ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
ขุทฺทกนิกาเย
ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิ
๑. มหาวคฺโค
มาติกา
๑. โสตาวธาเน ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ
๒. สุตฺวาน สํวเร ปญฺญา สีลมเย ญาณํฯ
๓. สํวริตฺวา สมาทหเน ปญฺญา สมาธิภาวนามเย ญาณํฯ
๔. ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ
๕. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํฯ
๖. ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วิปริณามานุปสฺสเน ปญฺญา อุทยพฺพยานุปสฺสเน ญาณํฯ
๗. อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ภงฺคานุปสฺสเน ปญฺญา วิปสฺสเน ญาณํฯ
๘. ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ
๙. มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ
๑๐. พหิทฺธา วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา โคตฺรภุญาณํฯ
๑๑. ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํฯ
๑๒. ปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิ ปญฺญา ผเล ญาณํ ฯ
๑๓. ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ฉินฺนมนุปสฺสเน (สฺยา.), ฉินฺนวฏฺฏมนุปสฺสเน (สี. อฏฺฐ.) ปญฺญา วิมุตฺติญาณํฯ
๑๔. ตทา สมุทาคเต สมุปาคเต (สฺยา.) ธมฺเม ปสฺสเน ปญฺญา ปจฺจเวกฺขเณ ญาณํฯ
๑๕. อชฺฌตฺตววตฺถาเน ปญฺญา วตฺถุนานตฺเต ญาณํฯ
๑๖. พหิทฺธาววตฺถาเน ปญฺญา โคจรนานตฺเต ญาณํฯ
๑๗. จริยาววตฺถาเน ปญฺญา จริยานานตฺเต ญาณํฯ
๑๘. จตุธมฺมววตฺถาเน ปญฺญา ภูมินานตฺเต ญาณํฯ
๑๙. นวธมฺมววตฺถาเน ปญฺญา ธมฺมนานตฺเต ญาณํฯ
๒๐. อภิญฺญาปญฺญา ญาตฏฺเฐ ญาณํฯ
๒๑. ปริญฺญาปญฺญา ตีรณฏฺเฐ ญาณํฯ
๒๒. ปหาเน ปญฺญา ปริจฺจาคฏฺเฐ ญาณํฯ
๒๓. ภาวนาปญฺญา เอกรสฏฺเฐ ญาณํฯ
๒๔. สจฺฉิกิริยาปญฺญา ผสฺสนฏฺเฐ ผุสนฏฺเฐ (ก.) ญาณํฯ
๒๕. อตฺถนานตฺเต ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํฯ
๒๖. ธมฺมนานตฺเต ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํฯ
๒๗. นิรุตฺตินานตฺเต ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํฯ
๒๘. ปฏิภานนานตฺเต ปญฺญา ปฏิภาณนานตฺเต (สฺยา.) ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํฯ
๒๙. วิหารนานตฺเต ปญฺญา วิหารฏฺเฐ ญาณํฯ
๓๐. สมาปตฺตินานตฺเต ปญฺญา สมาปตฺตฏฺเฐ ญาณํฯ
๓๑. วิหารสมาปตฺตินานตฺเต ปญฺญา วิหารสมาปตฺตฏฺเฐ ญาณํฯ
๓๒. อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตา อาสวสมุจฺเฉเท ปญฺญา อานนฺตริกสมาธิมฺหิ ญาณํฯ
๓๓. ทสฺสนาธิปเตยฺยํ สนฺโต จ วิหาราธิคโม ปณีตาธิมุตฺตตา ปญฺญา อรณวิหาเร ญาณํฯ
๓๔. ทฺวีหิ พเลหิ สมนฺนาคตตฺตา ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา โสฬสหิ ญาณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ วสิภาวตา ปญฺญา นิโรธสมาปตฺติยา ญาณํฯ
๓๕. สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทาเน ปญฺญา ปรินิพฺพาเน ญาณํฯ
๓๖. สพฺพธมฺมานํ สมฺมา สมุจฺเฉเท นิโรเธ จ อนุปฏฺฐานตา ปญฺญา สมสีสฏฺเฐ ญาณํฯ
๓๗. ปุถุนานตฺตเตชปริยาทาเน ปญฺญา สลฺเลขฏฺเฐ ญาณํฯ
๓๘. อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํฯ
๓๙. นานาธมฺมปฺปกาสนตา ปญฺญา อตฺถสนฺทสฺสเน ญาณํฯ
๔๐. สพฺพธมฺมานํ เอกสงฺคหตานานตฺเตกตฺตปฏิเวเธ ปญฺญา ทสฺสนวิสุทฺธิญาณํฯ
๔๑. วิทิตตฺตา ปญฺญา ขนฺติญาณํฯ
๔๒. ผุฏฺฐตฺตา ปญฺญา ปริโยคาหเณ ปริโยคาหเน (สฺยา.) ญาณํฯ
๔๓. สโมทหเน ปญฺญา ปเทสวิหาเร ญาณํฯ
๔๔. อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํฯ
๔๕. นานตฺเต ปญฺญา เจโตวิวฏฺเฏ ญาณํฯ
๔๖. อธิฏฺฐาเน ปญฺญา จิตฺตวิวฏฺเฏ ญาณํฯ
๔๗. สุญฺญเต ปญฺญา ญาณวิวฏฺเฏ ญาณํฯ
๔๘. โวสคฺเค โวสฺสคฺเค (พหูสุ) ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํฯ
๔๙. ตถฏฺเฐ ปญฺญา สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณํฯ
๕๐. กายมฺปิ จิตฺตมฺปิ เอกววตฺถานตา สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ อธิฏฺฐานวเสน อิชฺฌนฏฺเฐ ปญฺญา อิทฺธิวิเธ ญาณํฯ
๕๑. วิตกฺกวิปฺผารวเสน นานตฺเตกตฺตสทฺทนิมิตฺตานํ ปริโยคาหเณ ปญฺญา โสตธาตุวิสุทฺธิญาณํฯ
๕๒. ติณฺณนฺนํ จิตฺตานํ วิปฺผารตฺตา อินฺทฺริยานํ ปสาทวเสน นานตฺเตกตฺตวิญฺญาณจริยา ปริโยคาหเณ ปญฺญา เจโตปริยญาณํฯ
๕๓. ปจฺจยปฺปวตฺตานํ ธมฺมานํ นานตฺเตกตฺตกมฺมวิปฺผารวเสน ปริโยคาหเณ ปญฺญา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํฯ
๕๔. โอภาสวเสน นานตฺเตกตฺตรูปนิมิตฺตานํ ทสฺสนฏฺเฐ ปญฺญา ทิพฺพจกฺขุญาณํฯ
๕๕. จตุสฏฺฐิยา อากาเรหิ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ วสีภาวตา ปญฺญา อาสวานํ ขเย ญาณํฯ
๕๖. ปริญฺญฏฺเฐ ปญฺญา ทุกฺเข ญาณํฯ
๕๗. ปหานฏฺเฐ ปญฺญา สมุทเย ญาณํฯ
๕๘. สจฺฉิกิริยฏฺเฐ ปญฺญา นิโรเธ ญาณํฯ
๕๙. ภาวนฏฺเฐ ปญฺญา มคฺเค ญาณํฯ
๖๐. ทุกฺเข ญาณํฯ
๖๑. ทุกฺขสมุทเย ญาณํฯ
๖๒. ทุกฺขนิโรเธ ญาณํฯ
๖๓. ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํฯ
๖๔. อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํฯ
๖๕. ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํฯ
๖๖. นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํฯ
๖๗. ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํฯ
๖๘. อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ญาณํฯ
๖๙. สตฺตานํ อาสยานุสเย ญาณํฯ
๗๐. ยมกปาฏิหีเร ญาณํฯ
๗๑. มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณํฯ
๗๒. สพฺพญฺญุตญาณํฯ
๗๓. อนาวรณญาณํ ฯ
อิมานิ เตสตฺตติ ญาณานิฯ อิเมสํ เตสตฺตติยา ญาณานํ สตฺตสฏฺฐิ ญาณานิ สาวกสาธารณานิ; ฉ ญาณานิ อสาธารณานิ สาวเกหิฯ
มาติกา นิฏฺฐิตาฯ
๑. ญาณกถา
๑. สุตมยญาณนิทฺเทโส
๑. กถํ โสตาวธาเน ปญฺญา สุตมเย ญาณํ?
‘‘อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ
‘‘อิเม ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ
‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ
‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ
‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ
‘‘อิเม ธมฺมา หานภาคิยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ
‘‘อิเม ธมฺมา ฐิติภาคิยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ
‘‘อิเม ธมฺมา วิเสสภาคิยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ
‘‘อิเม ธมฺมา นิพฺเพธภาคิยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ
‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ
‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ
‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ
‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ
‘‘อิทํ ทุกฺขสมุทยํ ทุกฺขสมุทโย (สฺยา.) อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ
‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธํ ทุกฺขนิโรโธ (สฺยา.) อฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพา อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ
‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ
๒. กถํ ‘‘อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํ?
เอโก ธมฺโม อภิญฺเญยฺโย – สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกาฯ ทฺเว ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา – ทฺเว ธาตุโยฯ ตโย ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา – ติสฺโส ธาตุโยฯ จตฺตาโร ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา – จตฺตาริ อริยสจฺจานิฯ ปญฺจ ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา – ปญฺจ วิมุตฺตายตนานิฯ ฉ ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา – ฉ อนุตฺตริยานิฯ สตฺต ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา – สตฺต นิทฺทสวตฺถูนิฯ อฏฺฐ ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา – อฏฺฐ อภิภายตนานิฯ นว ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา – นว อนุปุพฺพวิหาราฯ ทส ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา – ทส นิชฺชรวตฺถูนิฯ
๓. ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อภิญฺเญยฺยํฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อภิญฺเญยฺยํ? จกฺขุ จกฺขุํ (สฺยา. ก.), ภิกฺขเว, อภิญฺเญยฺยํ; รูปา อภิญฺเญยฺยา; จกฺขุวิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํ; จกฺขุสมฺผสฺโส อภิญฺเญยฺโย; ยมฺปิทํ ยมิทํ (ก.) สํ. นิ. ๔.๕๒ ปสฺสิตพฺโพ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อภิญฺเญยฺยํฯ โสตํ อภิญฺเญยฺยํ; สทฺทา อภิญฺเญยฺยา…เป.… ฆานํ อภิญฺเญยฺยํ; คนฺธา อภิญฺเญยฺยา… ชิวฺหา อภิญฺเญยฺยา; รสา อภิญฺเญยฺยา… กาโย อภิญฺเญยฺโย; โผฏฺฐพฺพา อภิญฺเญยฺยา… มโน อภิญฺเญยฺโย; ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา; มโนวิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํ, มโนสมฺผสฺโส อภิญฺเญยฺโย; ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อภิญฺเญยฺยํฯ’’
รูปํ อภิญฺเญยฺยํ; เวทนา อภิญฺเญยฺยา; สญฺญา อภิญฺเญยฺยา; สงฺขารา อภิญฺเญยฺยา; วิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํฯ
จกฺขุ อภิญฺเญยฺยํ; โสตํ อภิญฺเญยฺยํ; ฆานํ อภิญฺเญยฺยํ; ชิวฺหา อภิญฺเญยฺยา; กาโย อภิญฺเญยฺโย; มโน อภิญฺเญยฺโยฯ รูปา อภิญฺเญยฺยา; สทฺทา อภิญฺเญยฺยา; คนฺธา อภิญฺเญยฺยา; รสา อภิญฺเญยฺยา; โผฏฺฐพฺพา อภิญฺเญยฺยา; ธมฺมา อภิญฺเญยฺยาฯ จกฺขุวิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํ; โสตวิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํ; ฆานวิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํ; ชิวฺหาวิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํ; กายวิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํ; มโนวิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํฯ จกฺขุสมฺผสฺโส อภิญฺเญยฺโย ; โสตสมฺผสฺโส อภิญฺเญยฺโย; ฆานสมฺผสฺโส อภิญฺเญยฺโย; ชิวฺหาสมฺผสฺโส อภิญฺเญยฺโย; กายสมฺผสฺโส อภิญฺเญยฺโย; มโนสมฺผสฺโส อภิญฺเญยฺโย; จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา อภิญฺเญยฺยา; โสตสมฺผสฺสชา เวทนา อภิญฺเญยฺยา; ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา อภิญฺเญยฺยา ; ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา อภิญฺเญยฺยา; กายสมฺผสฺสชา เวทนา อภิญฺเญยฺยา; มโนสมฺผสฺสชา เวทนา อภิญฺเญยฺยาฯ รูปสญฺญา อภิญฺเญยฺยา; สทฺทสญฺญา อภิญฺเญยฺยา; คนฺธสญฺญา อภิญฺเญยฺยา ; รสสญฺญา อภิญฺเญยฺยา; โผฏฺฐพฺพสญฺญา อภิญฺเญยฺยา; ธมฺมสญฺญา อภิญฺเญยฺยาฯ รูปสญฺเจตนา อภิญฺเญยฺยา; สทฺทสญฺเจตนา อภิญฺเญยฺยา; คนฺธสญฺเจตนา อภิญฺเญยฺยา; รสสญฺเจตนา อภิญฺเญยฺยา; โผฏฺฐพฺพสญฺเจตนา อภิญฺเญยฺยา; ธมฺมสญฺเจตนา อภิญฺเญยฺยาฯ รูปตณฺหา อภิญฺเญยฺยา; สทฺทตณฺหา อภิญฺเญยฺยา; คนฺธตณฺหา อภิญฺเญยฺยา; รสตณฺหา อภิญฺเญยฺยา; โผฏฺฐพฺพตณฺหา อภิญฺเญยฺยา; ธมฺมตณฺหา อภิญฺเญยฺยาฯ รูปวิตกฺโก อภิญฺเญยฺโย; สทฺทวิตกฺโก อภิญฺเญยฺโย; คนฺธวิตกฺโก อภิญฺเญยฺโย; รสวิตกฺโก อภิญฺเญยฺโย; โผฏฺฐพฺพวิตกฺโก อภิญฺเญยฺโย; ธมฺมวิตกฺโก อภิญฺเญยฺโยฯ รูปวิจาโร อภิญฺเญยฺโย; สทฺทวิจาโร อภิญฺเญยฺโย ; คนฺธวิจาโร อภิญฺเญยฺโย; รสวิจาโร อภิญฺเญยฺโย; โผฏฺฐพฺพวิจาโร อภิญฺเญยฺโย; ธมฺมวิจาโร อภิญฺเญยฺโยฯ
๔. ปถวีธาตุ อภิญฺเญยฺยา; อาโปธาตุ อภิญฺเญยฺยา; เตโชธาตุ อภิญฺเญยฺยา; วาโยธาตุ อภิญฺเญยฺยา; อากาสธาตุ อภิญฺเญยฺยา; วิญฺญาณธาตุ อภิญฺเญยฺยาฯ
ปถวีกสิณํ อภิญฺเญยฺยํ; อาโปกสิณํ อภิญฺเญยฺยํ; เตโชกสิณํ อภิญฺเญยฺยํ; วาโยกสิณํ อภิญฺเญยฺยํ; นีลกสิณํ อภิญฺเญยฺยํ; ปีตกสิณํ อภิญฺเญยฺยํ; โลหิตกสิณํ อภิญฺเญยฺยํ; โอทาตกสิณํ อภิญฺเญยฺยํ; อากาสกสิณํ อภิญฺเญยฺยํ; วิญฺญาณกสิณํ อภิญฺเญยฺยํฯ
เกสา อภิญฺเญยฺยา; โลมา อภิญฺเญยฺยา; นขา อภิญฺเญยฺยา; ทนฺตา อภิญฺเญยฺยา; ตโจ อภิญฺเญยฺโย, มํสํ อภิญฺเญยฺยํ; นฺหารู นหารู (สฺยา.) อภิญฺเญยฺยา; อฏฺฐี อภิญฺเญยฺยา; อฏฺฐิมิญฺชา อภิญฺเญยฺยา อฏฺฐิมญฺชํ อภิญฺเญยฺยํ (สฺยา. ก.); วกฺกํ อภิญฺเญยฺยํ; หทยํ อภิญฺเญยฺยํ; ยกนํ อภิญฺเญยฺยํ; กิโลมกํ อภิญฺเญยฺยํ; ปิหกํ อภิญฺเญยฺยํ; ปปฺผาสํ อภิญฺเญยฺยํ; อนฺตํ อภิญฺเญยฺยํ อนฺตคุณํ อภิญฺเญยฺยํ; อุทริยํ อภิญฺเญยฺยํ; กรีสํ อภิญฺเญยฺยํ; ปิตฺตํ อภิญฺเญยฺยํ; เสมฺหํ อภิญฺเญยฺยํ; ปุพฺโพ อภิญฺเญยฺโย; โลหิตํ อภิญฺเญยฺยํ; เสโท อภิญฺเญยฺโย; เมโท อภิญฺเญยฺโย; อสฺสุ อภิญฺเญยฺยํ; วสา อภิญฺเญยฺยา; เขโฬ อภิญฺเญยฺโย; สิงฺฆาณิกา อภิญฺเญยฺยา; ลสิกา อภิญฺเญยฺยา; มุตฺตํ อภิญฺเญยฺยํ; มตฺถลุงฺคํ อภิญฺเญยฺยํฯ
จกฺขายตนํ อภิญฺเญยฺยํ; รูปายตนํ อภิญฺเญยฺยํฯ โสตายตนํ อภิญฺเญยฺยํ; สทฺทายตนํ อภิญฺเญยฺยํ ฯ ฆานายตนํ อภิญฺเญยฺยํ; คนฺธายตนํ อภิญฺเญยฺยํฯ ชิวฺหายตนํ อภิญฺเญยฺยํ; รสายตนํ อภิญฺเญยฺยํฯ กายายตนํ อภิญฺเญยฺยํ; โผฏฺฐพฺพายตนํ อภิญฺเญยฺยํฯ มนายตนํ อภิญฺเญยฺยํ; ธมฺมายตนํ อภิญฺเญยฺยํฯ
จกฺขุธาตุ อภิญฺเญยฺยา; รูปธาตุ อภิญฺเญยฺยา; จกฺขุวิญฺญาณธาตุ อภิญฺเญยฺยาฯ โสตธาตุ อภิญฺเญยฺยา; สทฺทธาตุ อภิญฺเญยฺยา; โสตวิญฺญาณธาตุ อภิญฺเญยฺยาฯ ฆานธาตุ อภิญฺเญยฺยา; คนฺธธาตุ อภิญฺเญยฺยา; ฆานวิญฺญาณธาตุ อภิญฺเญยฺยาฯ ชิวฺหาธาตุ อภิญฺเญยฺยา ; รสธาตุ อภิญฺเญยฺยา; ชิวฺหาวิญฺญาณธาตุ อภิญฺเญยฺยาฯ กายธาตุ อภิญฺเญยฺยา; โผฏฺฐพฺพธาตุ อภิญฺเญยฺยา; กายวิญฺญาณธาตุ อภิญฺเญยฺยาฯ มโนธาตุ อภิญฺเญยฺยา; ธมฺมธาตุ อภิญฺเญยฺยา; มโนวิญฺญาณธาตุ อภิญฺเญยฺยาฯ
จกฺขุนฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; โสตินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; ฆานินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; ชิวฺหินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; กายินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; มนินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; ชีวิตินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; อิตฺถินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; ปุริสินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; สุขินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; ทุกฺขินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; โสมนสฺสินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; โทมนสฺสินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; อุเปกฺขินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; สทฺธินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; วีริยินฺทฺริยํ วิริยินฺทฺริยํ (สฺยา.) อภิญฺเญยฺยํ; สตินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; สมาธินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; ปญฺญินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; อญฺญินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; อญฺญาตาวินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํฯ
๕. กามธาตุ อภิญฺเญยฺยา; รูปธาตุ อภิญฺเญยฺยา; อรูปธาตุ อภิญฺเญยฺยาฯ กามภโว อภิญฺเญยฺโย; รูปภโว อภิญฺเญยฺโย ; อรูปภโว อภิญฺเญยฺโยฯ สญฺญาภโว อภิญฺเญยฺโย; อสญฺญาภโว อภิญฺเญยฺโย; เนวสญฺญานาสญฺญาภโว อภิญฺเญยฺโยฯ เอกโวการภโว อภิญฺเญยฺโย; จตุโวการภโว อภิญฺเญยฺโย; ปญฺจโวการภโว อภิญฺเญยฺโยฯ
๖. ปฐมํ ฌานํ ปฐมชฺฌานํ (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ ฐาเนสุ อภิญฺเญยฺยํ; ทุติยํ ฌานํ อภิญฺเญยฺยํ; ตติยํ ฌานํ อภิญฺเญยฺยํ; จตุตฺถํ ฌานํ อภิญฺเญยฺยํฯ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ อภิญฺเญยฺยา; กรุณาเจโตวิมุตฺติ อภิญฺเญยฺยา; มุทิตาเจโตวิมุตฺติ อภิญฺเญยฺยา; อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺติ อภิญฺเญยฺยาฯ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยาฯ
อวิชฺชา อภิญฺเญยฺยา; สงฺขารา อภิญฺเญยฺยา; วิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํ; นามรูปํ อภิญฺเญยฺยํ; สฬายตนํ อภิญฺเญยฺยํ; ผสฺโส อภิญฺเญยฺโย; เวทนา อภิญฺเญยฺยา; ตณฺหา อภิญฺเญยฺยา; อุปาทานํ อภิญฺเญยฺยํ; ภโว อภิญฺเญยฺโย; ชาติ อภิญฺเญยฺยา; ชรามรณํ อภิญฺเญยฺยํฯ
๗. ทุกฺขํ อภิญฺเญยฺยํ; ทุกฺขสมุทโย อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิญฺเญยฺยาฯ รูปํ อภิญฺเญยฺยํ; รูปสมุทโย อภิญฺเญยฺโย; รูปนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; รูปนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิญฺเญยฺยาฯ เวทนา อภิญฺเญยฺยา…เป.… สญฺญา อภิญฺเญยฺยา…เป.… สงฺขารา อภิญฺเญยฺยา…เป.… วิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํฯ จกฺขุ อภิญฺเญยฺยํ…เป.… ชรามรณํ อภิญฺเญยฺยํ; ชรามรณสมุทโย อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิญฺเญยฺยาฯ
ทุกฺขสฺส ปริญฺญฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสมุทยสฺส ปหานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ รูปสฺส ปริญฺญฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; รูปสมุทยสฺส ปหานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; รูปนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; รูปนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขารานํ… วิญฺญาณสฺส… จกฺขุสฺส…เป.… ชรามรณสฺส ปริญฺญฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณสมุทยสฺส ปหานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ
ทุกฺขสฺส ปริญฺญาปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสมุทยสฺส ปหานปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนาปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ รูปสฺส ปริญฺญาปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; รูปสมุทยสฺส ปหานปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; รูปนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; รูปนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนาปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขารานํ… วิญฺญาณสฺส… จกฺขุสฺส…เป.… ชรามรณสฺส ปริญฺญาปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณสมุทยสฺส ปหานปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนาปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ
๘. ทุกฺขํ อภิญฺเญยฺยํ; ทุกฺขสมุทโย อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสฺส สมุทยนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสฺส ฉนฺทราคนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสฺส อสฺสาโท อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสฺส อาทีนโว อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ อภิญฺเญยฺยํฯ รูปํ อภิญฺเญยฺยํ; รูปสมุทโย อภิญฺเญยฺโย; รูปนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; รูปสฺส สมุทยนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; รูปสฺส ฉนฺทราคนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; รูปสฺส อสฺสาโท อภิญฺเญยฺโย; รูปสฺส อาทีนโว อภิญฺเญยฺโย; รูปสฺส นิสฺสรณํ อภิญฺเญยฺยํฯ เวทนา อภิญฺเญยฺยา…เป.… สญฺญา อภิญฺเญยฺยา… สงฺขารา อภิญฺเญยฺยา… วิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํ… จกฺขุ อภิญฺเญยฺยํ…เป.… ชรามรณํ อภิญฺเญยฺยํ; ชรามรณสมุทโย อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณสฺส สมุทยนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณสฺส ฉนฺทราคนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณสฺส อสฺสาโท อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณสฺส อาทีนโว อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณสฺส นิสฺสรณํ อภิญฺเญยฺยํฯ
ทุกฺขํ อภิญฺเญยฺยํ; ทุกฺขสมุทโย อภิญฺเญยฺโย ; ทุกฺขนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิญฺเญยฺยา; ทุกฺขสฺส อสฺสาโท อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสฺส อาทีนโว อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ อภิญฺเญยฺยํฯ รูปํ อภิญฺเญยฺยํ; รูปสมุทโย อภิญฺเญยฺโย; รูปนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; รูปนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิญฺเญยฺยา; รูปสฺส อสฺสาโท อภิญฺเญยฺโย; รูปสฺส อาทีนโว อภิญฺเญยฺโย; รูปสฺส นิสฺสรณํ อภิญฺเญยฺยํฯ เวทนา อภิญฺเญยฺยา…เป.… สญฺญา อภิญฺเญยฺยา… สงฺขารา อภิญฺเญยฺยา… วิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํ… จกฺขุ อภิญฺเญยฺยํ…เป.… ชรามรณํ อภิญฺเญยฺยํ; ชรามรณสมุทโย อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิญฺเญยฺยา; ชรามรณสฺส อสฺสาโท อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณสฺส อาทีนโว อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณสฺส นิสฺสรณํ อภิญฺเญยฺยํฯ
๙. อนิจฺจานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ทุกฺขานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; อนตฺตานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; นิพฺพิทานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; วิราคานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; นิโรธานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยาฯ รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; รูเป อนตฺตานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; รูเป นิพฺพิทานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; รูเป วิราคานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; รูเป นิโรธานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยาฯ เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ชรามรเณ ทุกฺขานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ชรามรเณ อนตฺตานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ชรามรเณ นิพฺพิทานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ชรามรเณ วิราคานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา ; ชรามรเณ นิโรธานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยาฯ
๑๐. อุปฺปาโท อภิญฺเญยฺโย; ปวตฺตํ อภิญฺเญยฺยํ; นิมิตฺตํ อภิญฺเญยฺยํ; อายูหนา อายุหนา (สฺยา.) เอวมุปริปิ อภิญฺเญยฺยา; ปฏิสนฺธิ อภิญฺเญยฺยา; คติ อภิญฺเญยฺยา; นิพฺพตฺติ อภิญฺเญยฺยา; อุปปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; ชาติ อภิญฺเญยฺยา; ชรา อภิญฺเญยฺยา; พฺยาธิ อภิญฺเญยฺโย , มรณํ อภิญฺเญยฺยํ; โสโก อภิญฺเญยฺโย; ปริเทโว อภิญฺเญยฺโย; อุปายาโส อภิญฺเญยฺโยฯ
อนุปฺปาโท อภิญฺเญยฺโย; อปฺปวตฺตํ อภิญฺเญยฺยํ; อนิมิตฺตํ อภิญฺเญยฺยํ; อนายูหนา อนายุหนา (สฺยา.) เอวมุปริปิ อภิญฺเญยฺยา; อปฺปฏิสนฺธิ อภิญฺเญยฺยา; อคติ อภิญฺเญยฺยา; อนิพฺพตฺติ อภิญฺเญยฺยา; อนุปปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; อชาติ อภิญฺเญยฺยา; อชรา อภิญฺเญยฺยา; อพฺยาธิ อภิญฺเญยฺโย; อมตํ อภิญฺเญยฺยํ; อโสโก อภิญฺเญยฺโย; อปริเทโว อภิญฺเญยฺโย; อนุปายาโส อภิญฺเญยฺโยฯ
อุปฺปาโท อภิญฺเญยฺโย; อนุปฺปาโท อภิญฺเญยฺโย; ปวตฺตํ อภิญฺเญยฺยํ; อปฺปวตฺตํ อภิญฺเญยฺยํฯ นิมิตฺตํ อภิญฺเญยฺยํ; อนิมิตฺตํ อภิญฺเญยฺยํฯ อายูหนา อภิญฺเญยฺยา; อนายูหนา อภิญฺเญยฺยาฯ ปฏิสนฺธิ อภิญฺเญยฺยา; อปฺปฏิสนฺธิ อภิญฺเญยฺยาฯ คติ อภิญฺเญยฺยา; อคติ อภิญฺเญยฺยาฯ นิพฺพตฺติ อภิญฺเญยฺยา; อนิพฺพตฺติ อภิญฺเญยฺยาฯ อุปปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; อนุปปตฺติ อภิญฺเญยฺยา ฯ ชาติ อภิญฺเญยฺยา; อชาติ อภิญฺเญยฺยาฯ ชรา อภิญฺเญยฺยา; อชรา อภิญฺเญยฺยาฯ พฺยาธิ อภิญฺเญยฺโย; อพฺยาธิ อภิญฺเญยฺโยฯ มรณํ อภิญฺเญยฺยํ; อมตํ อภิญฺเญยฺยํฯ โสโก อภิญฺเญยฺโย; อโสโก อภิญฺเญยฺโยฯ ปริเทโว อภิญฺเญยฺโย; อปริเทโว อภิญฺเญยฺโยฯ อุปายาโส อภิญฺเญยฺโย; อนุปายาโส อภิญฺเญยฺโยฯ
อุปฺปาโท ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปวตฺตํ ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิมิตฺตํ ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อายูหนา ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปฏิสนฺธิ ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ คติ ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิพฺพตฺติ ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปปตฺติ ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชาติ ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชรา ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ พฺยาธิ ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ มรณํ ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ โสโก ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปริเทโว ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปายาโส ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ
อนุปฺปาโท สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อปฺปวตฺตํ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนิมิตฺตํ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนายูหนา สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อปฺปฏิสนฺธิ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อคติ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนิพฺพตฺติ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนุปปตฺติ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อชาติ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อชรา สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อพฺยาธิ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อมตํ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อโสโก สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อปริเทโว สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนุปายาโส สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ
อุปฺปาโท ทุกฺขํ, อนุปฺปาโท สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปวตฺตํ ทุกฺขํ, อปฺปวตฺตํ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิมิตฺตํ ทุกฺขํ, อนิมิตฺตํ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อายูหนา ทุกฺขํ, อนายูหนา สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปฏิสนฺธิ ทุกฺขํ, อปฺปฏิสนฺธิ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ คติ ทุกฺขํ, อคติ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิพฺพตฺติ ทุกฺขํ, อนิพฺพตฺติ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปปตฺติ ทุกฺขํ, อนุปปตฺติ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชาติ ทุกฺขํ, อชาติ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชรา ทุกฺขํ, อชรา สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ พฺยาธิ ทุกฺขํ, อพฺยาธิ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ มรณํ ทุกฺขํ, อมตํ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ โสโก ทุกฺขํ, อโสโก สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปริเทโว ทุกฺขํ, อปริเทโว สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปายาโส ทุกฺขํ, อนุปายาโส สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ
อุปฺปาโท ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปวตฺตํ ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิมิตฺตํ ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อายูหนา ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปฏิสนฺธิ ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ คติ ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิพฺพตฺติ ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปปตฺติ ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชาติ ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชรา ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ พฺยาธิ ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ มรณํ ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ โสโก ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปริเทโว ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปายาโส ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ
อนุปฺปาโท เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อปฺปวตฺตํ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนิมิตฺตํ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนายูหนา เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อปฺปฏิสนฺธิ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อคติ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนิพฺพตฺติ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนุปปตฺติ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อชาติ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํ ฯ อชรา เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อพฺยาธิ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อมตํ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อโสโก เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อปริเทโว เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนุปายาโส เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ
อุปฺปาโท ภยํ, อนุปฺปาโท เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปวตฺตํ ภยํ, อปฺปวตฺตํ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิมิตฺตํ ภยํ, อนิมิตฺตํ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อายูหนา ภยํ, อนายูหนา เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปฏิสนฺธิ ภยํ, อปฺปฏิสนฺธิ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ คติ ภยํ, อคติ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิพฺพตฺติ ภยํ, อนิพฺพตฺติ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปปตฺติ ภยํ, อนุปปตฺติ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชาติ ภยํ, อชาติ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชรา ภยํ, อชรา เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ พฺยาธิ ภยํ, อพฺยาธิ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ มรณํ ภยํ, อมตํ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ โสโก ภยํ, อโสโก เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปริเทโว ภยํ, อปริเทโว เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปายาโส ภยํ, อนุปายาโส เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ
อุปฺปาโท สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปวตฺตํ สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํ ฯ นิมิตฺตํ สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อายูหนา สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปฏิสนฺธิ สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ คติ สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิพฺพตฺติ สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปปตฺติ สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชาติ สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชรา สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ พฺยาธิ สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ มรณํ สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ โสโก สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปริเทโว สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปายาโส สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ
อนุปฺปาโท นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อปฺปวตฺตํ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนิมิตฺตํ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนายูหนา นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อปฺปฏิสนฺธิ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อคติ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนิพฺพตฺติ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนุปปตฺติ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อชาติ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อชรา นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อพฺยาธิ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อมตํ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อโสโก นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อปริเทโว นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนุปายาโส นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ
อุปฺปาโท สามิสํ, อนุปฺปาโท นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปวตฺตํ สามิสํ, อปฺปวตฺตํ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิมิตฺตํ สามิสํ, อนิมิตฺตํ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อายูหนา สามิสํ, อนายูหนา นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปฏิสนฺธิ สามิสํ, อปฺปฏิสนฺธิ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํ ฯ คติ สามิสํ, อคติ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิพฺพตฺติ สามิสํ, อนิพฺพตฺติ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปปตฺติ สามิสํ, อนุปปตฺติ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชาติ สามิสํ, อชาติ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชรา สามิสํ, อชรา นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ พฺยาธิ สามิสํ, อพฺยาธิ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ มรณํ สามิสํ, อมตํ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ โสโก สามิสํ, อโสโก นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปริเทโว สามิสํ, อปริเทโว นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปายาโส สามิสํ, อนุปายาโส นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ
อุปฺปาโท สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปวตฺตํ สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิมิตฺตํ สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ อายูหนา สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปฏิสนฺธิ สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ คติ สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิพฺพตฺติ สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปปตฺติ สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชาติ สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชรา สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ พฺยาธิ สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ มรณํ สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ โสโก สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปริเทโว สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปายาโส สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ
อนุปฺปาโท นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อปฺปวตฺตํ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนิมิตฺตํ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนายูหนา นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อปฺปฏิสนฺธิ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อคติ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนิพฺพตฺติ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนุปปตฺติ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อชาติ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อชรํ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อพฺยาธิ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อมตํ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํ ฯ อโสโก นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อปริเทโว นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนุปายาโส นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ
