๔. อินฺทฺริยกถา
๑. ปฐมสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา
๑๘๔. อิทานิ เอวํ เม สุตนฺติอาทิมาหฯ
ตตฺถ เอวนฺติ นิปาตปทํฯ เมติอาทีนิ นามปทานิฯ วิหรตีติ เอตฺถ วิ-อิติ อุปสคฺคปทํ, หรตีติ อาขฺยาตปทนฺติ อิมินา ตาว นเยน ปทวิภาโค เวทิตพฺโพฯ
อตฺถโต ปน อุปมูปเทสครหปสํสนาการวจนคฺคหเณสุ เอวํ-สทฺโท ทิสฺสติ นิทสฺสนตฺเถ จ อวธารณตฺเถ จฯ อิธ ปน เอวํสทฺโท อาการตฺเถ นิทสฺสนตฺเถ จ วิญฺญุชเนน ปวุตฺโต, ตเถว อวธารณตฺเถ จฯ
ตตฺถ อาการตฺเถน เอวํสทฺเทน เอตมตฺถํ ทีเปติ – นานานยนิปุณมเนกชฺฌาสยสมุฏฺฐานํ อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ วิวิธปาฏิหาริยํ ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรํ สพฺพสตฺตานํ สกสกภาสานุรูปโต โสตปถมาคจฺฉนฺตํ ตสฺส ภควโต วจนํ สพฺพปฺปกาเรน โก สมตฺโถ วิญฺญาตุํ, สพฺพถาเมน ปน โสตุกามตํ ชเนตฺวาปิ เอวํ เม สุตํ, มยาปิ เอเกนากาเรน สุตนฺติฯ
นิทสฺสนตฺเถน ‘‘นาหํ สยมฺภู, น มยา อิทํ สจฺฉิกต’’นฺติ อตฺตานํ ปริโมเจนฺโต ‘‘เอวํ เม สุตํ, มยาปิ เอวํ สุต’’นฺติ อิทานิ วตฺตพฺพํ สกลํ สุตฺตํ นิทสฺเสติฯ
อวธารณตฺเถน
เมสทฺโท กรณสมฺปทานสามิอตฺเถสุ ทิสฺสติฯ อิธ ปน ‘‘มยา สุตํ, มม สุต’’นฺติ จ อตฺถทฺวเย ยุชฺชติฯ
สุตนฺติ อยํสทฺโท สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ วิสฺสุตคมนกิลินฺนอุปจิตอนุโยคโสตวิญฺเญยฺเยสุ ทิสฺสติ วิญฺญาเตปิ จ โสตทฺวารานุสาเรนฯ อิธ ปนสฺส โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริตนฺติ วา อุปธารณนฺติ วา อตฺโถฯ เม-สทฺทสฺส หิ มยาติอตฺเถ สติ ‘‘เอวํ มยา สุตํ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริต’’นฺติ ยุชฺชติ, มมาติอตฺเถ สติ ‘‘เอวํ มม สุตํ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธารณ’’นฺติ ยุชฺชติฯ
อปิจ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ อตฺตนา อุปฺปาทิตภาวํ อปฺปฏิชานนฺโต ปุริมสวนํ วิวรนฺโต ‘‘สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตมิทํ มยา ตสฺส ภควโต จตุเวสารชฺชวิสารทสฺส ทสพลธรสฺส อาสภฏฺฐานฏฺฐายิโน สีหนาทนาทิโน สพฺพสตฺตุตฺตมสฺส ธมฺมิสฺสรสฺส ธมฺมราชสฺส ธมฺมาธิปติโน ธมฺมทีปสฺส ธมฺมสรณสฺส สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺติโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วจนํ, น เอตฺถ อตฺเถ วา ธมฺเม วา ปเท วา พฺยญฺชเน วา กงฺขา วา วิมติ วา กาตพฺพา’’ติ อิมสฺมิํ ธมฺเม อสฺสทฺธิยํ วินาเสติ, สทฺธาสมฺปทํ อุปฺปาเทตีติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘วินาสยติ อสฺสทฺธํ, สทฺธํ วฑฺเฒติ สาสเน;
เอวํ เม สุตมิจฺเจวํ, วทํ โคตมสาวโก’’ติฯ
เอกนฺติ คณนปริจฺเฉทนิทฺเทโสฯ สมยนฺติ ปริจฺฉินฺนนิทฺเทโสฯ เอกํ สมยนฺติ อนิยมิตปริทีปนํฯ ตตฺถ สมยสทฺโท –
สมวาเย
ปฏิลาเภ ปหาเน จ, ปฏิเวเธ จ ทิสฺสติฯ
อิธ
ตตฺถ กิญฺจาปิ เอเตสุ สํวจฺฉราทีสุ สมเยสุ ยํ ยํ สุตฺตํ ยมฺหิ ยมฺหิ สํวจฺฉเร อุตุมฺหิ มาเส ปกฺเข รตฺติภาเค ทิวสภาเค วา วุตฺตํ, สพฺพํ ตํ เถรสฺส สุวิทิตํ สุววตฺถาปิตํ ปญฺญายฯ ยสฺมา ปน ‘‘เอวํ เม สุตํ อสุกสํวจฺฉเร อสุกอุตุมฺหิ อสุกมาเส อสุกปกฺเข อสุกรตฺติภาเค อสุกทิวสภาเค วา’’ติ เอวํ วุตฺเต น สกฺกา สุเขน ธาเรตุํ วา อุทฺทิสิตุํ วา อุทฺทิสาเปตุํ วา, พหุ จ วตฺตพฺพํ โหติ, ตสฺมา เอเกเนว ปเทน ตมตฺถํ สโมธาเนตฺวา ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ อาหฯ
เย วา อิเม คพฺโภกฺกนฺติสมโย ชาติสมโย สํเวคสมโย อภินิกฺขมนสมโย ทุกฺกรการิกสมโย มารวิชยสมโย อภิสมฺโพธิสมโย ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสมโย เทสนาสมโย ปรินิพฺพานสมโยติเอวมาทโย ภควโต เทวมนุสฺเสสุ อติวิย ปกาสา อเนกกาลปฺปเภทา เอว สมยา, เตสุ สมเยสุ เทสนาสมยสงฺขาตํ เอกํ สมยนฺติ ทีเปติฯ โย จายํ ญาณกรุณากิจฺจสมเยสุ กรุณากิจฺจสมโย, อตฺตหิตปรหิตปฏิปตฺติสมเยสุ ปรหิตปฏิปตฺติสมโย, สนฺนิปติตานํ กรณียทฺวยสมเยสุ ธมฺมิกถาสมโย, เทสนาปฏิปตฺติสมเยสุ เทสนาสมโย, เตสุปิ สมเยสุ อญฺญตรํ สมยํ สนฺธาย ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ อาหฯ
ยสฺมา ปน ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ อจฺจนฺตสํโยคตฺโถ สมฺภวติฯ ยญฺหิ สมยํ ภควา อิมํ อญฺญํ วา สุตฺตนฺตํ เทเสสิ, อจฺจนฺตเมว ตํ สมยํ กรุณาวิหาเรน วิหาสิ, ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ อิธ อุปโยควจนนิทฺเทโส กโตติฯ
เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ตํ ตํ อตฺถมเปกฺขิตฺวา, ภุมฺเมน กรเณน จ;
อญฺญตฺร สมโย วุตฺโต, อุปโยเคน โส อิธา’’ติฯ
โปราณา
ภควาติ ครุฯ ครุญฺหิ โลเก ‘‘ภควา’’ติ วทนฺติฯ อยญฺจ สพฺพคุณวิสิฏฺฐตาย สพฺพสตฺตานํ ครุ, ตสฺมา ‘‘ภควา’’ติ เวทิตพฺโพฯ โปราเณหิปิ วุตฺตํ –
‘‘ภควาติ
ครุ คารวยุตฺโต โส, ภควา เตน วุจฺจตี’’ติฯ
อปิจ –
‘‘ภาคฺยวา ภคฺควา ยุตฺโต, ภเคหิ จ วิภตฺตวา;
ภตฺตวา วนฺตคมโน, ภเวสุ ภควา ตโต’’ติฯ –
อิมิสฺสาปิ คาถาย วเสน อสฺส ปทสฺส วิตฺถารโต อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โส จ วิสุทฺธิมคฺเค พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๓ อาทโย) วุตฺโตเยวฯ
เอตฺตาวตา เจตฺถ เอวนฺติ วจเนน เทสนาสมฺปตฺติํ นิทฺทิสติ, เม สุตนฺติ สาวกสมฺปตฺติํ, เอกํ สมยนฺติ กาลสมฺปตฺติํ, ภควาติ เทสกสมฺปตฺติํฯ
สาวตฺถิยนฺติ เอตฺถ จ สวตฺถสฺส อิสิโน นิวาสฏฺฐานภูตา นครี สาวตฺถี, ยถา กากนฺที มากนฺทีติ เอวํ ตาว อกฺขรจินฺตกาฯ อฏฺฐกถาจริยา ปน ภณนฺติ – ยํ กิญฺจิ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ สพฺพเมตฺถ อตฺถีติ สาวตฺถี, สตฺถสมาโยเค จ กิํ ภณฺฑมตฺถีติ ปุจฺฉิเต สพฺพมตฺถีติปิ วจนมุปาทาย สาวตฺถีฯ
