๙. วิปสฺสนากถา
วิปสฺสนากถาวณฺณนา
๓๖. อิทานิ โสอิติ สพฺพนามตฺตา โย วตาติ เอกํสตฺเถ นิปาโตฯ กญฺจิ สงฺขารนฺติ อปฺปมตฺตกมฺปิ สงฺขารํฯ อนุโลมิกาย ขนฺติยาติ เอตฺถ วิปสฺสนาญาณเมว โลกุตฺตรมคฺคํ อนุโลเมตีติ อนุโลมิกํ, ตเทว ขนฺติมเปกฺขิตฺวา อนุโลมิกาฯ สพฺพสงฺขารา ตสฺส อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต ขมนฺติ รุจฺจนฺตีติ ขนฺติฯ สา มุทุกา มชฺฌิมา ติกฺขาติ ติวิธาฯ กลาปสมฺมสนาทิกา อุทยพฺพยญาณปริโยสานา มุทุกานุโลมิกา ขนฺติฯ ภงฺคานุปสฺสนาทิกา สงฺขารุเปกฺขาญาณปริโยสานา มชฺฌิมานุโลมิกา ขนฺติฯ อนุโลมญาณํ ติกฺขานุโลมิกา ขนฺติฯ สมนฺนาคโตติ อุเปโตฯ เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ ยถาวุตฺตํ เอตํ ฐานํ เอตํ การณํ น วิชฺชติฯ สมฺมตฺตนิยามนฺติ เอตฺถ ‘‘หิตสุขาวโห เม ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ อาสีสโต ตเถว สมฺภวโต
๓๗. กติหากาเรหีติอาทิเก ปุจฺฉาปุพฺพงฺคเม สุตฺตนฺตนิทฺเทเส ปญฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจโตติอาทีสุ นามรูปญฺจ นามรูปสฺส ปจฺจเย จ ปริคฺคเหตฺวา กลาปสมฺมสนวเสน อารทฺธวิปสฺสโก โยคาวจโร ปญฺจสุ ขนฺเธสุ เอเกกํ ขนฺธํ อนิจฺจนฺติกตาย อาทิอนฺตวตาย จ อนิจฺจโต ปสฺสติ ทุกฺขโตฯ ปจฺจยยาปนียตาย โรคมูลตาย จ โรคโตฯ ทุกฺขตาสูลโยคิตาย กิเลสาสุจิปคฺฆรณตาย อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปริปกฺกปภินฺนตาย จ คณฺฑโตฯ ปีฬาชนกตาย อนฺโตตุทนตาย ทุนฺนีหรณียตาย จ สลฺลโตฯ วิครหณียตาย อวฑฺฒิอาวหนตาย อฆวตฺถุตาย จ อฆโตฯ อเสริภาวชนกตาย อาพาธปทฏฺฐานตาย จ อาพาธโตฯ อวสตาย อวิเธยฺยตาย จ ปรโตฯ พฺยาธิชรามรเณหิ ลุชฺชนปลุชฺชนตาย ปโลกโตฯ อเนกพฺยสนาวหนตาย อีติโตฯ อวิทิตานํเยว วิปุลานํ อนตฺถานํ อาวหนโต สพฺพูปทฺทววตฺถุตาย จ อุปทฺทวโตฯ สพฺพภยานํ อากรตาย จ ทุกฺขวูปสมสงฺขาตสฺส ปรมสฺสาสสฺส ปฏิปกฺขภูตตาย จ ภยโตฯ อเนเกหิ อนตฺเถหิ อนุพทฺธตาย โทสูปสฏฺฐตาย อุปสคฺโค วิย อนธิวาสนารหตาย จ อุปสคฺคโตฯ พฺยาธิชรามรเณหิ เจว โลภาทีหิ จ โลกธมฺเมหิ ปจลิตตาย จลโตฯ อุปกฺกเมน เจว สรเสน จ ปภงฺคุปคมนสีลตาย ปภงฺคุโตฯ สพฺพาวตฺถนิปาติตาย ถิรภาวสฺส จ อภาวตาย อทฺธุวโตฯ อตายนตาย เจว อลพฺภเนยฺยเขมตาย จ อตาณโตฯ อลฺลียิตุํ อนรหตาย อลฺลีนานมฺปิ จ เลณกิจฺจาการิตาย อเลณโต อสรณโตฯ ยถาปริกปฺปิเตหิ ธุวสุภสุขตฺตภาเวหิ ริตฺตตาย ริตฺตโตฯ ริตฺตตาเยว ตุจฺฉโต, อปฺปกตฺตา วาฯ อปฺปกมฺปิ หิ โลเก ตุจฺฉนฺติ วุจฺจติฯ สามินิวาสิเวทกการกาธิฏฺฐายกวิรหิตตาย สุญฺญโตฯ สยญฺจ อสามิกภาวาทิตาย อนตฺตโตฯ ปวตฺติทุกฺขตาย ทุกฺขสฺส จ อาทีนวตาย อาทีนวโตฯ อถ วา อาทีนํ วาติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อาทีนโวฯ กปณมนุสฺสสฺเสตํ อธิวจนํ, ขนฺธาปิ จ กปณาเยวาติ อาทีนวสทิสตาย อาทีนวโตฯ ชราย เจว มรเณน จาติ ทฺเวธา ปริณามปกติตาย วิปริณามธมฺมโตฯ ทุพฺพลตาย เผคฺคุ วิย สุขภญฺชนียตาย จ อสารกโตฯ อฆเหตุตาย อฆมูลโตฯ มิตฺตมุขสปตฺโต วิย วิสฺสาสฆาติตาย วธกโตฯ วิคตภวตาย วิภวสมฺภูตตาย จ วิภวโตฯ อาสวปทฏฺฐานตาย สาสวโตฯ เหตุปจฺจเยหิ สงฺขตโตฯ มจฺจุมารกิเลสมารานํ อามิสภูตตาย มารามิสโตฯ ชาติชราพฺยาธิมรณปกติตาย ชาติชราพฺยาธิมรณธมฺมโตฯ โสกปริเทวอุปายาสเหตุตาย โสกปริเทวอุปายาสธมฺมโตฯ ตณฺหาทิฏฺฐิทุจฺจริตสํกิเลสานํ วิสยธมฺมตาย สํกิเลสิกธมฺมโต ปสฺสติฯ สพฺเพสุ จ อิเมสุ ‘‘ปสฺสตี’’ติ ปาฐเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ
๓๘. ปญฺจกฺขนฺเธติ สมูหโต วุตฺเตปิ เอเกกขนฺธวเสน อตฺถวณฺณนา กลาปสมฺมสนญาณนิทฺเทเส วิสุํ วิสุํ อาคตตฺตา ปริโยสาเน จ วิสุํ วิสุํ ขนฺธานํ วเสน อนุปสฺสนานํ คณิตตฺตา สมูเห ปวตฺตวจนานํ อวยเวปิ ปวตฺติสมฺภวโต จ กตาติ เวทิตพฺพา, วิสุํ วิสุํ ปวตฺตสมฺมสนานํ เอกโต สงฺขิปิตฺวา วจนวเสน วา ‘‘ปญฺจกฺขนฺเธ’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘เอกปฺปหาเรน ปญฺจหิ ขนฺเธหิ วุฏฺฐาตี’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๗๘๓) อฏฺฐกถาวจนสพฺภาวโต วา ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ เอกโต สมฺมสนํ วา ยุชฺชติเยวาติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ นิจฺจํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโตติอาทีนวญาณนิทฺเทเส วุตฺตนเยน วิปสฺสนากาเล สนฺติปทญาณวเสน นิจฺจํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโตฯ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมตีติ มคฺคกฺขเณ โอกฺกมติ, ผลกฺขเณ ปน โอกฺกนฺโต นาม โหติฯ เอเสว นโย สพฺเพสุปิ นิยาโมกฺกมนปริยาเยสุฯ อาโรคฺยนฺติ อาโรคฺยภูตํฯ วิสลฺลนฺติ สลฺลวิรหิตํฯ เอเสว นโย อีทิเสสุฯ อนาพาธนฺติ อาพาธวิรหิตํ, อาพาธปฏิปกฺขภูตํ วาฯ เอส นโย อีทิเสสุฯ อปรปฺปจฺจยนฺติ อญฺญปจฺจยวิรหิตํฯ อุปสฺสคฺคโตติ จ อนุปสฺสคฺคนฺติ จ เกจิ สํโยคํ กตฺวา ปฐนฺติฯ ปรมสุญฺญนฺติ สพฺพสงฺขารสุญฺญตฺตา อุตฺตมตฺตา จ ปรมสุญฺญํฯ ปรมตฺถนฺติ สงฺขตาสงฺขตานํ อคฺคภูตตฺตา อุตฺตมตฺถํ อนาสวนฺติ อาสววิรหิตํฯ นิรามิสนฺติ อามิสวิรหิตํฯ อชาตนฺติ ชาติวิรหิตตฺตา อนุปฺปนฺนํฯ อมตนฺติ ภงฺคาภาวโต มรณวิรหิตํฯ มรณมฺปิ หิ นปุํสกภาววจนวเสน ‘‘มต’’นฺติ วุจฺจติฯ
๓๙. เอวมิมาย ปฏิปาฏิยา วุตฺตาสุ อาการเภทภินฺนาสุ จตฺตาลีสาย อนุปสฺสนาสุ สภาวสงฺคหวเสน ตีสุเยว อนุปสฺสนาสุ เอกสงฺคหํ อนิจฺจโตติ อนิจฺจานุปสฺสนาติอาทิมาหฯ ตาสุ ยถานุรูปํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตตฺเต โยชนา กาตพฺพาฯ อวสาเน ปเนตา วิสุํ วิสุํ คณนวเสน ทสฺสิตาฯ คณนาสุ จ คณนปฏิปาฏิวเสน ปฐมํ อนตฺตานุปสฺสนา คณิตาฯ ตตฺถ ปญฺจวีสตีติ ‘‘ปรโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุญฺญโต อนตฺตโต’’ติ เอเกกสฺมิํ ขนฺเธ ปญฺจ ปญฺจ กตฺวา ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ปญฺจวีสติ อนตฺตานุปสฺสนาฯ ปญฺญาสาติ ‘‘อนิจฺจโต ปโลกโต จลโต ปภงฺคุโต อทฺธุวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต วิภวโต สงฺขตโต มรณธมฺมโต’’ติ เอเกกสฺมิํ ขนฺเธ ทส ทส กตฺวา ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ปญฺญาสํ อนิจฺจานุปสฺสนาฯ สตํ ปญฺจวีสติ เจวาติ เสสา ‘‘ทุกฺขโต โรคโต’’ติอาทโย ทุกฺขานุปสฺสนาฯ ยานิ ทุกฺเข ปวุจฺจเรติ ยา อนุปสฺสนา ทุกฺเข ขนฺธปญฺจเก คณนวเสน ปวุจฺจนฺติ, ตา สตํ ปญฺจวีสติ เจวาติ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ‘‘ยานี’’ติ เจตฺถ ลิงฺควิปลฺลาโส ทฏฺฐพฺโพติฯ
วิปสฺสนากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