อุปฺปาโท สงฺขารา, อนุปฺปาโท นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปวตฺตํ สงฺขารา, อปฺปวตฺตํ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิมิตฺตํ สงฺขารา, อนิมิตฺตํ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อายูหนา สงฺขารา, อนายูหนา นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปฏิสนฺธิ สงฺขารา, อปฺปฏิสนฺธิ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ คติ สงฺขารา, อคติ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิพฺพตฺติ สงฺขารา, อนิพฺพตฺติ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปปตฺติ สงฺขารา, อนุปปตฺติ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชาติ สงฺขารา, อชาติ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชรา สงฺขารา, อชรา นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ พฺยาธิ สงฺขารา, อพฺยาธิ นิพฺพาน’’นฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ มรณํ สงฺขารา, อมตํ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ โสโก สงฺขารา, อโสโก นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปริเทโว สงฺขารา, อปริเทโว นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปายาโส สงฺขารา, อนุปายาโส นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ
ปฐมภาณวาโรฯ
๑๑. ปริคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปริวารฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปริปูรฏฺโฐ ปริปูรณฏฺโฐ (ก.), ปริปูริฏฺโฐ (สี. อฏฺฐ.) อภิญฺเญยฺโย; เอกคฺคฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อวิกฺเขปฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย ; ปคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อวิสารฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อนาวิลฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อนิญฺชนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺตุปฏฺฐานวเสน จิตฺตสฺส ฐิตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อารมฺมณฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; โคจรฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปหานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปริจฺจาคฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วุฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิวฏฺฏนฏฺโฐ นิวตฺตนฏฺโฐ (ก.) อภิญฺเญยฺโย; สนฺตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปณีตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิมุตฺตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อนาสวฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ตรณฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อนิมิตฺตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อปฺปณิหิตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สุญฺญตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกรสฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย ; อนติวตฺตนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ยุคนทฺธฏฺโฐ ยุคนนฺธนฏฺโฐ (ก.) อภิญฺเญยฺโย; นิยฺยานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เหตุฏฺโฐ เหตฏฺโฐ (สฺยา.) อภิญฺเญยฺโย; ทสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อาธิปเตยฺยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ
๑๒. สมถสฺส อวิกฺเขปฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิปสฺสนาย อนุปสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมถวิปสฺสนานํ เอกรสฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ยุคนทฺธสฺส อนติวตฺตนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สิกฺขาย สมาทานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อารมฺมณสฺส โคจรฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ลีนสฺส จิตฺตสฺส ปคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อุทฺธตสฺส จิตฺตสฺส นิคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อุโภวิสุทฺธานํ อชฺฌุเปกฺขนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิเสสาธิคมฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อุตฺตริ ปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สจฺจาภิสมยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; นิโรเธ ปติฏฺฐาปกฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย ฯ
สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปญฺญินฺทฺริยสฺส ทสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ
สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยพลสฺส โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สติพลสฺส ปมาเท อกมฺปิยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมาธิพลสฺส อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปญฺญาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ
สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปวิจยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ผรณฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปสมฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อวิกฺเขปฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ
สมฺมาทิฏฺฐิยา ทสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภินิโรปนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมฺมาวาจาย ปริคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมุฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมฺมาอาชีวสฺส โวทานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย ; สมฺมาวายามสฺส ปคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมฺมาสติยา อุปฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมฺมาสมาธิสฺส อวิกฺเขปฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ
๑๓. อินฺทฺริยานํ อาธิปเตยฺยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; พลานํ อกมฺปิยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; โพชฺฌงฺคานํ นิยฺยานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; มคฺคสฺส เหตุฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สติปฏฺฐานานํ อุปฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมฺมปฺปธานานํ ปทหนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อิทฺธิปาทานํ อิชฺฌนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สจฺจานํ ตถฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปโยคานํ มคฺคานํ (สพฺพตฺถ) อฏฺฐกถา ปสฺสิตพฺพา ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ผลานํ สจฺฉิกิริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ
วิตกฺกสฺส อภินิโรปนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิจารสฺส อุปวิจารฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปีติยา ผรณฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สุขสฺส อภิสนฺทนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ จิตฺตสฺส เอกคฺคฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ อาวชฺชนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิชานนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปชานนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สญฺชานนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอโกทฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย ฯ อภิญฺญาย ญาตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปริญฺญาย ตีรณฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปหานสฺส ปริจฺจาคฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ภาวนาย เอกรสฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สจฺฉิกิริยาย ผสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ขนฺธานํ ขนฺธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ธาตูนํ ธาตุฏฺโฐ ธาตฏฺโฐ (สฺยา.) อภิญฺเญยฺโย; อายตนานํ อายตนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สงฺขตานํ สงฺขตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อสงฺขตสฺส อสงฺขตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ
๑๔. จิตฺตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตานนฺตริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส วุฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส วิวฏฺฏนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส เหตุฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส ปจฺจยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส วตฺถุฏฺโฐ วตฺถฏฺโฐ (สฺยา.) อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส ภูมฏฺโฐ ภุมฺมฏฺโฐ (สฺยา. สี. อฏฺฐ.) (เอกตฺเต อุปนิพนฺธนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย) (ก.) อฏฺฐกถา ปสฺสิตพฺพา อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส อารมฺมณฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส โคจรฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส จริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส คตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส อภินีหารฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส นิยฺยานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ
๑๕. เอกตฺเต อาวชฺชนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต วิชานนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย ; เอกตฺเต ปชานนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต สญฺชานนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต เอกทฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต อุปนิพนฺธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ปกฺขนฺทนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ปสีทนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย ; เอกตฺเต สนฺติฏฺฐนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต วิมุจฺจนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ‘‘เอตํ สนฺต’’นฺติ ปสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ยานีกตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต วตฺถุกตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต อนุฏฺฐิตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ปริจิตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต สุสมารทฺธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย ; เอกตฺเต ปริคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ปริวารฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ปริปูรฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต สโมธานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต อธิฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต อาเสวนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ภาวนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต พหุลีกมฺมฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต สุสมุคฺคตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต สุวิมุตฺตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย ; เอกตฺเต พุชฺฌนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต อนุพุชฺฌนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ปฏิพุชฺฌนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต สมฺพุชฺฌนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต โพธนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต อนุโพธนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ปฏิโพธนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต สมฺโพธนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต โพธิปกฺขิยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต อนุโพธิปกฺขิยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ปฏิโพธิปกฺขิยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต สมฺโพธิปกฺขิยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต โชตนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต อุชฺโชตนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต อนุโชตนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ปฏิโชตนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต สญฺโชตนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ
๑๖. ปตาปนฏฺโฐ ปกาสนฏฺโฐ (ก.) อภิญฺเญยฺโย; วิโรจนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; กิเลสานํ สนฺตาปนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อมลฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิมลฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; นิมฺมลฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิเวกฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิเวกจริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิราคฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิราคจริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; นิโรธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; นิโรธจริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; โวสคฺคฏฺโฐ โวสฺสคฺคฏฺโฐ (สฺยา. ก.) อภิญฺเญยฺโย; โวสคฺคจริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิมุตฺตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิมุตฺติจริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ
ฉนฺทฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ฉนฺทสฺส มูลฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ฉนฺทสฺส ปาทฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ฉนฺทสฺส ปธานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ฉนฺทสฺส อิชฺฌนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ฉนฺทสฺส อธิโมกฺขฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ฉนฺทสฺส ปคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ฉนฺทสฺส อุปฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ฉนฺทสฺส อวิกฺเขปฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ฉนฺทสฺส ทสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ
วีริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยสฺส มูลฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยสฺส ปาทฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยสฺส ปธานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยสฺส อิชฺฌนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยสฺส อธิโมกฺขฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยสฺส ปคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยสฺส อุปฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยสฺส อวิกฺเขปฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยสฺส ทสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ
จิตฺตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส มูลฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส ปาทฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส ปธานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส อิชฺฌนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส อธิโมกฺขฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส ปคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส อุปฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส อวิกฺเขปฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส ทสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ
วีมํสฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีมํสาย มูลฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีมํสาย ปาทฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีมํสาย ปธานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีมํสาย อิชฺฌนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีมํสาย อธิโมกฺขฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีมํสาย ปคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีมํสาย อุปฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีมํสาย อวิกฺเขปฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีมํสาย ทสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ
๑๗. ทุกฺขฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสฺส สงฺขตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสฺส สนฺตาปฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสฺส วิปริณามฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ สมุทยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมุทยสฺส อายูหนฏฺโฐ อายุหนฏฺโฐ (สฺยา.) อภิญฺเญยฺโย; สมุทยสฺส นิทานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมุทยสฺส สญฺโญคฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมุทยสฺส ปลิโพธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; นิโรธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย ; นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; นิโรธสฺส วิเวกฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; นิโรธสฺส อสงฺขตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; นิโรธสฺส อมตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ มคฺคฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; มคฺคสฺส เหตุฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; มคฺคสฺส ทสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; มคฺคสฺส อาธิปเตยฺยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ
ตถฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อนตฺตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สจฺจฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อภิชานนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปริชานนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ธมฺมฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ธาตุฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ญาตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สจฺฉิกิริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ผสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อภิสมยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ
๑๘. เนกฺขมฺมํ อภิญฺเญยฺยํ; อพฺยาปาโท อภิญฺเญยฺโย; อาโลกสญฺญา อภิญฺเญยฺยา; อวิกฺเขโป อภิญฺเญยฺโย; ธมฺมววตฺถานํ อภิญฺเญยฺยํ; ญาณํ อภิญฺเญยฺยํ; ปาโมชฺชํ ปามุชฺชํ (สฺยา.) อภิญฺเญยฺยํฯ
ปฐมํ ฌานํ อภิญฺเญยฺยํ; ทุติยํ ฌานํ อภิญฺเญยฺยํ; ตติยํ ฌานํ อภิญฺเญยฺยํ; จตุตฺถํ ฌานํ อภิญฺเญยฺยํฯ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยาฯ
อนิจฺจานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ทุกฺขานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; อนตฺตานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; นิพฺพิทานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; วิราคานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; นิโรธานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ขยานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; วยานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; วิปริณามานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; อนิมิตฺตานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; อปฺปณิหิตานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; สุญฺญตานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ยถาภูตญาณทสฺสนํ อภิญฺเญยฺยํ; อาทีนวานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ปฏิสงฺขานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; วิวฏฺฏนานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยาฯ
๑๙. โสตาปตฺติมคฺโค อภิญฺเญยฺโย; โสตาปตฺติผลสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; สกทาคามิมคฺโค อภิญฺเญยฺโย; สกทาคามิผลสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; อนาคามิมคฺโค อภิญฺเญยฺโย ; อนาคามิผลสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; อรหตฺตมคฺโค อภิญฺเญยฺโย; อรหตฺตผลสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยาฯ
อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเฐน สทฺธาพลํ อภิญฺเญยฺยํ; โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺเฐน วีริยพลํ อภิญฺเญยฺยํ; ปมาเท อกมฺปิยฏฺเฐน สติพลํ อภิญฺเญยฺยํ; อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺเฐน สมาธิพลํ อภิญฺเญยฺยํ; อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺเฐน ปญฺญาพลํ อภิญฺเญยฺยํ; อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติสมฺโพชฺฌงฺโค อภิญฺเญยฺโย; ปวิจยฏฺเฐน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค อภิญฺเญยฺโย; ปคฺคหฏฺเฐน วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค อภิญฺเญยฺโย; ผรณฏฺเฐน ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค อภิญฺเญยฺโย ; อุปสมฏฺเฐน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค อภิญฺเญยฺโย; อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค อภิญฺเญยฺโย; ปฏิสงฺขานฏฺเฐน อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อภิญฺเญยฺโยฯ
ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ อภิญฺเญยฺยา; อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป อภิญฺเญยฺโย; ปริคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวาจา อภิญฺเญยฺยา; สมุฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมากมฺมนฺโต อภิญฺเญยฺโย; โวทานฏฺเฐน สมฺมาอาชีโว อภิญฺเญยฺโย; ปคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวายาโม อภิญฺเญยฺโย; อุปฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมาสติ อภิญฺเญยฺยา; อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ อภิญฺเญยฺโยฯ
อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยา อภิญฺเญยฺยา; อกมฺปิยฏฺเฐน พลา อภิญฺเญยฺยา; นิยฺยานฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา อภิญฺเญยฺยา; เหตุฏฺเฐน มคฺโค อภิญฺเญยฺโย; อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานา อภิญฺเญยฺยา; ปทหนฏฺเฐน สมฺมปฺปธานา อภิญฺเญยฺยา; อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทา อภิญฺเญยฺยา; ตถฏฺเฐน สจฺจา อภิญฺเญยฺยา; อวิกฺเขปฏฺเฐน สมโถ อภิญฺเญยฺโย; อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; เอกรสฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; อนติวตฺตนฏฺเฐน ยุคนทฺธํ อภิญฺเญยฺยํฯ
สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ อภิญฺเญยฺยา; อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ อภิญฺเญยฺยา; ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ อภิญฺเญยฺยา; มุตฺตฏฺเฐน วิโมกฺโข อภิญฺเญยฺโย; ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชา อภิญฺเญยฺยา ; ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺติ อภิญฺเญยฺยา; สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณํ อภิญฺเญยฺยํ; ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ อภิญฺเญยฺยํฯ
๒๐. ฉนฺโท มูลฏฺเฐน อภิญฺเญยฺโย; มนสิกาโร สมุฏฺฐานฏฺเฐน อภิญฺเญยฺโย; ผสฺโส สโมธานฏฺเฐน อภิญฺเญยฺโย; เวทนา สโมสรณฏฺเฐน อภิญฺเญยฺยา; สมาธิ ปมุขฏฺเฐน อภิญฺเญยฺโย; สติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อภิญฺเญยฺยา; ปญฺญา ตตุตฺตรฏฺเฐน อภิญฺเญยฺยา; วิมุตฺติ สารฏฺเฐน อภิญฺเญยฺยา; อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน อภิญฺเญยฺยํฯ
เย เย ธมฺมา อภิญฺญาตา โหนฺติ เต เต ธมฺมา ญาตา โหนฺติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยาติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณ’’นฺติฯ
ทุติยภาณวาโรฯ
๒๑. กถํ ‘‘อิเม ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํ?
เอโก ธมฺโม ปริญฺเญยฺโย – ผสฺโส สาสโว อุปาทานิโยฯ ทฺเว ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา – นามญฺจ รูปญฺจฯ ตโย ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา – ติสฺโส เวทนาฯ จตฺตาโร ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา – จตฺตาโร อาหาราฯ ปญฺจ ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา – ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาฯ ฉ ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา – ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิฯ สตฺต ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา – สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโยฯ อฏฺฐ ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา – อฏฺฐ โลกธมฺมาฯ นว ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา – นว สตฺตาวาสาฯ ทส ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา – ทสายตนานิฯ
‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, ปริญฺเญยฺยํฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ปริญฺเญยฺยํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, ปริญฺเญยฺยํ; รูปา ปริญฺเญยฺยา; จกฺขุวิญฺญาณํ ปริญฺเญยฺยํ; จกฺขุสมฺผสฺโส ปริญฺเญยฺโย; ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ ปริญฺเญยฺยํฯ โสตํ ปริญฺเญยฺยํ; สทฺทา ปริญฺเญยฺยา…เป.… ฆานํ ปริญฺเญยฺยํ, คนฺธา ปริญฺเญยฺยา… ชิวฺหา ปริญฺเญยฺยา; รสา ปริญฺเญยฺยา… กาโย ปริญฺเญยฺโย; โผฏฺฐพฺพา ปริญฺเญยฺยา…เป.… มโน ปริญฺเญยฺโย; ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา… มโนวิญฺญาณํ ปริญฺเญยฺยํ; มโนสมฺผสฺโส ปริญฺเญยฺโย; ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ ปริญฺเญยฺยํฯ’’ รูปํ ปริญฺเญยฺยํ…เป.… เวทนา ปริญฺเญยฺยา… สญฺญา ปริญฺเญยฺยา… สงฺขารา ปริญฺเญยฺยา… วิญฺญาณํ ปริญฺเญยฺยํ… จกฺขุ ปริญฺเญยฺยํ…เป.… ชรามรณํ ปริญฺเญยฺยํ… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ปริญฺเญยฺยํฯ เยสํ เยสํ ธมฺมานํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส เต เต ธมฺมา ปฏิลทฺธา โหนฺติ, เอวํ เต ธมฺมา ปริญฺญาตา เจว โหนฺติ ตีริตา จฯ
๒๒. เนกฺขมฺมํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส เนกฺขมฺมํ ปฏิลทฺธํ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ อพฺยาปาทํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อพฺยาปาโท ปฏิลทฺโธ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ อาโลกสญฺญํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อาโลกสญฺญา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ อวิกฺเขปํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อวิกฺเขโป ปฏิลทฺโธ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ ธมฺมววตฺถานํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ธมฺมววตฺถานํ ปฏิลทฺธํ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ ญาณํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ญาณํ ปฏิลทฺธํ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ ปาโมชฺชํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ปาโมชฺชํ ปฏิลทฺธํ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ
ปฐมํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ปฐมํ ฌานํ ปฏิลทฺธํ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ ทุติยํ ฌานํ…เป.… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลทฺธํ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติ ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ
อนิจฺจานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อนิจฺจานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ ทุกฺขานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ทุกฺขานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ อนตฺตานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อนตฺตานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ นิพฺพิทานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส นิพฺพิทานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ วิราคานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส วิราคานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ นิโรธานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส นิโรธานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ ขยานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ขยานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ วยานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส วยานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ วิปริณามานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส วิปริณามานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อนิมิตฺตานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ อปฺปณิหิตานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อปฺปณิหิตานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ ฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ สุญฺญตานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส สุญฺญตานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ
อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ ยถาภูตญาณทสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ยถาภูตญาณทสฺสนํ ปฏิลทฺธํ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ อาทีนวานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อาทีนวานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ ปฏิสงฺขานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ปฏิสงฺขานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ วิวฏฺฏนานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส วิวฏฺฏนานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ
โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส โสตาปตฺติมคฺโค ปฏิลทฺโธ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส สกทาคามิมคฺโค ปฏิลทฺโธ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ อนาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อนาคามิมคฺโค ปฏิลทฺโธ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อรหตฺตมคฺโค ปฏิลทฺโธ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ
เยสํ เยสํ ธมฺมานํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส เต เต ธมฺมา ปฏิลทฺธา โหนฺติฯ เอวํ เต ธมฺมา ปริญฺญาตา เจว โหนฺติ ตีริตา จฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา ปริญฺเญยฺยาติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณ’’นฺติฯ
๒๓. กถํ ‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํ?
เอโก ธมฺโม ปหาตพฺโพ – อสฺมิมาโนฯ ทฺเว ธมฺมา ปหาตพฺพา – อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จฯ ตโย ธมฺมา ปหาตพฺพา – ติสฺโส ตณฺหาฯ จตฺตาโร ธมฺมา ปหาตพฺพา – จตฺตาโร โอฆาฯ ปญฺจ ธมฺมา ปหาตพฺพา – ปญฺจ นีวรณานิฯ ฉ ธมฺมา ปหาตพฺพา – ฉ ตณฺหากายาฯ สตฺต ธมฺมา ปหาตพฺพา – สตฺตานุสยาฯ อฏฺฐ ธมฺมา ปหาตพฺพา – อฏฺฐ มิจฺฉตฺตาฯ นว ธมฺมา ปหาตพฺพา – นว ตณฺหามูลกาฯ ทส ธมฺมา ปหาตพฺพา – ทส มิจฺฉตฺตาฯ
๒๔. ทฺเว ปหานานิ – สมุจฺเฉทปฺปหานํ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํฯ สมุจฺเฉทปฺปหานญฺจ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต; ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานญฺจ ผลกฺขเณฯ ตีณิ ปหานานิ – กามานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ เนกฺขมฺมํ; รูปานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ อารุปฺปํ; ยํ โข ปน กิญฺจิ ภูตํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, นิโรโธ ตสฺส นิสฺสรณํฯ เนกฺขมฺมํ ปฏิลทฺธสฺส กามา ปหีนา เจว โหนฺติ ปริจฺจตฺตา จฯ อารุปฺปํ ปฏิลทฺธสฺส รูปา ปหีนา เจว โหนฺติ ปริจฺจตฺตา จฯ นิโรธํ ปฏิลทฺธสฺส สงฺขารา ปหีนา เจว โหนฺติ ปริจฺจตฺตา จฯ จตฺตาริ ปหานานิ ทุกฺขสจฺจํ ปริญฺญาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ปชหติ; สมุทยสจฺจํ ปหานปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ปชหติ; นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ปชหติ; มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ปชหติฯ ปญฺจ ปหานานิ – วิกฺขมฺภนปฺปหานํ, ตทงฺคปฺปหานํ, สมุจฺเฉทปฺปหานํ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ, นิสฺสรณปฺปหานํฯ วิกฺขมฺภนปฺปหานญฺจ นีวรณานํ ปฐมํ ฌานํ ภาวยโต; ตทงฺคปฺปหานญฺจ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาวยโต; สมุจฺเฉทปฺปหานญฺจ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต; ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานญฺจ ผลกฺขเณ; นิสฺสรณปฺปหานญฺจ นิโรโธ นิพฺพานํฯ
‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, ปหาตพฺพํฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ปหาตพฺพํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, ปหาตพฺพํ; รูปา ปหาตพฺพา; จกฺขุวิญฺญาณํ ปหาตพฺพํ; จกฺขุสมฺผสฺโส ปหาตพฺโพ; ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ ปหาตพฺพํฯ โสตํ ปหาตพฺพํ; สทฺทา ปหาตพฺพา…เป.… ฆานํ ปหาตพฺพํ; คนฺธา ปหาตพฺพา… ชิวฺหา ปหาตพฺพา; รสา ปหาตพฺพา… กาโย ปหาตพฺโพ; โผฏฺฐพฺพา ปหาตพฺพา… มโน ปหาตพฺโพ; ธมฺมา ปหาตพฺพา… มโนวิญฺญาณํ ปหาตพฺพํ;… มโนสมฺผสฺโส ปหาตพฺโพ; ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ ปหาตพฺพํฯ’’ รูปํ ปสฺสนฺโต ปชหติ, เวทนํ ปสฺสนฺโต ปชหติ, สญฺญํ ปสฺสนฺโต ปชหติ, สงฺขาเร ปสฺสนฺโต ปชหติ, วิญฺญาณํ ปสฺสนฺโต ปชหติฯ จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ…เป.… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ปสฺสนฺโต ปชหติฯ เย เย ธมฺมา ปหีนา โหนฺติ เต เต ธมฺมา ปริจฺจตฺตา โหนฺติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพาติ โสตาวธานํ, ตํ ปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณ’’นฺติฯ
ตติยภาณวาโรฯ
๒๕. กถํ ‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํ?