‘‘สพฺพทา สพฺพูปกรณํ, สาวตฺถิยํ สโมหิตํ;
ตสฺมา สพฺพมุปาทาย, สาวตฺถีติ ปวุจฺจตี’’ติฯ –
ตสฺสํ สาวตฺถิยํฯ สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนํฯ วิหรตีติ อวิเสเสน อิริยาปถทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรสุ
เชตวเนติ
อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมติ สุทตฺโต นาม โส คหปติ มาตาปิตูหิ กตนามวเสนฯ สพฺพกามสมิทฺธตาย ปน วิคตมจฺเฉรตาย กรุณาทิคุณสมงฺคิตาย จ นิจฺจกาลํ อนาถานํ ปิณฺฑมทาสิ, เตน อนาถปิณฺฑิโกติ สงฺขํ คโตฯ อารมนฺติ เอตฺถ ปาณิโน, วิเสเสน วา ปพฺพชิตาติ อาราโม, ตสฺส ปุปฺผผลาทิโสภาย นาติทูรนจฺจาสนฺนตาทิปญฺจวิธเสนาสนงฺคสมฺปตฺติยา จ ตโต ตโต อาคมฺม รมนฺติ อภิรมนฺติ, อนุกฺกณฺฐิตา หุตฺวา นิวสนฺตีติ อตฺโถฯ วุตฺตปฺปการาย วา สมฺปตฺติยา ตตฺถ ตตฺถ คเตปิ อตฺตโน อพฺภนฺตรํ อาเนตฺวา รมาเปตีติ อาราโมฯ โส หิ อนาถปิณฺฑิเกน คหปตินา เชตสฺส ราชกุมารสฺส หตฺถโต อฏฺฐารสหิ หิรญฺญโกฏีหิ โกฏิสนฺถเรน กีณิตฺวา อฏฺฐารสหิ หิรญฺญโกฏีหิ เสนาสนานิ การาเปตฺวา อฏฺฐารสหิ หิรญฺญโกฏีหิ วิหารมหํ นิฏฺฐาเปตฺวา เอวํ จตุปญฺญาสหิรญฺญโกฏิปริจฺจาเคน พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิยฺยาทิโต, ตสฺมา ‘‘อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราโม’’ติ วุจฺจติฯ ตสฺมิํ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ
เอตฺถ จ ‘‘เชตวเน’’ติวจนํ ปุริมสามิปริกิตฺตนํ, ‘‘อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’’ติ ปจฺฉิมสามิปริกิตฺตนํฯ กิเมเตสํ ปริกิตฺตเน ปโยชนนฺติ? ปุญฺญกามานํ ทิฏฺฐานุคติอาปชฺชนํฯ ตตฺถ หิ ทฺวารโกฏฺฐกปาสาทมาปเน ภูมิวิกฺกยลทฺธา อฏฺฐารส หิรญฺญโกฏิโย
ตตฺถ สิยา – ยทิ ตาว ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ, ‘‘เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’’ติ น วตฺตพฺพํฯ อถ ตตฺถ วิหรติ, ‘‘สาวตฺถิย’’นฺติ น วตฺตพฺพํฯ น หิ สกฺกา อุภยตฺถ เอกํ สมยํ วิหริตุนฺติฯ น
ตตฺถ สาวตฺถิกิตฺตเนน อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควโต คหฏฺฐานุคฺคหกรณํ ทสฺเสติ, เชตวนาทิกิตฺตเนน ปพฺพชิตานุคฺคหกรณํฯ ตถา ปุริเมน ปจฺจยคฺคหณโต อตฺตกิลมถานุโยควิวชฺชนํ, ปจฺฉิเมน วตฺถุกามปฺปหานโต กามสุขลฺลิกานุโยควิวชฺชนูปายํฯ อถ วา ปุริเมน จ ธมฺมเทสนาภิโยคํ, ปจฺฉิเมน วิเวกาธิมุตฺติํฯ ปุริเมน กรุณาย อุปคมนํ, ปจฺฉิเมน ปญฺญาย อปคมนํฯ ปุริเมน สตฺตานํ หิตสุขนิปฺผาทนาธิมุตฺตตํ, ปจฺฉิเมน ปรหิตสุขกรเณ นิรุปเลปตํฯ ปุริเมน ธมฺมิกสุขาปริจฺจาคนิมิตฺตํ ผาสุวิหารํ, ปจฺฉิเมน อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานุโยคนิมิตฺตํฯ ปุริเมน มนุสฺสานํ อุปการพหุลตํ, ปจฺฉิเมน เทวานํฯ ปุริเมน โลเก ชาตสฺส โลเก สํวทฺธภาวํ, ปจฺฉิเมน โลเกน อนุปลิตฺตตํฯ ปุริเมน ‘‘เอกปุคฺคโล, ภิกฺขเว, โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํฯ กตโม เอกปุคฺคโล? ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๗๐) วจนโต ยทตฺถํ ภควา อุปฺปนฺโน, ตทตฺถปริทีปนํ, ปจฺฉิเมน ยตฺถ อุปฺปนฺโน, ตทนุรูปวิหารปริทีปนํฯ ภควา หิ ปฐมํ ลุมฺพินิวเน, ทุติยํ โพธิมณฺเฑติ โลกิยโลกุตฺตรสฺส อุปฺปตฺติยา วเนเยว อุปฺปนฺโน, เตนสฺส วเนเยว วิหารํ ทสฺเสตีติ เอวมาทินา นเยเนตฺถ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพาฯ
ตตฺราติ โขติ ปทปูรณมตฺเต อวธารณตฺเถ อาทิกาลตฺเถ วา นิปาโตฯ ภควาติ โลกครุทีปนํฯ ภิกฺขูติ กถาสวนยุตฺตปุคฺคลวจนํฯ อปิเจตฺถ ‘‘ภิกฺขโกติ ภิกฺขุ, ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโตติ ภิกฺขู’’ติอาทินา (วิภ. ๕๑๐; ปารา. ๔๕) นเยน วจนตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อามนฺเตสีติ อาลปิ อภาสิ สมฺโพเธสิ, อยเมตฺถ อตฺโถฯ อญฺญตฺร ภิกฺขโวติ อามนฺตนาการทีปนํฯ เตน เตสํ ภิกฺขูนํ ภิกฺขนสีลตาภิกฺขนธมฺมตาภิกฺขเนสาธุการิตาทิคุณโยคสิทฺเธน วจเนน หีนาธิกชนเสวิตํ วุตฺติํ ปกาเสนฺโต อุทฺธตทีนภาวนิคฺคหํ กโรติฯ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ อิมินา จ กรุณาวิปฺผารโสมฺมหทยนยนนิปาตปุพฺพงฺคเมน วจเนน เต อตฺตโน มุขาภิมุเข กโรนฺโต เตเนว กเถตุกมฺยตาทีปเกน วจเนน เนสํ โสตุกมฺยตํ ชเนติฯ เตเนว จ สมฺโพธนตฺเถน วจเนน สาธุกสวนมนสิกาเรปิ เต นิโยเชติฯ สาธุกสวนมนสิการายตฺตา หิ สาสนสมฺปตฺติฯ
อปเรสุ เทวมนุสฺเสสุ วิชฺชมาเนสุ กสฺมา ภิกฺขูเยว อามนฺเตสีติ เจ? เชฏฺฐเสฏฺฐาสนฺนสทาสนฺนิหิตภาชนภาวโตฯ สพฺพปริสสาธารณา หิ ภควโต ธมฺมเทสนาฯ ปริสาย จ เชฏฺฐา ภิกฺขู ปฐมุปฺปนฺนตฺตา, เสฏฺฐา อนคาริยภาวํ อาทิํ กตฺวา สตฺถุ จริยานุวิธายกตฺตา สกลสาสนปฏิคฺคาหกตฺตา จ, อาสนฺนา ตตฺถ นิสินฺเนสุ สตฺถุสนฺนิกตฺตา, สทาสนฺนิหิตา สตฺถุสนฺติกาวจรตฺตา, ธมฺมเทสนาย จ เต เอว ภาชนํ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปตฺติสพฺภาวโตฯ
ตตฺถ สิยา – กิมตฺถํ ปน ภควา ธมฺมํ เทเสนฺโต ปฐมํ ภิกฺขู อามนฺเตสิ, น ธมฺมเมว เทเสสีติ? สติชนนตฺถํฯ ปริสาย หิ ภิกฺขู อญฺญํ จินฺเตนฺตาปิ วิกฺขิตฺตจิตฺตาปิ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตาปิ กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺตาปิ นิสินฺนา โหนฺติ, เต อนามนฺเตตฺวา ธมฺเม เทสิยมาเน ‘‘อยํ เทสนา กิํนิทานา กิํปจฺจยา กตมาย อตฺถุปฺปตฺติยา เทสิตา’’ติ สลฺลกฺเขตุํ อสกฺโกนฺตา วิกฺเขปํ อาปชฺเชยฺยุํ, ทุคฺคหิตํ วา คณฺเหยฺยุํ
