺจเต นิฏฺฐาฯ อาสา จ นิฏฺฐา จ อิโตนิทานาติฯ อาสา จ นิฏฺฐา จ อิโต ฉนฺทนิทานา ฉนฺทสมุทยา ฉนฺทชาติกา ฉนฺทปภวาติ – อาสา จ นิฏฺฐา จ อิโตนิทานาฯ
เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตีติฯ เย นรสฺส ปรายนา โหนฺติ ทีปา โหนฺติ ตาณา โหนฺติ เลณา โหนฺติ สรณา โหนฺติ นิฏฺฐา ปรายนา โหนฺตีติ – เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเก, เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก;
อาสา จ นิฏฺฐา จ อิโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตี’’ติฯ
๑๐๑.
ฉนฺโท นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโน, วินิจฺฉยา จาปิ กุโตปหูตา;
โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จ, เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตาฯ
ฉนฺโท นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโนติฯ ฉนฺโท กุโตนิทาโน กุโตชาโต
วินิจฺฉยา จาปิ กุโตปหูตาติฯ วินิจฺฉยา กุโตปหูตา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา
โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จาติฯ โกโธติ โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต, ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ, โกโป ปโกโป สมฺปโกโป, โทโส ปโทโส สมฺปโทโส, จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ
เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตาติฯ เย จาปีติ เย โกเธน จ โมสวชฺเชน จ กถํกถาย จ สหคตา สหชาตา สํสฏฺฐา สมฺปยุตฺตา, เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณา – อิเม วุจฺจนฺติ เย จาปิ ธมฺมาฯ อถ วา เย เต กิเลสา สมเณน วุตฺตาติ สมเณน สมิตปาเปน พฺราหฺมเณน พาหิตปาปธมฺเมน ภิกฺขุนา ภินฺนกิเลสมูเลน สพฺพากุสลมูลพนฺธนา ปมุตฺเตน วุตฺตา ปวุตฺตา อาจิกฺขิตา เทสิตา ปญฺญปิตา ปฏฺฐปิตา วิวฏา วิภตฺตา อุตฺตานีกตา ปกาสิตาติ – เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตาฯ
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘ฉนฺโท นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโน, วินิจฺฉตา จาปิ กุโตปหูตา;
โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จ, เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตา’’ติฯ
๑๐๒.
สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเก, ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโท;
รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวญฺจ, วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกฯ
สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเกติฯ สาตนฺติ สุขา จ เวทนา, อิฏฺฐญฺจ วตฺถุ อสาตนฺติ ทุกฺขา จ เวทนา, อนิฏฺฐญฺจ วตฺถุฯ ยมาหุ โลเกติ
ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโทติฯ สาตาสาตํ นิสฺสาย, สุขทุกฺขํ นิสฺสาย, โสมนสฺสโทมนสฺสํ นิสฺสาย, อิฏฺฐานิฏฺฐํ นิสฺสาย, อนุนยปฏิฆํ
รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวญฺจาติฯ รูเปสูติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํฯ กตโม รูปานํ ภโว? โย รูปานํ ภโว ชาติ สญฺชาติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว – อยํ รูปานํ ภโวฯ กตโม รูปานํ วิภโว? โย รูปานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานํ – อยํ รูปานํ วิภโวฯ รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวญฺจาติ รูเปสุ ภวญฺจ วิภวญฺจ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวญฺจฯ
วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกติฯ วินิจฺฉยาติ ทฺเว วินิจฺฉยา – ตณฺหาวินิจฺฉโย จ, ทิฏฺฐิวินิจฺฉโย จฯ กถํ ตณฺหาวินิจฺฉยํ กโรติ? อิเธกจฺจสฺส อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘เกน นุ โข เม อุปาเยน อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺตี’’ติฯ ตสฺส ปน เอวํ โหติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺฐานานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ; วิกาลวิสิขาจริยานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม อนุปฺปนฺนา
อถ ชนฺตูติ สตฺโต นโร มานโว…เป.… มนุโชฯ โลเกติ อปายโลเก
เตนาห ภควา –
‘‘สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเก, ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโท;
รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวญฺจ, วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเก’’ติฯ
๑๐๓.
โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จ, เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเต;
กถํกถี ญาณปถาย สิกฺเข, ญตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมาฯ
โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จาติฯ โกโธติ โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต…เป.… โมสวชฺชํ วุจฺจติ
กถํ อนิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติ? ปกติยา อนิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติฯ อนตฺถํ เม อจรีติ โกโธ ชายติ, อนตฺถํ เม จรตีติ โกโธ ชายติ, อนตฺถํ เม จริสฺสตีติ
กถํ อิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติ? อิฏฺฐํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ โกโธ ชายติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ โกโธ ชายติ, อจฺฉินฺเนปิ โกโธ ชายติฯ อิฏฺฐํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ โกโธ ชายติ, วิปริณามนฺเตปิ โกโธ ชายติ, วิปริณเตปิ โกโธ ชายติฯ เอวํ อิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติฯ
กถํ อนิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย มุสาวาโท อุปฺปชฺชติ? อิเธกจฺโจ อนฺทุพนฺธเนน
กถํ อิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย มุสาวาโท อุปฺปชฺชติ? อิเธกจฺโจ มนาปิกานํ
กถํ
กถํ
เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเตติฯ สาตาสาเต สนฺเต, สุขทุกฺเข สนฺเต, โสมนสฺสโทมนสฺเส สนฺเต, อิฏฺฐานิฏฺเฐ สนฺเต, อนุนยปฏิเฆ สนฺเต สํวิชฺชมาเน อตฺถิ อุปลพฺภมาเนติ – เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเตฯ
กถํกถี ญาณปถาย สิกฺเขติฯ ญาณมฺปิ ญาณปโถ, ญาณสฺส อารมฺมณมฺปิ ญาณปโถ, ญาณสหภุโนปิ ธมฺมา ญาณปโถฯ ยถา อริยมคฺโค อริยปโถ, เทวมคฺโค เทวปโถ, พฺรหฺมมคฺโค พฺรหฺมปโถ; เอวเมว ญาณมฺปิ ญาณปโถ, ญาณสฺส อารมฺมณมฺปิ
สิกฺเขติ
กถํกถี ญาณปถาย สิกฺเขติฯ กถํกถี ปุคฺคโล สกงฺโข สวิเลโข สทฺเวฬฺหโก สวิจิกิจฺโฉ, ญาณาธิคมาย ญาณผุสนาย ญาณสจฺฉิกิริยาย อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิปญฺญมฺปิ สิกฺเขยฺย; อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปสฺสนฺโต สิกฺเขยฺย, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺโต
ญตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมาติฯ ญตฺวาติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา วุตฺตา ปวุตฺตา อาจิกฺขิตา เทสิตา ปญฺญปิตา ปฏฺฐปิตา วิวฏา วิภตฺตา อุตฺตานีกตา
วุตฺตญฺเหตํ
เตนาห ภควา –
‘‘โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จ, เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเต;
กถํกถี ญาณปถาย สิกฺเข, ญตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมา’’ติฯ
๑๐๔.
สาตํ อสาตญฺจ กุโตนิทานา, กิสฺมิํ อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต;
วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํ, เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานํฯ
สาตํ อสาตญฺจ กุโตนิทานาติฯ สาตา อสาตา กุโตนิทานา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ สาตาสาตานํ มูลํ ปุจฺฉติ…เป.… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – สาตํ อสาตญฺจ กุโตนิทานาฯ
กิสฺมิํ อสนฺเต น ภวนฺติ เหเตติฯ กิสฺมิํ อสนฺเต อสํวิชฺชมาเน นตฺถิ อนุปลพฺภมาเน
วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถนฺติฯ กตโม สาตาสาตานํ ภโว? โย สาตาสาตานํ ภโว ปภโว ชาติ สญฺชาติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว – อยํ สาตาสาตานํ ภโวฯ กตโม ยเมตมตฺถนฺติ ยํ ปรมตฺถนฺติ – วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํฯ
เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานนฺติฯ เอตนฺติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ปพฺรูหีติ พฺรูหิ วเทหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – เอตํ เม ปพฺรูหิฯ ยโตนิทานนฺติ ยํนิทานํ ยํสมุทยํ ยํชาติกํ ยํปภวนฺติ – เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานํฯ
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘สาตํ อสาตญฺจ กุโตนิทานา, กิสฺมิํ อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต;
วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํ, เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทาน’’นฺติฯ
๑๐๕.
ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตํ, ผสฺเส อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต;
วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํ, เอตํ เต ปพฺรูมิ อิโตนิทานํฯ
ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตนฺติฯ สุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขา เวทนาฯ ยา ตสฺเสว สุขเวทนียสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา, ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ สุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา สุขา เวทนา สา นิรุชฺฌติ, สา วูปสมฺมติฯ ทุกฺขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขา เวทนาฯ ยา ตสฺเสว ทุกฺขเวทนียสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา, ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ ทุกฺขเวทนียํ ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตนฺติ
ผสฺเส อสนฺเต น ภวนฺติ เหเตติฯ ผสฺเส อสนฺเต อสํวิชฺชมาเน นตฺถิ อนุปลพฺภมาเน สาตาสาตา น ภวนฺติ นปฺปภวนฺติ น ชายนฺติ น สญฺชายนฺติ น นิพฺพตฺตนฺติ นาภินิพฺพตฺตนฺติ น ปาตุภวนฺตีติ – ผสฺเส อสนฺเต น ภวนฺติ เหเตฯ
วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถนฺติฯ ภวทิฏฺฐิปิ ผสฺสนิทานา, วิภวทิฏฺฐิปิ ผสฺสนิทานาฯ ยเมตมตฺถนฺติ ยํ ปรมตฺถนฺติ – วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํฯ
เอตํ เต ปพฺรูมิ อิโตนิทานนฺติฯ เอตนฺติ ยํ ปุจฺฉสิ ยํ ยาจสิ ยํ อชฺเฌสสิ ยํ ปสาเทสิฯ ปพฺรูมีติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – เอตํ เต ปพฺรูมิฯ อิโตนิทานนฺติ อิโต ผสฺสนิทานํ ผสฺสสมุทยํ ผสฺสชาติกํ ผสฺสปฺปภวนฺติ – เอตํ เต ปพฺรูมิ อิโตนิทานํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตํ, ผสฺเส อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต;
วิภวํ
๑๐๖.
ผสฺโส นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโน, ปริคฺคหา จาปิ กุโตปหูตา;
กิสฺมิํ อสนฺเต น มมตฺตมตฺถิ, กิสฺมิํ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาฯ
ผสฺโส นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโนติฯ ผสฺโส กุโตนิทาโน กุโตชาโต กุโตสญฺชาโต กุโตนิพฺพตฺโต กุโตอภินิพฺพตฺโต กุโตปาตุภูโต, กิํนิทาโน กิํสมุทโย กิํชาติโก กิํปภโวติ ผสฺสสฺส มูลํ ปุจฺฉติ เหตุํ ปุจฺฉติ…เป.… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – ผสฺโส นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโนฯ
ปริคฺคหา จาปิ กุโตปหูตาติ ปริคฺคหา กุโตปหูตา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ
กิสฺมิํ อสนฺเต น มมตฺตมตฺถีติฯ กิสฺมิํ อสนฺเต อสํวิชฺชมาเน นตฺถิ อนุปลพฺภมาเน มมตฺตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – กิสฺมิํ อสนฺเต น มมตฺตมตฺถิฯ
กิสฺมิํ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาติฯ กิสฺมิํ วิภูเต วิภวิเต อติกฺกนฺเต สมติกฺกนฺเต วีติวตฺเต ผสฺสา น ผุสนฺตีติ – กิสฺมิํ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาฯ
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘ผสฺโส นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโน, ปริคฺคหา จาปิ กุโตปหูตา;
กิสฺมิํ อสนฺเต น มมตฺตมตฺถิ, กิสฺมิํ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา’’ติฯ
๑๐๗.
นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจ ผสฺโส, อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานิ;
อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถิ, รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาฯ
นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจ ผสฺโสติฯ จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสฯ จกฺขุ จ
อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานีติฯ อิจฺฉา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ปริคฺคหาติ ทฺเว ปริคฺคหา – ตณฺหาปริคฺคโห จ ทิฏฺฐิปริคฺคโห จ…เป.… อยํ ตณฺหาปริคฺคโห…เป.… อยํ ทิฏฺฐิปริคฺคโหฯ อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานีติฯ ปริคฺคหา อิจฺฉานิทานา อิจฺฉาเหตุกา อิจฺฉาปจฺจยา อิจฺฉาการณา อิจฺฉาปภวาติ – อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานิฯ
อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถีติฯ อิจฺฉา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถีติฯ อิจฺฉาย อสนฺตฺยา อสํวิชฺชมานาย นตฺถิ อนุปลพฺภมานาย มมตฺตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถิฯ
รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาติฯ รูเปติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํฯ รูเป วิภูเตติ จตูหากาเรหิ
กถํ ตีรณวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติ? เอวํ ญาตํ กตฺวา รูปํ ตีเรติ, อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต อธุวโต อตาณโต อเลณโต อสรณโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุญฺญโต อนตฺตโต อาทีนวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต อฆมูลโต วธกโต
กถํ
กถํ สมติกฺกมวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติฯ จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย ปฏิลทฺธสฺส รูปา วิภูตา โหนฺติ วิภาวิตา อติกฺกนฺตา สมติกฺกนฺตา วีติวตฺตาฯ เอวํ สมติกฺกมวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติฯ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ รูปํ วิภูตํ โหติฯ
รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาติฯ รูเป วิภูเต วิภาวิเต อติกฺกนฺเต สมติกฺกนฺเต วีติวตฺเต ปญฺจ ผสฺสา น ผุสนฺติ – จกฺขุสมฺผสฺโส, โสตสมฺผสฺโส, ฆานสมฺผสฺโส, ชิวฺหาสมฺผสฺโส, กายสมฺผสฺโสติ – รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจ ผสฺโส, อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานิ;
อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถิ, รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา’’ติฯ
๑๐๘.
กถํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ, สุขํ ทุขญฺจาปิ กถํ วิโภติ;
เอตํ เม ปพฺรูหิ ยถา วิโภติ, ตํ ชานิยามาติ เม มโน อหุฯ
กถํ สเมตสฺส วิโภติ รูปนฺติฯ กถํ สเมตสฺสาติ กถํ สเมตสฺส กถํ ปฏิปนฺนสฺส กถํ อิริยนฺตสฺส กถํ วตฺเตนฺตสฺส กถํ ปาเลนฺตสฺส กถํ ยเปนฺตสฺส
สุขํ ทุขญฺจาปิ กถํ วิโภตีติ สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ กถํ วิโภติ วิภาวียติ อติกฺกมียติ สมติกฺกมียติ วีติวตฺตียตีติ – สุขํ ทุขญฺจาปิ กถํ วิโภติฯ
เอตํ เม ปพฺรูหิ ยถา วิโภตีติฯ เอตนฺติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อชฺเฌสามิ ยํ ปสาเทมีติ – เอตํฯ เม ปพฺรูหีติ เม ปพฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวร วิภช ยถา วิโภตีติ ยถา วิโภติ วิภาวียติ อติกฺกมียติ สมติกฺกมียติ วีติวตฺตียตีติ – เอตํ เม ปพฺรูหิ ยถา วิโภติฯ
ตํ ชานิยามาติ เม มโน อหูติฯ ตํ ชานิยามาติ ตํ ชาเนยฺยาม อาชาเนยฺยาม วิชาเนยฺยาม ปฏิวิชาเนยฺยาม ปฏิวิชฺเฌยฺยามาติ – ตํ ชานิยามฯ อิติ เม มโน อหูติ อิติ เม มโน อหุ, อิติ เม จิตฺตํ อหุ
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘กถํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ, สุขํ ทุขญฺจาปิ กถํ วิโภติ;
เอตํ เม ปพฺรูหิ ยถา วิโภติ, ตํ ชานิยามาติ เม มโน อหู’’ติฯ
๑๐๙.