เอโก ธมฺโม ภาเวตพฺโพ – กายคตาสติ สาตสหคตาฯ ทฺเว ธมฺมา ภาเวตพฺพา – สมโถ จ วิปสฺสนา จฯ ตโย ธมฺมา ภาเวตพฺพา – ตโย สมาธีฯ จตฺตาโร ธมฺมา ภาเวตพฺพา – จตฺตาโร สติปฏฺฐานาฯ ปญฺจ ธมฺมา ภาเวตพฺพา – ปญฺจงฺคิโก สมาธิ สมฺมาสมาธี (สฺยา.)ฯ ฉ ธมฺมา ภาเวตพฺพา – ฉ อนุสฺสติฏฺฐานานิฯ สตฺต ธมฺมา ภาเวตพฺพา – สตฺต โพชฺฌงฺคาฯ อฏฺฐ ธมฺมา ภาเวตพฺพา – อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ นว ธมฺมา ภาเวตพฺพา – นว ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคานิฯ ทส ธมฺมา ภาเวตพฺพา – ทส กสิณายตนานิฯ
๒๖. ทฺเว ภาวนา – โลกิยา จ ภาวนา, โลกุตฺตรา จ ภาวนาฯ ติสฺโส ภาวนา – รูปาวจรกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา, อรูปาวจรกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา, อปริยาปนฺนกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาฯ รูปาวจรกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา อตฺถิ หีนา, อตฺถิ มชฺฌิมา, อตฺถิ ปณีตาฯ อรูปาวจรกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา อตฺถิ หีนา , อตฺถิ มชฺฌิมา, อตฺถิ ปณีตาฯ อปริยาปนฺนกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา ปณีตาฯ
๒๗. จตสฺโส ภาวนา – ทุกฺขสจฺจํ ปริญฺญาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ภาเวติ, สมุทยสจฺจํ ปหานปฺปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ภาเวติ, นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ภาเวติ, มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ภาเวติฯ อิมา จตสฺโส ภาวนาฯ
อปราปิ จตสฺโส ภาวนา – เอสนาภาวนา, ปฏิลาภาภาวนา, เอกรสาภาวนา, อาเสวนาภาวนาฯ กตมา เอสนาภาวนา? สพฺเพสํ สมาธิํ สมาปชฺชนฺตานํ ตตฺถ ชาตา ธมฺมา เอกรสา โหนฺตีติ – อยํ เอสนาภาวนาฯ กตมา ปฏิลาภาภาวนา? สพฺเพสํ สมาธิํ สมาปนฺนานํ ตตฺถ ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – อยํ ปฏิลาภาภาวนาฯ กตมา เอกรสาภาวนา? อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ภาวยโต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ภาวยโต วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา ฯ อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ภาวยโต สตินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ภาวยโต สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ภาวยโต ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ
อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเฐน สทฺธาพลํ ภาวยโต สทฺธาพลสฺส วเสน จตฺตาริ พลานิ เอกรสา โหนฺตีติ – พลานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺเฐน วีริยพลํ ภาวยโต วีริยพลสฺส วเสน จตฺตาริ พลานิ เอกรสา โหนฺตีติ – พลานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ ปมาเท อกมฺปิยฏฺเฐน สติพลํ ภาวยโต สติพลสฺส วเสน จตฺตาริ พลานิ เอกรสา โหนฺตีติ – พลานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺเฐน สมาธิพลํ ภาวยโต สมาธิพลสฺส วเสน จตฺตาริ พลานิ เอกรสา โหนฺตีติ – พลานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺเฐน ปญฺญาพลํ ภาวยโต ปญฺญาพลสฺส วเสน จตฺตาริ พลานิ เอกรสา โหนฺตีติ – พลานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ
อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ ปวิจยฏฺเฐน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ ปคฺคหฏฺเฐน วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ ผรณฏฺเฐน ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ อุปสมฏฺเฐน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ ปฏิสงฺขานฏฺเฐน อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ
ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิํ ภาวยโต สมฺมาทิฏฺฐิยา วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺปํ ภาวยโต สมฺมาสงฺกปฺปสฺส วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ ปริคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวาจํ ภาวยโต สมฺมาวาจาย วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ สมุฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมากมฺมนฺตํ ภาวยโต สมฺมากมฺมนฺตสฺส วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ โวทานฏฺเฐน สมฺมาอาชีวํ ภาวยโต สมฺมาอาชีวสฺส วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา ฯ ปคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวายามํ ภาวยโต สมฺมาวายามสฺส วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ อุปฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมาสติํ ภาวยโต สมฺมาสติยา วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิํ ภาวยโต สมฺมาสมาธิสฺส วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ อยํ เอกรสาภาวนาฯ
กตมา อาเสวนาภาวนา? อิธ ภิกฺขุ ปุพฺพณฺหสมยํ อาเสวติ, มชฺฌนฺหิกสมยมฺปิ มชฺฌนฺติกสมยมฺปิ (สฺยา. ก.) อาเสวติ, สายนฺหสมยมฺปิ อาเสวติ, ปุเรภตฺตมฺปิ อาเสวติ, ปจฺฉาภตฺตมฺปิ อาเสวติ, ปุริเมปิ ยาเม อาเสวติ, มชฺฌิเมปิ ยาเม อาเสวติ, ปจฺฉิเมปิ ยาเม อาเสวติ, รตฺติมฺปิ อาเสวติ, ทิวาปิ อาเสวติ, รตฺตินฺทิวาปิ รตฺติทิวาปิ (ก.) อาเสวติ, กาเฬปิ อาเสวติ, ชุณฺเหปิ อาเสวติ, วสฺเสปิ อาเสวติ, เหมนฺเตปิ อาเสวติ, คิมฺเหปิ อาเสวติ, ปุริเมปิ วโยขนฺเธ อาเสวติ, มชฺฌิเมปิ วโยขนฺเธ อาเสวติ, ปจฺฉิเมปิ วโยขนฺเธ อาเสวติ – อยํ อาเสวนาภาวนาฯ อิมา จตสฺโส ภาวนาฯ
๒๘. อปราปิ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนา, อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ กถํ ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา? กามจฺฉนฺทํ ปชหโต เนกฺขมฺมวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ พฺยาปาทํ ปชหโต อพฺยาปาทวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ ถินมิทฺธํ ถีนมิทฺธํ (สฺยา. สี. อฏฺฐ.) ปชหโต อาโลกสญฺญาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ อุทฺธจฺจํ ปชหโต อวิกฺเขปวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ วิจิกิจฺฉํ ปชหโต ธมฺมววตฺถานวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ อวิชฺชํ ปชหโต ญาณวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา ฯ อรติํ ปชหโต ปาโมชฺชวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ นีวรเณ ปชหโต ปฐมชฺฌานวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ วิตกฺกวิจาเร ปชหโต ทุติยชฺฌานวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ ปีติํ ปชหโต ตติยชฺฌานวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ สุขทุกฺเข ปชหโต จตุตฺถชฺฌานวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ
รูปสญฺญํ ปฏิฆสญฺญํ นานตฺตสญฺญํ ปชหโต อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา ฯ อากาสานญฺจายตนสญฺญํ ปชหโต วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญํ ปชหโต อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ ปชหโต เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ
นิจฺจสญฺญํ ปชหโต อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ สุขสญฺญํ ปชหโต ทุกฺขานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ อตฺตสญฺญํ ปชหโต อนตฺตานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ นนฺทิํ ปชหโต นิพฺพิทานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ ราคํ ปชหโต วิราคานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ สมุทยํ ปชหโต นิโรธานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา ฯ อาทานํ ปชหโต ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ ฆนสญฺญํ ปชหโต ขยานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ อายูหนํ ปชหโต วยานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ ธุวสญฺญํ ปชหโต วิปริณามานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ นิมิตฺตํ ปชหโต อนิมิตฺตานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ ปณิธิํ ปชหโต อปฺปณิหิตานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ อภินิเวสํ ปชหโต สุญฺญตานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ สาราทานาภินิเวสํ ปชหโต อธิปญฺญา ธมฺมวิปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ สมฺโมหาภินิเวสํ ปชหโต ยถาภูตญาณทสฺสนวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ อาลยาภินิเวสํ ปชหโต อาทีนวานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ อปฺปฏิสงฺขํ ปชหโต ปฏิสงฺขานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ สญฺโญคาภินิเวสํ ปชหโต วิวฏฺฏนานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ
ทิฏฺเฐกฏฺเฐ กิเลเส ปชหโต โสตาปตฺติมคฺควเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ โอฬาริเก กิเลเส ปชหโต สกทาคามิมคฺควเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ อนุสหคเต กิเลเส ปชหโต อนาคามิมคฺควเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ สพฺพกิเลเส ปชหโต อรหตฺตมคฺควเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ เอวํ ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ
กถํ อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา? กามจฺฉนฺทํ ปชหโต เนกฺขมฺมวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ พฺยาปาทํ ปชหโต อพฺยาปาทวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา…เป.… สพฺพกิเลเส ปชหโต อรหตฺตมคฺควเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ เอวํ อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ
กถํ ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนา? กามจฺฉนฺทํ ปชหโต เนกฺขมฺมวเสน วีริยํ วาเหตีติ – ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนาฯ พฺยาปาทํ ปชหโต อพฺยาปาทวเสน วีริยํ วาเหตีติ – ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนา…เป.… สพฺพกิเลเส ปชหโต อรหตฺตมคฺควเสน วีริยํ วาเหตีติ – ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนาฯ เอวํ ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนาฯ
กถํ อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา? กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมํ อาเสวตีติ – อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทํ อาเสวตีติ – อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา…เป.… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺคํ อาเสวตีติ – อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ เอวํ อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ
อิมา จตสฺโส ภาวนา รูปํ ปสฺสนฺโต ภาเวติ, เวทนํ ปสฺสนฺโต ภาเวติ, สญฺญํ ปสฺสนฺโต ภาเวติ, สงฺขาเร ปสฺสนฺโต ภาเวติ, วิญฺญาณํ ปสฺสนฺโต ภาเวติ, จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ…เป.… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ปสฺสนฺโต ภาเวติฯ เย เย ธมฺมา ภาวิตา โหนฺติ เต เต ธมฺมา เอกรสา โหนฺติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพาติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณ’’นฺติฯ
จตุตฺถภาณวาโรฯ
๒๙. กถํ ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํ?
เอโก ธมฺโม สจฺฉิกาตพฺโพ – อกุปฺปา เจโตวิมุตฺติฯ ทฺเว ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – วิชฺชา จ วิมุตฺติ จฯ ตโย ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – ติสฺโส วิชฺชาฯ จตฺตาโร ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – จตฺตาริ สามญฺญผลานิฯ ปญฺจ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – ปญฺจ ธมฺมกฺขนฺธาฯ ฉ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – ฉ อภิญฺญาฯ สตฺต ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – สตฺต ขีณาสวพลานิฯ อฏฺฐ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – อฏฺฐ วิโมกฺขาฯ นว ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – นว อนุปุพฺพนิโรธาฯ ทส ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – ทส อเสกฺขา ธมฺมาฯ
‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, สจฺฉิกาตพฺพํฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, สจฺฉิกาตพฺพํ; รูปา สจฺฉิกาตพฺพา; จกฺขุวิญฺญาณํ สจฺฉิกาตพฺพํ; จกฺขุสมฺผสฺโส สจฺฉิกาตพฺโพ ; ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สจฺฉิกาตพฺพํฯ โสตํ สจฺฉิกาตพฺพํ; สทฺทา สจฺฉิกาตพฺพา…เป.… ฆานํ สจฺฉิกาตพฺพํ; คนฺธา สจฺฉิกาตพฺพา… ชิวฺหา สจฺฉิกาตพฺพา; รสา สจฺฉิกาตพฺพา… กาโย สจฺฉิกาตพฺโพ; โผฏฺฐพฺพา สจฺฉิกาตพฺพา… มโน สจฺฉิกาตพฺโพ; ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา; มโนวิญฺญาณํ สจฺฉิกาตพฺพํ; มโนสมฺผสฺโส สจฺฉิกาตพฺโพ ; ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สจฺฉิกาตพฺพํ’’ฯ รูปํ ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติ, เวทนํ ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติ, สญฺญํ ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติ, สงฺขาเร ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติ, วิญฺญาณํ ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติฯ จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ…เป.… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติฯ เย เย ธมฺมา สจฺฉิกตา โหนฺติ เต เต ธมฺมา ผสฺสิตา ผุสิตา (สฺยา.) โหนฺติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพาติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณ’’นฺติฯ
๓๐. กถํ ‘‘อิเม ธมฺมา หานภาคิยา, อิเม ธมฺมา ฐิติภาคิยา, อิเม ธมฺมา วิเสสภาคิยา, อิเม ธมฺมา นิพฺเพธภาคิยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํ?
ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภิํ กามสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโมฯ ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺฐติ – ฐิติภาคิโย ธมฺโมฯ อวิตกฺกสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโมฯ นิพฺพิทาสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโมฯ
ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภิํ วิตกฺกสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโมฯ ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺฐติ – ฐิติภาคิโย ธมฺโมฯ อุเปกฺขาสุขสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโมฯ นิพฺพิทาสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโมฯ
ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภิํ ปีติสุขสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโมฯ ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺฐติ – ฐิติภาคิโย ธมฺโมฯ อทุกฺขมสุขสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโมฯ นิพฺพิทาสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโมฯ
จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภิํ อุเปกฺขาสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโมฯ ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺฐติ – ฐิติภาคิโย ธมฺโมฯ อากาสานญฺจายตนสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโมฯ นิพฺพิทาสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโมฯ
อากาสานญฺจายตนสฺส ลาภิํ รูปสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโมฯ ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺฐติ – ฐิติภาคิโย ธมฺโมฯ วิญฺญาณญฺจายตนสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโมฯ นิพฺพิทาสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโมฯ
วิญฺญาณญฺจายตนสฺส ลาภิํ อากาสานญฺจายตนสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโมฯ ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺฐติ – ฐิติภาคิโย ธมฺโมฯ อากิญฺจญฺญายตนสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโมฯ นิพฺพิทาสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโมฯ
อากิญฺจญฺญายตนสฺส ลาภิํ วิญฺญาณญฺจายตนสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโมฯ ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺฐติ – ฐิติภาคิโย ธมฺโมฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโมฯ นิพฺพิทาสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโมฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา หานภาคิยา, อิเม ธมฺมา ฐิติภาคิยา, อิเม ธมฺมา วิเสสภาคิยา, อิเม ธมฺมา นิพฺเพธภาคิยาติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํ’’ฯ
๓๑. กถํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํ? ‘‘รูปํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน, อนตฺตา อสารกฏฺเฐนา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ ‘‘เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ… จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน, อนตฺตา อสารกฏฺเฐนา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ
๓๒. กถํ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํ?
๓๓. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาปิ ทุกฺขา, อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ; สงฺขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาปิ (ก.) สติปฏฺฐานสุตฺเต สจฺจวิภงฺเค จ ปสฺสิตพฺพํ ทุกฺขาฯ
ตตฺถ กตมา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สญฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภ – อยํ วุจฺจติ ชาติฯ
ตตฺถ กตมา ชรา ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก – อยํ วุจฺจติ ชราฯ
ตตฺถ กตมํ มรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา กาลํกิริยา (ก.) ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโท – อิทํ วุจฺจติ มรณํฯ
ตตฺถ กตโม โสโก? ญาติพฺยสเนน โย ญาติพฺยสเนน (สฺยา.) ปสฺส สจฺจวิภงฺเค วา ผุฏฺฐสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ – อยํ วุจฺจติ โสโกฯ
ตตฺถ กตโม ปริเทโว? ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา, ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปนา ลาลปฺปิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ปริเทโวฯ
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ, กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขํฯ
ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ, เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ เวทยิตํ, เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ โทมนสฺสํฯ
ตตฺถ กตโม อุปายาโส? ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส อายาโส อุปายาโส อายาสนา อุปายาสนา อายาสิตตฺตํ อุปายาสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ อุปายาโสฯ
ตตฺถ กตโม อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อนิฏฺฐา อกนฺตา อมนาปา รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺฐพฺพา, เย วา ปนสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา อหิตกามา อผาสุกามา อโยคกฺเขมกามา, ยา เตหิ สทฺธิํ สงฺคติ สมาคโม สโมธานํ มิสฺสีภาโว – อยํ วุจฺจติ อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโขฯ
ตตฺถ กตโม ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺฐพฺพา, เย วา ปนสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา ญาตี วา สาโลหิตา วา, ยา เตหิ สทฺธิํ อสงฺคติ อสมาคโม อสโมธานํ อมิสฺสีภาโว – อยํ วุจฺจติ ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโขฯ
ตตฺถ กตมํ ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ? ชาติธมฺมานํ สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ – ‘‘อโห วต มยํ น ชาติธมฺมา อสฺสาม, น จ วต โน ชาติ อาคจฺเฉยฺยา’’ติฯ น โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ – อิทมฺปิ ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํฯ ชราธมฺมานํ สตฺตานํ…เป.… พฺยาธิธมฺมานํ สตฺตานํ… มรณธมฺมานํ สตฺตานํ… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมานํ สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ – ‘‘อโห วต มยํ น โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมา อสฺสาม, น จ วต โน โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา อาคจฺเฉยฺยุ’’นฺติฯ น โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ – อิทมฺปิ ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํฯ
ตตฺถ กตเม สงฺขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา? เสยฺยถิทํ เสยฺยถีทํ (สฺยา. สี. อฏฺฐ.) – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, รูปูปาทานกฺขนฺโธ (สฺยา.) เอวมุปริปิ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ สญฺญุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิญฺญาณุปาทานกฺขนฺโธ – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขาฯ อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขํ อริยสจฺจํฯ
๓๔. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ? ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา โปโนพฺภวิกา (สฺยา.) นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา , สา โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, กตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ? ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ กิญฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ โสตํ โลเก…เป.… ฆานํ โลเก… ชิวฺหา โลเก… กาโย โลเก… มโน โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ รูปา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ สทฺทา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ…เป.… ธมฺมา โลเก… จกฺขุวิญฺญาณํ โลเก…เป.… มโนวิญฺญาณํ โลเก… จกฺขุสมฺผสฺโส โลเก…เป.… มโนสมฺผสฺโส โลเก… จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก…เป.… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… รูปสญฺญา โลเก…เป.… ธมฺมสญฺญา โลเก… รูปสญฺเจตนา โลเก…เป.… ธมฺมสญฺเจตนา โลเก… รูปตณฺหา โลเก…เป.… ธมฺมตณฺหา โลเก… รูปวิตกฺโก โลเก…เป.… ธมฺมวิตกฺโก โลเก… รูปวิจาโร โลเก…เป.… ธมฺมวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํฯ
๓๕. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย, สา โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ ปหียมานา ปหียติ, กตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ? ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติฯ กิญฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุโลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ…เป.… ธมฺมวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติฯ อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํฯ
๓๖. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ? อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิฯ ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺฐิ? ทุกฺเข ญาณํ, ทุกฺขสมุทเย ญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ ญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ – อยํ วุจฺจติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ
ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป, อพฺยาปาทสงฺกปฺโป, อวิหิํสาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ สมฺมาสงฺกปฺโปฯ
ตตฺถ กตมา สมฺมาวาจา? มุสาวาทา เวรมณี เวรมณิ (ก.), ปิสุณาย วาจาย เวรมณี, ผรุสาย วาจาย เวรมณี, สมฺผปฺปลาปา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ สมฺมาวาจาฯ
ตตฺถ กตโม สมฺมากมฺมนฺโต? ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ สมฺมากมฺมนฺโตฯ
ตตฺถ กตโม สมฺมาอาชีโว? อิธ อริยสาวโก มิจฺฉาอาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิกํ ชีวิตํ (ก.) กปฺเปติ – อยํ วุจฺจติ สมฺมาอาชีโวฯ
ตตฺถ กตโม สมฺมาวายาโม? อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย…เป.… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย …เป.… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ – อยํ วุจฺจติ สมฺมาวายาโมฯ
ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํฯ เวทนาสุ…เป.… จิตฺเต…เป.… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อยํ วุจฺจติ สมฺมาสติฯ
ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อยํ วุจฺจติ สมฺมาสมาธิฯ อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ เอวํ โสตาวธาเน ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ
สุตมยญาณนิทฺเทโส ปฐโมฯ
๒. สีลมยญาณนิทฺเทโส
๓๗. กถํ สุตฺวาน สํวเร ปญฺญา สีลมเย ญาณํ? ปญฺจ สีลานิ – ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ, อปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ, ปริปุณฺณปาริสุทฺธิสีลํ, อปรามฏฺฐปาริสุทฺธิสีลํ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิปาริสุทฺธิสีลนฺติฯ
ตตฺถ กตมํ ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ? อนุปสมฺปนฺนานํ ปริยนฺตสิกฺขาปทานํ – อิทํ ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํฯ กตมํ อปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ? อุปสมฺปนฺนานํ อปริยนฺตสิกฺขาปทานํ – อิทํ อปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํฯ กตมํ ปริปุณฺณปาริสุทฺธิสีลํ? ปุถุชฺชนกลฺยาณกานํ กุสลธมฺเม ยุตฺตานํ เสกฺขปริยนฺเต เสขปริยนฺเต (ก.) ปริปูรการีนํ กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขานํ ปริจฺจตฺตชีวิตานํ – อิทํ ปริปุณฺณปาริสุทฺธิสีลํฯ กตมํ อปรามฏฺฐปาริสุทฺธิสีลํ? สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ – อิทํ อปรามฏฺฐปาริสุทฺธิสีลํฯ กตมํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปาริสุทฺธิสีลํ? ตถาคตสาวกานํ ขีณาสวานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ตถาคตานํ อรหนฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ – อิทํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปาริสุทฺธิสีลํฯ
๓๘. อตฺถิ สีลํ ปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ อปริยนฺตํฯ ตตฺถ กตมํ ตํ สีลํ ปริยนฺตํ? อตฺถิ สีลํ ลาภปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ ยสปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ ญาติปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ องฺคปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ ชีวิตปริยนฺตํฯ
กตมํ ตํ สีลํ ลาภปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ยถาสมาทินฺนํ ยถาสมาทิณฺณํ (ก.) สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ – อิทํ ตํ สีลํ ลาภปริยนฺตํฯ กตมํ ตํ สีลํ ยสปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ยสเหตุ ยสปจฺจยา ยสการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ – อิทํ ตํ สีลํ ยสปริยนฺตํฯ กตมํ ตํ สีลํ ญาติปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ญาติเหตุ ญาติปจฺจยา ญาติการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ – อิทํ ตํ สีลํ ญาติปริยนฺตํฯ กตมํ ตํ สีลํ องฺคปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ องฺคเหตุ องฺคปจฺจยา องฺคการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ – อิทํ ตํ สีลํ องฺคปริยนฺตํฯ กตมํ ตํ สีลํ ชีวิตปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ชีวิตเหตุ ชีวิตปจฺจยา ชีวิตการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ – อิทํ ตํ สีลํ ชีวิตปริยนฺตํฯ เอวรูปานิ สีลานิ ขณฺฑานิ ฉิทฺทานิ สพลานิ กมฺมาสานิ น ภุชิสฺสานิ น วิญฺญุปฺปสตฺถานิ น วิญฺญูปสตฺถานิ (ก.) ปรามฏฺฐานิ อสมาธิสํวตฺตนิกานิ น สมาธิสํวตฺตนิกานิ (ก.) น อวิปฺปฏิสารวตฺถุกานิ น ปาโมชฺชวตฺถุกานิ น ปีติวตฺถุกานิ น ปสฺสทฺธิวตฺถุกานิ น สุขวตฺถุกานิ น สมาธิวตฺถุกานิ น ยถาภูตญาณทสฺสนวตฺถุกานิ น เอกนฺตนิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิญฺญาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ – อิทํ ตํ สีลํ ปริยนฺตํฯ
กตมํ ตํ สีลํ อปริยนฺตํ? อตฺถิ สีลํ น ลาภปริยนฺตํ , อตฺถิ สีลํ น ยสปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ น ญาติปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ น องฺคปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ น ชีวิตปริยนฺตํฯ
กตมํ ตํ สีลํ น ลาภปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, กิํ โส วีติกฺกมิสฺสติ! อิทํ ตํ สีลํ น ลาภปริยนฺตํฯ กตมํ ตํ สีลํ น ยสปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ยสเหตุ ยสปจฺจยา ยสการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ , กิํ โส วีติกฺกมิสฺสติ! อิทํ ตํ สีลํ น ยสปริยนฺตํฯ กตมํ ตํ สีลํ น ญาติปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ญาติเหตุ ญาติปจฺจยา ญาติการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, กิํ โส วีติกฺกมิสฺสติ! อิทํ ตํ สีลํ น ญาติปริยนฺตํฯ กตมํ ตํ สีลํ น องฺคปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ องฺคเหตุ องฺคปจฺจยา องฺคการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, กิํ โส วีติกฺกมิสฺสติ! อิทํ ตํ สีลํ น องฺคปริยนฺตํฯ กตมํ ตํ สีลํ น ชีวิตปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ชีวิตเหตุ ชีวิตปจฺจยา ชีวิตการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, กิํ โส วีติกฺกมิสฺสติ! อิทํ ตํ สีลํ น ชีวิตปริยนฺตํฯ เอวรูปานิ สีลานิ อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ ภุชิสฺสานิ วิญฺญุปฺปสตฺถานิ อปรามฏฺฐานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิ อวิปฺปฏิสารวตฺถุกานิ ปาโมชฺชวตฺถุกานิ ปีติวตฺถุกานิ ปสฺสทฺธิวตฺถุกานิ สุขวตฺถุกานิ สมาธิวตฺถุกานิ ยถาภูตญาณทสฺสนวตฺถุกานิ เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ – อิทํ ตํ สีลํ อปริยนฺตํฯ
๓๙. กิํ สีลํ? กติ สีลานิ? กิํ สมุฏฺฐานํ สีลํ? กติ ธมฺมสโมธานํ สีลํ?