ภทนฺเตติ คารววจนเมตํ, สตฺถุโน ปฏิวจนทานํ วาฯ อปิเจตฺถ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ วทมาโน ภควา เต ภิกฺขู อาลปติ, ‘‘ภทนฺเต’’ติ วทมานา เต ภควนฺตํ ปจฺจาลปนฺติฯ ตถา ‘‘ภิกฺขโว’’ติ ภควา อาภาสติ, ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ปจฺจาภาสนฺติฯ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ ปฏิวจนํ ทาเปติ, ภทนฺเตติ ปฏิวจนํ เทนฺติฯ เต ภิกฺขูติ เย ภควา อามนฺเตสิฯ ภควโต ปจฺจสฺโสสุนฺติ ภควา เอตทโวจาติ ภควา เอตํ อิทานิ วตฺตพฺพํ สกลสุตฺตํ อโวจฯ
เอตฺตาวตา
สุตฺตนฺเต ปญฺจาติ คณนปริจฺเฉโทฯ อิมานิ อินฺทฺริยานีติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํฯ อินฺทฺริยฏฺโฐ เหฏฺฐา วุตฺโตฯ
๑๘๕. อิทานิ อิมํ สุตฺตนฺตํ ทสฺเสตฺวา อิมสฺมิํ สุตฺตนฺเต วุตฺตานํ อินฺทฺริยานํ วิสุทฺธิภาวนาวิธานํ ภาวิตตฺตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิญฺจ ทสฺเสตุกาโม อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานีติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิสุชฺฌนฺตีติ วิสุทฺธิํ ปาปุณนฺติฯ อสฺสทฺเธติ ตีสุ รตเนสุ สทฺธาวิรหิเตฯ สทฺเธติ ตีสุ รตเนสุ สทฺธาสมฺปนฺเนฯ เสวโตติ ภชโตติ อุปสงฺกมนฺตสฺสฯ ปยิรุปาสโตติ สกฺกจฺจํ อุปนิสีทนฺตสฺสฯ ปสาทนีเย สุตฺตนฺเตติ ปสาทชนเก รตนตฺตยคุณปฏิสํยุตฺเต สุตฺตนฺเตฯ กุสีเตติ กุจฺฉิเตน อากาเรน สีทนฺตีติ กุสีทา, กุสีทา เอว กุสีตาฯ เต กุสีเตฯ สมฺมปฺปธาเนติ จตุกิจฺจสาธกวีริยปฏิสํยุตฺตสุตฺตนฺเตฯ มุฏฺฐสฺสตีติ นฏฺฐสฺสติเกฯ สติปฏฺฐาเนติ สติปฏฺฐานาธิการเก สุตฺตนฺเตฯ ฌานวิโมกฺเขติ จตุตฺถชฺฌานอฏฺฐวิโมกฺขติวิธวิโมกฺขาธิการเก สุตฺตนฺเตฯ ทุปฺปญฺเญติ นิปฺปญฺเญ, ปญฺญาภาวโต วา ทุฏฺฐา ปญฺญา เอเตสนฺติ ทุปฺปญฺญาฯ เต ทุปฺปญฺเญฯ คมฺภีรญาณจริยนฺติ จตุสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิปฏิสํยุตฺเต สุตฺตนฺเต, ญาณกถาสทิเส วาฯ สุตฺตนฺตกฺขนฺเธติ สุตฺตนฺตโกฏฺฐาเสฯ อสฺสทฺธิยนฺติอาทีสุ อสฺสทฺธิยนฺติ อสฺสทฺธภาวํฯ อสฺสทฺธิเย อาทีนวทสฺสาวี อสฺสทฺธิยํ ปชหนฺโต สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ, สทฺธินฺทฺริเย อานิสํสทสฺสาวี สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวนฺโต อสฺสทฺธิยํ โกสชฺชนฺติ กุสีตภาวํฯ ปมาทนฺติ สติวิปฺปวาสํฯ อุทฺธจฺจนฺติ อุทฺธตภาวํ, วิกฺเขปนฺติ อตฺโถฯ ปหีนตฺตาติ อปฺปนาวเสน ฌานปาริปูริยา ปหีนตฺตาฯ สุปฺปหีนตฺตาติ วุฏฺฐานคามินิวเสน วิปสฺสนาปาริปูริยา สุฏฺฐุ ปหีนตฺตาฯ ภาวิตํ โหติ สุภาวิตนฺติ วุตฺตกฺกเมเนว โยเชตพฺพํฯ วิปสฺสนาย หิ วิปกฺขวเสน ปหีนตฺตา ‘‘สุปฺปหีนตฺตา’’ติ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ ตสฺมาเยว จ ‘‘สุภาวิต’’นฺติ, น ตถา ฌาเนนฯ ยสฺมา ปน ปหาตพฺพานํ ปหาเนน ภาวนาสิทฺธิ, ภาวนาสิทฺธิยา จ ปหาตพฺพานํ ปหานสิทฺธิ โหติ, ตสฺมา ยมกํ กตฺวา นิทฺทิฏฺฐํฯ
๑๘๖. ปฏิปฺปสฺสทฺธิวาเร ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จาติ ภาวิตานํเยว สุภาวิตตาฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จาติ ปฏิปฺปสฺสทฺธานํเยว สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตา วุตฺตาฯ ผลกฺขเณ มคฺคกิจฺจนิพฺพตฺติวเสน ภาวิตตา ปฏิปฺปสฺสทฺธตา จ เวทิตพฺพาฯ สมุจฺเฉทวิสุทฺธิโยติ มคฺควิสุทฺธิโยเยวฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิสุทฺธิโยติ ผลวิสุทฺธิโย เอวฯ
อิทานิ ตถา วุตฺตวิธานานิ อินฺทฺริยานิ การกปุคฺคลวเสน โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ กตินํ ปุคฺคลานนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สวเนน พุทฺโธติ สมฺมาสมฺพุทฺธโต ธมฺมกถาสวเนน จตุสจฺจํ พุทฺธวา, ญาตวาติ อตฺโถฯ อิทํ ขีณาสโวติ อาหฯ โสเยว หิ สพฺพกิจฺจนิปฺผตฺติยา ภาวิตินฺทฺริโยติ วุตฺโตฯ อิตเรปิ ปน ตํตํมคฺคกิจฺจนิปฺผตฺติยา ปริยาเยน ภาวิตินฺทฺริยา เอวฯ ตสฺมา เอว จ จตูสุ ผลกฺขเณสุ ‘‘ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จา’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน เตสํ อุปริมคฺคตฺถาย อินฺทฺริยภาวนา อตฺถิเยว, ตสฺมา เต น นิปฺปริยาเยน ภาวิตินฺทฺริยาฯ สยํ ภูตฏฺเฐนาติ อนาจริโย หุตฺวา สยเมว อริยาย ชาติยา ภูตฏฺเฐน ชาตฏฺเฐน ภควาฯ โสปิ หิ ภาวนาสิทฺธิวเสน ผลกฺขเณ สยมฺภู นาม โหติฯ เอวํ สยํ ภูตฏฺเฐน ภาวิตินฺทฺริโยฯ อปฺปเมยฺยฏฺเฐนาติ อนนฺตคุณโยคโต ปมาเณตุํ อสกฺกุเณยฺยฏฺเฐนฯ ภควา ผลกฺขเณ ภาวนาสิทฺธิโต อปฺปเมยฺโยติฯ ตสฺมาเยว ภาวิตินฺทฺริโยฯ
ปฐมสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ทุติยสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา
๑๘๗. ปุน ปญฺจิมานิ, ภิกฺขเวติอาทิกํ สุตฺตนฺตํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ เย หิ เกจีติ อนวเสสปริยาทานํ, หิ-กาโร ปทปูรณมตฺเต นิปาโตฯ สมณา วา พฺราหฺมณา วาติ โลกโวหารวเสน วุตฺตํฯ สมุทยนฺติ ปจฺจยํฯ อตฺถงฺคมนฺติ อุปฺปนฺนานํ อภาวคมนํ, อนุปฺปนฺนานํ อนุปฺปาทํ วาฯ อสฺสาทนฺติ อานิสํสํฯ อาทีนวนฺติ โทสํฯ นิสฺสรณนฺติ นิคฺคมนํฯ ยถาภูตนฺติ ยถาสภาวํฯ สมเณสูติ สมิตปาเปสุฯ สมณสมฺมตาติ น มยา สมณาติ สมฺมตาฯ ‘‘สมฺมตา’’ติ วตฺตมานกาลวเสน วุจฺจมาเน สทฺทลกฺขณวเสน ‘‘เม’’ติ เอตฺถ สามิวจนเมว โหติฯ พฺราหฺมเณสูติ พาหิตปาเปสุฯ สามญฺญตฺถนฺติ สมณภาวสฺส อตฺถํฯ พฺรหฺมญฺญตฺถนฺติ พฺราหฺมณภาวสฺส อตฺถํฯ ทฺวเยนาปิ อรหตฺตผลเมว วุตฺตํฯ อถ วา สามญฺญตฺถนฺติ เหฏฺฐา ตีณิ ผลานิฯ พฺรหฺมญฺญตฺถนฺติ อรหตฺตผลํฯ สามญฺญพฺรหฺมญฺญนฺติ หิ อริยมคฺโคเยวฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ ปจฺจกฺเขเยว อตฺตภาเวฯ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวาติ อตฺตนาเยว อธิเกน ญาเณน ปจฺจกฺขํ กตฺวาฯ อุปสมฺปชฺชาติ ปาปุณิตฺวา, นิปฺผาเทตฺวา วาฯ