น สญฺญสญฺญี น วิสญฺญสญฺญี, โนปิ อสญฺญี น วิภูตสญฺญี;
เอวํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ, สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขาฯ
น สญฺญสญฺญี น วิสญฺญสญฺญีติฯ สญฺญสญฺญิโน วุจฺจนฺติ เย ปกติสญฺญาย ฐิตา, นปิ โส ปกติสญฺญาย ฐิโตฯ วิสญฺญสญฺญิโน วุจฺจนฺติ อุมฺมตฺตกา เย จ ขิตฺตจิตฺตา
โนปิ อสญฺญี น วิภูตสญฺญีติฯ อสญฺญิโน วุจฺจนฺติ นิโรธสมาปนฺนา เย จ อสญฺญสตฺตา, นปิ โส นิโรธสมาปนฺโน, นปิ อสญฺญสตฺโตฯ วิภูตสญฺญิโน วุจฺจนฺติ เย จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ ลาภิโน, นปิ โส จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ ลาภีติ – โนปิ อสญฺญี น วิภูตสญฺญีฯ
เอวํ สเมตสฺส วิโภติ รูปนฺติฯ อิธ ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา…เป.… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ฐิเต อาเนญฺชปฺปตฺเต อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติปฏิลาภตฺถาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ อารุปฺปมคฺคสมงฺคีติฯ เอวํ สเมตสฺส เอวํ ปฏิปนฺนสฺส เอวํ อิริยนฺตสฺส เอวํ วตฺเตนฺตสฺส เอวํ ปาเลนฺตสฺส เอวํ ยเปนฺตสฺส เอวํ ยาเปนฺตสฺส รูปํ
สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขาติฯ ปปญฺจาเยว ปปญฺจสงฺขา ตณฺหาปปญฺจสงฺขา, ทิฏฺฐิปปญฺจสงฺขา, มานปปญฺจสงฺขา สญฺญานิทานา สญฺญาสมุทยา สญฺญาชาติกา สญฺญาปภวาติ – สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘น สญฺญสญฺญี น วิสญฺญสญฺญี, โนปิ อสญฺญี น วิภูตสญฺญี;
เอวํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ, สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา’’ติฯ
๑๑๐.
ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
เอตฺตาวตคฺคํ นุ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเส;
อุทาหุ อญฺญมฺปิ วทนฺติ เอตฺโตฯ
ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โนติฯ ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อยาจิมฺห อชฺเฌสิมฺห ปสาทยิมฺหฯ อกิตฺตยี โนติ กิตฺติตํ ปกิตฺติตํ อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปญฺญปิตํ ปฏฺฐปิตํ วิวฏํ วิภตฺตํ อุตฺตานีกตํ ปกาสิตนฺติ – ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โนฯ
อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหีติฯ อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม, อญฺญํ ตํ ยาจาม, อญฺญํ ตํ อชฺเฌสาม, อญฺญํ ตํ ปสาเทม, อุตฺตริํ ตํ ปุจฺฉามฯ ตทิงฺฆ พฺรูหีติ อิงฺฆ
เอตฺตาวตคฺคํ นุ วทนฺติ เหเก ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเสติฯ เอเก สมณพฺราหฺมณา เอตา อรูปสมาปตฺติโย อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ ยกฺขสฺสาติ สตฺตสฺส นรสฺส มานวสฺส โปสสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวสฺส ชาคุสฺส ชนฺตุสฺส อินฺทคุสฺส มนุชสฺสฯ สุทฺธินฺติ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํฯ อิธ ปณฺฑิตาเสติ อิธ ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา
อุทาหุ อญฺญมฺปิ วทนฺติ เอตฺโตติฯ อุทาหุ เอเก สมณพฺราหฺมณา เอตา อรูปสมาปตฺติโย อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
เอตฺตาวตคฺคํ นุ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเส;
อุทาหุ อญฺญมฺปิ วทนฺติ เอตฺโต’’ติฯ
๑๑๑.
เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเส;
เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺติ, อนุปาทิเสเส กุสลาวทานาฯ
เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเสติฯ สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา, เอตา อรูปสมาปตฺติโย อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ ยกฺขสฺสาติ สตฺตสฺส นรสฺส มานวสฺส โปสสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวสฺส ชาคุสฺส ชนฺตุสฺส อินฺทคุสฺส สุทฺธินฺติ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํฯ อิธ ปณฺฑิตาเสติ อิธ ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา
เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺติ, อนุปาทิเสเส กุสลาวทานาติ เตสํเยว สมณพฺราหฺมณานํ เอเก สมณพฺราหฺมณา อุจฺเฉทวาทา ภวตชฺชิตา วิภวํ อภินนฺทนฺติ, เต สตฺตสฺส สมํ อุปสมํ วูปสมํ นิโรธํ ปฏิปสฺสทฺธินฺติ วทนฺติ, ยโต กิํ, โภ, อยํ อตฺตา กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา อนุปาทิเสโสติฯ กุสลาวทานาติ กุสลวาทา
เตนาห
‘‘เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเส;
เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺติ, อนุปาทิเสเส กุสลาวทานา’’ติฯ
๑๑๒.
เอเต จ ญตฺวา อุปนิสฺสิตาติ, ญตฺวา มุนี นิสฺสเย โส วีมํสี;
ญตฺวา วิมุตฺโต น วิวาทเมติ, ภวาภวาย น สเมติ ธีโรฯ
เอเต จ ญตฺวา อุปนิสฺสิตาติฯ เอเตติ ทิฏฺฐิคติเกฯ อุปนิสฺสิตาติ สสฺสตทิฏฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา, อุจฺเฉททิฏฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา, สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เอเต จ ญตฺวา อุปนิสฺสิตาติฯ
ญตฺวา มุนี นิสฺสเย โส วีมํสีติฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ มุนิ สสฺสตทิฏฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา, อุจฺเฉททิฏฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา, สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ โส วีมํสีติ ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีติ ญตฺวา มุนิ นิสฺสเย โส วีมํสีฯ ญตฺวา วิมุตฺโต น วิวาทเมตีติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา วิมุตฺโตติ มุตฺโต วิมุตฺโต ปริมุตฺโต สุวิมุตฺโต อจฺจนฺตอนุปาทาวิโมกฺเขนฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มุตฺโต วิมุตฺโต ปริมุตฺโต สุวิมุตฺโต อจฺจนฺตอนุปาทาวิโมกฺเขนฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ น วิวาทเมตีติ น กลหํ กโรติ, น ภณฺฑนํ กโรติ, น วิคฺคหํ กโรติ, น วิวาทํ กโรติ, น เมธคํ กโรติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘เอวํ วิมุตฺตจิตฺโต โข, อคฺคิเวสฺสน, ภิกฺขุ น เกนจิ สํวทติ, น เกนจิ วิวทติ, ยญฺจ โลเก วุตฺตํ เตน จ โวหรติ อปรามส’’นฺติ – ญตฺวา วิมุตฺโต น วิวาทเมติฯ
ภวาภวาย น สเมติ ธีโรติฯ ภวาภวายาติ ภวาย กมฺมภวาย ปุนพฺภวาย กามภวาย ธีโรติ ธีโร ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีติ – ภวาภวาย น สเมติ ธีโรฯ
เตนาห ภควา –
‘‘เอเต จ ญตฺวา อุปนิสฺสิตาติ, ญตฺวา มุนี นิสฺสเย โส วีมํสี;
ญตฺวา วิมุตฺโต น วิวาทเมติ, ภวาภวาย น สเมติ ธีโร’’ติฯ
กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทโส เอกาทสโมฯ