กิํ สีลนฺติ เจตนา สีลํ, เจตสิกํ สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีลํฯ กติ สีลานีติ ตีณิ สีลานิ – กุสลสีลํ, อกุสลสีลํ, อพฺยากตสีลํฯกิํ สมุฏฺฐานํ สีลนฺติ กุสลจิตฺตสมุฏฺฐานํ กุสลสีลํ , อกุสลจิตฺตสมุฏฺฐานํ อกุสลสีลํ, อพฺยากตจิตฺตสมุฏฺฐานํ อพฺยากตสีลํฯ กติ ธมฺมสโมธานํ สีลนฺติ สํวรสโมธานํ สีลํ, อวีติกฺกมสโมธานํ สีลํ, ตถาภาเว ชาตเจตนาสโมธานํ สีลํฯ
๔๐. ปาณาติปาตํ สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ อทินฺนาทานํ สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ กาเมสุมิจฺฉาจารํ สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ มุสาวาทํ สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ ปิสุณํ วาจํ ปิสุณาวาจํ (สฺยา. ก.) ที. นิ. ๑.๙ ปสฺสิตพฺพา สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ ผรุสํ วาจํ ผรุสวาจํ (สฺยา. ก.) สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ สมฺผปฺปลาปํ สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํ ฯ อภิชฺฌํ สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ พฺยาปาทํ สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ
๔๑. เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ อาโลกสญฺญาย ถินมิทฺธํ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน อุทฺธจฺจํ… ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ… ญาเณน อวิชฺชํ… ปาโมชฺเชน อรติํ…ฯ
ปฐเมน ฌาเนน ปฐมชฺฌาเนน (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ ฐาเนสุ นีวรเณ…เป.… ทุติเยน ฌาเนน วิตกฺกวิจาเร… ตติเยน ฌาเนน ปีติํ… จตุตฺเถน ฌาเนน สุขทุกฺขํ… อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสญฺญํ ปฏิฆสญฺญํ นานตฺตสญฺญํ… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานญฺจายตนสญฺญํ… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญํ… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํฯ
อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญํ…เป.… ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญํ… อนตฺตา อนุปสฺสนาย อตฺตสญฺญํ… นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทิํ… วิราคานุปสฺสนาย ราคํ… นิโรธา อนุปสฺสนาย สมุทยํ… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานํ… ขยานุปสฺสนาย ฆนสญฺญํ… วยานุปสฺสนาย อายูหนํ.. วิปริณามานุปสฺสนาย ธุวสญฺญํ… อนิมิตฺตานุปสฺสนาย นิมิตฺตํ…. อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย ปณิธิํ… สุญฺญตานุปสฺสนาย อภินิเวสํ… อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย สาราทานาภินิเวสํ… ยถาภูตญาณทสฺสเนน สมฺโมหาภินิเวสํ… อาทีนวานุปสฺสนาย อาลยาภินิเวสํ… ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย อปฺปฏิสงฺขํ… วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย สญฺโญคาภินิเวสํ…ฯ
โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺเฐกฏฺเฐ กิเลเส…เป.… สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริเก กิเลเส… อนาคามิมคฺเคน อณุสหคเต กิเลเส… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ
ปญฺจ สีลานิ – ปาณาติปาตสฺส ปหานํ สีลํ, เวรมณี สีลํ, เจตนา สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีลํฯ เอวรูปานิ สีลานิ จิตฺตสฺส อวิปฺปฏิสาราย สํวตฺตนฺติ, ปาโมชฺชาย สํวตฺตนฺติ, ปีติยา สํวตฺตนฺติ, ปสฺสทฺธิยา สํวตฺตนฺติ, โสมนสฺสาย สํวตฺตนฺติ, อาเสวนาย สํวตฺตนฺติ, ภาวนาย สํวตฺตนฺติ, พหุลีกมฺมาย สํวตฺตนฺติ, อลงฺการาย สํวตฺตนฺติ, ปริกฺขาราย สํวตฺตนฺติ, ปริวาราย สํวตฺตนฺติ, ปาริปูริยา สํวตฺตนฺติ, เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติฯ
เอวรูปานํ สีลานํ สํวรปาริสุทฺธิ อธิสีลํ, สํวรปาริสุทฺธิยา ฐิตํ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติ, อวิกฺเขปปาริสุทฺธิ อธิจิตฺตํ สํวรปาริสุทฺธิํ สมฺมา ปสฺสติ, อวิกฺเขปปาริสุทฺธิํ สมฺมา ปสฺสติฯ ทสฺสนปาริสุทฺธิ อธิปญฺญาฯ โย ตตฺถ สํวรฏฺโฐ, อยํ อธิสีลสิกฺขา ฯ โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโฐ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขาฯ โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโฐ, อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ
อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขติ, ชานนฺโต สิกฺขติ, ปสฺสนฺโต สิกฺขติ, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺขติ, จิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺโต สิกฺขติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺขติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺขติ, สติํ อุปฏฺฐเปนฺโต สิกฺขติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺขติ, ปญฺญาย ปชานนฺโต สิกฺขติ, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺขติ, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺขติ, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺขติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขติ, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขติฯ
ปญฺจ สีลานิ – อทินฺนาทานสฺส…เป.… กาเมสุมิจฺฉาจารสฺส… มุสาวาทสฺส… ปิสุณาย วาจาย… ผรุสาย วาจาย… สมฺผปฺปลาปสฺส… อภิชฺฌาย… พฺยาปาทสฺส… มิจฺฉาทิฏฺฐิยา… ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขนฺติฯ
เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทสฺส…เป.… อพฺยาปาเทน พฺยาปาทสฺส… อาโลกสญฺญาย ถินมิทฺธสฺส… อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจสฺส… … ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉาย… ญาเณน อวิชฺชาย… ปาโมชฺเชน อรติยา… ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขติฯ
ปฐเมน ฌาเนน นีวรณานํ…เป.… ทุติเยน ฌาเนน วิตกฺกวิจารานํ… ตติเยน ฌาเนน ปีติยา… จตุตฺเถน ฌาเนน สุขทุกฺขานํ… อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสญฺญาย ปฏิฆสญฺญาย นานตฺตสญฺญาย… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานญฺจายตนสญฺญาย… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย… ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขติฯ
อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญาย…เป.… ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญาย… อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสญฺญาย… นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทิยา… วิราคานุปสฺสนาย ราคสฺส… นิโรธานุปสฺสนาย สมุทยสฺส… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานสฺส… ขยานุปสฺสนาย ฆนสญฺญาย… วยานุปสฺสนาย อายูหนสฺส… วิปริณามานุปสฺสนาย ธุวสญฺญาย… อนิมิตฺตานุปสฺสนาย นิมิตฺตสฺส… อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย ปณิธิยา… สุญฺญตานุปสฺสนาย อภินิเวสสฺส… อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย สาราคาภินิเวสสฺส… ยถาภูตญาณทสฺสเนน สมฺโมหาภินิเวสสฺส… อาทีนวานุปสฺสนาย อาลยาภินิเวสสฺส… ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย อปฺปฏิสงฺขาย… วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย สญฺโญคาภินิเวสสฺส ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขติฯ
โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺเฐกฏฺฐานํ กิเลสานํ…เป.… สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริกานํ กิเลสานํ… อนาคามิมคฺเคน อนุสหคตานํ กิเลสานํ… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ปหานํ สีลํ, เวรมณี สีลํ, เจตนา สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีลํฯ เอวรูปานิ สีลานิ จิตฺตสฺส อวิปฺปฏิสาราย สํวตฺตนฺติ, ปาโมชฺชาย สํวตฺตนฺติ, ปีติยา สํวตฺตนฺติ, ปสฺสทฺธิยา สํวตฺตนฺติ, โสมนสฺสาย สํวตฺตนฺติ, อาเสวนาย สํวตฺตนฺติ, ภาวนาย สํวตฺตนฺติ, พหุลีกมฺมาย สํวตฺตนฺติ, อลงฺการาย สํวตฺตนฺติ, ปริกฺขาราย สํวตฺตนฺติ, ปริวาราย สํวตฺตนฺติ, ปาริปูริยา สํวตฺตนฺติ, เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติฯ
๔๒. เอวรูปานํ สีลานํ สํวรปาริสุทฺธิ อธิสีลํฯ สํวรปาริสุทฺธิยา ฐิตํ จิตฺตํ อวิกฺเขปํ คจฺฉติ, อวิกฺเขปปาริสุทฺธิ อธิจิตฺตํฯ สํวรปาริสุทฺธิํ สมฺมา ปสฺสติ, อวิกฺเขปปาริสุทฺธิํ สมฺมา ปสฺสติฯ ทสฺสนปาริสุทฺธิ อธิปญฺญาฯ โย ตตฺถ สํวรฏฺโฐ, อยํ อธิสีลสิกฺขาฯ โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโฐ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขาฯ โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโฐ, อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขติ, ชานนฺโต สิกฺขติ, ปสฺสนฺโต สิกฺขติ, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺขติ, จิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺโต สิกฺขติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺขติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺขติ, สติํ อุปฏฺฐเปนฺโต สิกฺขติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺขติ, ปญฺญาย ปชานนฺโต สิกฺขติ, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺขติ, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺขติ ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺขติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขติ, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สุตฺวาน สํวเร ปญฺญา สีลมเย ญาณํ’’ฯ
สีลมยญาณนิทฺเทโส ทุติโยฯ
๓. สมาธิภาวนามยญาณนิทฺเทโส
๔๓. กถํ สํวริตฺวา สมาทหเน ปญฺญา สมาธิภาวนามเย ญาณํ? เอโก สมาธิ – จิตฺตสฺส เอกคฺคตาฯ ทฺเว สมาธี – โลกิโย สมาธิ, โลกุตฺตโร สมาธิฯ ตโย สมาธี – สวิตกฺกสวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิฯ จตฺตาโร สมาธี – หานภาคิโย สมาธิ, ฐิติภาคิโย สมาธิ, วิเสสภาคิโย สมาธิ, นิพฺเพธภาคิโย สมาธิฯ ปญฺจ สมาธี – ปีติผรณตา, สุขผรณตา, เจโตผรณตา, อาโลกผรณตา, ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขนานิมิตฺตํ (ก.)ฯ
ฉ สมาธี – พุทฺธานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, ธมฺมานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, สงฺฆานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, สีลานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, จาคานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, เทวตานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิฯ สตฺต สมาธี – สมาธิกุสลตา, สมาธิสฺส สมาปตฺติกุสลตา, สมาธิสฺส ฐิติกุสลตา, สมาธิสฺส วุฏฺฐานกุสลตา , สมาธิสฺส กลฺลตากุสลตา กลฺลิตกุสลตา (สฺยา. ก.), สมาธิสฺส โคจรกุสลตา, สมาธิสฺส อภินีหารกุสลตาฯ อฏฺฐ สมาธี – ปถวีกสิณวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, อาโปกสิณวเสน…เป.… เตโชกสิณวเสน… วาโยกสิณวเสน… นีลกสิณวเสน… ปีตกสิณวเสน… โลหิตกสิณวเสน… โอทาตกสิณวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิฯ นว สมาธี – รูปาวจโร สมาธิ อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺโฌโม, อตฺถิ ปณีโต; อรูปาวจโร สมาธิ อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺโฌโม, อตฺถิ ปณีโต; สุญฺญโต สมาธิ, อนิมิตฺโต สมาธิ, อปฺปณิหิโต สมาธิฯ ทส สมาธี – อุทฺธุมาตกสญฺญาวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, วินีลกสญฺญาวเสน…เป.… วิปุพฺพกสญฺญาวเสน… วิจฺฉิทฺทกสญฺญาวเสน… วิกฺขายิตกสญฺญาวเสน… วิกฺขิตฺตกสญฺญาวเสน… หตวิกฺขิตฺตกสญฺญาวเสน… โลหิตกสญฺญาวเสน… ปุฬวกสญฺญาวเสน ปุฬุวก สญฺญาวเสน (ก.) … อฏฺฐิกสญฺญาวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิฯ อิเม ปญฺจปญฺญาส สมาธิฯ
๔๔. อปิ จ, ปญฺจวีสติ สมาธิสฺส สมาธิฏฺฐา – ปริคฺคหฏฺเฐน สมาธิ, ปริวารฏฺเฐน สมาธิ, ปริปูรฏฺเฐน สมาธิ, เอกคฺคฏฺเฐน สมาธิ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธิ, อวิสารฏฺเฐน สมาธิ, อนาวิลฏฺเฐน สมาธิ, อนิญฺชนฏฺเฐน สมาธิ, วิมุตฺตฏฺเฐน สมาธิ, เอกตฺตุปฏฺฐานวเสน จิตฺตสฺส ฐิตตฺตา สมาธิ, สมํ เอสตีติ สมาธิ, วิสมํ เนสตีติ สมาธิ, สมํ เอสิตตฺตา สมาธิ, วิสมํ เนสิตตฺตา สมาธิ, สมํ อาทิยตีติ สมาธิ, วิสมํ นาทิยตีติ สมาธิ, สมํ อาทินฺนตฺตา สมาธิ, วิสมํ อนาทินฺนตฺตา สมาธิ, สมํ ปฏิปชฺชตีติ สมาธิ, วิสมํ นปฺปฏิปชฺชตีติ สมาธิ, สมํ ปฏิปนฺนตฺตา สมาธิ, วิสมํ นปฺปฏิปนฺนตฺตา สมาธิ, สมํ ฌายตีติ สมาธิ, วิสมํ ฌาเปตีติ สมาธิ, สมํ ฌาตตฺตา สมาธิ, วิสมํ ฌาปิตตฺตา สมาธิ, สโม จ หิโต จ สุโข จาติ สมาธิฯ อิเม ปญฺจวีสติ สมาธิสฺส สมาธิฏฺฐาฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สํวริตฺวา สมาทหเน ปญฺญา สมาธิภาวนามเย ญาณํ’’ฯ
สมาธิภาวนามยญาณนิทฺเทโส ตติโยฯ
๔. ธมฺมฏฺฐิติญาณนิทฺเทโส
๔๕. กถํ ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํ? อวิชฺชา สงฺขารานํ อุปฺปาทฏฺฐิติ จ ปวตฺตฏฺฐิติ จ นิมิตฺตฏฺฐิติ จ อายูหนฏฺฐิติ จ สญฺโญคฏฺฐิติ จ ปลิโพธฏฺฐิติ จ สมุทยฏฺฐิติ จ เหตุฏฺฐิติ จ ปจฺจยฏฺฐิติ จฯ อิเมหิ นวหากาเรหิ อวิชฺชา ปจฺจโย, สงฺขารา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาฯ อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชา สงฺขารานํ อุปฺปาทฏฺฐิติ จ ปวตฺตฏฺฐิติ จ นิมิตฺตฏฺฐิติ จ อายูหนฏฺฐิติ จ สญฺโญคฏฺฐิติ จ ปลิโพธฏฺฐิติ จ สมุทยฏฺฐิติ จ เหตุฏฺฐิติ จ ปจฺจยฏฺฐิติ จฯ อิเมหิ นวหากาเรหิ อวิชฺชา ปจฺจโย, สงฺขารา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาฯ อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ
สงฺขารา วิญฺญาณสฺส…เป.… วิญฺญาณํ นามรูปสฺส… นามรูปํ สฬายตนสฺส… สฬายตนํ ผสฺสสฺส… ผสฺโส เวทนาย… เวทนา ตณฺหาย… ตณฺหา อุปาทานสฺส… อุปาทานํ ภวสฺส… ภโว ชาติยา… ชาติ ชรามรณสฺส อุปฺปาทฏฺฐิติ จ ปวตฺตฏฺฐิติ จ นิมิตฺตฏฺฐิติ จ อายูหนฏฺฐิติ จ สญฺโญคฏฺฐิติ จ ปลิโพธฏฺฐิติ จ สมุทยฏฺฐิติ จ เหตุฏฺฐิติ จ ปจฺจยฏฺฐิติ จฯ อิเมหิ นวหากาเรหิ ชาติ ปจฺจโย, ชรามรณํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํฯ อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติ ชรามรณสฺส อุปฺปาทฏฺฐิติ จ ปวตฺตฏฺฐิติ จ นิมิตฺตฏฺฐิติ จ อายูหนฏฺฐิติ จ สญฺโญคฏฺฐิติ จ ปลิโพธฏฺฐิติ จ สมุทยฏฺฐิติ จ เหตุฏฺฐิติ จ ปจฺจยฏฺฐิติ จฯ อิเมหิ นวหากาเรหิ ชาติ ปจฺจโย, ชรามรณํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํฯ อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ
๔๖. อวิชฺชา เหตุ, สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนาฯ อุโภเปเต ธมฺมา เหตุสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชา เหตุ, สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนาฯ อุโภเปเต ธมฺมา เหตุสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ
สงฺขารา เหตุ, วิญฺญาณํ เหตุสมุปฺปนฺนํ…เป.… วิญฺญาณํ เหตุ, นามรูปํ เหตุสมุปฺปนฺนํ… นามรูปํ เหตุ, สฬายตนํ เหตุสมุปฺปนฺนํ… สฬายตนํ เหตุ, ผสฺโส เหตุสมุปฺปนฺโน… ผสฺโส เหตุ, เวทนา เหตุสมุปฺปนฺนา… เวทนา เหตุ, ตณฺหา เหตุสมุปฺปนฺนา… ตณฺหา เหตุ, อุปาทานํ เหตุสมุปฺปนฺนํ… อุปาทานํ เหตุ, ภโว เหตุสมุปฺปนฺโน… ภโว เหตุ, ชาติ เหตุสมุปฺปนฺนา… ชาติ เหตุ, ชรามรณํ เหตุสมุปฺปนฺนํฯ อุโภเปเต ธมฺมา เหตุสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติ เหตุ, ชรามรณํ เหตุสมุปฺปนฺนํฯ อุโภเปเต ธมฺมา เหตุสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ
อวิชฺชา ปฏิจฺจา, สงฺขารา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาฯ อุโภเปเต ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชา ปฏิจฺจา, สงฺขารา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาฯ อุโภเปเต ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ
สงฺขารา ปฏิจฺจา, วิญฺญาณํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ…เป.… วิญฺญาณํ ปฏิจฺจา, นามรูปํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ… นามรูปํ ปฏิจฺจา, สฬายตนํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ… สฬายตนํ ปฏิจฺจา, ผสฺโส ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน… ผสฺโส ปฏิจฺจา, เวทนา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา… เวทนา ปฏิจฺจา, ตณฺหา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา… ตณฺหา ปฏิจฺจา, อุปาทานํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ… อุปาทานํ ปฏิจฺจา, ภโว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน… ภโว ปฏิจฺจา, ชาติ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา… ชาติ ปฏิจฺจา, ชรามรณํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํฯ อุโภเปเต ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติ ปฏิจฺจา, ชรามรณํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํฯ อุโภเปเต ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ
อวิชฺชา ปจฺจโย, สงฺขารา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาฯ อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํ ฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชา ปจฺจโย, สงฺขารา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาฯ อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ
สงฺขารา ปจฺจยา, วิญฺญาณํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ…เป.… วิญฺญาณํ ปจฺจโย, นามรูปํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ… นามรูปํ ปจฺจโย, สฬายตนํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ… สฬายตนํ ปจฺจโย, ผสฺโส ปจฺจยสมุปฺปนฺโน… ผสฺโส ปจฺจโย, เวทนา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา… เวทนา ปจฺจโย, ตณฺหา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา… ตณฺหา ปจฺจโย, อุปาทานํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ… อุปาทานํ ปจฺจโย, ภโว ปจฺจยสมุปฺปนฺโน… ภโว ปจฺจโย, ชาติ ปจฺจยสมุปฺปนฺนา… ชาติ ปจฺจโย, ชรามรณํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํฯ อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติ ปจฺจโย, ชรามรณํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํฯ อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ
๔๗. ปุริมกมฺมภวสฺมิํ โมโห อวิชฺชา, อายูหนา สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา, อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา ภโวฯ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ปุริมกมฺมภวสฺมิํ อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยาฯ อิธ ปฏิสนฺธิ วิญฺญาณํ, โอกฺกนฺติ นามรูปํ, ปสาโท อายตนํ, ผุฏฺโฐ ผสฺโส, เวทยิตํ เวทนาฯ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อิธุปปตฺติภวสฺมิํ ปุเรกตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยาฯ อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนานํ โมโห อวิชฺชา, อายูหนา สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา ภโวฯ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อิธ กมฺมภวสฺมิํ อายติํ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยาฯ อายติํ ปฏิสนฺธิ วิญฺญาณํ, โอกฺกนฺติ นามรูปํ, ปสาโท อายตนํ, ผุฏฺโฐ ผสฺโส, เวทยิตํ เวทนาฯ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อายติํ อุปปตฺติภวสฺมิํ อิธ กตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยาฯ อิติเม จตุสงฺเขเป ตโย อทฺเธ ติสนฺธิํ วีสติยา อากาเรหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ชานาติ ปสฺสติ อญฺญาติ ปฏิวิชฺฌติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํ’’ฯ
ธมฺมฏฺฐิติญาณนิทฺเทโส จตุตฺโถฯ
๕. สมฺมสนญาณนิทฺเทโส
๔๘. กถํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํ?
ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ, ทุกฺขโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ, อนตฺตโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํฯ
ยา กาจิ เวทนา…เป.… ยา กาจิ สญฺญา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิญฺญาณํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ, ทุกฺขโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ, อนตฺตโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํฯ
จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ, ทุกฺขโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ, อนตฺตโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํฯ
รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํฯ เวทนา…เป.… สญฺญา…เป.… สงฺขารา…เป.… วิญฺญาณํ…เป.… จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน, อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํฯ
รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํฯ เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ… จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํฯ
ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํฯ ภวปจฺจยา ชาติ, อสติ…เป.… อุปาทานปจฺจยา ภโว, อสติ…เป.… ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อสติ…เป.… เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, อสติ…เป.… ผสฺสปจฺจยา เวทนา, อสติ…เป.… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, อสติ…เป.… นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, อสติ…เป.… วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, อสติ…เป.… สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, อสติ…เป.… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํ’’ฯ
สมฺมสนญาณนิทฺเทโส ปญฺจโมฯ
๖. อุทยพฺพยญาณนิทฺเทโส
๔๙. กถํ ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วิปริณามานุปสฺสเน ปญฺญา อุทยพฺพยานุปสฺสเน ญาณํ? ชาตํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณํ อุทโย, วิปริณามลกฺขณํ วโย, อนุปสฺสนา ญาณํฯ ชาตา เวทนา…เป.… ชาตา สญฺญา… ชาตา สงฺขารา… ชาตํ วิญฺญาณํ… ชาตํ จกฺขุ…เป.… ชาโต ภโว ปจฺจุปฺปนฺโน, ตสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณํ อุทโย, วิปริณามลกฺขณํ วโย, อนุปสฺสนา ญาณํฯ
๕๐. ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต ปญฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต ปญฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ ; อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต ปญฺญาส ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ
รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? เวทนากฺขนฺธสฺส…เป.… สญฺญากฺขนฺธสฺส…เป.… สงฺขารกฺขนฺธสฺส…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ; อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต ทส ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ เวทนากฺขนฺธสฺส…เป.… สญฺญากฺขนฺธสฺส… สงฺขารกฺขนฺธสฺส… วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ; อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต ทส ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ
รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ ตณฺหาสมุทยา รูปสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ กมฺมสมุทยา รูปสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ อาหารสมุทยา รูปสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ
วยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ ตณฺหานิโรธา รูปนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ กมฺมนิโรธา รูปนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ อาหารนิโรธา รูปนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ ฯ วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ทส ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ
เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ ตณฺหาสมุทยา เวทนาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ กมฺมสมุทยา เวทนาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ
วยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชานิโรธา เวทนานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ ตณฺหานิโรธา เวทนานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ กมฺมนิโรธา เวทนานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ทส ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ
สญฺญากฺขนฺธสฺส…เป.… สงฺขารกฺขนฺธสฺส…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชาสมุทยา วิญฺญาณสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ ตณฺหาสมุทยา วิญฺญาณสมุทโยติปจฺจยสมุทยฏฺเฐน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ กมฺมสมุทยา วิญฺญาณสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ นามรูปสมุทยา วิญฺญาณสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ
วยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชานิโรธา วิญฺญาณนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ ตณฺหานิโรธา วิญฺญาณนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ กมฺมนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ นามรูปนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ทส ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ
ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺญาส ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วิปริณามานุปสฺสเน ปญฺญา อุทยพฺพยานุปสฺสเน ญาณํ’’ฯ รูปกฺขนฺโธ รูปกฺขนฺธา (สฺยา.) อาหารสมุทโย ฯ เวทนา, สญฺญา, สงฺขารา – ตโย สงฺขาราติ เสสา (สฺยา.) ขนฺธา ผสฺสสมุทยาฯ วิญฺญาณกฺขนฺโธ นามรูปสมุทโยฯ
อุทยพฺพยญาณนิทฺเทโส ฉฏฺโฐฯ
๗. ภงฺคานุปสฺสนาญาณนิทฺเทโส
๕๑. กถํ อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ภงฺคานุปสฺสเน ปญฺญา วิปสฺสเน ญาณํ? รูปารมฺมณตา จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชติฯ ตํ อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ตสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคํ อนุปสฺสติฯ อนุปสฺสตีติ, กถํ อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโตฯ ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโตฯ อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโตฯ นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ, วิรชฺชติ, โน รชฺชติฯ นิโรเธติ, โน สมุเทติฯ ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ
๕๒. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติฯ ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติฯ อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติฯ นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติฯ วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติฯ นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติฯ ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ
เวทนารมฺมณตา…เป.… สญฺญารมฺมณตา… สงฺขารารมฺมณตา… วิญฺญาณารมฺมณตา… จกฺขุ…เป.… ชรามรณารมฺมณตา จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชติฯ ตํ อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ตสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคํ อนุปสฺสติฯ อนุปสฺสตีติ, กถํ อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโตฯ ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโตฯ อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโตฯ นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติฯ วิรชฺชติ, โน รชฺชติฯ นิโรเธติ, โน สมุเทติฯ ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ
อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติฯ ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติฯ อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติฯ นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติฯ วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติฯ นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติฯ ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ
วตฺถุสงฺกมนา เจว, ปญฺญาย จ วิวฏฺฏนา;
อาวชฺชนา พลญฺเจว, ปฏิสงฺขา วิปสฺสนาฯ
อารมฺมณอนฺวเยน , อุโภ เอกววตฺถนา เอกววตฺถานา (ก.);
นิโรเธ อธิมุตฺตตา, วยลกฺขณวิปสฺสนาฯ
อารมฺมณญฺจ ปฏิสงฺขา, ภงฺคญฺจ อนุปสฺสติ;
สุญฺญโต จ อุปฏฺฐานํ, อธิปญฺญา วิปสฺสนาฯ
กุสโล ตีสุ อนุปสฺสนาสุ, จตสฺโส จ จตูสุ จ (สฺยา.) วิปสฺสนาสุ;
ตโย อุปฏฺฐาเน กุสลตา, นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตีติฯ
ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ภงฺคานุปสฺสเน ปญฺญา วิปสฺสเน ญาณํ’’ฯ
ภงฺคานุปสฺสนาญาณนิทฺเทโส สตฺตโมฯ
๘. อาทีนวญาณนิทฺเทโส
๕๓. กถํ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํ? อุปฺปาโท ภยนฺติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ ปวตฺตํ ภยนฺติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ นิมิตฺตํ ภยนฺติ…เป.… อายูหนา ภยนฺติ…เป.… ปฏิสนฺธิ ภยนฺติ… คติ ภยนฺติ… นิพฺพตฺติ ภยนฺติ… อุปปตฺติ ภยนฺติ… ชาติ ภยนฺติ… ชรา ภยนฺติ… พฺยาธิ ภยนฺติ … มรณํ ภยนฺติ… โสโก ภยนฺติ… ปริเทโว ภยนฺติ… อุปายาโส ภยนฺติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ
อนุปฺปาโท เขมนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ อปฺปวตฺตํ เขมนฺติ – สนฺติปเท ญาณํ…เป.… อนุปายาโส เขมนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ
อุปฺปาโท ภยํ, อนุปฺปาโท เขมนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ ปวตฺตํ ภยํ, อปฺปวตฺตํ เขมนฺติ – สนฺติปเท ญาณํ…เป.… อุปายาโส ภยํ, อนุปายาโส เขมนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ
อุปฺปาโท ทุกฺขนฺติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ ปวตฺตํ ทุกฺขนฺติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํ…เป.… อุปายาโส ทุกฺขนฺติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ
อนุปฺปาโท สุขนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ อปฺปวตฺตํ สุขนฺติ – สนฺติปเท ญาณํ…เป.… อนุปายาโส สุขนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ
อุปฺปาโท ทุกฺขํ, อนุปฺปาโท สุขนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ ปวตฺตํ ทุกฺขํ, อปฺปวตฺตํ สุขนฺติ – สนฺติปเท ญาณํ…เป.… อุปายาโส ทุกฺขํ, อนุปายาโส สุขนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ
อุปฺปาโท สามิสนฺติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ ปวตฺตํ สามิสนฺติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํ…เป.… อุปายาโส สามิสนฺติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ
อนุปฺปาโท นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ อปฺปวตฺตํ นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท ญาณํ…เป.… อนุปายาโส นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ
อุปฺปาโท สามิสํ, อนุปฺปาโท นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ ปวตฺตํ สามิสํ, อปฺปวตฺตํ นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท ญาณํ…เป.… อุปายาโส สามิสํ, อนุปายาโส นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ
อุปฺปาโท สงฺขาราติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ ปวตฺตํ สงฺขาราติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํ…เป.… อุปายาโส สงฺขาราติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ
อนุปฺปาโท นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ อปฺปวตฺตํ นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท ญาณํ…เป.… อนุปายาโส นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ
อุปฺปาโท สงฺขารา, อนุปฺปาโท นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ ปวตฺตํ สงฺขารา, อปฺปวตฺตํ นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท ญาณํ…เป.… อุปายาโส สงฺขารา, อนุปายาโส นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ
อุปฺปาทญฺจ ปวตฺตญฺจ, นิมิตฺตํ ทุกฺขนฺติ ปสฺสติ;
อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ, ญาณํ อาทีนเว อิทํฯ
อนุปฺปาทํ อปฺปวตฺตํ, อนิมิตฺตํ สุขนฺติ จ;
อนายูหนํ อปฺปฏิสนฺธิํ, ญาณํ สนฺติปเท อิทํฯ
อิทํ อาทีนเว ญาณํ, ปญฺจฐาเนสุ ชายติ;
ปญฺจฐาเน สนฺติปเท, ทส ญาเณ ปชานาติ;
ทฺวินฺนํ ญาณานํ กุสลตา, นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตีติฯ
ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํ’’ฯ
อาทีนวญาณนิทฺเทโส อฏฺฐโมฯ
๙. สงฺขารุเปกฺขาญาณนิทฺเทโส
๕๔. กถํ มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา มุจฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา (ก.) ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ? อุปฺปาทํ มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา อุปฺปาทมุญฺจิตุกมฺยตา… (สฺยา.) ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ, ปวตฺตํ มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ, นิมิตฺตํ มุญฺจิตุกมฺยตา…เป.… อายูหนํ มุญฺจิตุกมฺยตา… ปฏิสนฺธิํ มุญฺจิตุกมฺยตา… คติํ มุญฺจิตุกมฺยตา… นิพฺพตฺติํ มุญฺจิตุกมฺยตา… อุปปตฺติํ มุญฺจิตุกมฺยตา… ชาติํ มุญฺจิตุกมฺยตา… ชรํ มุญฺจิตุกมฺยตา… พฺยาธิํ มุญฺจิตุกมฺยตา… มรณํ มุญฺจิตุกมฺยตา… โสกํ มุญฺจิตุกมฺยตา… ปริเทวํ มุญฺจิตุกมฺยตา…เป.… อุปายาสํ มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ
อุปฺปาโท ทุกฺขนฺติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ ปวตฺตํ ทุกฺขนฺติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ…เป.… อุปายาโส ทุกฺขนฺติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ
อุปฺปาโท ภยนฺติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ ปวตฺตํ ภยนฺติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ…เป.… อุปายาโส ภยนฺติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ
อุปฺปาโท สามิสนฺติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ ปวตฺตํ สามิสนฺติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ…เป.… อุปายาโส สามิสนฺติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ
อุปฺปาโท สงฺขาราติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ ปวตฺตํ สงฺขาราติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ…เป.… อุปายาโส สงฺขาราติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ
อุปฺปาโท สงฺขารา, เต สงฺขาเร อชฺฌุเปกฺขตีติ – สงฺขารุเปกฺขาฯ เย จ สงฺขารา ยา จ อุเปกฺขา อุโภเปเต สงฺขารา, เต สงฺขาเร อชฺฌุเปกฺขตีติ – สงฺขารุเปกฺขาฯ ปวตฺตํ สงฺขารา…เป.… นิมิตฺตํ สงฺขารา… อายูหนา สงฺขารา… ปฏิสนฺธิ สงฺขารา… คติ สงฺขารา… นิพฺพตฺติ สงฺขารา… อุปปตฺติ สงฺขารา… ชาติ สงฺขารา… ชรา สงฺขารา… พฺยาธิ สงฺขารา… มรณํ สงฺขารา… โสโก สงฺขารา… ปริเทโว สงฺขารา…เป.… อุปายาโส สงฺขารา, เต สงฺขาเร อชฺฌุเปกฺขตีติ – สงฺขารุเปกฺขาฯ เย จ สงฺขารา ยา จ อุเปกฺขา อุโภเปเต สงฺขารา, เต สงฺขาเร อชฺฌุเปกฺขตีติ – สงฺขารุเปกฺขาฯ
๕๕. กติหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? อฏฺฐหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติฯ ปุถุชฺชนสฺส กติหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? เสกฺขสฺส กติหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? วีตราคสฺส กติหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? ปุถุชฺชนสฺส ทฺวีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติฯ เสกฺขสฺส ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติฯ วีตราคสฺส ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติฯ
ปุถุชฺชนสฺส กตเมหิ ทฺวีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? ปุถุชฺชโน สงฺขารุเปกฺขํ อภินนฺทติ วา วิปสฺสติ วาฯ ปุถุชฺชนสฺส อิเมหิ ทฺวีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติฯ เสกฺขสฺส กตเมหิ ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? เสกฺโข สงฺขารุเปกฺขํ อภินนฺทติ วา วิปสฺสติ วา ปฏิสงฺขาย วา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติฯ เสกฺขสฺส อิเมหิ ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติฯ วีตราคสฺส กตเมหิ ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? วีตราโค สงฺขารุเปกฺขํ วิปสฺสติ วา ปฏิสงฺขาย วา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, ตทชฺฌุเปกฺขิตฺวา สุญฺญตวิหาเรน วา อนิมิตฺตวิหาเรน วา อปฺปณิหิตวิหาเรน วา วิหรติฯ วีตราคสฺส อิเมหิ ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติฯ
๕๖. กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร เอกตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชนสฺส สงฺขารุเปกฺขํ อภินนฺทโต จิตฺตํ กิลิสฺสติ, ภาวนาย ปริปนฺโถ โหติ, ปฏิเวธสฺส อนฺตราโย โหติ, อายติํ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจโย โหติฯ เสกฺขสฺสปิ สงฺขารุเปกฺขํ อภินนฺทโต จิตฺตํ กิลิสฺสติ, ภาวนาย ปริปนฺโถ โหติ, อุตฺตริปฏิเวธสฺส อนฺตราโย โหติ, อายติํ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจโย โหติฯ เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร เอกตฺตํ โหติ อภินนฺทฏฺเฐนฯ
กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร เอกตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชโน สงฺขารุเปกฺขํ อนิจฺจโตปิ ทุกฺขโตปิ อนตฺตโตปิ วิปสฺสติฯ เสกฺโขปิ สงฺขารุเปกฺขํ อนิจฺจโตปิ ทุกฺขโตปิ อนตฺตโตปิ วิปสฺสติฯ วีตราโคปิ สงฺขารุเปกฺขํ อนิจฺจโตปิ ทุกฺขโตปิ อนตฺตโตปิ วิปสฺสติฯ เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร เอกตฺตํ โหติ อนุปสฺสนฏฺเฐนฯ
กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชนสฺส สงฺขารุเปกฺขา กุสลา โหติฯ เสกฺขสฺสปิ สงฺขารุเปกฺขา กุสลา โหติฯ วีตราคสฺส สงฺขารุเปกฺขา อพฺยากตา โหติฯ เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ กุสลาพฺยากตฏฺเฐนฯ
กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชนสฺส สงฺขารุเปกฺขา กิญฺจิกาเล สุวิทิตา โหติ, กิญฺจิกาเล น สุวิทิตา โหติฯ เสกฺขสฺสปิ สงฺขารุเปกฺขา กิญฺจิกาเล สุวิทิตา โหติ, กิญฺจิกาเล น สุวิทิตา โหติฯ วีตราคสฺส สงฺขารุเปกฺขา อจฺจนฺตํ สุวิทิตา โหติฯ เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ วิทิตฏฺเฐน จ อวิทิตฏฺเฐน จฯ
กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชโน สงฺขารุเปกฺขํ อติตฺตตฺตา วิปสฺสติฯ เสกฺโขปิ สงฺขารุเปกฺขํ อติตฺตตฺตา วิปสฺสติฯ วีตราโค สงฺขารุเปกฺขํ ติตฺตตฺตา วิปสฺสติฯ เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ ติตฺตฏฺเฐน จ อติตฺตฏฺเฐน จฯ
กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชโน สงฺขารุเปกฺขํ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานาย โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย วิปสฺสติฯ เสกฺโข สงฺขารุเปกฺขํ ติณฺณํ สญฺโญชนานํ ปหีนตฺตา อุตฺตริปฏิลาภตฺถาย วิปสฺสติฯ วีตราโค สงฺขารุเปกฺขํ สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถาย วิปสฺสติฯ เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ ปหีนฏฺเฐน จ อปฺปหีนฏฺเฐน จฯ
กถํ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ? เสกฺโข สงฺขารุเปกฺขํ อภินนฺทติ วา วิปสฺสติ วา ปฏิสงฺขาย วา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติฯ วีตราโค สงฺขารุเปกฺขํ วิปสฺสติ วา ปฏิสงฺขาย วา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, ตทชฺฌุเปกฺขิตฺวา สุญฺญตวิหาเรน วา อนิมิตฺตวิหาเรน วา อปฺปณิหิตวิหาเรน วา วิหรติฯ เอวํ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ วิหารสมาปตฺตฏฺเฐนฯ
๕๗. กติ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? กติ สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? อฏฺฐ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติฯ ทส สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติฯ
กตมา อฏฺฐ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? ปฐมํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย นีวรเณ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ ทุติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺกวิจาเร ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ ตติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย ปีติํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ ฯ จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย สุขทุกฺเข ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย รูปสญฺญํ ปฏิฆสญฺญํ นานตฺตสญฺญํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย อากาสานญฺจายตนสญฺญํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ อิมา อฏฺฐ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติฯ
กตมา ทส สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ คติํ นิพฺพตฺติํ อุปปตฺติํ ชาติํ ชรํ พฺยาธิํ มรณํ โสกํ ปริเทวํ อุปายาสํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ โสตาปตฺติผลสมาปตฺตตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ…เป.… ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย…เป.… สกทาคามิผลสมาปตฺตตฺถาย…เป.… อนาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย…เป.… อนาคามิผลสมาปตฺตตฺถาย …เป.… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ คติํ นิพฺพตฺติํ อุปปตฺติํ ชาติํ ชรํ พฺยาธิํ มรณํ โสกํ ปริเทวํ อุปายาสํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ อรหตฺตผลสมาปตฺตตฺถาย…เป.… สุญฺญตวิหารสมาปตฺตตฺถาย…เป.… อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺตตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ…เป.… ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ อิมา ทส สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติฯ
๕๘. กติ สงฺขารุเปกฺขา กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา? ปนฺนรส สงฺขารุเปกฺขา กุสลา, ติสฺโส สงฺขารุเปกฺขา อพฺยากตาฯ นตฺถิ สงฺขารุเปกฺขา อกุสลาฯ
ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา, อฏฺฐ จิตฺตสฺส โคจรา;
ปุถุชฺชนสฺส ทฺเว โหนฺติ, ตโย เสกฺขสฺส โคจรา;
ตโย จ วีตราคสฺส, เยหิ จิตฺตํ วิวฏฺฏติฯ
อฏฺฐ สมาธิสฺส ปจฺจยา, ทส ญาณสฺส โคจรา;
อฏฺฐารส สงฺขารุเปกฺขา, ติณฺณํ วิโมกฺขาน ปจฺจยาฯ
อิเม อฏฺฐารสาการา, ปญฺญา ยสฺส ปริจฺจิตา;
กุสโล สงฺขารุเปกฺขาสุ, นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตีติฯ
ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ’’ฯ
สงฺขารุเปกฺขาญาณนิทฺเทโส นวโมฯ
๑๐. โคตฺรภุญาณนิทฺเทโส
๕๙. กถํ พหิทฺธา วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา โคตฺรภุญาณํ? อุปฺปาทํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ ปวตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ นิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อายูหนํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ ปฏิสนฺธิํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ คติํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ นิพฺพตฺติํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อุปปตฺติํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ ชาติํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ ชรํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ พฺยาธิํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ มรณํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ โสกํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ ปริเทวํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อุปายาสํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ…เป.… นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ
อุปฺปาทํ อภิภุยฺยิตฺวา อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ ปวตฺตํ อภิภุยฺยิตฺวา อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ นิมิตฺตํ อภิภุยฺยิตฺวา อนิมิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ …เป.… พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ อภิภุยฺยิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ
อุปฺปาทา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ ปวตฺตา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ นิมิตฺตา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ อายูหนา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ ปฏิสนฺธิยา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ คติยา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ นิพฺพตฺติยา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ อุปปตฺติยา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ ชาติยา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ ชราย วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ พฺยาธิมฺหา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ มรณา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ โสกา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ ปริเทวา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ อุปายาสา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ…เป.… นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ
อุปฺปาทา วุฏฺฐหิตฺวา วุฏฺฐิตฺวา (สฺยา. ก.) อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ ปวตฺตา วุฏฺฐหิตฺวา อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ นิมิตฺตา วุฏฺฐหิตฺวา อนิมิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ อายูหนา วุฏฺฐหิตฺวา อนายูหนํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ ปฏิสนฺธิยา วุฏฺฐหิตฺวา อปฺปฏิสนฺธิํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ คติยา วุฏฺฐหิตฺวา อคติํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ นิพฺพตฺติยา วุฏฺฐหิตฺวา อนิพฺพตฺติํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ อุปปตฺติยา วุฏฺฐหิตฺวา อนุปปตฺติํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ ชาติยา วุฏฺฐหิตฺวา อชาติํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ ชราย วุฏฺฐหิตฺวา อชรํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ พฺยาธิมฺหา วุฏฺฐหิตฺวา อพฺยาธิํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ มรณา วุฏฺฐหิตฺวา อมตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ โสกา วุฏฺฐหิตฺวา อโสกํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ ปริเทวา วุฏฺฐหิตฺวา อปริเทวํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ อุปายาสา วุฏฺฐหิตฺวา อนุปายาสํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตา วุฏฺฐหิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ
อุปฺปาทา วิวฏฺฏตีติ – โคตฺรภุฯ ปวตฺตา วิวฏฺฏตีติ – โคตฺรภุ…เป.… พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตา วิวฏฺฏตีติ – โคตฺรภุฯ อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ…เป.… นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ
อุปฺปาทา วิวฏฺฏิตฺวา อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ ปวตฺตา วิวฏฺฏิตฺวา อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ…เป.… พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตา วิวฏฺฏิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ
๖๐. กติ โคตฺรภู ธมฺมา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? กติ โคตฺรภู ธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? อฏฺฐ โคตฺรภู ธมฺมา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติฯ ทส โคตฺรภู ธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติฯ
กตเม อฏฺฐ โคตฺรภู ธมฺมา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? ปฐมํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย นีวรเณ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ ทุติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺกวิจาเร อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ ตติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย ปีติํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย สุขทุกฺเข อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย รูปสญฺญํ ปฏิฆสญฺญํ นานตฺตสญฺญํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย อากาสานญฺจายตนสญฺญํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ ฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อิเม อฏฺฐ โคตฺรภู ธมฺมา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติฯ
กตเม ทส โคตฺรภู ธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ คติํ นิพฺพตฺติํ อุปปตฺติํ ชาติํ ชรํ พฺยาธิํ มรณํ โสกํ ปริเทวํ อุปายาสํ พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ โสตาปตฺติผลสมาปตฺตตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ…เป.… อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย…เป.… สกทาคามิผลสมาปตฺตตฺถาย… อนาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย… อนาคามิผลสมาปตฺตตฺถาย… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ คติํ นิพฺพตฺติํ อุปปตฺติํ ชาติํ ชรํ พฺยาธิํ มรณํ โสกํ ปริเทวํ อุปายาสํ พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อรหตฺตผลสมาปตฺตตฺถาย… สุญฺญตวิหารสมาปตฺตตฺถาย… อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺตตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ…เป.… อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อิเม ทส โคตฺรภู ธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติฯ
กติ โคตฺรภู ธมฺมา กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา? ปนฺนรส โคตฺรภู ธมฺมา กุสลา, ตโย โคตฺรภู ธมฺมา อพฺยากตาฯ นตฺถิ โคตฺรภู ธมฺมา อกุสลาติฯ
สามิสญฺจ นิรามิสํ, ปณิหิตญฺจ อปฺปณิหิตํ;
สญฺญุตฺตญฺจ วิสญฺญุตฺตํ, วุฏฺฐิตญฺจ อวุฏฺฐิตํฯ
อฏฺฐ สมาธิสฺส ปจฺจยา, ทส ญาณสฺส โคจรา;
อฏฺฐารส โคตฺรภู ธมฺมา, ติณฺณํ วิโมกฺขาน ปจฺจยาฯ
อิเม อฏฺฐารสาการา, ปญฺญา ยสฺส ปริจฺจิตา;
กุสโล วิวฏฺเฏ วุฏฺฐาเน, นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตีติฯ
ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘พหิทฺธา วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา โคตฺรภุญาณํ’’ฯ
โคตฺรภุญาณนิทฺเทโส ทสโมฯ
๑๑. มคฺคญาณนิทฺเทโส
๖๑. กถํ ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ
ปริคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจาย วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ
สมุฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมากมฺมนฺโต มิจฺฉากมฺมนฺตา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ
โวทานฏฺเฐน สมฺมาอาชีโว มิจฺฉาอาชีวา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ
ปคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายามา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ
อุปฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมาสติ มิจฺฉาสติยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ
อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธิโต วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ
สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ …เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ โอฬาริกา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ
อนาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ อนุสหคตา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ
อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ
๖๒.
อชาตํ ฌาเปติ ชาเตน, ฌานํ เตน ปวุจฺจติ;
ฌานวิโมกฺเข กุสลตา, นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปติฯ
สมาทหิตฺวา ยถา เจ วิปสฺสติ, วิปสฺสมาโน ตถา เจ สมาทเห;
วิปสฺสนา จ สมโถ ตทา อหุ, สมานภาคา ยุคนทฺธา วตฺตเรฯ
ทุกฺขา สงฺขารา สุโข, นิโรโธ อิติ ทสฺสนํ นิโรโธติ ทสฺสนํ (สฺยา. ก.);
ทุภโต วุฏฺฐิตา ปญฺญา, ผสฺเสติ อมตํ ปทํฯ
วิโมกฺขจริยํ ชานาติ, นานตฺเตกตฺตโกวิโท;
ทฺวินฺนํ ญาณานํ กุสลตา, นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตีติฯ
ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ
มคฺคญาณนิทฺเทโส เอกาทสโมฯ
๑๒. ผลญาณนิทฺเทโส
๖๓. กถํ ปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิปญฺญา ผเล ญาณํ? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ มคฺคสฺเสตํ ผลํฯ
อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปา วุฏฺฐาติ ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาสงฺกปฺโปฯ มคฺคสฺเสตํ ผลํฯ
ปริคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจาย วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาวาจาฯ มคฺคสฺเสตํ ผลํฯ
สมุฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมากมฺมนฺโต มิจฺฉากมฺมนฺตา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมากมฺมนฺโตฯ มคฺคสฺเสตํ ผลํฯ
โวทานฏฺเฐน สมฺมาอาชีโว มิจฺฉาอาชีวา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาอาชีโวฯ มคฺคสฺเสตํ ผลํฯ
ปคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายามา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาวายาโมฯ มคฺคสฺเสตํ ผลํฯ
อุปฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมาสติ มิจฺฉาสติยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาสติฯ มคฺคสฺเสตํ ผลํฯ
อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธิโต วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาสมาธิฯ มคฺคสฺเสตํ ผลํฯ
สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ โอฬาริกา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺฐาติ , ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาสมาธิฯ มคฺคสฺเสตํ ผลํฯ
อนาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ อนุสหคตา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาสมาธิฯ มคฺคสฺเสตํ ผลํฯ
อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาสมาธิฯ มคฺคสฺเสตํ ผลํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิปญฺญา ผเล ญาณํ’’ฯ
ผลญาณนิทฺเทโส ทฺวาทสโมฯ
๑๓. วิมุตฺติญาณนิทฺเทโส
๖๔. กถํ ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปญฺญา วิมุตฺติญาณํ? โสตาปตฺติมคฺเคน สกฺกายทิฏฺฐิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส, ทิฏฺฐานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย อตฺตโน จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา สมฺมา สมุจฺฉินฺนา โหนฺติฯ อิเมหิ ปญฺจหิ อุปกฺกิเลเสหิ สปริยุฏฺฐาเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ สุวิมุตฺตํฯ ตํวิมุตฺติ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปญฺญา วิมุตฺติญาณํ’’ฯ
สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคสญฺโญชนํ, ปฏิฆสญฺโญชนํ, โอฬาริโก กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย – อตฺตโน จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา สมฺมา สมุจฺฉินฺนา โหนฺติฯ อิเมหิ จตูหิ อุปกฺกิเลเสหิ สปริยุฏฺฐาเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ สุวิมุตฺตํฯ ตํวิมุตฺติ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปญฺญา วิมุตฺติญาณํ’’ฯ
อนาคามิมคฺเคน อนุสหคตํ กามราคสญฺโญชนํ, ปฏิฆสญฺโญชนํ, อนุสหคโต กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย – อตฺตโน จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา สมฺมา สมุจฺฉินฺนา โหนฺติฯ อิเมหิ จตูหิ อุปกฺกิเลเสหิ สปริยุฏฺฐาเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ สุวิมุตฺตํฯ ตํวิมุตฺติ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปญฺญา วิมุตฺติญาณํ’’ฯ
อรหตฺตมคฺเคน รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา, มานานุสโย, ภวราคานุสโย, อวิชฺชานุสโย – อตฺตโน จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา สมฺมา สมุจฺฉินฺนา โหนฺติฯ อิเมหิ อฏฺฐหิ อุปกฺกิเลเสหิ สปริยุฏฺฐาเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ สุวิมุตฺตํฯ ตํวิมุตฺติ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปญฺญา วิมุตฺติญาณํ’’ฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปญฺญา วิมุตฺติญาณํ’’ฯ
วิมุตฺติญาณนิทฺเทโส เตรสโมฯ
๑๔. ปจฺจเวกฺขณญาณนิทฺเทโส
๖๕. กถํ ตทา สมุทาคเต ธมฺเม ปสฺสเน ปญฺญา ปจฺจเวกฺขเณ ญาณํ? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ ตทา สมุทาคตาฯ อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป ตทา สมุทาคโตฯ ปริคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวาจา ตทา สมุทาคตาฯ สมุฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมากมฺมนฺโต ตทา สมุทาคโตฯ โวทานฏฺเฐน สมฺมาอาชีโว ตทา สมุทาคโตฯ ปคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวายาโม ตทา สมุทาคโตฯ อุปฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมาสติ ตทา สมุทาคตาฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ ตทา สมุทาคโตฯ
อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโตฯ ปวิจยฏฺเฐน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโตฯ ปคฺคหฏฺเฐน วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโตฯ ผรณฏฺเฐน ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโตฯ อุปสมฏฺเฐน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโตฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโตฯ ปฏิสงฺขานฏฺเฐน อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโตฯ
อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเฐน สทฺธาพลํ ตทา สมุทาคตํฯ โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺเฐน วีริยพลํ ตทา สมุทาคตํฯ ปมาเท อกมฺปิยฏฺเฐน สติพลํ ตทา สมุทาคตํฯ อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺเฐน สมาธิพลํ ตทา สมุทาคตํฯ อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺเฐน ปญฺญาพลํ ตทา สมุทาคตํฯ
อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ตทา สมุทาคตํฯ ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ตทา สมุทาคตํฯ อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ตทา สมุทาคตํฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ตทา สมุทาคตํฯ ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ตทา สมุทาคตํฯ
อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยา ตทา สมุทาคตาฯ อกมฺปิยฏฺเฐน พลา ตทา สมุทาคตาฯ นิยฺยานฏฺเฐน สมฺโพชฺฌงฺคา ตทา สมุทาคตาฯ เหตุฏฺเฐน มคฺโค ตทา สมุทาคโตฯ อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานา ตทา สมุทาคตาฯ ปทหนฏฺเฐน สมฺมปฺปธานา ตทา สมุทาคตาฯ อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทา ตทา สมุทาคตาฯ ตถฏฺเฐน สจฺจา ตทา สมุทาคตาฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมโถ ตทา สมุทาคโตฯ อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา ตทา สมุทาคตาฯ เอกรสฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา ตทา สมุทาคตาฯ อนติวตฺตนฏฺเฐน ยุคนทฺธํ ตทา สมุทาคตํฯ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ ตทา สมุทาคตาฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ ตทา สมุทาคตาฯ ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ ตทา สมุทาคตาฯ วิมุตฺตฏฺเฐน วิโมกฺโข ตทา สมุทาคโตฯ ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชา ตทา สมุทาคตาฯ ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺติ ตทา สมุทาคตาฯ สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณํ ตทา สมุทาคตํฯ
ฉนฺโท มูลฏฺเฐน ตทา สมุทาคโตฯ มนสิกาโร สมุฏฺฐานฏฺเฐน ตทา สมุทาคโตฯ ผสฺโส สโมธานฏฺเฐน ตทา สมุทาคโตฯ เวทนา สโมสรณฏฺเฐน ตทา สมุทาคตาฯ สมาธิ ปมุขฏฺเฐน ตทา สมุทาคโตฯ สติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน ตทา สมุทาคตาฯ ปญฺญา ตทุตฺตรฏฺเฐน ตทา สมุทาคตา ฯ วิมุตฺติ สารฏฺเฐน ตทา สมุทาคตาฯ อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ตทา สมุทาคตํฯ วุฏฺฐหิตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, อิเม ธมฺมา ตทา สมุทาคตาฯ
โสตาปตฺติผลกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ ตทา สมุทาคตาฯ อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป ตทา สมุทาคโต…เป.… ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ ตทา สมุทาคตํฯ ฉนฺโท มูลฏฺเฐน ตทา สมุทาคโตฯ มนสิกาโร สมุฏฺฐานฏฺเฐน ตทา สมุทาคโตฯ ผสฺโส สโมธานฏฺเฐน ตทา สมุทาคโตฯ เวทนา สโมสรณฏฺเฐน ตทา สมุทาคตาฯ สมาธิ ปมุขฏฺเฐน ตทา สมุทาคโตฯ สติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน ตทา สมุทาคตาฯ ปญฺญา ตทุตฺตรฏฺเฐน ตทา สมุทาคตาฯ วิมุตฺติ สารฏฺเฐน ตทา สมุทาคตาฯ อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ตทา สมุทาคตํฯ วุฏฺฐหิตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, อิเม ธมฺมา ตทา สมุทาคตาฯ
สกทาคามิมคฺคกฺขเณ…เป.… สกทาคามิผลกฺขเณ…เป.… อนาคามิมคฺคกฺขเณ…เป.… อนาคามิผลกฺขเณ…เป.… อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ ตทา สมุทาคตา…เป.… สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณํ ตทา สมุทาคตํฯ ฉนฺโท มูลฏฺเฐน ตทา สมุทาคโต…เป.… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ตทา สมุทาคตํฯ วุฏฺฐหิตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, อิเม ธมฺมา ตทา สมุทาคตาฯ
อรหตฺตผลกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ ตทา สมุทาคตา …เป.… ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ ตทา สมุทาคตํฯ ฉนฺโท มูลฏฺเฐน ตทา สมุทาคโต …เป.… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ตทา สมุทาคตํฯ วุฏฺฐหิตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, อิเม ธมฺมา ตทา สมุทาคตาฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ตทา สมุทาคเต ธมฺเม ปสฺสเน ปญฺญา ปจฺจเวกฺขเณ ญาณํ’’ฯ
ปจฺจเวกฺขณญาณนิทฺเทโส จุทฺทสโมฯ
๑๕. วตฺถุนานตฺตญาณนิทฺเทโส
๖๖. กถํ อชฺฌตฺตววตฺถาเน ปญฺญา วตฺถุนานตฺเต ญาณํ? กถํ อชฺฌตฺตธมฺเม ววตฺเถติ? จกฺขุํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ, โสตํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ, ฆานํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ, ชิวฺหํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ, กายํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ, มนํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติฯ
กถํ จกฺขุํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? จกฺขุ อวิชฺชาสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ ตณฺหาสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ กมฺมสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ อาหารสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ ววตฺเถติ, จกฺขุ อุปฺปนฺนนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ สมุทาคตนฺติ ววตฺเถติฯ จกฺขุ อหุตฺวา สมฺภูตํ, หุตฺวา น ภวิสฺสตีติ ววตฺเถติฯ จกฺขุํ อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, จกฺขุ อทฺธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ววตฺเถติ ฯ จกฺขุํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต ววตฺเถติ, โน สุขโต; อนตฺตโต ววตฺเถติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ, ทุกฺขโต ววตฺเถนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ, อนตฺตโต ววตฺเถนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ เอวํ จกฺขุํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติฯ
กถํ โสตํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? โสตํ อวิชฺชาสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ…เป.… เอวํ โสตํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติฯ กถํ ฆานํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? ฆานํ อวิชฺชาสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ…เป.… เอวํ ฆานํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติฯ กถํ ชิวฺหํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? ชิวฺหา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา กมฺมสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา อาหารสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา อุปฺปนฺนาติ ววตฺเถติ ชิวฺหา สมุทาคตาติ ววตฺเถติฯ ชิวฺหา อหุตฺวา สมฺภูตา, หุตฺวา น ภวิสฺสตีติ ววตฺเถติฯ ชิวฺหํ อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, ชิวฺหา อทฺธุวา อสสฺสตา วิปริณามธมฺมาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติ ววตฺเถติฯ ชิวฺหํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต…เป.… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ…เป.… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ เอวํ ชิวฺหํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติฯ
กถํ กายํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? กาโย อวิชฺชาสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, กาโย ตณฺหาสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, กาโย กมฺมสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, กาโย อาหารสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, กาโย จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ ววตฺเถติ, กาโย อุปฺปนฺโนติ ววตฺเถติ, กาโย สมุทาคโตติ ววตฺเถติฯ กาโย อหุตฺวา สมฺภูโต, หุตฺวา น ภวิสฺสตีติ ววตฺเถติฯ กายํ อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, กาโย อทฺธุโว อสสฺสโต วิปริณามธมฺโมติ ววตฺเถติ, กาโย อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโมติ ววตฺเถติฯ กายํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต ววตฺเถติ, โน สุขโต…เป.… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ, ทุกฺขโต ววตฺเถนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ…เป.… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ เอวํ กายํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติฯ
กถํ มนํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? มโน อวิชฺชาสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, มโน ตณฺหาสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, มโน กมฺมสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, มโน อาหารสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, มโน อุปฺปนฺโนติ ววตฺเถติ , มโน สมุทาคโตติ ววตฺเถติฯ มโน อหุตฺวา สมฺภูโต, หุตฺวา น ภวิสฺสตีติ ววตฺเถติฯ มนํ อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, มโน อทฺธุโว อสสฺสโต วิปริณามธมฺโมติ ววตฺเถติ, มโน อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโมติ ววตฺเถติฯ มนํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต ววตฺเถติ, โน สุขโต; อนตฺตโต ววตฺเถติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ, ทุกฺขโต ววตฺเถนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ, อนตฺตโต ววตฺเถนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ เอวํ มนํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติฯ เอวํ อชฺฌตฺตธมฺเม ววตฺเถติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อชฺฌตฺตววตฺถาเน ปญฺญา วตฺถุนานตฺเต ญาณํ’’ฯ
วตฺถุนานตฺตญาณนิทฺเทโส ปนฺนรสโมฯ
๑๖. โคจรนานตฺตญาณนิทฺเทโส
๖๗. กถํ พหิทฺธา ววตฺถาเน ปญฺญา โคจรนานตฺเต ญาณํ? กถํ พหิทฺธา ธมฺเม ววตฺเถติ? รูเป พหิทฺธา ววตฺเถติ, สทฺเท พหิทฺธา ววตฺเถติ, คนฺเธ พหิทฺธา ววตฺเถติ, รเส พหิทฺธา ววตฺเถติ, โผฏฺฐพฺเพ พหิทฺธา ววตฺเถติ, ธมฺเม พหิทฺธา ววตฺเถติ ฯ
กถํ รูเป พหิทฺธา ววตฺเถติ? รูปา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ รูปา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, รูปา กมฺมสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, รูปา อาหารสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, รูปา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ ววตฺเถติ, รูปา อุปฺปนฺนาติ ววตฺเถติ, รูปา สมุทาคตาติ ววตฺเถติฯ รูปา อหุตฺวา สมฺภูตา, หุตฺวา น ภวิสฺสนฺตีติ ววตฺเถติฯ รูเป อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, รูปา อทฺธุวา อสสฺสตา วิปริณามธมฺมาติ ววตฺเถติ ฯ รูปา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติ ววตฺเถติฯ รูเป อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต ววตฺเถติ, โน สุขโต; อนตฺตโต ววตฺเถติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ, ทุกฺขโต ววตฺเถนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ, อนตฺตโต ววตฺเถนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ เอวํ รูเป พหิทฺธา ววตฺเถติฯ
กถํ สทฺเท พหิทฺธา ววตฺเถติ? สทฺทา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ…เป.… สทฺทา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ ววตฺเถติ, สทฺทา อุปฺปนฺนาติ ววตฺเถติ, สทฺทา สมุทาคตาติ ววตฺเถติฯ สทฺทา อหุตฺวา สมฺภูตา, หุตฺวา น ภวิสฺสนฺตีติ ววตฺเถติฯ สทฺเท อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, สทฺทา อทฺธุวา อสสฺสตา วิปริณามธมฺมาติ ววตฺเถติ, สทฺทา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติ ววตฺเถติฯ สทฺเท อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต…เป.… เอวํ สทฺเท พหิทฺธา ววตฺเถติฯ
กถํ คนฺเธ พหิทฺธา ววตฺเถติ? คนฺธา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, คนฺธา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ…เป.… เอวํ คนฺเธ พหิทฺธา ววตฺเถติฯ กถํ รเส พหิทฺธา ววตฺเถติ? รสา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, รสา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ…เป.… เอวํ รเส พหิทฺธา ววตฺเถติฯ กถํ โผฏฺฐพฺเพ พหิทฺธา ววตฺเถติ? โผฏฺฐพฺพา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, โผฏฺฐพฺพา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, โผฏฺฐพฺพา กมฺมสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, โผฏฺฐพฺพา อาหารสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, โผฏฺฐพฺพา อุปฺปนฺนาติ ววตฺเถติฯ โผฏฺฐพฺพา สมุทาคตาติ ววตฺเถติ…เป.… เอวํ โผฏฺฐพฺเพ พหิทฺธา ววตฺเถติฯ
กถํ ธมฺเม พหิทฺธา ววตฺเถติ? ธมฺมา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา กมฺมสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา อาหารสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา อุปฺปนฺนาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา สมุทาคตาติ ววตฺเถติฯ ธมฺมา อหุตฺวา สมฺภูตา , หุตฺวา น ภวิสฺสนฺตีติ ววตฺเถติฯ ธมฺเม อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, ธมฺมา อทฺธุวา อสสฺสตา วิปริณามธมฺมาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติ ววตฺเถติฯ ธมฺเม อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต ววตฺเถติ, โน สุขโต; อนตฺตโต ววตฺเถติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ…เป.… อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ, ทุกฺขโต ววตฺเถนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ, อนตฺตโต ววตฺเถนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ เอวํ ธมฺเม พหิทฺธา ววตฺเถติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘พหิทฺธา ววตฺถาเน ปญฺญา โคจรนานตฺเต ญาณํ’’ฯ
โคจรนานตฺตญาณนิทฺเทโส โสฬสโมฯ
๑๗. จริยานานตฺตญาณนิทฺเทโส
๖๘. กถํ จริยาววตฺถาเน ปญฺญา จริยานานตฺเต ญาณํ? จริยาติ ติสฺโส จริยาโย – วิญฺญาณจริยา, อญฺญาณจริยา, ญาณจริยาฯ
กตมา วิญฺญาณจริยา? ทสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา รูเปสุ, ทสฺสนฏฺโฐ จกฺขุวิญฺญาณํ วิญฺญาณจริยา รูเปสุ, ทิฏฺฐตฺตา อภินิโรปนา วิปากมโนธาตุ อภินิโรปนวิปากมโนธาตุ (สฺยา.) วิญฺญาณจริยา รูเปสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ วิญฺญาณจริยา รูเปสุฯ สวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา สทฺเทสุ, สวนตฺโถ โสตวิญฺญาณํ วิญฺญาณจริยา สทฺเทสุ, สุตตฺตา อภินิโรปนา วิปากมโนธาตุ วิญฺญาณจริยา สทฺเทสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ วิญฺญาณจริยา สทฺเทสุฯ ฆายนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา คนฺเธสุ, ฆายนฏฺโฐ ฆายนตฺโถ (สฺยา. ก.) ฆานวิญฺญาณํ วิญฺญาณจริยา คนฺเธสุ, ฆายิตตฺตา อภินิโรปนา วิปากมโนธาตุ วิญฺญาณจริยา คนฺเธสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ วิญฺญาณจริยา คนฺเธสุฯ สายนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา รเสสุ, สายนฏฺโฐ ชิวฺหาวิญฺญาณํ วิญฺญาณจริยา รเสสุ, สายิตตฺตา อภินิโรปนา วิปากมโนธาตุ วิญฺญาณจริยา รเสสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ วิญฺญาณจริยา รเสสุฯ ผุสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา โผฏฺฐพฺเพสุ, ผุสนฏฺโฐ กายวิญฺญาณํ วิญฺญาณจริยา โผฏฺฐพฺเพสุ, ผุฏฺฐตฺตา อภินิโรปนา วิปากมโนธาตุ วิญฺญาณจริยา โผฏฺฐพฺเพสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ วิญฺญาณจริยา โผฏฺฐพฺเพสุฯ วิชานนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา ธมฺเมสุ, วิชานนฏฺโฐ มโนวิญฺญาณํ วิญฺญาณจริยา ธมฺเมสุ, วิญฺญาตตฺตา อภินิโรปนา วิปากมโนธาตุ วิญฺญาณจริยา ธมฺเมสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ วิญฺญาณจริยา ธมฺเมสุฯ