๑๘๘. สุตฺตนฺตนิทฺเทเส อสีติสตนฺติ อสีติอุตฺตรํ สตํฯ ปณฺฑิเตหิ ‘‘อสีติสต’’นฺติ วุตฺเตหิ อากาเรหีติ โยชนาฯ
ปุน ปเภทคณนาปุจฺฉาปุพฺพงฺคเม คณนานิทฺเทเส อธิโมกฺขตฺถายาติ อธิมุจฺจนตฺถาย สทฺทหนตฺถายฯ อาวชฺชนาย สมุทโยติ มโนทฺวาราวชฺชนจิตฺตสฺส สมุทโยฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโยติ สทฺธินฺทฺริยสฺส ปจฺจโย, สทฺธํ อุปฺปาเทสฺสามีติ ปุพฺพภาคาวชฺชนํ สทฺธินฺทฺริยสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย, สทฺธินฺทฺริยชวนสฺส อาวชฺชนํ ปฐมสฺส ชวนสฺส อนนฺตรปจฺจโย, ทุติยชวนาทีนํ อุปนิสฺสยปจฺจโยฯ อธิโมกฺขวเสนาติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตอธิโมกฺขวเสนฯ ฉนฺทสฺส สมุทโยติ ปุพฺพภาคาวชฺชนปจฺจยา อุปฺปนฺนสฺส อธิโมกฺขสมฺปยุตฺตสฺส เยวาปนกภูตสฺส ธมฺมจฺฉนฺทสฺส สมุทโยฯ โส ปน สทฺธินฺทฺริยสฺส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ปจฺจโย โหติ, ฉนฺทาธิปติกาเล อธิปติปจฺจโย จ โหติ, โสเยว ทุติยสฺส อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยาเสวนนตฺถิวิคตวเสน มนสิกาโรติ สารณลกฺขโณ เยวาปนกมนสิกาโรฯ อธิปติปจฺจยตา ปนสฺส น โหติฯ สมฺปยุตฺเตสุ อิเมสํ ทฺวินฺนํเยว คหณํ พลวปจฺจยตฺตาติ เวทิตพฺพํ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสนาติ ภาวนาภิวุทฺธิยา อินฺทฺริยภาวํ ปตฺตสฺส สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสนฯ เอกตฺตุปฏฺฐานนฺติ เอการมฺมเณ อจลภาเวน ภุสํ ฐานํ อุปรูปริ สทฺธินฺทฺริยสฺส ปจฺจโย โหติฯ สทฺธินฺทฺริเย วุตฺตนเยเนว เสสินฺทฺริยานิปิ เวทิตพฺพานิฯ เอวเมเกกสฺส อินฺทฺริยสฺส จตฺตาโร จตฺตาโร สมุทยาติ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ วีสติ สมุทยา โหนฺติฯ ปุน จตุนฺนํ สมุทยานํ เอเกกสฺมิํ สมุทเย ปญฺจ ปญฺจ อินฺทฺริยานิ โยเชตฺวา วีสติ สมุทยา วุตฺตาฯ ปฐมวีสติ นานามคฺควเสน ทฏฺฐพฺพา, ทุติยวีสติ เอกมคฺควเสน ทฏฺฐพฺพาติ วทนฺติฯ เอวํ จตฺตาลีส อาการา โหนฺติฯ อตฺถงฺคมวาโรปิ อิมินาว นเยน เวทิตพฺโพฯ โส ปน อตฺถงฺคโม อินฺทฺริยภาวนํ อนนุยุตฺตสฺส อปฺปฏิลทฺธา ปฏิลาภตฺถงฺคโม, อินฺทฺริยภาวนาย ปริหีนสฺส ปฏิลทฺธปริหานิ อตฺถงฺคโม, ผลปฺปตฺตสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธิอตฺถงฺคโมฯ เอกตฺตอนุปฏฺฐานนฺติ เอกตฺเต อนุปฏฺฐานํฯ
ก. อสฺสาทนิทฺเทสวณฺณนา
๑๘๙. อสฺสาทนิทฺเทเส อสฺสทฺธิยสฺส อนุปฏฺฐานนฺติ อสฺสทฺเธ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต สทฺเธ ปุคฺคเล เสวโต ปสาทนียสุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขโต ตตฺถ โยนิโสมนสิการํ พหุลีกโรโต จ อสฺสทฺธิยสฺส อนุปฏฺฐานํ โหติฯ อสฺสทฺธิยปริฬาหสฺส อนุปฏฺฐานนฺติ เอตฺถ อสฺสทฺธสฺส สทฺธากถาย ปวตฺตมานาย ทุกฺขํ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติฯ อยํ อสฺสทฺธิยปริฬาโหฯ อธิโมกฺขจริยาย เวสารชฺชนฺติ สทฺธาวตฺถุวเสน วา ภาวนาย วา วสิปฺปตฺตสฺส สทฺธาปวตฺติยา วิสารทภาโว โหติฯ สนฺโต จ วิหาราธิคโมติ สมถสฺส วา วิปสฺสนาย วา ปฏิลาโภฯ สุขํ โสมนสฺสนฺติ เอตฺถ เจตสิกสุขภาวทสฺสนตฺถํ โสมนสฺสวจนํฯ สทฺธินฺทฺริยสมุฏฺฐิตปณีตรูปผุฏฺฐกายสฺส กายิกสุขมฺปิ ลพฺภติเยวฯ สุขโสมนสฺสสฺส ปธานสฺสาทตฺตา ‘‘อยํ สทฺธินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ อิมินาว นเยน เสสินฺทฺริยสฺสาทาปิ โยเชตฺวา เวทิตพฺพาฯ
ข. อาทีนวนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙๐. อาทีนวนิทฺเทเส อนิจฺจฏฺเฐนาติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อนิจฺจฏฺเฐนฯ โส อนิจฺจฏฺโฐ สทฺธินฺทฺริยสฺส อาทีนโวติ วุตฺตํ โหติฯ อิตรทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อิเม สมุทยตฺถงฺคมสฺสาทาทีนวา โลกิยอินฺทฺริยานเมวาติ เวทิตพฺพาฯ
ค. นิสฺสรณนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙๑. นิสฺสรณนิทฺเทเส อธิโมกฺขฏฺเฐนาติอาทีสุ เอเกกสฺมิํ อินฺทฺริเย ปญฺจ ปญฺจ กตฺวา ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจวีสติ นิสฺสรณานิ มคฺคผลวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ ตตฺถ ตโต ปณีตตรสทฺธินฺทฺริยสฺส ปฏิลาภาติ ตโต วิปสฺสนากฺขเณ ปวตฺตสทฺธินฺทฺริยโต ปุริมตรสทฺธินฺทฺริยา นิสฺสฏํ โหตีติ ตสฺมิํ มคฺคกฺขเณ สทฺธินฺทฺริยํ ปุริมตรโต วิปสฺสนากฺขเณ ปวตฺตสทฺธินฺทฺริยโต นิกฺขนฺตํ โหติฯ อิมินาว นเยน ผลกฺขเณ สทฺธินฺทฺริยมฺปิ อุภยตฺถ เสสินฺทฺริยานิปิ โยเชตพฺพานิฯ
๑๙๒. ปุพฺพภาเค ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหีติ ปฐมชฺฌานูปจาเร ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิ ปฐมชฺฌานาทิอฏฺฐสมาปตฺติวเสน อฏฺฐ นิสฺสรณานิ, อนิจฺจานุปสฺสนาทิอฏฺฐารสมหาวิปสฺสนาวเสน อฏฺฐารส นิสฺสรณานิ, โสตาปตฺติมคฺคาทิวเสน อฏฺฐ โลกุตฺตรนิสฺสรณานิฯ เอวํ ฌานสมาปตฺติมหาวิปสฺสนามคฺคผลวเสน จตุตฺติํส นิสฺสรณานิ ปุริมปุริมสมติกฺกมโต นิทฺทิฏฺฐานิฯ เนกฺขมฺเม ปญฺจินฺทฺริยานีติอาทีนิ ปน สตฺตติํส นิสฺสรณานิ ปฏิปกฺขปหานวเสน ปฏิปกฺขโต นิทฺทิฏฺฐานิฯ ตตฺถ เนกฺขมฺมาทีสุ สตฺตสุ สตฺต นิสฺสรณานิ อุปจารภูมิวเสน วุตฺตานิ, ผลานิ ปน ปฏิปกฺขปหานาภาวโต น วุตฺตานิฯ
๑๙๓. ทิฏฺเฐกฏฺเฐหีติ ยาว โสตาปตฺติมคฺคา ทิฏฺฐิยา สห เอกสฺมิํ ปุคฺคเล ฐิตาติ ทิฏฺเฐกฏฺฐาฯ เตหิ ทิฏฺเฐกฏฺเฐหิฯ โอฬาริเกหีติ ถูเลหิ กามราคพฺยาปาเทหิฯ อณุสหคเตหีติ สุขุมภูเตหิ กามราคพฺยาปาเทหิเยวฯ สพฺพกิเลเสหีติ รูปราคาทีหิฯ เตสุ หิ ปหีเนสุ สพฺพกิเลสา ปหีนา โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘สพฺพกิเลเสหี’’ติ วุตฺตํฯ อวุตฺตตฺถานิ ปเนตฺถ ปทานิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเนวาติฯ สพฺเพสญฺเญว ขีณาสวานํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺจินฺทฺริยานีติ ‘‘อธิโมกฺขฏฺเฐนา’’ติอาทีสุ
กถํ ปเนตานิ นิสฺสรณานิ อสีติสตํ โหนฺตีติ? วุจฺจเต – มคฺคผลวเสน วุตฺตานิ ปญฺจวีสติ, สมติกฺกมวเสน วุตฺตานิ จตุตฺติํส, ปฏิปกฺขวเสน วุตฺตานิ สตฺตติํสาติ ปฐมวาเร สพฺพานิ ฉนฺนวุติ นิสฺสรณานิ โหนฺติ, เอตานิเยว ทุติยวาเร ขีณาสวานํ วเสน ทฺวาทสสุ อปนีเตสุ จตุราสีติ โหนฺติฯ อิติ ปุริมานิ ฉนฺนวุติ, อิมานิ จ จตุราสีตีติ อสีติสตํ โหนฺติฯ กตมานิ ปน ทฺวาทส ขีณาสวานํ อปเนตพฺพานิ? สมติกฺกมโต วุตฺเตสุ มคฺคผลวเสน วุตฺตานิ อฏฺฐ นิสฺสรณานิ, ปฏิปกฺขโต วุตฺเตสุ มคฺควเสน วุตฺตานิ จตฺตารีติ อิมานิ ทฺวาทส อปเนตพฺพานิฯ อรหตฺตผลวเสน
ทุติยสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. ตติยสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙๔. ปุน อญฺญํ สุตฺตนฺตํ นิกฺขิปิตฺวา อินฺทฺริยวิธานํ นิทฺทิสิตุกาโม ปญฺจิมานิ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ โสตาปตฺติยงฺเคสูติ เอตฺถ โสโต อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, โสตสฺส อาปตฺติ ภุสํ ปาปุณนํ โสตาปตฺติ, โสตาปตฺติยา องฺคานิ สมฺภารานิ โสตาปตฺติองฺคานิฯ โสตาปนฺนตาย ปุพฺพภาคปฏิลาภองฺคานิฯ สปฺปุริสสํเสโว โสตาปตฺติองฺคํ, สทฺธมฺมสฺสวนํ โสตาปตฺติองฺคํ, โยนิโสมนสิกาโร โสตาปตฺติองฺคํ, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ โสตาปตฺติองฺคํ, อิมานิ จตฺตาริ โสตาปตฺติองฺคานิฯ เสสา เหฏฺฐา วุตฺตา เอวฯ อิทญฺจ อิเมสํ อินฺทฺริยานํ สกวิสเย เชฏฺฐกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ยถา หิ จตฺตาโร เสฏฺฐิปุตฺตา ราชาติราชปญฺจเมสุ สหาเยสุ ‘‘นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามา’’ติ วีถิํ โอติณฺเณสุ เอกสฺส เสฏฺฐิปุตฺตสฺส เคหํ คตกาเล อิตเร จตฺตาโร
ก. ปเภทคณนนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙๕. สุตฺตนฺตสฺส ปเภทคณนาปุจฺฉาปุพฺพงฺคเมว ปเภทคณนนิทฺเทเส สปฺปุริสสํเสเวติ โสภนานํ ปุริสานํ สมฺมา เสวเนฯ อธิโมกฺขาธิปเตยฺยฏฺเฐนาติ อธิโมกฺขสงฺขาเตน เสสินฺทฺริเยสุ อธิปติภาวฏฺเฐน, เสสินฺทฺริยานํ ปุพฺพงฺคมฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ สทฺธมฺมสวเนติ สตํ ธมฺโม, โสภโน วา ธมฺโมติ สทฺธมฺโมฯ ตสฺส สทฺธมฺมสฺส สวเนฯ โยนิโสมนสิกาเรติ อุปาเยน มนสิกาเรฯ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยาติ เอตฺถ นว โลกุตฺตรธมฺเม อนุคโต ธมฺโม ธมฺมานุธมฺโม, สีลสมาธิปญฺญาสงฺขาตสฺส ธมฺมานุธมฺมสฺส ปฏิปตฺติ ปฏิปชฺชนํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติฯ สมฺมปฺปธานาทีสุปิ เอเสว นโยฯ
ข. จริยาวารวณฺณนา
๑๙๖. จริยาวาเรปิ
จารวิหารนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙๗. อิทานิ จาโร จ วิหาโร จาติอาทิกํ อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา ตสฺส นิทฺเทสมาหฯ ตตฺถ อุทฺเทเส ตาว ยถา จรนฺตํ วิหรนฺตํ วิญฺญู สพฺรหฺมจารี คมฺภีเรสุ ฐาเนสุ โอกปฺเปยฺยุํ – อทฺธา อยมายสฺมา ปตฺโต วา ปาปุณิสฺสติ วาติ, ตถา อินฺทฺริยสมฺปนฺนสฺส จาโร จ วิหาโร จ วิญฺญูหิ สพฺรหฺมจารีหิ อนุพุทฺโธ โหติ ปฏิวิทฺโธติ อุทฺเทสสฺส สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ อุทฺเทสนิทฺเทเส จริยา จาโรเยวฯ จาโร จริยาติ หิ อตฺถโต เอกํฯ ตสฺมา ‘‘จาโร’’ติปทสฺส นิทฺเทเส ‘‘จริยา’’ติ วุตฺตํฯ อิริยาปถจริยาติ อิริยาปถานํ จริยา, ปวตฺตนนฺติ อตฺโถฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อายตนจริยา ปน อายตเนสุ สติสมฺปชญฺญานํ จริยาฯ ปตฺตีติ ผลานิฯ ตานิ หิ ปาปุณิยนฺตีติ ‘‘ปตฺตี’’ติ วุตฺตาฯ สตฺตโลกสฺส ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกา อตฺถา โลกตฺถาติ อยํ วิเสโสฯ
อิทานิ ตาสํ จริยานํ ภูมิํ ทสฺเสนฺโต จตูสุ อิริยาปเถสูติอาทิมาหฯ สติปฏฺฐาเนสูติ อารมฺมณสติปฏฺฐาเนสุฯ สติปฏฺฐาเนสุปิ วุจฺจมาเนสุ สติโต อนญฺญานิ โวหารวเสน อญฺญานิ วิย กตฺวา วุตฺตํฯ อริยสจฺเจสูติ ปุพฺพภาคโลกิยสจฺจญาเณน วิสุํ อริยมคฺเคสุ สามญฺญผเลสูติ จ โวหารวเสเนว วุตฺตํฯ ปเทเสติ โลกตฺถจริยาย เอกเทเสฯ นิปฺปเทสโต หิ โลกตฺถจริยํ พุทฺธา เอว กโรนฺติฯ ปุน ตา เอว จริยาโย การกปุคฺคลวเสน ทสฺเสนฺโต ปณิธิสมฺปนฺนานนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปณิธิสมฺปนฺนา นาม อิริยาปถานํ สนฺตตฺตา อิริยาปถคุตฺติยา สมฺปนฺนา อกมฺปิตอิริยาปถา ภิกฺขุภาวานุรูเปน สนฺเตน อิริยาปเถน สมฺปนฺนาฯ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานนฺติ จกฺขาทีสุ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ อตฺตโน อตฺตโน วิสเย ปวตฺตเอเกกทฺวารวเสน คุตฺตํ ทฺวารํ เอเตสนฺติ คุตฺตทฺวาราฯ เตสํ คุตฺตทฺวารานํฯ ทฺวารนฺติ เจตฺถ อุปฺปตฺติทฺวารวเสน จกฺขาทโย เอวฯ อปฺปมาทวิหารีนนฺติ สีลาทีสุ อปฺปมาทวิหารวตํฯ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานนฺติ พุทฺธิสมฺปนฺนานนฺติ นามรูปววตฺถานํ อาทิํ กตฺวา ยาว โคตฺรภุ, ตาว ปวตฺเตน ญาเณน สมฺมาปฏิปนฺนานนฺติ จตุมคฺคกฺขเณฯ อธิคตผลานนฺติ จตุผลกฺขเณฯ