๖๙. วิญฺญาณจริยาติ เกนฏฺเฐน วิญฺญาณจริยา? นีราคา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ นิทฺโทสา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ นิมฺโมหา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ นิมฺมานา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ นิทฺทิฏฺฐิ จรตีติ – วิญฺญาณจริยา นิอุทฺธจฺจา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ นิพฺพิจิกิจฺฉา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ นานุสยา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ ราควิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ โทสวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ โมหวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ มานวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ อุทฺธจฺจวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ วิจิกิจฺฉาวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ อนุสยวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ กุสเลหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ อกุสเลหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ สาวชฺเชหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ อนวชฺเชหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ กณฺเหหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ สุกฺเกหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ สุขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ ทุกฺขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ สุขวิปาเกหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ ทุกฺขวิปาเกหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ วิญฺญาเต จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ วิญฺญาณสฺส เอวรูปา จริยา โหตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ ปกติปริสุทฺธมิทํ จิตฺตํ นิกฺกิเลสฏฺเฐนาติ – วิญฺญาณจริยาฯ อยํ วิญฺญาณจริยาฯ
กตมา อญฺญาณจริยา? มนาปิเยสุ รูเปสุ ราคสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; ราคสฺส ชวนา อญฺญาณจริยาฯ อมนาปิเยสุ รูเปสุ โทสสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; โทสสฺส ชวนา อญฺญาณจริยาฯ ตทุภเยน อสมเปกฺขนสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ โมหสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; โมหสฺส ชวนา อญฺญาณจริยาฯ วินิพนฺธสฺส มานสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; มานสฺส ชวนา อญฺญาณจริยาฯ ปรามฏฺฐาย ทิฏฺฐิยา ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; ทิฏฺฐิยา ชวนา อญฺญาณจริยาฯ วิกฺเขปคตสฺส อุทฺธจฺจสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; อุทฺธจฺจสฺส ชวนา อญฺญาณจริยาฯ อนิฏฺฐงฺคตาย วิจิกิจฺฉาย ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; วิจิกิจฺฉาย ชวนา อญฺญาณจริยาฯ ถามคตสฺส อนุสยสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา ; อนุสยสฺส ชวนา อญฺญาณจริยาฯ
มนาปิเยสุ สทฺเทสุ…เป.… มนาปิเยสุ คนฺเธสุ…เป.… มนาปิเยสุ รเสสุ…เป.… มนาปิเยสุ โผฏฺฐพฺเพสุ…เป.… มนาปิเยสุ ธมฺเมสุ ราคสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; ราคสฺส ชวนา อญฺญาณจริยาฯ อมนาปิเยสุ ธมฺเมสุ โทสสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; โทสสฺส ชวนา อญฺญาณจริยาฯ ตทุภเยน อสมเปกฺขนสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ โมหสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; โมหสฺส ชวนา อญฺญาณจริยาฯ วินิพนฺธสฺส มานสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; มานสฺส ชวนา อญฺญาณจริยาฯ ปรามฏฺฐาย ทิฏฺฐิยา ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; ทิฏฺฐิยา ชวนา อญฺญาณจริยาฯ วิกฺเขปคตสฺส อุทฺธจฺจสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; อุทฺธจฺจสฺส ชวนา อญฺญาณจริยา; อนิฏฺฐงฺคตาย วิจิกิจฺฉาย ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; วิจิกิจฺฉาย ชวนา อญฺญาณจริยาฯ ถามคตสฺส อนุสยสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; อนุสยสฺส ชวนา อญฺญาณจริยาฯ
๗๐. อญฺญาณจริยาติ เกนฏฺเฐน อญฺญาณจริยา? สราคา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ สโทสา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ สโมหา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ สมานา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ สทิฏฺฐิ จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ สอุทฺธจฺจา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ สวิจิกิจฺฉา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ สานุสยา จรตีติ – อญฺญาณจริยา ฯ ราคสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ โทสสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ โมหสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ มานสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยา ฯ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ อนุสยสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ กุสเลหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ อกุสเลหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ สาวชฺเชหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ อนวชฺเชหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยา ฯ กณฺเหหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ สุกฺเกหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ สุขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ ทุกฺขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ สุขวิปาเกหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ ทุกฺขวิปาเกหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ อญฺญาเต จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ อญฺญาณสฺส เอวรูปา จริยา โหตีติ – อญฺญาณจริยาฯ อยํ อญฺญาณจริยาฯ
๗๑. กตมา ญาณจริยา? อนิจฺจานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; อนิจฺจานุปสฺสนา ญาณจริยาฯ ทุกฺขานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; ทุกฺขานุปสฺสนา ญาณจริยาฯ อนตฺตานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; อนตฺตานุปสฺสนา ญาณจริยาฯ นิพฺพิทานุปสฺสนตฺถาย…เป.… วิราคานุปสฺสนตฺถาย… นิโรธานุปสฺสนตฺถาย… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนตฺถาย… ขยานุปสฺสนตฺถาย… วยานุปสฺสนตฺถาย… วิปริณามานุปสฺสนตฺถาย… อนิมิตฺตานุปสฺสนตฺถาย… อปฺปณิหิตานุปสฺสนตฺถาย… สุญฺญตานุปสฺสนตฺถาย… อธิปญฺญาธมฺมานุปสฺสนตฺถาย… ยถาภูตญาณทสฺสนตฺถาย… อาทีนวานุปสฺสนตฺถาย… ปฏิสงฺขานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; ปฏิสงฺขานุปสฺสนา ญาณจริยาฯ วิวฏฺฏนานุปสฺสนา ญาณจริยาฯ โสตาปตฺติมคฺโค ญาณจริยาฯ โสตาปตฺติผลสมาปตฺติ ญาณจริยาฯ สกทาคามิมคฺโค ญาณจริยาฯ สกทาคามิผลสมาปตฺติ ญาณจริยาฯ อนาคามิมคฺโค ญาณจริยาฯ อนาคามิผลสมาปตฺติ ญาณจริยาฯ อรหตฺตมคฺโค ญาณจริยาฯ อรหตฺตผลสมาปตฺติ ญาณจริยาฯ
ญาณจริยาติ เกนฏฺเฐน ญาณจริยา? นีราคา จรตีติ – ญาณจริยาฯ นิทฺโทสา จรตีติ – ญาณจริยา…เป.… นานุสยา จรตีติ – ญาณจริยาฯ ราควิปฺปยุตฺตา จรตีติ – ญาณจริยาฯ โทสวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – ญาณจริยาฯ โมหวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – ญาณจริยาฯ มานวิปฺปยุตฺตา…เป.… ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตา… อุทฺธจฺจวิปฺปยุตฺตา… วิจิกิจฺฉาวิปฺปยุตฺตา… อนุสยวิปฺปยุตฺตา… กุสเลหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา… อกุสเลหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา… สาวชฺเชหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา… อนวชฺเชหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา… กณฺเหหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา… สุกฺเกหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา… สุขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา… ทุกฺขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา… สุขวิปาเกหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – ญาณจริยาฯ ทุกฺขวิปาเกหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – ญาณจริยาฯ ญาเต จรตีติ – ญาณจริยา ฯ ญาณสฺส เอวรูปา จริยา โหตีติ – ญาณจริยาฯ อยํ ญาณจริยาฯ อญฺญา วิญฺญาณจริยา, อญฺญา อญฺญาณจริยา, อญฺญา ญาณจริยาติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘จริยาววตฺถาเน ปญฺญา จริยานานตฺเต ญาณํ’’ฯ
จริยานานตฺตญาณนิทฺเทโส สตฺตรสโมฯ
๑๘. ภูมินานตฺตญาณนิทฺเทโส
๗๒. กถํ จตุธมฺมววตฺถาเน ปญฺญา ภูมินานตฺเต ญาณํ? จตสฺโส ภูมิโย – กามาวจรา ภูมิ, รูปาวจรา ภูมิ, อรูปาวจรา ภูมิ, อปริยาปนฺนา ภูมิฯ กตมา กามาวจรา ภูมิ? เหฏฺฐโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเว (ก.) อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปํ เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ – อยํ กามาวจรา ภูมิฯ
กตมา รูปาวจรา ภูมิ? เหฏฺฐโต พฺรหฺมโลกํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต อกนิฏฺเฐ เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา – อยํ รูปาวจรา ภูมิฯ
กตมา อรูปาวจรา ภูมิ? เหฏฺฐโต อากาสานญฺจายตนูปเค เทเว ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต เนวสญฺญานาสญฺญายตนูปเค เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา – อยํ อรูปาวจรา ภูมิฯ
กตมา อปริยาปนฺนา ภูมิ? อปริยาปนฺนา มคฺคา จ มคฺคผลานิ จ อสงฺขตา จ ธาตุ – อยํ อปริยาปนฺนา ภูมิฯ อิมา จตสฺโส ภูมิโยฯ
อปราปิ จตสฺโส ภูมิโย จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, จตฺตาริ ฌานานิ, จตสฺโส อปฺปมญฺญาโย, จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา, จตสฺโส ปฏิปทา, จตฺตาริ อารมฺมณานิ, จตฺตาโร อริยวํสา, จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ , จตฺตาริ จกฺกานิ, จตฺตาริ ธมฺมปทานิ – อิมา จตสฺโส ภูมิโยฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘จตุธมฺมววตฺถาเน ปญฺญา ภูมินานตฺเต ญาณํ’’ฯ
ภูมินานตฺตญาณนิทฺเทโส อฏฺฐารสโมฯ
๑๙. ธมฺมนานตฺตญาณนิทฺเทโส
๗๓. กถํ นวธมฺมววตฺถาเน ปญฺญา ธมฺมนานตฺเต ญาณํ? กถํ ธมฺเม ววตฺเถติ? กามาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อกุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ รูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ อรูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ อปริยาปนฺเน ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ
กถํ กามาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อกุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ? ทส กุสลกมฺมปเถ กุสลโต ววตฺเถติ, ทส อกุสลกมฺมปเถ อกุสลโต ววตฺเถติ, รูปญฺจ วิปากญฺจ กิริยญฺจ อพฺยากตโต ววตฺเถติ – เอวํ กามาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อกุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ
กถํ รูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ? อิธฏฺฐสฺส จตฺตาริ ฌานานิ กุสลโต ววตฺเถติ, ตตฺรูปปนฺนสฺส จตฺตาริ ฌานานิ อพฺยากตโต ววตฺเถติ – เอวํ รูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ
กถํ อรูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ? อิธฏฺฐสฺส จตสฺโส อรูปาวจรสมาปตฺติโย กุสลโต ววตฺเถติ, ตตฺรูปปนฺนสฺส จตสฺโส อรูปาวจรสมาปตฺติโย อพฺยากตโต ววตฺเถติ – เอวํ อรูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ
กถํ อปริยาปนฺเน ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ? จตฺตาโร อริยมคฺเค กุสลโต ววตฺเถติ, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ นิพฺพานญฺจ อพฺยากตโต ววตฺเถติ – เอวํ อปริยาปนฺเน ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ เอวํ ธมฺเม ววตฺเถติฯ
นว ปาโมชฺชมูลกา ธมฺมาฯ อนิจฺจโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติฯ สมาหิเต จิตฺเต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติฯ ยถาภูตํ ชานํ ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… อนตฺตโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… วิมุจฺจติฯ
รูปํ อนิจฺจโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… รูปํ ทุกฺขโต มนสิกโรโต…เป.… เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ อนิจฺจโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… ชรามรณํ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… ชรามรณํ อนตฺตโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติฯ สมาหิเต จิตฺเต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติฯ ยถาภูตํ ชานํ ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติฯ อิเม นว ปาโมชฺชมูลกา ธมฺมา ฯ
๗๔. นว โยนิโส มนสิการมูลกา ธมฺมาฯ อนิจฺจโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติฯ สมาหิเตน จิตฺเตน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ทุกฺขโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติฯ สมาหิเตน จิตฺเตน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ อนตฺตโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.…ฯ
รูปํ อนิจฺจโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… รูปํ ทุกฺขโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… รูปํ อนตฺตโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ อนิจฺจโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… ชรามรณํ ทุกฺขโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… ชรามรณํ อนตฺตโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติฯ สมาหิเตน จิตฺเตน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ อิเม นว โยนิโส มนสิการมูลกา ธมฺมาฯ
นว นานตฺตา – ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ, ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เวทนานานตฺตํ, เวทนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สญฺญานานตฺตํ, สญฺญานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สงฺกปฺปนานตฺตํ, สงฺกปฺปนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทนานตฺตํ, ฉนฺทนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริฬาหนานตฺตํ, ปริฬาหนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริเยสนานานตฺตํ, ปริเยสนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ลาภนานตฺตํ – อิเม นว นานตฺตาฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นวธมฺมววตฺถาเน ปญฺญา ธมฺมนานตฺเต ญาณํ’’ฯ
ธมฺมนานตฺตญาณนิทฺเทโส เอกูนวีสติโมฯ
๒๐-๒๔. ญาณปญฺจกนิทฺเทโส
๗๕. กถํ อภิญฺญาปญฺญา ญาตฏฺเฐ ญาณํ, ปริญฺญาปญฺญา ตีรณฏฺเฐ ญาณํ, ปหาเนปญฺญา ปริจฺจาคฏฺเฐ ญาณํ, ภาวนา ปญฺญา เอกรสฏฺเฐ ญาณํ, สจฺฉิกิริยาปญฺญา ผสฺสนฏฺเฐ ญาณํ? เย เย ธมฺมา อภิญฺญาตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ญาตา โหนฺติฯ เย เย ธมฺมา ปริญฺญาตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ตีริตา โหนฺติฯ เย เย ธมฺมา ปหีนา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ปริจฺจตฺตา โหนฺติฯ เย เย ธมฺมา ภาวิตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา เอกรสา โหนฺติฯ เย เย ธมฺมา สจฺฉิกตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ผสฺสิตา โหนฺติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อภิญฺญา ปญฺญา ญาตฏฺเฐ ญาณํ, ปริญฺญา ปญฺญา ตีรณฏฺเฐ ญาณํ, ปหาเน ปญฺญา ปริจฺจาคฏฺเฐ ญาณํ, ภาวนา ปญฺญา เอกรสฏฺเฐ ญาณํ, สจฺฉิกิริยา ปญฺญา ผุสนฏฺเฐ ญาณํ’’ฯ
ญาณปญฺจกนิทฺเทโส จตุวีสติโมฯ
๒๕-๒๘. ปฏิสมฺภิทาญาณนิทฺเทโส
๗๖. กถํ อตฺถนานตฺเต ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ธมฺมนานตฺเต ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ, นิรุตฺตินานตฺเต ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ปฏิภานนานตฺเต ปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํ? สทฺธินฺทฺริยํ ธมฺโม, วีริยินฺทฺริยํ ธมฺโม, สตินฺทฺริยํ ธมฺโม, สมาธินฺทฺริยํ ธมฺโม, ปญฺญินฺทฺริยํ ธมฺโมฯ อญฺโญ สทฺธินฺทฺริยํ ธมฺโม, อญฺโญ วีริยินฺทฺริยํ ธมฺโม, อญฺโญ สตินฺทฺริยํ ธมฺโม, อญฺโญ สมาธินฺทฺริยํ ธมฺโม, อญฺโญ ปญฺญินฺทฺริยํ ธมฺโมฯ เยน ญาเณน อิเม นานา ธมฺมา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา ธมฺมา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมนานตฺเต ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ
อธิโมกฺขฏฺโฐ อตฺโถ, ปคฺคหฏฺโฐ อตฺโถ, อุปฏฺฐานฏฺโฐ อตฺโถ, อวิกฺเขปฏฺโฐ อตฺโถ, ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถฯ อญฺโญ อธิโมกฺขฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ ปคฺคหฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ อุปฏฺฐานฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ อวิกฺเขปฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถฯ เยน ญาเณน อิเม นานา อตฺถา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา อตฺถา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อตฺถนานตฺเต ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ
ปญฺจ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, ปญฺจ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปาฯ อญฺญา ธมฺมนิรุตฺติโย, อญฺญา อตฺถนิรุตฺติโยฯ เยน ญาเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ญาตา, เตเนว ญาเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตินานตฺเต ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ
ปญฺจสุ ธมฺเมสุ ญาณานิ, ปญฺจสุ อตฺเถสุ ญาณานิ, ทสสุ นิรุตฺตีสุ ญาณานิฯ อญฺญานิ ธมฺเมสุ ญาณานิ, อญฺญานิ อตฺเถสุ ญาณานิ, อญฺญานิ นิรุตฺตีสุ ญาณานิฯ เยน ญาเณน อิเม นานา ญาณา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา ญาณา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภานนานตฺเต ปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ
๗๗. สทฺธาพลํ ธมฺโม, วีริยพลํ ธมฺโม, สติพลํ ธมฺโม, สมาธิพลํ ธมฺโม, ปญฺญาพลํ ธมฺโมฯ อญฺโญ สทฺธาพลํ ธมฺโม, อญฺโญ วีริยพลํ ธมฺโม, อญฺโญ สติพลํ ธมฺโม, อญฺโญ สมาธิพลํ ธมฺโม, อญฺโญ ปญฺญาพลํ ธมฺโมฯ เยน ญาเณน อิเม นานา ธมฺมา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา ธมฺมา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมนานตฺเต ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ
อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺโฐ อตฺโถฯ โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺโฐ อตฺโถฯ ปมาเท อกมฺปิยฏฺโฐ อตฺโถฯ อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺโฐ อตฺโถฯ อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺโฐ อตฺโถฯ อญฺโญ อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ ปมาเท อกมฺปิยฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺโฐ อตฺโถฯ เยน ญาเณน อิเม นานา อตฺถา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา อตฺถา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺถนานตฺเต ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ
ปญฺจ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, ปญฺจ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปาฯ อญฺญา ธมฺมนิรุตฺติโย, อญฺญา อตฺถนิรุตฺติโยฯ เยน ญาเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ญาตา, เตเนว ญาเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตินานตฺเต ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ
ปญฺจสุ ปญฺจ (?) ธมฺเมสุ ญาณานิ, ปญฺจสุ ปญฺจ (?) อตฺเถสุ ญาณานิ, ทสสุ ทส (?) นิรุตฺตีสุ ญาณานิฯ อญฺญานิ ธมฺเมสุ ญาณานิ, อญฺญานิ อตฺเถสุ ญาณานิ, อญฺญานิ นิรุตฺตีสุ ญาณานิฯ เยน ญาเณน อิเม นานา ญาณา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา ญาณา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภานนานตฺเต ปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ
สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโมฯ อญฺโญ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อญฺโญ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อญฺโญ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อญฺโญ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อญฺโญ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อญฺโญ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อญฺโญ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโมฯ เยน ญาเณน อิเม นานา ธมฺมา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา ธมฺมา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมนานตฺเต ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ
อุปฏฺฐานฏฺโฐ อตฺโถ, ปวิจยฏฺโฐ อตฺโถ, ปคฺคหฏฺโฐ อตฺโถ, ผรณฏฺโฐ อตฺโถ, อุปสมฏฺโฐ อตฺโถ, อวิกฺเขปฏฺโฐ อตฺโถ, ปฏิสงฺขานฏฺโฐ อตฺโถฯ อญฺโญ อุปฏฺฐานฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ ปวิจยฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ ปคฺคหฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ ผรณฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ อุปสมฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ อวิกฺเขปฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ ปฏิสงฺขานฏฺโฐ อตฺโถฯ เยน ญาเณน อิเม นานา อตฺถา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา อตฺถา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺถนานตฺเต ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ
สตฺต ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, สตฺต อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปาฯ อญฺญา ธมฺมนิรุตฺติโย, อญฺญา อตฺถนิรุตฺติโยฯ เยน ญาเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ญาตา, เตเนว ญาเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตินานตฺเต ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ
สตฺตสุ ธมฺเมสุ ญาณานิ, สตฺตสุ อตฺเถสุ ญาณานิ, จุทฺทสสุ นิรุตฺตีสุ ญาณานิฯ อญฺญานิ ธมฺเมสุ ญาณานิ, อญฺญานิ อตฺเถสุ ญาณานิ, อญฺญานิ นิรุตฺตีสุ ญาณานิฯ เยน ญาเณน อิเม นานา ญาณา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา ญาณา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภานนานตฺเต ปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ
สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺโม, สมฺมาสงฺกปฺโป ธมฺโม, สมฺมาวาจา ธมฺโม, สมฺมากมฺมนฺโต ธมฺโม, สมฺมาอาชีโว ธมฺโม, สมฺมาวายาโม ธมฺโม, สมฺมาสติ ธมฺโม, สมฺมาสมาธิ ธมฺโมฯ อญฺโญ สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺโม, อญฺโญ สมฺมาสงฺกปฺโป ธมฺโม, อญฺโญ สมฺมาวาจา ธมฺโม, อญฺโญ สมฺมากมฺมนฺโต ธมฺโม, อญฺโญ สมฺมาอาชีโว ธมฺโม, อญฺโญ สมฺมาวายาโม ธมฺโม, อญฺโญ สมฺมาสติ ธมฺโม, อญฺโญ สมฺมาสมาธิ ธมฺโมฯ เยน ญาเณน อิเม นานา ธมฺมา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา ธมฺมา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมนานตฺเต ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ
ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถ, อภินิโรปนฏฺโฐ อตฺโถ, ปริคฺคหฏฺโฐ อตฺโถ, สมุฏฺฐานฏฺโฐ อตฺโถ, โวทานฏฺโฐ อตฺโถ, ปคฺคหฏฺโฐ อตฺโถ, อุปฏฺฐานฏฺโฐ อตฺโถ, อวิกฺเขปฏฺโฐ อตฺโถฯ อญฺโญ ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ อภินิโรปนฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ ปริคฺคหฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ สมุฏฺฐานฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ โวทานฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ ปคฺคหฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ อุปฏฺฐานฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ อวิกฺเขปฏฺโฐ อตฺโถฯ เยน ญาเณน อิเม นานา อตฺถา ญาตา เตเนว ญาเณน อิเม นานา อตฺถา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺถนานตฺเต ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ
อฏฺฐ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, อฏฺฐ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปาฯ อญฺญา ธมฺมนิรุตฺติโย, อญฺญา อตฺถนิรุตฺติโยฯ เยน ญาเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ญาตา , เตเนว ญาเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตินานตฺเต ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ
อฏฺฐสุ ธมฺเมสุ ญาณานิ, อฏฺฐสุ อตฺเถสุ ญาณานิ โสฬสสุ นิรุตฺตีสุ ญาณานิฯ อญฺญานิ ธมฺเมสุ ญาณานิ, อญฺญานิ อตฺเถสุ ญาณานิ, อญฺญานิ นิรุตฺตีสุ ญาณานิฯ เยน ญาเณน อิเม นานา ญาณา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา ญาณา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภานนานตฺเต ปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺถนานตฺเต ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํฯ ธมฺมนานตฺเต ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํฯ นิรุตฺตินานตฺเต ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํฯ ปฏิภานนานตฺเต ปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ
ปฏิสมฺภิทาญาณนิทฺเทโส อฏฺฐวีสติโมฯ
๒๙-๓๑. ญาณตฺตยนิทฺเทโส
๗๘. กถํ วิหารนานตฺเต ปญฺญา วิหารฏฺเฐ ญาณํ, สมาปตฺตินานตฺเต ปญฺญา สมาปตฺตฏฺเฐ ญาณํ, วิหารสมาปตฺตินานตฺเต ปญฺญา วิหารสมาปตฺตฏฺเฐ ญาณํ? นิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อนิมิตฺโต วิหาโรฯ ปณิธิํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อปฺปณิหิโต วิหาโรฯ อภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุญฺญเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – สุญฺญโต วิหาโรฯ
นิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตา สมาปตฺติฯ ปณิธิํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตา สมาปตฺติฯ อภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุญฺญเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สุญฺญตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สุญฺญตา สมาปตฺติฯ
นิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺติฯ ปณิธิํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตวิหารสมาปตฺติฯ อภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุญฺญเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สุญฺญตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สุญฺญตวิหารสมาปตฺติฯ
๗๙. รูปนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อนิมิตฺโต วิหาโรฯ รูปปณิธิํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อปฺปณิหิโต วิหาโรฯ รูปาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุญฺญเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – สุญฺญโต วิหาโรฯ
รูปนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตา สมาปตฺติ ฯ รูปปณิธิํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตา สมาปตฺติฯ รูปาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุญฺญเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สุญฺญตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สุญฺญตา สมาปตฺติฯ
รูปนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺติฯ รูปปณิธิํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตวิหารสมาปตฺติฯ รูปาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุญฺญเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สุญฺญตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สุญฺญตวิหารสมาปตฺติฯ
เวทนานิมิตฺตํ …เป.… สญฺญานิมิตฺตํ… สงฺขารนิมิตฺตํ… วิญฺญาณนิมิตฺตํ… จกฺขุนิมิตฺตํ…เป.… ชรามรณนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อนิมิตฺโต วิหาโรฯ ชรามรณปณิธิํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อปฺปณิหิโต วิหาโรฯ ชรามรณาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุญฺญเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – สุญฺญโต วิหาโรฯ
ชรามรณนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตา สมาปตฺติฯ ชรามรณปณิธิํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตา สมาปตฺติฯ ชรามรณาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุญฺญเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สุญฺญตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สุญฺญตา สมาปตฺติฯ
ชรามรณนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺติฯ ชรามรณปณิธิํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตวิหารสมาปตฺติฯ ชรามรณาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุญฺญเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สุญฺญตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สุญฺญตวิหารสมาปตฺติฯ อญฺโญ อนิมิตฺโต วิหาโร, อญฺโญ อปฺปณิหิโต วิหาโร, อญฺโญ สุญฺญโต วิหาโรฯ อญฺญา อนิมิตฺตสมาปตฺติ, อญฺญา อปฺปณิหิตสมาปตฺติ, อญฺญา สุญฺญตสมาปตฺติฯ อญฺญา อนิมิตฺตา วิหารสมาปตฺติ, อญฺญา อปฺปณิหิตา วิหารสมาปตฺติ, อญฺญา สุญฺญตา วิหารสมาปตฺติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘วิหารนานตฺเต ปญฺญา วิหารฏฺเฐ ญาณํ, สมาปตฺตินานตฺเต ปญฺญา สมาปตฺตฏฺเฐ ญาณํ, วิหารสมาปตฺตินานตฺเต ปญฺญา วิหารสมาปตฺตฏฺเฐ ญาณํ’’ฯ
ญาณตฺตยนิทฺเทโส เอกติํสติโมฯ
๓๒. อานนฺตริกสมาธิญาณนิทฺเทโส
๘๐. กถํ อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตา อาสวสมุจฺเฉเท ปญฺญา อานนฺตริกสมาธิมฺหิ ญาณํ? เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิฯ ตสฺส สมาธิสฺส วเสน อุปฺปชฺชติ ญาณํฯ เตน ญาเณน อาสวา ขียนฺติฯ อิติ ปฐมํ สมโถ, ปจฺฉา ญาณํฯ เตน ญาเณน อาสวานํ ขโย โหติ ฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตา อาสวสมุจฺเฉเท ปญฺญา อานนฺตริกสมาธิมฺหิ ญาณํ’’ฯ
อาสวาติ กตเม เต อาสวา? กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺฐาสโว, อวิชฺชาสโวฯ กตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ? โสตาปตฺติมคฺเคน อนวเสโส ทิฏฺฐาสโว ขียติ, อปายคมนีโย กามาสโว ขียติ, อปายคมนีโย ภวาสโว ขียติ, อปายคมนีโย อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริโก กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ อนาคามิมคฺเคน อนวเสโส กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ อรหตฺตมคฺเคน อนวเสโส ภวาสโว ขียติ, อนวเสโส อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ
อพฺยาปาทวเสน …เป.… อาโลกสญฺญาวเสน… อวิกฺเขปวเสน… ธมฺมววตฺถานวเสน… ญาณวเสน… ปาโมชฺชวเสน… ปฐมชฺฌานวเสน… ทุติยชฺฌานวเสน… ตติยชฺฌานวเสน… จตุตฺถชฺฌานวเสน… อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติวเสน… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติวเสน… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติวเสน… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติวเสน… ปถวีกสิณวเสน… อาโปกสิณวเสน … เตโชกสิณวเสน… วาโยกสิณวเสน… นีลกสิณวเสน… ปีตกสิณวเสน… โลหิตกสิณวเสน… โอทาตกสิณวเสน… อากาสกสิณวเสน… วิญฺญาณกสิณวเสน… พุทฺธานุสฺสติวเสน… ธมฺมานุสฺสติวเสน… สงฺฆานุสฺสติวเสน… สีลานุสฺสติวเสน… จาคานุสฺสติวเสน… เทวตานุสฺสติวเสน… อานาปานสฺสติวเสน… มรณสฺสติวเสน… กายคตาสติวเสน… อุปสมานุสฺสติวเสน… อุทฺธุมาตกสญฺญาวเสน… วินีลกสญฺญาวเสน… วิปุพฺพกสญฺญาวเสน… วิจฺฉิทฺทกสญฺญาวเสน… วิกฺขายิตกสญฺญาวเสน… วิกฺขิตฺตกสญฺญาวเสน… หตวิกฺขิตฺตกสญฺญาวเสน … โลหิตกสญฺญาวเสน… ปุฬวกสญฺญาวเสน… อฏฺฐิกสญฺญาวเสนฯ
๘๑. ทีฆํ อสฺสาสวเสน…เป.… ทีฆํ ปสฺสาสวเสน… รสฺสํ อสฺสาสวเสน… รสฺสํ ปสฺสาสวเสน… สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสาสวเสน… ปีติปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… ปีติปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… สุขปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… สุขปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสาสวเสน… จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… จิตฺตปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสาสวเสน… อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ ปสฺสาสวเสน… สมาทหํ จิตฺตํ…เป.… วิโมจยํ จิตฺตํ… อนิจฺจานุปสฺสี … วิราคานุปสฺสี… นิโรธานุปสฺสี… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสน… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิฯ ตสฺส สมาธิสฺส วเสน อุปฺปชฺชติ ญาณํ, เตน ญาเณน อาสวา ขียนฺติฯ อิติ ปฐมํ สมโถ, ปจฺฉา ญาณํฯ เตน ญาเณน อาสวานํ ขโย โหติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตา อาสวสมุจฺเฉเท ปญฺญา อานนฺตริกสมาธิมฺหิ ญาณํ’’ฯ
อาสวาติ กตเม เต อาสวา? กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺฐาสโว, อวิชฺชาสโวฯ กตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ? โสตาปตฺติมคฺเคน อนวเสโส ทิฏฺฐาสโว ขียติ, อปายคมนีโย กามาสโว ขียติ, อปายคมนีโย ภวาสโว ขียติ, อปายคมนีโย อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริโก กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ อนาคามิมคฺเคน อนวเสโส กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ อรหตฺตมคฺเคน อนวเสโส ภวาสโว ขียติ, อนวเสโส อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ , ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตา อาสวสมุจฺเฉเท ปญฺญา อานนฺตริกสมาธิมฺหิ ญาณํ’’ฯ
อานนฺตริกสมาธิญาณนิทฺเทโส ทฺวตฺติํสติโมฯ
๓๓. อรณวิหารญาณนิทฺเทโส
๘๒. กถํ ทสฺสนาธิปเตยฺยํ สนฺโต จ วิหาราธิคโม ปณีตาธิมุตฺตตา ปญฺญา อรณวิหาเร ญาณํ? ทสฺสนาธิปเตยฺยนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, ทุกฺขานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, อนตฺตานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, รูเป อนตฺตานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ; เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, ชรามรเณ ทุกฺขานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, ชรามรเณ อนตฺตานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํฯ
สนฺโต จ วิหาราธิคโมติ สุญฺญโต วิหาโร สนฺโต วิหาราธิคโมฯ อนิมิตฺโต วิหาโร สนฺโต วิหาราธิคโมฯ อปฺปณิหิโต วิหาโร สนฺโต วิหาราธิคโมฯ
ปณีตาธิมุตฺตตาติ สุญฺญเต อธิมุตฺตตา ปณีตาธิมุตฺตตาฯ อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตา ปณีตาธิมุตฺตตาฯ อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตา ปณีตาธิมุตฺตตาฯ
อรณวิหาโรติ ปฐมํ ฌานํ อรณวิหาโรฯ ทุติยํ ฌานํ อรณวิหาโรฯ ตติยํ ฌานํ อรณวิหาโรฯ จตุตฺถํ ฌานํ อรณวิหาโรฯ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ อรณวิหาโร…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ อรณวิหาโรฯ
อรณวิหาโรติ เกนฏฺเฐน อรณวิหาโร? ปฐเมน ฌาเนน นีวรเณ หรตีติ – อรณวิหาโรฯ ทุติเยน ฌาเนน วิตกฺกวิจาเร หรตีติ – อรณวิหาโรฯ ตติเยน ฌาเนน ปีติํ หรตีติ – อรณวิหาโรฯ จตุตฺเถน ฌาเนน สุขทุกฺเข หรตีติ – อรณวิหาโรฯ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสญฺญํ ปฏิฆสญฺญํ นานตฺตสญฺญํ หรตีติ – อรณวิหาโรฯ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานญฺจายตนสญฺญํ หรตีติ – อรณวิหาโรฯ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญํ หรตีติ – อรณวิหาโรฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ หรตีติ – อรณวิหาโรฯ อยํ อรณวิหาโรฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทสฺสนาธิปเตยฺยํ สนฺโต จ วิหาราธิคโม ปณีตาธิมุตฺตตา ปญฺญา อรณวิหาเร ญาณํ’’ฯ
อรณวิหารญาณนิทฺเทโส เตตฺติํสติโมฯ
๓๔. นิโรธสมาปตฺติญาณนิทฺเทโส
๘๓. กถํ ทฺวีหิ พเลหิ สมนฺนาคตตฺตา ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา โสฬสหิ ญาณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ วสิภาวตา ปญฺญา นิโรธสมาปตฺติยา ญาณํ?