อธิมุจฺจนฺโตติ อธิโมกฺขํ กโรนฺโตฯ สทฺธาย จรตีติ สทฺธาวเสน ปวตฺตติฯ ปคฺคณฺหนฺโตติ จตุสมฺมปฺปธานวีริเยน ปทหนฺโตฯ อุปฏฺฐาเปนฺโตติ สติยา อารมฺมณํ อุปฏฺฐาเปนฺโตฯ อวิกฺเขปํ กโรนฺโตติ สมาธิวเสน วิกฺเขปํ อกโรนฺโตฯ ปชานนฺโตติ จตุสจฺจปชานนปญฺญาย ปกาเรน ชานนฺโตฯ วิชานนฺโตติ อินฺทฺริยสมฺปยุตฺตชวนปุพฺพงฺคเมน อาวชฺชนวิญฺญาเณน อารมฺมณํ วิชานนฺโตฯ วิญฺญาณจริยายาติ อาวชฺชนวิญฺญาณจริยวเสนฯ เอวํ ปฏิปนฺนสฺสาติ สหชวนาย อินฺทฺริยจริยาย ปฏิปนฺนสฺสฯ กุสลา ธมฺมา อายาเปนฺตีติ สมถวิปสฺสนาวเสน ปวตฺตา กุสลา ธมฺมา ภุสํ ยาเปนฺติ, ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ อายตนจริยายาติ กุสลานํ ธมฺมานํ ภุสํ ยตนจริยาย, ฆฏนจริยาย ปวตฺตนจริยายาติ วุตฺตํ โหติฯ วิเสสมธิคจฺฉตีติ วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน วิเสสํ อธิคจฺฉติฯ ทสฺสนจริยาทโย วุตฺตตฺถาเยวฯ
สทฺธาย วิหรตีติอาทีสุ สทฺธาทิสมงฺคิสฺส อิริยาปถวิหาโร ทฏฺฐพฺโพฯ อนุพุทฺโธติ อนุมานพุทฺธิยาฯ ปฏิวิทฺโธติ ปจฺจกฺขพุทฺธิยาฯ ยสฺมา อธิโมกฺขฏฺฐาทีสุ อนุพุทฺเธสุ ปฏิวิทฺเธสุ จ จาโร จ วิหาโร จ อนุพุทฺโธ โหติ ปฏิวิทฺโธ, ตสฺมา อนุโพธปฏิเวเธสุ อธิโมกฺขฏฺฐาทโย จ นิทฺทิฏฺฐาฯ
เอวํ สทฺธาย จรนฺตนฺติอาทีสุ เอวนฺติ วุตฺตปฺปการํ นิทฺทิสนฺโต ยถาสทฺทสฺส อตฺถํ นิทฺทิสติฯ วิญฺญูติอาทีสุปิ ยถาสภาวํ ชานนฺตีติ วิญฺญูฯ วิญฺญาตํ สภาวํ วิภาเวนฺติ ปากฏํ กโรนฺตีติ วิภาวีฯ อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หิํสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเฐน เมธาวีฯ ญาณคติยา ปณฺฑนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ปณฺฑิตาฯ พุทฺธิสมฺปทาย สมนฺนาคตตฺตา พุทฺธิสมฺปนฺนาฯ สห พฺรหฺมํ จริยํ อุตฺตมํ ปฏิปทํ จรนฺตีติ สพฺรหฺมจาริโนฯ อปโลกนกมฺมาทิจตุพฺพิธํ กมฺมํ เอกโต กรณวเสน เอกํ กมฺมํฯ ตถา ปญฺจวิโธ ปาติโมกฺขุทฺเทโส เอกุทฺเทโสฯ สมา สิกฺขา เอเตสนฺติ สมสิกฺขา, สมสิกฺขานํ ภาโว สมสิกฺขตาฯ สมสิกฺขาตาติปิ ปฐนฺติฯ เยสํ เอกํ กมฺมํ เอโก อุทฺเทโส สมสิกฺขตา, เต สพฺรหฺมจารีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ฌานานี’’ติ ฌานาติ ลิงฺควิปลฺลาโส กโตฯ วิโมกฺขาติ ตโย วา อฏฺฐ วา วิโมกฺขาฯ สมาธีติ สวิตกฺกสวิจารอวิตกฺกวิจารมตฺตอวิตกฺกาวิจารา สมาปตฺติโยติ สุญฺญตานิมิตฺตาปฺปณิหิตาฯ อภิญฺญาโยติ ฉ อภิญฺญาฯ
เอโก อํโส ภาโค, น ทุติโยติ เอกํโส, เอกํสสฺส อตฺถสฺส วจนํ เอกํสวจนํฯ เอวํ เสเสสุปิ โยชนา กาตพฺพาฯ วิเสสโต ปน สมํ, สมนฺตา วา เสติ ปวตฺตตีติ สํสโย, นตฺเถตฺถ สํสโยติ นิสฺสํสโยฯ เอกสฺมิํเยว อนิจฺฉยตา หุตฺวา อิตรมฺปิ กงฺขตีติ กงฺขา, นตฺเถตฺถ กงฺขาติ นิกฺกงฺโขฯ ทฺวิธา ภาโว ทฺเวชฺฌํ, นตฺเถตฺถ ทฺเวชฺฌนฺติ อทฺเวชฺโฌฯ ทฺวิธา เอลยติ กมฺเปตีติ ทฺเวฬฺหกํ, นตฺเถตฺถ ทฺเวฬฺหกนฺติ อทฺเวฬฺหโกฯ นิโยเคน นิยเมน วจนํ นิโยควจนํฯ นิยฺโยควจนนฺติปิ ปฐนฺติฯ อปณฺณกสฺส อวิรทฺธสฺส นิยฺยานิกสฺส อตฺถสฺส วจนํ อปณฺณกวจนํฯ อวตฺถาปนวจนนฺติ นิจฺฉยวจนํฯ สพฺพมฺปิ เหตํ วิจิกิจฺฉาภาวสฺส เววจนํฯ ปิยสฺส อตฺถสฺส สพฺภาวโต วจนํ, ปิยเมวาติ ปิยวจนํฯ ตถา ครุวจนํฯ สห คารเวน ครุภาเวน สคารวํฯ ปติสฺสยนํ ปติสฺสโย ปรํ ครุํ กตฺวา นิสฺสยนํ อปสฺสยนนฺติ อตฺโถฯ ปติสฺสวนํ วา ปติสฺสโว, นิวาตวุตฺติตาย ปรวจนสวนนฺติ อตฺโถฯ อุภยถาปิ ปรเชฏฺฐกภาวสฺเสตํ นามํฯ สห คารเวน วตฺตตีติ สคารวํฯ สห ปติสฺสเยน, ปติสฺสเวน วา วตฺตตีติ สปฺปติสฺสยํฯ ‘‘สปฺปติสฺสว’’นฺติ วา วตฺตพฺเพ ย-การํ, ว-การํ วา โลปํ กตฺวา ‘‘สปฺปติสฺส’’นฺติ วุตฺตํฯ อธิกํ วิสิฏฺฐํ วจนํ อธิวจนํ, สคารวญฺจ ตํ สปฺปติสฺสญฺจาติ สคารวสปฺปติสฺสํ, สคารวสปฺปติสฺสํ อธิวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนํฯ อุภยตฺถาปิ เววจนวิกปฺปนานตฺตวเสน ปุนปฺปุนํ เอตนฺติ วุตฺตํฯ ปตฺโต วา ปาปุณิสฺสติ วาติ ฌานาทีนิเยวาติฯ
ตติยสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. จตุตฺถสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙๘. ปุน กติหากาเรหิ เกนฏฺเฐน ทฏฺฐพฺพานีติ กติหิ อากาเรหิ เกนฏฺเฐน ทฏฺฐพฺพานีติ ทฏฺฐพฺพากาเร จ ทฏฺฐพฺพฏฺฐญฺจ ปุจฺฉติฯ ฉหากาเรหิ เตนฏฺเฐน ทฏฺฐพฺพานีติ ฉหิ อากาเรหิ ทฏฺฐพฺพานิ, เตเนว ฉอาการสงฺขาเตนฏฺเฐน ทฏฺฐพฺพานิฯ อาธิปเตยฺยฏฺเฐนาติ อธิปติภาวฏฺเฐนฯ อาทิวิโสธนฏฺเฐนาติ กุสลานํ ธมฺมานํ อาทิภูตสฺส สีลสฺส วิโสธนฏฺเฐนฯ อธิมตฺตฏฺเฐนาติ พลวฏฺเฐน อธิฏฺฐานฏฺเฐนาติ ปติฏฺฐานฏฺเฐนฯ ปริยาทานฏฺเฐนาติ เขปนฏฺเฐนฯ ปติฏฺฐาปกฏฺเฐนาติ ปติฏฺฐาปนฏฺเฐนฯ
ก. อาธิปเตยฺยฏฺฐนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙๙. อาธิปเตยฺยฏฺฐนิทฺเทเส อสฺสทฺธิยํ ปชหโตติอาทิ เอเกกสฺเสว อินฺทฺริยสฺส ปฏิปกฺขปชหนวจนํ เอกกฺขเณปิ อตฺตโน อตฺตโน ปฏิปกฺขปหานกิจฺจสาธเน อธิปติภาวสาธนตฺถํ วุตฺตํฯ เสสานิ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ ตํสมฺปยุตฺตาเนว วุตฺตานิฯ นานากฺขเณสุ วา เอเกกํ อินฺทฺริยํ ธุรํ กตฺวา ตสฺส ตสฺส ปฏิปกฺขสฺส ตํ ตํ อินฺทฺริยํ เชฏฺฐกํ กตฺวา เสสานิ ตทนฺวยานิ กตฺวา วุตฺตนฺติปิ เวทิตพฺพํฯ กามจฺฉนฺทํ ปชหโตติอาทิ ปน เอกกฺขณวเสเนว วุตฺตํฯ
ข. อาทิวิโสธนฏฺฐนิทฺเทสวณฺณนา
๒๐๐. อาทิวิโสธนฏฺฐนิทฺเทเส อสฺสทฺธิยสํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธีติ อสฺสทฺธิยสฺส นิวารณฏฺเฐน วิรติอตฺเถน สีลมลวิโสธนโต สีลวิสุทฺธิ นามฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส อาทิวิโสธนาติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อุปนิสฺสยวเสน อาทิภูตสฺส สีลสฺส วิโสธนาฯ อิมินาว นเยน เสสานิปิ กามจฺฉนฺทาทิสํวรณมูลกานิ จ อินฺทฺริยานิ เวทิตพฺพานิฯ