ทฺวีหิ พเลหีติ ทฺเว พลานิ – สมถพลํ, วิปสฺสนาพลํฯ กตมํ สมถพลํ? เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํฯ อพฺยาปาทวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํฯ อาโลกสญฺญาวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํฯ อวิกฺเขปวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ…เป.… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํฯ
สมถพลนฺติ เกนฏฺเฐน สมถพลํ? ปฐเมน ฌาเนน นีวรเณ น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ ทุติเยน ฌาเนน วิตกฺกวิจาเร น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ ตติเยน ฌาเนน ปีติยา น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ จตุตฺเถน ฌาเนน สุขทุกฺเข น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสญฺญาย ปฏิฆสญฺญาย นานตฺตสญฺญาย น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานญฺจายตนสญฺญาย น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ อุทฺธจฺเจ จ อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น กมฺปติ น จลติ น เวธตีติ – สมถพลํฯ อิทํ สมถพลํฯ
กตมํ วิปสฺสนาพลํ? อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ ทุกฺขานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ อนตฺตานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ นิพฺพิทานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ วิราคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ ฯ นิโรธานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ …เป.… รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ…เป.… ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ
วิปสฺสนาพลนฺติ เกนฏฺเฐน วิปสฺสนาพลํ? อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญาย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญาย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสญฺญาย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทิยา น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ วิราคานุปสฺสนาย ราเค น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ นิโรธานุปสฺสนาย สมุทเย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทาเน น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ อวิชฺชาย จ อวิชฺชา สหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น กมฺปติ น จลติ น เวธตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ อิทํ วิปสฺสนาพลํฯ
ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยาติ กตเมสํ ติณฺณนฺนํ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา? ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติฯ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อสฺสาสปสฺสาสา กายสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติฯ สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สญฺญา จ เวทนา จ จิตฺตสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติฯ อิเมสํ ติณฺณนฺนํ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ฯ
๘๔. โสฬสหิ ญาณจริยาหีติ กตมาหิ โสฬสหิ ญาณจริยาหิ? อนิจฺจานุปสฺสนา ญาณจริยา, ทุกฺขานุปสฺสนา ญาณจริยา, อนตฺตานุปสฺสนา ญาณจริยา, นิพฺพิทานุปสฺสนา ญาณจริยา, วิราคานุปสฺสนา ญาณจริยา, นิโรธานุปสฺสนา ญาณจริยา, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ญาณจริยา, วิวฏฺฏนานุปสฺสนา ญาณจริยา, โสตาปตฺติมคฺโค ญาณจริยา, โสตาปตฺติผลสมาปตฺติ ญาณจริยา, สกทาคามิมคฺโค ญาณจริยา, สกทาคามิผลสมาปตฺติ ญาณจริยา, อนาคามิมคฺโค ญาณจริยา, อนาคามิผลสมาปตฺติ ญาณจริยา, อรหตฺตมคฺโค ญาณจริยา, อรหตฺตผลสมาปตฺติ ญาณจริยา – อิมาหิ โสฬสหิ ญาณจริยาหิฯ
๘๕. นวหิ สมาธิจริยาหีติ กตมาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ? ปฐมํ ฌานํ สมาธิจริยา, ทุติยํ ฌานํ สมาธิจริยา, ตติยํ ฌานํ สมาธิจริยา, จตุตฺถํ ฌานํ สมาธิจริยา, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ…เป.… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติ… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ สมาธิจริยาฯ ปฐมํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขญฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขญฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ – อิมาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิฯ
วสีติ ปญฺจ วสิโยฯ อาวชฺชนวสี, สมาปชฺชนวสี, อธิฏฺฐานวสี , วุฏฺฐานวสี, ปจฺจเวกฺขณาวสีฯ ปฐมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ อาวชฺชติ; อาวชฺชนาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – อาวชฺชนวสีฯ ปฐมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ สมาปชฺชติ; สมาปชฺชนาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – สมาปชฺชนวสีฯ ปฐมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ อธิฏฺฐาติ ; อธิฏฺฐาเน ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – อธิฏฺฐานวสีฯ ปฐมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ วุฏฺฐาติ; วุฏฺฐาเน ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – วุฏฺฐานวสีฯ ปฐมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ ปจฺจเวกฺขติ; ปจฺจเวกฺขณาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – ปจฺจเวกฺขณาวสีฯ
ทุติยํ ฌานํ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ อาวชฺชติ; อาวชฺชนาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – อาวชฺชนวสีฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ สมาปชฺชติ…เป.… อธิฏฺฐาติ… วุฏฺฐาติ… ปจฺจเวกฺขติ; ปจฺจเวกฺขณาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – ปจฺจเวกฺขณาวสีฯ อิมา ปญฺจ วสิโยฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทฺวีหิ พเลหิ สมนฺนาคตตฺตา ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปสฺสทฺธิยา โสฬสหิ ญาณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ วสีภาวตา ปญฺญา นิโรธสมาปตฺติยา ญาณํ’’ฯ
นิโรธสมาปตฺติญาณนิทฺเทโส จตุตฺติํสติโมฯ
๓๕. ปรินิพฺพานญาณนิทฺเทโส
๘๖. กถํ สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทาเน ปญฺญา ปรินิพฺพาเน ญาณํ? อิธ สมฺปชาโน เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อาโลกสญฺญาย ถินมิทฺธสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉาย…เป.… ญาเณน อวิชฺชาย… ปาโมชฺเชน อรติยา … ปฐเมน ฌาเนน นีวรณานํ ปวตฺตํ ปริยาทิยติ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ปวตฺตํ ปริยาทิยติฯ
อถ วา ปน สมฺปชานสฺส อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺตสฺส อิทญฺเจว จกฺขุปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อญฺญญฺจ จกฺขุปวตฺตํ น อุปฺปชฺชติฯ อิทญฺเจว โสตปวตฺตํ…เป.… ฆานปวตฺตํ… ชิวฺหาปวตฺตํ… กายปวตฺตํ… มโนปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อญฺญญฺจ มโนปวตฺตํ น อุปฺปชฺชติฯ อิทํ สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทาเน ปญฺญา ปรินิพฺพาเน ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทาเน ปญฺญา ปรินิพฺพาเน ญาณํ’’ฯ
ปรินิพฺพานญาณนิทฺเทโส ปญฺจติํสติโมฯ
๓๖. สมสีสฏฺฐญาณนิทฺเทโส
๘๗. กถํ สพฺพธมฺมานํ สมฺมา สมุจฺเฉเท นิโรเธ จ อนุปฏฺฐานตา ปญฺญา สมสีสฏฺเฐ ญาณํ? สพฺพธมฺมานนฺติ – ปญฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโย , กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา, กามาวจรา ธมฺมา, รูปาวจรา ธมฺมา, อรูปาวจรา ธมฺมา, อปริยาปนฺนา ธมฺมาฯ สมฺมา สมุจฺเฉเทติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติฯ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติฯ อาโลกสญฺญาย ถินมิทฺธํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติฯ อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติฯ ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติฯ ญาเณน อวิชฺชํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติฯ ปาโมชฺเชน อรติํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติฯ ปฐเมน ฌาเนน นีวรเณ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สมฺมา สมุจฺฉินฺทติฯ
นิโรเธติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ นิโรเธติฯ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ นิโรเธติฯ อาโลกสญฺญาย ถินมิทฺธํ นิโรเธติฯ อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ นิโรเธติฯ ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ นิโรเธติฯ ญาเณน อวิชฺชํ นิโรเธติฯ ปาโมชฺเชน อรติํ นิโรเธติฯ ปฐเมน ฌาเนน นีวรเณ นิโรเธติ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส นิโรเธติฯ
อนุปฏฺฐานตาติ เนกฺขมฺมํ ปฏิลทฺธสฺส กามจฺฉนฺโท น อุปฏฺฐาติฯ อพฺยาปาทํ ปฏิลทฺธสฺส พฺยาปาโท น อุปฏฺฐาติฯ อาโลกสญฺญํ ปฏิลทฺธสฺส ถินมิทฺธํ น อุปฏฺฐาติฯ อวิกฺเขปํ ปฏิลทฺธสฺส อุทฺธจฺจํ น อุปฏฺฐาติฯ ธมฺมววตฺถานํ ปฏิลทฺธสฺส วิจิกิจฺฉา น อุปฏฺฐาติฯ ญาณํ ปฏิลทฺธสฺส อวิชฺชา น อุปฏฺฐาติฯ ปาโมชฺชํ ปฏิลทฺธสฺส อรติ น อุปฏฺฐาติฯ ปฐมํ ฌานํ ปฏิลทฺธสฺส นีวรณา น อุปฏฺฐหนฺติ…เป.… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลทฺธสฺส สพฺพกิเลสา น อุปฏฺฐหนฺติฯ
สมนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมํ สมํฯ พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาโท สมํฯ ถินมิทฺธสฺส ปหีนตฺตา อาโลกสญฺญา สมํฯ อุทฺธจฺจสฺส ปหีนตฺตา อวิกฺเขโป สมํฯ วิจิกิจฺฉาย ปหีนตฺตา ธมฺมววตฺถานํ สมํฯ อวิชฺชาย ปหีนตฺตา ญาณํ สมํฯ อรติยา ปหีนตฺตา ปาโมชฺชํ สมํฯ นีวรณานํ ปหีนตฺตา ปฐมํ ฌานํ สมํ…เป.… สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺโค สมํฯ
สีสนฺติ เตรส สีสานิ – ปลิโพธสีสญฺจ ตณฺหา, วินิพนฺธนสีสญฺจ มาโน, ปรามาสสีสญฺจ ทิฏฺฐิ, วิกฺเขปสีสญฺจ อุทฺธจฺจํ, สํกิเลสสีสญฺจ อวิชฺชา, อธิโมกฺขสีสญฺจ สทฺธา, ปคฺคหสีสญฺจ วีริยํ, อุปฏฺฐานสีสญฺจ สติ, อวิกฺเขปสีสญฺจ สมาธิ, ทสฺสนสีสญฺจ ปญฺญา, ปวตฺตสีสญฺจ ชีวิตินฺทฺริยํ, โคจรสีสญฺจ วิโมกฺโข, สงฺขารสีสญฺจ นิโรโธฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สพฺพธมฺมานํ สมฺมา สมุจฺเฉเท นิโรเธ จ อนุปฏฺฐานตา ปญฺญา สมสีสฏฺเฐ ญาณํ’’ฯ
สมสีสฏฺฐญาณนิทฺเทโส ฉตฺติํสติโมฯ
๓๗. สลฺเลขฏฺฐญาณนิทฺเทโส
๘๘. กถํ ปุถุนานตฺเตกตฺตเตชปริยาทาเน ปญฺญา สลฺเลขฏฺเฐ ปุถุนานตฺเตกตฺตเตชปริยาทาเน (ก.) ญาณํ? ปุถูติ – ราโค ปุถุ, โทโส ปุถุ, โมโห ปุถุ, โกโธ…เป.… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ อภิสงฺขารา… สพฺเพ ภวคามิกมฺมาฯ
นานตฺเตกตฺตนฺติ กามจฺฉนฺโท นานตฺตํ, เนกฺขมฺมํ เอกตฺตํฯ พฺยาปาโท นานตฺตํ, อพฺยาปาโท เอกตฺตํฯ ถินมิทฺธํ นานตฺตํ, อาโลกสญฺญา เอกตฺตํฯ อุทฺธจฺจํ นานตฺตํ, อวิกฺเขโป เอกตฺตํฯ วิจิกิจฺฉา นานตฺตํ, ธมฺมววตฺถานํ เอกตฺตํฯ อวิชฺชา นานตฺตํ, ญาณํ เอกตฺตํฯ อรติ นานตฺตํ, ปาโมชฺชํ เอกตฺตํฯ นีวรณา นานตฺตํ, ปฐมํ ฌานํ เอกตฺตํ…เป.… สพฺเพ กิเลสา นานตฺตํ, อรหตฺตมคฺโค เอกตฺตํฯ
เตโชติ ปญฺจ เตชา – จรณเตโช, คุณเตโช, ปญฺญาเตโช, ปุญฺญเตโช, ธมฺมเตโชฯ จรณเตเชน เตชิตตฺตา ทุสฺสีลฺยเตชํ ปริยาทิยติฯ คุณเตเชน เตชิตตฺตา อคุณเตชํ ปริยาทิยติฯ ปญฺญาเตเชน เตชิตตฺตา ทุปฺปญฺญเตชํ ปริยาทิยติฯ ปุญฺญเตเชน เตชิตตฺตา อปุญฺญเตชํ ปริยาทิยติฯ ธมฺมเตเชน เตชิตตฺตา อธมฺมเตชํ ปริยาทิยติฯ
สลฺเลโขติ กามจฺฉนฺโท อสลฺเลโข, เนกฺขมฺมํ สลฺเลโข ฯ พฺยาปาโท อสลฺเลโข, อพฺยาปาโท สลฺเลโขฯ ถินมิทฺธํ อสลฺเลโข, อาโลกสญฺญา สลฺเลโขฯ อุทฺธจฺจํ อสลฺเลโข, อวิกฺเขโป สลฺเลโขฯ วิจิกิจฺฉา อสลฺเลโข, ธมฺมววตฺถานํ สลฺเลโขฯ อวิชฺชา อสลฺเลโข, ญาณํ สลฺเลโขฯ อรติ อสลฺเลโข, ปาโมชฺชํ สลฺเลโขฯ นีวรณา อสลฺเลโข, ปฐมํ ฌานํ สลฺเลโข…เป.… สพฺพกิเลสา อสลฺเลโข, อรหตฺตมคฺโค สลฺเลโขฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปุถุนานตฺตเตชปริยาทาเน ปญฺญา สลฺเลขฏฺเฐ ญาณํ’’ฯ
สลฺเลขฏฺฐญาณนิทฺเทโส สตฺตติํสติโมฯ
๓๘. วีริยารมฺภญาณนิทฺเทโส
๘๙. กถํ อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํ? อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํฯ อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํฯ อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํฯ อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํฯ
อนุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อนุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํฯ อุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส ปหานาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํฯ อนุปฺปนฺนสฺส เนกฺขมฺมสฺส อุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํฯ อุปฺปนฺนสฺส เนกฺขมฺมสฺส ฐิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํ…เป.…ฯ
อนุปฺปนฺนานํ สพฺพกิเลสานํ อนุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํฯ อุปฺปนฺนานํ สพฺพกิเลสานํ ปหานาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํ…เป.… อนุปฺปนฺนสฺส อรหตฺตมคฺคสฺส อุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํฯ อุปฺปนฺนสฺส อรหตฺตมคฺคสฺส ฐิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํ’’ฯ
วีริยารมฺภญาณนิทฺเทโส อฏฺฐติํสติโมฯ
๓๙. อตฺถสนฺทสฺสนญาณนิทฺเทโส
๙๐. กถํ นานาธมฺมปฺปกาสนตา ปญฺญา อตฺถสนฺทสฺสเน ญาณํ? นานาธมฺมาติ ปญฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโย, กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา, กามาวจรา ธมฺมา, รูปาวจรา ธมฺมา, อรูปาวจรา ธมฺมา, อปริยาปนฺนา ธมฺมาฯ
ปกาสนตาติ รูปํ อนิจฺจโต ปกาเสติ, รูปํ ทุกฺขโต ปกาเสติ, รูปํ อนตฺตโต ปกาเสติฯ เวทนํ…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ อนิจฺจโต ปกาเสติ, ชรามรณํ ทุกฺขโต ปกาเสติ, ชรามรณํ อนตฺตโต ปกาเสติฯ
อตฺถสนฺทสฺสเนติ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมตฺถํ สนฺทสฺเสติฯ พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทตฺถํ สนฺทสฺเสติฯ ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสญฺญตฺถํ สนฺทสฺเสติฯ อุทฺธจฺจํ ปชหนฺโต อวิกฺเขปตฺถํ สนฺทสฺเสติฯ วิจิกิจฺฉํ ปชหนฺโต ธมฺมววตฺถานตฺถํ สนฺทสฺเสติฯ อวิชฺชํ ปชหนฺโต ญาณตฺถํ สนฺทสฺเสติฯ อรติํ ปชหนฺโต ปาโมชฺชตฺถํ สนฺทสฺเสติฯ นีวรเณ ปชหนฺโต ปฐมฌานตฺถํ สนฺทสฺเสติ …เป.… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺคตฺถํ สนฺทสฺเสติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นานาธมฺมปกาสนตา ปญฺญา อตฺถสนฺทสฺสเน ญาณํ’’ฯ
อตฺถสนฺทสฺสนญาณนิทฺเทโส นวติํสติโมฯ
๔๐. ทสฺสนวิสุทฺธิญาณนิทฺเทโส
๙๑. กถํ สพฺพธมฺมานํ เอกสงฺคหตานานตฺเตกตฺตปฏิเวเธ ปญฺญา ทสฺสนวิสุทฺธิญาณํ? สพฺพธมฺมานนฺติ ปญฺจกฺขนฺธา…เป.… อปริยาปนฺนา ธมฺมาฯ
เอกสงฺคหตาติ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ สพฺเพ ธมฺมา เอกสงฺคหิตาฯ ตถฏฺเฐน, อนตฺตฏฺเฐน, สจฺจฏฺเฐน, ปฏิเวธฏฺเฐน, อภิชานนฏฺเฐน, ปริชานนฏฺเฐน, ธมฺมฏฺเฐน, ธาตุฏฺเฐน, ญาตฏฺเฐน, สจฺฉิกิริยฏฺเฐน, ผุสนฏฺเฐน, อภิสมยฏฺเฐน – อิเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ สพฺเพ ธมฺมา เอกสงฺคหิตาฯ
นานตฺเตกตฺตนฺติ กามจฺฉนฺโท นานตฺตํ, เนกฺขมฺมํ เอกตฺตํ…เป.… สพฺพกิเลสา นานตฺตํ, อรหตฺตมคฺโค เอกตฺตํฯ
ปฏิเวเธติ ทุกฺขสจฺจํ ปริญฺญาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติฯ สมุทยสจฺจํ ปหานปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติฯ นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติฯ มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติฯ
ทสฺสนวิสุทฺธีติ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุชฺฌติ; โสตาปตฺติผลกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุทฺธํฯ สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุชฺฌติ; สกทาคามิผลกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุทฺธํฯ อนาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุชฺฌติ; อนาคามิผลกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุทฺธํฯ อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุชฺฌติ; อรหตฺตผลกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุทฺธํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สพฺพธมฺมานํ เอกสงฺคหตานานตฺเตกตฺตปฏิเวเธ ปญฺญา ทสฺสนวิสุทฺธิญาณํ’’ฯ
ทสฺสนวิสุทฺธิญาณนิทฺเทโส จตฺตาลีสโมฯ
๔๑. ขนฺติญาณนิทฺเทโส
๙๒. กถํ วิทิตตฺตา ปญฺญา ขนฺติญาณํ? รูปํ อนิจฺจโต วิทิตํ , รูปํ ทุกฺขโต วิทิตํ, รูปํ อนตฺตโต วิทิตํฯ ยํ ยํ วิทิตํ ตํ ตํ ขมตีติ – วิทิตตฺตา ปญฺญา ขนฺติญาณํฯ เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ… จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อนิจฺจโต วิทิตํ, ชรามรณํ ทุกฺขโต วิทิตํ, ชรามรณํ อนตฺตโต วิทิตํฯ ยํ ยํ วิทิตํ ตํ ตํ ขมตีติ – วิทิตตฺตา ปญฺญา ขนฺติญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘วิทิตตฺตา ปญฺญา ขนฺติญาณํ’’ฯ
ขนฺติญาณนิทฺเทโส เอกจตฺตาลีสโมฯ
๔๒. ปริโยคาหณญาณนิทฺเทโส
๙๓. กถํ ผุฏฺฐตฺตา ปญฺญา ปริโยคาหเณ ญาณํ? รูปํ อนิจฺจโต ผุสติ, รูปํ ทุกฺขโต ผุสติ, รูปํ อนตฺตโต ผุสติฯ ยํ ยํ ผุสติ ตํ ตํ ปริโยคาหตีติ – ผุฏฺฐตฺตา ปญฺญา ปริโยคาหเณ ญาณํฯ เวทนํ…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ อนิจฺจโต ผุสติ, ทุกฺขโต ผุสติ, อนตฺตโต ผุสติฯ ยํ ยํ ผุสติ ตํ ตํ ปริโยคาหตีติ – ผุฏฺฐตฺตา ปญฺญา ปริโยคาหเณ ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ผุฏฺฐตฺตา ปญฺญา ปริโยคาหเณ ญาณํ’’ฯ
ปริโยคาหณญาณนิทฺเทโส ทฺเวจตฺตาลีสโมฯ
๔๓. ปเทสวิหารญาณนิทฺเทโส
๙๔. กถํ สโมทหเน ปญฺญา ปเทสวิหาเร ญาณํ? มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยาปิ เวทยิตํ, มิจฺฉาทิฏฺฐิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยาปิ เวทยิตํ, สมฺมาทิฏฺฐิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ มิจฺฉาสงฺกปฺปปจฺจยาปิ เวทยิตํ, มิจฺฉาสงฺกปฺปวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ สมฺมาสงฺกปฺปปจฺจยาปิ เวทยิตํ, สมฺมาสงฺกปฺปวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ…เป.… มิจฺฉาวิมุตฺติปจฺจยาปิ เวทยิตํ, มิจฺฉาวิมุตฺติวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ สมฺมาวิมุตฺติปจฺจยาปิ เวทยิตํ, สมฺมาวิมุตฺติวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ ฉนฺทปจฺจยาปิ เวทยิตํ, ฉนฺทวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ วิตกฺกปจฺจยาปิ เวทยิตํ, วิตกฺกวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ สญฺญาปจฺจยาปิ เวทยิตํ, สญฺญาวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ
ฉนฺโท จ อวูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ อวูปสนฺโต โหติ, สญฺญา จ อวูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ ฉนฺโท จ วูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ อวูปสนฺโต โหติ, สญฺญา จ อวูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ ฉนฺโท จ วูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ วูปสนฺโต โหติ, สญฺญา จ อวูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ ฉนฺโท จ วูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ วูปสนฺโต โหติ, สญฺญา จ วูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อตฺถิ อาสวํ, ตสฺมิมฺปิ ฐาเน อนุปฺปตฺเต ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สโมทหเน ปญฺญา ปเทสวิหาเร ญาณํ’’ฯ
ปเทสวิหารญาณนิทฺเทโส เตจตฺตาลีสโมฯ
๔๔-๔๙. ฉวิวฏฺฏญาณนิทฺเทโส
๙๕. กถํ อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํ? เนกฺขมฺมาธิปตตฺตา ปญฺญา กามจฺฉนฺทโต สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํฯ อพฺยาปาทาธิปตตฺตา ปญฺญา พฺยาปาทโต สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํฯ อาโลกสญฺญาธิปตตฺตา ปญฺญา ถินมิทฺธโต สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํฯ อวิกฺเขปาธิปตตฺตา ปญฺญา อุทฺธจฺจโต สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ธมฺมววตฺถานาธิปตตฺตา ปญฺญา วิจิกิจฺฉาย สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ญาณาธิปตตฺตา ปญฺญา อวิชฺชาย สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ปาโมชฺชาธิปตตฺตา ปญฺญา อรติยา สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ปฐมชฺฌานาธิปตตฺตา ปญฺญา นีวรเณหิ สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํ…เป.… อรหตฺตมคฺคาธิปตตฺตา ปญฺญา สพฺพกิเลเสหิ สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํ ฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํ’’ฯ
๙๖. กถํ นานตฺเต ปญฺญา เจโตวิวฏฺเฏ ญาณํ? กามจฺฉนฺโท นานตฺตํ, เนกฺขมฺมํ เอกตฺตํฯ เนกฺขมฺเมกตฺตํ เจตยโต กามจฺฉนฺทโต จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ – นานตฺเต ปญฺญา เจโตวิวฏฺเฏ ญาณํฯ พฺยาปาโท นานตฺตํ, อพฺยาปาโท เอกตฺตํฯ อพฺยาปาเทกตฺตํ เจตยโต พฺยาปาทโต จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ – นานตฺเต ปญฺญา เจโตวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ถินมิทฺธํ นานตฺตํ, อาโลกสญฺญา เอกตฺตํฯ อาโลกสญฺเญกตฺตํ เจตยโต ถินมิทฺธโต จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ – นานตฺเต ปญฺญา เจโตวิวฏฺเฏ ญาณํ…เป.… สพฺพกิเลสา นานตฺตํ, อรหตฺตมคฺโค เอกตฺตํฯ อรหตฺตมคฺเคกตฺตํ เจตยโต สพฺพกิเลเสหิ จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ – นานตฺเต ปญฺญา เจโตวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นานตฺเต ปญฺญา เจโตวิวฏฺเฏ ญาณํ’’ฯ
๙๗. กถํ อธิฏฺฐาเน ปญฺญา จิตฺตวิวฏฺเฏ ญาณํ? กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ – อธิฏฺฐาเน ปญฺญา จิตฺตวิวฏฺเฏ ญาณํฯ พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ – อธิฏฺฐาเน ปญฺญา จิตฺตวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสญฺญาวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ – อธิฏฺฐาเน ปญฺญา จิตฺตวิวฏฺเฏ ญาณํ…เป.… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ – อธิฏฺฐาเน ปญฺญา จิตฺตวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อธิฏฺฐาเน ปญฺญา จิตฺตวิวฏฺเฏ ญาณํ’’ฯ
๙๘. กถํ สุญฺญเต ปญฺญา ญาณวิวฏฺเฏ ญาณํ? ‘‘จกฺขุ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา’’ติ ยถาภูตํ ชานโต ปชานโต (สฺยา.) ปสฺสโต จกฺขาภินิเวสโต กามาภินิเวสโต (สฺยา.) อฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพา ญาณํ วิวฏฺฏตีติ – สุญฺญเต ปญฺญา ญาณวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ‘‘โสตํ สุญฺญํ…เป.… ฆานํ สุญฺญํ… ชิวฺหา สุญฺญา… กาโย สุญฺโญ… มโน สุญฺโญ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา’’ติ ยถาภูตํ ชานโต ปสฺสโต มนาภินิเวสโต ญาณํ วิวฏฺฏตีติ – สุญฺญเต ปญฺญา ญาณวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สุญฺญเต ปญฺญา ญาณวิวฏฺเฏ ญาณํ’’ฯ
๙๙. กถํ โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํฯ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํฯ อาโลกสญฺญาย ถินมิทฺธํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํ ฯ อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํ’’ฯ
๑๐๐. กถํ ตถฏฺเฐ ปญฺญา สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณํ? ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺฐํ สงฺขตฏฺฐํ สนฺตาปฏฺฐํ วิปริณามฏฺฐํ ปริชานนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ตถฏฺเฐ ปญฺญา สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณํฯ สมุทยสฺส อายูหนฏฺฐํ นิทานฏฺฐํ สญฺโญคฏฺฐํ ปลิโพธฏฺฐํ ปชหนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ตถฏฺเฐ ปญฺญา สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณํฯ นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺฐํ วิเวกฏฺฐํ อสงฺขตฏฺฐํ อมตฏฺฐํ สจฺฉิกโรนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ตถฏฺเฐ ปญฺญา สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณํฯ มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺฐํ เหตุฏฺฐํ ทสฺสนฏฺฐํ อาธิปเตยฺยฏฺฐํ ภาเวนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ตถฏฺเฐ ปญฺญา สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณํฯ
สญฺญาวิวฏฺโฏ, เจโตวิวฏฺโฏ, จิตฺตวิวฏฺโฏ, ญาณวิวฏฺโฏ, วิโมกฺขวิวฏฺโฏ , สจฺจวิวฏฺโฏฯ สญฺชานนฺโต วิวฏฺฏตีติ – สญฺญาวิวฏฺโฏฯ เจตยนฺโต วิวฏฺฏตีติ – เจโตวิวฏฺโฏฯ วิชานนฺโต วิวฏฺฏตีติ – จิตฺตวิวฏฺโฏฯ ญาณํ กโรนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ญาณวิวฏฺโฏฯ โวสชฺชนฺโต วิวฏฺฏตีติ – วิโมกฺขวิวฏฺโฏฯ ตถฏฺเฐ วิวฏฺฏตีติ – สจฺจวิวฏฺโฏฯ
ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ, ตตฺถ เจโตวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ เจโตวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ ตตฺถ จิตฺตวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ จิตฺตวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ, ตตฺถ ญาณวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ ญาณวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ ญาณวิวฏฺโฏ, ตตฺถ วิโมกฺขวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ ญาณวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ ญาณวิวฏฺโฏ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สจฺจวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ สจฺจวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ ญาณวิวฏฺโฏ วิโมกฺขวิวฏฺโฏฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ , ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ตถฏฺเฐ ปญฺญา สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณํ’’ฯ
ฉวิวฏฺฏญาณนิทฺเทโส นวจตฺตาลีสโมฯ
๕๐. อิทฺธิวิธญาณนิทฺเทโส
๑๐๑. กถํ กายมฺปิ จิตฺตมฺปิ เอกววตฺถานตา สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ อธิฏฺฐานวเสน อิชฺฌนฏฺเฐ ปญฺญา อิทฺธิวิเธ ญาณํ? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติฯ โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวติ ปริทเมติ, มุทุํ กโรติ กมฺมนิยํฯ โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวตฺวา ปริทเมตฺวา มุทุํ กริตฺวา กมฺมนิยํ กายมฺปิ จิตฺเต สโมทหติ, จิตฺตมฺปิ กาเย สโมทหติ, กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมติ, จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมติ, กายวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาติ, จิตฺตวเสน กายํ อธิฏฺฐาติ; กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมตฺวา จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมตฺวา กายวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐหิตฺวา จิตฺตวเสน กายํ อธิฏฺฐหิตฺวา สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ กาเย โอกฺกมิตฺวา วิหรติฯ โส ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน อิทฺธิวิธญาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติฯ โส อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติฯ
๑๐๒. เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ; อาวิภาวํ ติโรภาวํ; ติโรกุฏฺฏํ ติโรกุฑฺฑํ (สฺยา.) ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ, เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมติ จงฺกมติ (สฺยา.) ที. นิ. ๑.๒๓๘ ปสฺสิตพฺพา เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปรามสติ ปริมสติ (สฺยา.) ปริมชฺชติ; ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘กายมฺปิ จิตฺตมฺปิ เอกววตฺถานตา สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ อธิฏฺฐานวเสน อิชฺฌนฏฺเฐ ปญฺญา อิทฺธิวิเธ ญาณํ’’ฯ
อิทฺธิวิธญาณนิทฺเทโส ปญฺญาสโมฯ
๕๑. โสตธาตุวิสุทฺธิญาณนิทฺเทโส