ค. อธิมตฺตฏฺฐนิทฺเทสวณฺณนา
๒๐๑. อธิมตฺตฏฺฐนิทฺเทเส สทฺธินฺทฺริยสฺส ภาวนาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชตีติ สทฺธสฺส ปุคฺคลสฺส สทฺธาปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ สุตฺวา วา สทฺธินฺทฺริยภาวนาย อสฺสาทํ ทิสฺวา วา สทฺธินฺทฺริเย กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท ชายติฯ ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชตีติ ฉนฺทชาตตฺตา ทุพฺพลปีติ อุปฺปชฺชติฯ ปีติ อุปฺปชฺชตีติ ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชตีติ ปีติยา ปีณิตตฺตา กายจิตฺตปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติฯ สุขํ อุปฺปชฺชตีติ ปสฺสทฺธกายจิตฺตตฺตา เจตสิกํ สุขํ อุปฺปชฺชติ โอภาโส อุปฺปชฺชตีติ สุเขน อภิสนฺนตฺตา ญาโณภาโส อุปฺปชฺชติฯ สํเวโค อุปฺปชฺชตีติ ญาโณภาเสน วิทิตสงฺขาราทีนวตฺตา สงฺขารปวตฺติยํ สํเวโค อุปฺปชฺชติฯ สํเวเชตฺวา จิตฺตํ สมาทหตีติ สํเวคํ อุปฺปาเทตฺวา เตเนว สํเวเคน จิตฺตํ สมาหิตํ กโรติฯ สาธุกํ ปคฺคณฺหาตีติ ลีนุทฺธตภาวํ โมเจตฺวา สุฏฺฐุ ปคฺคณฺหาติฯ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขตีติ วีริยสฺส สมํ หุตฺวา ปวตฺตตฺตา ปุน วีริยสมตานิโยชเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาวเสน สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขติ นามฯ อุเปกฺขาวเสนาติ สมวาหิตลกฺขณาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย วเสนฯ นานตฺตกิเลเสหีติ วิปสฺสนาย ปฏิปกฺขภูเตหิ นานาสภาเวหิ กิเลเสหิฯ วิโมกฺขวเสนาติ ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺฐาย นานตฺตกิเลเสหิ วิมุจฺจนวเสนฯ วิมุตฺตตฺตาติ นานตฺตกิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตาฯ
เต ธมฺมาติ ฉนฺทาทโย ธมฺมาฯ เอกรสา โหนฺตีติ วิมุตฺติรเสน เอกรสา โหนฺติฯ ภาวนาวเสนาติ เอกรสภาวนาวเสนฯ ตโต ปณีตตเร วิวฏฺฏนฺตีติ เตน การเณน วิปสฺสนารมฺมณโต ปณีตตเร นิพฺพานารมฺมเณ วิวฏฺฏนานุปสฺสนาสงฺขาเตน โคตฺรภุญาเณน ฉนฺทาทโย ธมฺมา นิวตฺตนฺติ, สงฺขารารมฺมณโต อปคนฺตฺวา นิพฺพานารมฺมเณ ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ วิวฏฺฏนาวเสนาติ เอวํ โคตฺรภุขเณ สงฺขารารมฺมณโต วิวฏฺฏนวเสนฯ วิวฏฺฏิตตฺตา ตโต โวสชฺชตีติ มคฺคสมงฺคิปุคฺคโล มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว ทุภโตวุฏฺฐานวเสน วิวฏฺฏิตตฺตา เตเนว การเณน กิเลเส จ ขนฺเธ จ โวสชฺชติฯ โวสชฺชิตตฺตา ตโต นิรุชฺฌนฺตีติ มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว กิเลเส จ ขนฺเธ จ โวสชฺชิตตฺตา เตเนว การเณน กิเลสา จ ขนฺธา จ อนุปฺปตฺตินิโรธวเสน นิรุชฺฌนฺติฯ โวสชฺชิตตฺตาติ จ อาสํสายํ ภูตวจนํ กตํฯ กิเลสนิโรเธ สติ ขนฺธนิโรธสพฺภาวโต จ ขนฺธนิโรโธ วุตฺโตฯ นิโรธวเสนาติ ยถาวุตฺตนิโรธวเสนฯ ตสฺเสว มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ทฺเว โวสคฺเค ทสฺเสตุกาโม นิโรธวเสน ทฺเว โวสคฺคาติอาทิมาหฯ ทฺเวปิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถา เอวฯ อสฺสทฺธิยสฺส ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชตีติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน วิตฺถารโต อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วีริยินฺทฺริยาทิมูลเกสุปิ วาเรสุ เอเสว นโยฯ อิมินาว นเยน อธิฏฺฐานฏฺฐนิทฺเทโสปิ วิตฺถารโต เวทิตพฺโพฯ เกวลญฺเหตฺถ อธิฏฺฐาตีติ วิเสโส, ปติฏฺฐาตีติ อตฺโถฯ
ฆ-ง. ปริยาทานฏฺฐปติฏฺฐาปกฏฺฐนิทฺเทสวณฺณนา
๒๐๒-๒๐๓. ปริยาทานฏฺฐนิทฺเทเส ปริยาทิยตีติ เขเปติฯ ปติฏฺฐาปกฏฺฐนิทฺเทเส สทฺโธ สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺเข ปติฏฺฐาเปตีติ สทฺธาสมฺปนฺโน ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา’’ติ อธิมุจฺจนฺโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺเข ปติฏฺฐาเปติฯ อิมินา ปุคฺคลวิเสเสน อินฺทฺริยภาวนาวิเสโส นิทฺทิฏฺโฐฯ สทฺธสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺเข ปติฏฺฐาเปตีติ สทฺธาสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส สทฺธินฺทฺริยํ ตํเยว สทฺธํ ปติฏฺฐาเปติฯ ตถา อธิมุจฺจนฺตํ อธิโมกฺเข ปติฏฺฐาเปตีติฯ อิมินา อินฺทฺริยภาวนาวิเสเสน ปุคฺคลวิเสโส นิทฺทิฏฺโฐฯ เอวํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหนฺโต ปคฺคเห ปติฏฺฐาเปติ, สติํ อุปฏฺฐาเปนฺโต อุปฏฺฐาเน ปติฏฺฐาเปติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต อวิกฺเขเป ปติฏฺฐาเปติ, อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ปสฺสนฺโต ทสฺสเน ปติฏฺฐาเปตีติ เสเสสุปิ โยชนา เวทิตพฺพาฯ โยคาวจโรติ สมถโยเค, วิปสฺสนาโยเค วา อวจรตีติ โยคาวจโรฯ อวจรตีติ ปวิสิตฺวา จรตีติฯ
จตุตฺถสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. อินฺทฺริยสโมธานวณฺณนา
๒๐๔. อิทานิ สมาธิํ ภาวยโต วิปสฺสนํ ภาวยโต จ อินฺทฺริยสโมธานํ ทสฺเสตุกาโม ปฐมํ ตาว อุปฏฺฐานโกสลฺลปฺปเภทํ นิทฺทิสิตุํ ปุถุชฺชโน สมาธิํ ภาเวนฺโตติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปุถุชฺชโน สมาธิํ ภาเวนฺโตติ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาเวนฺโตฯ เสกฺขสฺส วีตราคสฺส จ ปน โลกุตฺตโรปิ สมาธิ ลพฺภติฯ อาวชฺชิตตฺตาติ กสิณาทินิมิตฺตสฺส อาวชฺชิตตฺตา, กสิณาทิปริกมฺมํ กตฺวา ตตฺถ อุปฺปาทิตนิมิตฺตตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ อารมฺมณูปฏฺฐานกุสโลติ ตสฺส อุปฺปาทิตสฺส นิมิตฺตสฺเสว อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ สมถนิมิตฺตูปฏฺฐานกุสโลติ อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ อุทฺธเต จิตฺเต ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคภาวนาวเสน จิตฺโตปสมนิมิตฺตสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ ปคฺคหนิมิตฺตูปฏฺฐานกุสโลติ อติสิถิลวีริยตาทีหิ ลีเน จิตฺเต ธมฺมวิจยวีริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคภาวนาวเสน จิตฺตปคฺคหนิมิตฺตสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ อวิกฺเขปูปฏฺฐานกุสโลติ โอภาสูปฏฺฐานกุสโลติ อฏฺฐ สํเวควตฺถูนิ นาม ชาติชราพฺยาธิมรณานิ จตฺตาริ, อปายทุกฺขํ ปญฺจมํ, อตีเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺฐิมูลกํ ทุกฺขนฺติฯ สมฺปหํสนูปฏฺฐานกุสโลติ อุปสมสุขานธิคเมน นิรสฺสาเท จิตฺเต อุเปกฺขูปฏฺฐานกุสโลติ อุทฺธตาทิโทสวิรหิเต จิตฺเต นิคฺคหปคฺคหาทีสุ พฺยาปาราภาวกรเณน อุเปกฺขาย อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ เสกฺโขติ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขตีติ เสกฺโขฯ เอกตฺตูปฏฺฐานกุสโลติ สกฺกายทิฏฺฐาทีนํ ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมาทิโน เอกตฺตสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ
วีตราโคติ สพฺพโส ปหีนราคตฺตา วีตราโค ขีณาสโวฯ ญาณูปฏฺฐานกุสโลติ อรหา ธมฺเมสุ วิคตสมฺโมหตฺตา ตตฺถ ตตฺถ อสมฺโมหญาณสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ วิมุตฺตูปฏฺฐานกุสโลติ อรหตฺตผลวิมุตฺติยา อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ วิมุตฺตีติ หิ สพฺพกิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา อรหตฺตผลวิมุตฺติ อธิปฺเปตาฯ
๒๐๕. วิปสฺสนาภาวนาย อุปฏฺฐานานุปฏฺฐาเนสุ อนิจฺจโตติอาทีนิ นิจฺจโตติอาทีนิ จ สีลกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ ปาฐโต ปน ‘‘อายูหนานุปฏฺฐานกุสโล วิปริณามูปฏฺฐานกุสโล อนิมิตฺตูปฏฺฐานกุสโล นิมิตฺตานุปฏฺฐานกุสโล อปฺปณิหิตูปฏฺฐานกุสโล ปณิธิอนุปฏฺฐานกุสโล อภินิเวสานุปฏฺฐานกุสโล’’ติ เอเตสุ สามิวจเนน สมาสปทจฺเฉโท กาตพฺโพฯ เสเสสุ ปน นิสฺสกฺกวจเนน ปาโฐฯ
๒๐๖. สุญฺญตูปฏฺฐานกุสโลติ ปเนตฺถ สุญฺญโต อุปฏฺฐานกุสโลติ วา สุญฺญตาย อุปฏฺฐานกุสโลติ วา ปทจฺเฉโท กาตพฺโพฯ ยสฺมา ปน นิพฺพิทาวิราคนิโรธปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนา ยถาภูตญาณทสฺสนํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา วิวฏฺฏนานุปสฺสนาติ อิมา อฏฺฐ มหาวิปสฺสนา ญาณูปฏฺฐานกุสโลติ เสกฺโข วิปสฺสนูปกฺกิเลสานํ อภาวโต วิปสฺสนาภาวนาย ญาณสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ สมาธิภาวนาย ปน นิกนฺติสพฺภาวโต ญาณูปฏฺฐาเน กุสโลติ น วุตฺโตฯ
วิสญฺโญคูปฏฺฐานกุสโลติ ‘‘กามโยควิสญฺโญโค ภวโยควิสญฺโญโค ทิฏฺฐิโยควิสญฺโญโค อวิชฺชาโยควิสญฺโญโค’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๑๒) จตุธา วุตฺตสฺส วิสญฺโญคสฺส อุปฏฺฐาเน สญฺโญคานุปฏฺฐานกุสโลติ กามโยคภวโยคทิฏฺฐิโยคาวิชฺชาโยควเสน จตุธา วุตฺตสฺส สญฺโญคสฺส อนุปฏฺฐาเน กุสโลฯ นิโรธูปฏฺฐานกุสโลติ ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน นิพฺพานนินฺนํ จิตฺตํ โหติ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ วิเวกฏฺฐํ เนกฺขมฺมาภิรตํ พฺยนฺตีภูตํ สพฺพโส อาสวฏฺฐานิเยหิ ธมฺเมหี’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๙๐; ปฏิ. ม. ๒.๔๔ อตฺถโต สมานํ) วุตฺตขีณาสวพลวเสน นิพฺพานนินฺนจิตฺตตฺตา ขีณาสโวว นิโรธสงฺขาตสฺส นิพฺพานสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ
อารมฺมณูปฏฺฐานกุสลวเสนาติอาทีสุ กุสลนฺติ ญาณํฯ ญาณมฺปิ หิ กุสลปุคฺคลโยคโต กุสลํ ยถา ปณฺฑิตปุคฺคลโยคโต ‘‘ปณฺฑิตา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๑๐๓)ฯ ตสฺมา โกสลฺลวเสนาติ อตฺโถฯ
๒๐๗. อิทานิ จตุสฏฺฐิยา อากาเรหีติอาทิ ญาณกถายํ (ปฏิ. ม. ๑.๑๐๗) วุตฺตมฺปิ อินฺทฺริยกถาสมฺพนฺเธน อิธาเนตฺวา วุตฺตํฯ ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ
๒๐๘. ปุน น ตสฺส อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจีติอาทิมาหฯ ตตฺถ สมนฺตจกฺขูติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสนาติอาทินา ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อวิโยคิตํ ทสฺเสติฯ สทฺทหนฺโต ปคฺคณฺหาตีติอาทีหิ เอเกกินฺทฺริยมูลเกหิ ปญฺจหิ จตุกฺเกหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นินฺนปโยคกาเล วา มคฺคกฺขเณ วา เอกรสภาวํ อญฺญมญฺญปจฺจยภาวญฺจ ทสฺเสติฯ สทฺทหิตตฺตา ปคฺคหิตนฺติอาทีหิ เอเกกินฺทฺริยมูลเกหิ ปญฺจหิ จตุกฺเกหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิพฺพตฺติกาเล วา ผลกาเล วา เอกรสภาวํ อญฺญมญฺญปจฺจยภาวญฺจ ทสฺเสติฯ ปุน พุทฺธจกฺขุสมฺพนฺเธน อินฺทฺริยวิธานํ วตฺตุกาโม ยํ พุทฺธจกฺขูติอาทิมาห พุทฺธจกฺขูติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ อาสยานุสยญาณญฺจฯ พุทฺธญาณนฺติ จ อิทํ ตเทว ทฺวยํ, เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมวาติฯ
อินฺทฺริยสโมธานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺค-อฏฺฐกถาย
อินฺทฺริยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