๑๐๓. กถํ วิตกฺกวิปฺผารวเสน นานตฺเตกตฺตสทฺทนิมิตฺตานํ ปริโยคาหเณ ปญฺญา โสตธาตุวิสุทฺธิญาณํ ? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิ…เป.… วีริยสมาธิ… จิตฺตสมาธิ… วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติฯ โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวติ ปริทเมติ, มุทุํ กโรติ กมฺมนิยํฯ โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวตฺวา ปริทเมตฺวา, มุทุํ กริตฺวา กมฺมนิยํ ทูเรปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, สนฺติเกปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, โอฬาริกานมฺปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, สุขุมานมฺปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, สณฺหสณฺหานมฺปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ปุรตฺถิมายปิ ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ปจฺฉิมายปิ ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, อุตฺตรายปิ ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ทกฺขิณายปิ ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ปุรตฺถิมายปิ อนุทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ปจฺฉิมายปิ อนุทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, อุตฺตรายปิ อนุทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ทกฺขิณายปิ อนุทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, เหฏฺฐิมายปิ ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, อุปริมายปิ ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติฯ โส ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน โสตธาตุวิสุทฺธิญาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติฯ โส ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณาติ – ทิพฺเพ จ มานุเส จ เย ทูเร สนฺติเก จฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘วิตกฺกวิปฺผารวเสน นานตฺเตกตฺตสทฺทนิมิตฺตานํ ปริโยคาหเณ ปญฺญา โสตธาตุวิสุทฺธิญาณํ’’ฯ
โสตธาตุวิสุทฺธิญาณนิทฺเทโส เอกปญฺญาสโมฯ
๕๒. เจโตปริยญาณนิทฺเทโส
๑๐๔. กถํ ติณฺณํ จิตฺตานํ วิปฺผารตฺตา อินฺทฺริยานํ ปสาทวเสน นานตฺเตกตฺตวิญฺญาณจริยาปริโยคาหเณ ปญฺญา เจโตปริยญาณํ? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป.… จิตฺตสมาธิ…เป.… วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติฯ โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวติ ปริทเมติ, มุทุํ กโรติ กมฺมนิยํฯ โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวตฺวา ปริทเมตฺวา, มุทุํ กริตฺวา กมฺมนิยํ เอวํ ปชานาติ – ‘‘อิทํ รูปํ โสมนสฺสินฺทฺริยสมุฏฺฐิตํ, อิทํ รูปํ โทมนสฺสินฺทฺริยสมุฏฺฐิตํ, อิทํ รูปํ อุเปกฺขินฺทฺริยสมุฏฺฐิต’’นฺติ ฯ โส ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน เจโตปริยญาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติฯ โส ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ – สราคํ วา จิตฺตํ ‘‘สราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ วา จิตฺตํ…เป.… วีตโทสํ วา จิตฺตํ… สโมหํ วา จิตฺตํ… วีตโมหํ วา จิตฺตํ… สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ… วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ… มหคฺคตํ วา จิตฺตํ… อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ… สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ… อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ… สมาหิตํ วา จิตฺตํ… อสมาหิตํ วา จิตฺตํ… วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ… อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ติณฺณํ จิตฺตานํ วิปฺผารตฺตา อินฺทฺริยานํ ปสาทวเสน นานตฺเตกตฺตวิญฺญาณจริยาปริโยคาหเณ ปญฺญา เจโตปริยญาณํ’’ฯ
เจโตปริยญาณนิทฺเทโส ทฺเวปญฺญาสโมฯ
๕๓. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณนิทฺเทโส
๑๐๕. กถํ ปจฺจยปวตฺตานํ ธมฺมานํ นานตฺเตกตฺตกมฺมวิปฺผารวเสน ปริโยคาหเณ ปญฺญา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิ…เป.… มุทุํ กริตฺวา กมฺมนิยํ เอวํ ปชานาติ – ‘‘อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ, ยทิทํ – อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ; เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’ฯ
โส ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติฯ โส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาติํ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปญฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ติํสมฺปิ ชาติโย จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย ปญฺญาสมฺปิ ชาติโย, ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ, อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป – ‘‘อมุตฺราสิํ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทิํ; ตตฺราปาสิํ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวม อายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’’ติฯ อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปจฺจยปวตฺตานํ ธมฺมานํ นานตฺเตกตฺตกมฺมวิปฺผารวเสน ปริโยคาหเณ ปญฺญา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ’’ฯ
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณนิทฺเทโส เตปญฺญาสโมฯ
๕๔. ทิพฺพจกฺขุญาณนิทฺเทโส
๑๐๖. กถํ โอภาสวเสน นานตฺเตกตฺตรูปนิมิตฺตานํ ทสฺสนฏฺเฐ ปญฺญา ทิพฺพจกฺขุญาณํ? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป.… จิตฺตสมาธิ…เป.… วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติฯ โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวติ ปริทเมติ, มุทุํ กโรติ กมฺมนิยํฯ โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวตฺวา ปริทเมตฺวา, มุทุํ กริตฺวา กมฺมนิยํ อาโลกสญฺญํ มนสิ กโรติ, ทิวาสญฺญํ อธิฏฺฐาติ – ‘‘ยถา ทิวา ตถา รตฺติํ, ยถา รตฺติํ ตถา ทิวา’’ฯ อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติฯ โส ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน สตฺตานํ จุตูปปาตญาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติฯ โส ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน, สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ – ‘‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา, วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา, มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา, อริยานํ อุปวาทกา, มิจฺฉาทิฏฺฐิกา, มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา; เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนาฯ อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา, วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา, มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา, สมฺมาทิฏฺฐิกา สมฺมาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา; เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติฯ อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘โอภาสวเสน นานตฺเตกตฺตรูปนิมิตฺตานํ ทสฺสนฏฺเฐ ปญฺญา ทิพฺพจกฺขุญาณํ’’ฯ
ทิพฺพจกฺขุญาณนิทฺเทโส จตุปญฺญาสโมฯ
๕๕. อาสวกฺขยญาณนิทฺเทโส
๑๐๗. กถํ จตุสฏฺฐิยา อากาเรหิ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ วสิภาวตา ปญฺญา อาสวานํ ขเย ญาณํ? กตเมสํ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ? อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺส อญฺญินฺทฺริยสฺส อญฺญาตาวินฺทฺริยสฺสฯ
อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ กติ ฐานานิ คจฺฉติ, อญฺญินฺทฺริยํ กติ ฐานานิ คจฺฉติ, อญฺญาตาวินฺทฺริยํ กติ ฐานานิ คจฺฉติ? อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ เอกํ ฐานํ คจฺฉติ – โสตาปตฺติมคฺคํฯ อญฺญินฺทฺริยํ ฉ ฐานานิ คจฺฉติ – โสตาปตฺติผลํ , สกทาคามิมคฺคํ , สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺคํ, อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺคํฯ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ เอกํ ฐานํ คจฺฉติ – อรหตฺตผลํฯ
โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ, วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหปริวารํ โหติ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺฐานปริวารํ โหติ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปปริวารํ โหติ, ปญฺญินฺทฺริยํ ทสฺสนปริวารํ โหติ, มนินฺทฺริยํ วิชานนปริวารํ โหติ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ อภิสนฺทนปริวารํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติฯ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ชาตา ธมฺมา ฐเปตฺวา จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ สพฺเพว กุสลา โหนฺติ, สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว นิยฺยานิกา โหนฺติ, สพฺเพว อปจยคามิโน โหนฺติ, สพฺเพว โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติฯ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺส อิมานิ อฏฺฐินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปริวารา โหนฺติ, นิสฺสยปริวารา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปริวารา โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺฐา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติฯ เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จฯ
โสตาปตฺติผลกฺขเณ อญฺญินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ, วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหปริวารํ โหติ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺฐานปริวารํ โหติ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปปริวารํ โหติ, ปญฺญินฺทฺริยํ ทสฺสนปริวารํ โหติ, มนินฺทฺริยํ วิชานนปริวารํ โหติ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ อภิสนฺทนปริวารํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติฯ โสตาปตฺติผลกฺขเณ ชาตา ธมฺมา สพฺเพว อพฺยากตา โหนฺติ, ฐเปตฺวา จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติฯ โสตาปตฺติผลกฺขเณ อญฺญินฺทฺริยสฺส อิมานิ อฏฺฐินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปริวารา โหนฺติ, นิสฺสยปริวารา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปริวารา โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺฐา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติฯ เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จฯ
สกทาคามิมคฺคกฺขเณ …เป.… สกทาคามิผลกฺขเณ…เป.… อนาคามิมคฺคกฺขเณ…เป.… อนาคามิผลกฺขเณ…เป.… อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อญฺญินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ…เป.… ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติฯ อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ชาตา ธมฺมา ฐเปตฺวา จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ สพฺเพว กุสลา โหนฺติ, สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว นิยฺยานิกา โหนฺติ, สพฺเพว อปจยคามิโน โหนฺติ, สพฺเพว โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติฯ อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อญฺญินฺทฺริยสฺส อิมานิ อฏฺฐินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปริวารา โหนฺติ, นิสฺสยปริวารา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปริวารา โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺฐา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติฯ เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จฯ
อรหตฺตผลกฺขเณ อญฺญาตาวินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ, วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหปริวารํ โหติ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺฐานปริวารํ โหติ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปปริวารํ โหติ, ปญฺญินฺทฺริยํ ทสฺสนปริวารํ โหติ, มนินฺทฺริยํ วิชานนปริวารํ โหติ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ อภิสนฺทนปริวารํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติฯ อรหตฺตผลกฺขเณ ชาตา ธมฺมา สพฺเพว อพฺยากตา โหนฺติ, ฐเปตฺวา จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติฯ อรหตฺตผลกฺขเณ อญฺญาตาวินฺทฺริยสฺส อิมานิ อฏฺฐินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปริวารา โหนฺติ, นิสฺสยปริวารา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปริวารา โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺฐา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติฯ เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จฯ อิติ อิมานิ อฏฺฐฏฺฐกานิ จตุสฏฺฐิ โหนฺติฯ
อาสวาติ กตเม เต อาสวา? กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺฐาสโว, อวิชฺชาสโวฯ กตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ? โสตาปตฺติมคฺเคน อนวเสโส ทิฏฺฐาสโว ขียติ, อปายคมนีโย กามาสโว ขียติ, อปายคมนีโย ภวาสโว ขียติ, อปายคมนีโย อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริโก กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ อนาคามิมคฺเคน อนวเสโส กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ อรหตฺตมคฺเคน อนวเสโส ภวาสโว ขียติ, อนวเสโส อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘จตุสฏฺฐิยา อากาเรหิ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ วสิภาวตา ปญฺญา อาสวานํ ขเย ญาณํ’’ฯ
อาสวกฺขยญาณนิทฺเทโส ปญฺจปญฺญาสโมฯ
๕๖-๖๓. สจฺจญาณจตุกฺกทฺวยนิทฺเทโส
๑๐๘. กถํ ปริญฺญฏฺเฐ ปญฺญา ทุกฺเข ญาณํ, ปหานฏฺเฐ ปญฺญา สมุทเย ญาณํ, สจฺฉิกิริยฏฺเฐ ปญฺญา นิโรเธ ญาณํ, ภาวนฏฺเฐ ปญฺญา มคฺเค ญาณํ? ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ ปริญฺญาตฏฺโฐ; สมุทยสฺส อายูหนฏฺโฐ นิทานฏฺโฐ สญฺโญคฏฺโฐ ปลิโพธฏฺโฐ ปหานฏฺโฐ; นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ วิเวกฏฺโฐ อสงฺขตฏฺโฐ อมตฏฺโฐ สจฺฉิกิริยฏฺโฐ; มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโฐ เหตุฏฺโฐ ทสฺสนฏฺโฐ อาธิปเตยฺยฏฺโฐ ภาวนฏฺโฐฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปริญฺญฏฺเฐ ปญฺญา ทุกฺเข ญาณํ, ปหานฏฺเฐ ปญฺญา สมุทเย ญาณํ, สจฺฉิกิริยฏฺเฐ ปญฺญา นิโรเธ ญาณํ, ภาวนฏฺเฐ ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ
๑๐๙. กถํ ทุกฺเข ญาณํ, ทุกฺขสมุทเย ญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ ญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ? มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํ ทุกฺเข เปตํ ญาณํ, ทุกฺขสมุทเย เปตํ ญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ เปตํ ญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย เปตํ ญาณํฯ
ตตฺถ กตมํ ทุกฺเข ญาณํ? ทุกฺขํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูริ เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชญฺญํ ปโตโท ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ปญฺญาสตฺถํ ปญฺญาปาสาโท ปญฺญาอาโลโก ปญฺญาโอภาโส ปญฺญาปชฺโชโต ปญฺญารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ วุจฺจติ ทุกฺเข ญาณํฯ ทุกฺขสมุทยํ อารพฺภ…เป.… ทุกฺขนิโรธํ อารพฺภ…เป.… ทุกฺขนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุกฺเข ญาณํ, ทุกฺขสมุทเย ญาณํ , ทุกฺขนิโรเธ ญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ’’ฯ
สจฺจญาณจตุกฺกทฺวยนิทฺเทโส เตสฏฺฐิโมฯ
๖๔-๖๗. สุทฺธิกปฏิสมฺภิทาญาณนิทฺเทโส
๑๑๐. กถํ อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ, นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํ? อตฺเถสุ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺตีสุ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภาเนสุ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ อตฺถนานตฺเต ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ธมฺมนานตฺเต ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ, นิรุตฺตินานตฺเต ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ปฏิภานนานตฺเต ปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํ, อตฺถววตฺถาเน ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ธมฺมววตฺถาเน ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ นิรุตฺติววตฺถาเน ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ปฏิภานววตฺถาเน ปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํฯ
อตฺถสลฺลกฺขเณ ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ธมฺมสลฺลกฺขเณ ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ, นิรุตฺติสลฺลกฺขเณ ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ปฏิภานสลฺลกฺขเณ ปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํฯ อตฺถูปลกฺขเณ ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ธมฺมูปลกฺขเณ ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ, นิรุตฺตูปลกฺขเณ ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ปฏิภานูปลกฺขเณ ปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํฯ
อตฺถปฺปเภเท ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ธมฺมปฺปเภเท ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ, นิรุตฺติปฺปเภเท ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ปฏิภานปฺปเภเท ปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํฯ อตฺถปฺปภาวเน ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ธมฺมปฺปภาวเน ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ, นิรุตฺติปฺปภาวเน ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ปฏิภานปฺปภาวเน ปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํฯ
อตฺถโชตเน ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ธมฺมโชตเน ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ, นิรุตฺติโชตเน ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ปฏิภานโชตเน ปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํฯ อตฺถวิโรจเน ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ธมฺมวิโรจเน ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ, นิรุตฺติวิโรจเน ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ปฏิภานวิโรจเน ปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํฯ อตฺถปฺปกาสเน ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ธมฺมปฺปกาสเน ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ, นิรุตฺติปฺปกาสเน ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ปฏิภานปฺปกาสเน ปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ, นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ
สุทฺธิกปฏิสมฺภิทาญาณนิทฺเทโส สตฺตสฏฺฐิโมฯ
๖๘. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณนิทฺเทโส
๑๑๑. กตมํ ตถาคตสฺส อินฺทฺริยปโรปริยตฺต ญาณํ? อิธ ตถาคโต สตฺเต ปสฺสติ อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน อปฺเปกจฺเจ น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโนฯ
อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเขติ สทฺโธ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล มหารชกฺโขฯ อารทฺธวีริโย ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, กุสีโต ปุคฺคโล มหารชกฺโขฯ อุปฏฺฐิตสฺสติ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, มุฏฺฐสฺสติ ปุคฺคโล มหารชกฺโขฯ สมาหิโต ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อสมาหิโต ปุคฺคโล มหารชกฺโขฯ ปญฺญวา ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, ทุปฺปญฺโญ ปุคฺคโล มหารชกฺโขฯ
ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเยติ สทฺโธ ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโยฯ อารทฺธวีริโย ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย, กุสีโต ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโยฯ อุปฏฺฐิตสฺสติ ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย, มุฏฺฐสฺสติ ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโยฯ สมาหิโต ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย, อสมาหิโต ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโยฯ ปญฺญวา ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย, ทุปฺปญฺโญ ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโยฯ
สฺวากาเร ทฺวากาเรติ สทฺโธ ปุคฺคโล สฺวากาโร, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล ทฺวากาโรฯ อารทฺธวีริโย ปุคฺคโล สฺวากาโร, กุสีโต ปุคฺคโล ทฺวากาโรฯ อุปฏฺฐิตสฺสติ ปุคฺคโล สฺวากาโร, มุฏฺฐสฺสติ ปุคฺคโล ทฺวากาโรฯ สมาหิโต ปุคฺคโล สฺวากาโร, อสมาหิโต ปุคฺคโล ทฺวากาโรฯ ปญฺญวา ปุคฺคโล สฺวากาโร, ทุปฺปญฺโญ ปุคฺคโล ทฺวากาโรฯ
สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเยติ สทฺโธ ปุคฺคโล สุวิญฺญาปโย, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล ทุวิญฺญาปโยฯ อารทฺธวีริโย ปุคฺคโล สุวิญฺญาปโย, กุสีโต ปุคฺคโล ทุวิญฺญาปโยฯ อุปฏฺฐิตสฺสติ ปุคฺคโล สุวิญฺญาปโย, มุฏฺฐสฺสติ ปุคฺคโล ทุวิญฺญาปโยฯ สมาหิโต ปุคฺคโล สุวิญฺญาปโย , อสมาหิโต ปุคฺคโล ทุวิญฺญาปโยฯ ปญฺญวา ปุคฺคโล สุวิญฺญาปโย, ทุปฺปญฺโญ ปุคฺคโล ทุวิญฺญาปโยฯ
อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน, อปฺเปกจฺเจ น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโนติ สทฺโธ ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวีฯ อารทฺธวีริโย ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, กุสีโต ปุคฺคโล น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวีฯ อุปฏฺฐิตสฺสติ ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, มุฏฺฐสฺสติ ปุคฺคโล น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวีฯ สมาหิโต ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, อสมาหิโต ปุคฺคโล น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวีฯ ปญฺญวา ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, ทุปฺปญฺโญ ปุคฺคโล น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวีฯ
๑๑๒. โลโกติ – ขนฺธโลโก, ธาตุโลโก, อายตนโลโก, วิปตฺติภวโลโก , วิปตฺติสมฺภวโลโก, สมฺปตฺติภวโลโก, สมฺปตฺติสมฺภวโลโกฯ
เอโก โลโก – สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกาฯ ทฺเว โลกา – นามญฺจ, รูปญฺจฯ ตโย โลกา – ติสฺโส เวทนาฯ จตฺตาโร โลกา – จตฺตาโร อาหาราฯ ปญฺจ โลกา – ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาฯ ฉ โลกา – ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิฯ สตฺต โลกา – สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย ฯ อฏฺฐ โลกา – อฏฺฐ โลกธมฺมาฯ นว โลกา – นว สตฺตาวาสาฯ ทส โลกา – ทสายตนานิฯ ทฺวาทสโลกา – ทฺวาทสายตนานิฯ อฏฺฐารส โลกา – อฏฺฐารส ธาตุโยฯ
วชฺชนฺติ สพฺเพ กิเลสา วชฺชา, สพฺเพ ทุจฺจริตา วชฺชา, สพฺเพ อภิสงฺขารา วชฺชา, สพฺเพ ภวคามิกมฺมา วชฺชาฯ อิติ อิมสฺมิญฺจ โลเก อิมสฺมิญฺจ วชฺเช ติพฺพา ภยสญฺญา ปจฺจุปฏฺฐิตา โหติ, เสยฺยถาปิ อุกฺขิตฺตาสิเก วธเกฯ อิเมหิ ปญฺญาสาย อากาเรหิ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ชานาติ ปสฺสติ อญฺญาติ ปฏิวิชฺฌติ – อิทํ ตถาคตสฺส อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ญาณํฯ
อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณนิทฺเทโส อฏฺฐสฏฺฐิโมฯ
๖๙. อาสยานุสยญาณนิทฺเทโส
๑๑๓. กตมํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ อาสยานุสเย ญาณํ? อิธ ตถาคโต สตฺตานํ อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ ชานาติ , อธิมุตฺติํ ชานาติ, ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ปชานาติฯ กตโม กตโม จ (สฺยา. ก.) สตฺตานํ อาสโย? ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วาฯ อิติ ภวทิฏฺฐิสนฺนิสฺสิตา วา สตฺตา โหนฺติ วิภวทิฏฺฐิสนฺนิสฺสิตา วาฯ
เอเต วา ปน อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อนุโลมิกา ขนฺติ ปฏิลทฺธา โหติ, ยถาภูตํ วา ญาณํฯ กามํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล กามครุโก กามาสโย กามาธิมุตฺโต’’ติฯ กามํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล เนกฺขมฺมครุโก เนกฺขมฺมาสโย เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต’’ติฯ เนกฺขมฺมํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล (เนกฺขมฺมครุโก เนกฺขมฺมาสโย เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต’’ติฯ เนกฺขมฺมํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล กามครุโก กามาสโย กามาธิมุตฺโต’’ติฯ พฺยาปาทํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ) ( ) เอตฺถนฺตเร ปาฐา นตฺถิ สฺยามโปตฺถเก, เอวมุปริปิ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล พฺยาปาทครุโก พฺยาปาทาสโย พฺยาปาทาธิมุตฺโต’’ติฯ พฺยาปาทํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล (อพฺยาปาทครุโก อพฺยาปาทาสโย อพฺยาปาทาธิมุตฺโต’’ติฯ อพฺยาปาทํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล อพฺยาปาทครุโก อพฺยาปาทาสโย อพฺยาปาทาธิมุตฺโต’’ติฯ อพฺยาปาทํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล พฺยาปาทครุโก พฺยาปาทาสโย พฺยาปาทาธิมุตฺโต’’ติฯ ถินมิทฺธํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ) – ‘‘อยํ ปุคฺคโล ถินมิทฺธครุโก ถินมิทฺธาสโย ถินมิทฺธาธิมุตฺโต’’ติฯ ถินมิทฺธํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล อาโลกสญฺญาครุโก อาโลกสญฺญาสโย อาโลกสญฺญาธิมุตฺโต’’ติฯ อาโลกสญฺญํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล (อาโลกสญฺญาครุโก อาโลกสญฺญาสโย อาโลกสญฺญาธิมุตฺโต’’ติฯ อาโลกสญฺญํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล ถินมิทฺธครุโก ถินมิทฺธาสโย ถินมิทฺธาธิมุตฺโต’’ติฯ) อยํ สตฺตานํ อาสโยฯ
๑๑๔. กตโม จ สตฺตานํ อนุสโย? สตฺตานุสยา – กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย, มานานุสโย, ทิฏฺฐานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย, ภวราคานุสโย , อวิชฺชานุสโยฯ ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺถ สตฺตานํ กามราคานุสโย อนุเสติฯ ยํ โลเก อปฺปิยรูปํ อสาตรูปํ , เอตฺถ สตฺตานํ ปฏิฆานุสโย อนุเสติฯ อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ อวิชฺชา อนุปติตา, ตเทกฏฺโฐ มาโน จ ทิฏฺฐิ จ วิจิกิจฺฉา จ ทฏฺฐพฺพาฯ อยํ สตฺตานํ อนุสโยฯ
กตมญฺจ สตฺตานํ จริตํ? ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโร ปริตฺตภูมโก วา มหาภูมโก วาฯ อิทํ สตฺตานํ จริตํฯ
๑๑๕. กตมา จ สตฺตานํ อธิมุตฺติ? สนฺติ สตฺตา หีนาธิมุตฺติกา, สนฺติ สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติกาฯ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติฯ ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิํสุ ภชิํสุ ปยิรุปาสิํสุ; ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิํสุ ภชิํสุ ปยิรุปาสิํสุฯ อนาคตมฺปิ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺติ; ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺติฯ อยํ สตฺตานํ อธิมุตฺติฯ
กตเม สตฺตา อภพฺพา? เย เต สตฺตา กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา, กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา, วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา , อสฺสทฺธา อจฺฉนฺทิกา ทุปฺปญฺญา, อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ – อิเม เต สตฺตา อภพฺพาฯ
กตเม สตฺตา ภพฺพา? เย เต สตฺตา น กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา, น กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา, น วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา, สทฺธา ฉนฺทิกา ปญฺญวนฺโต, ภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ – อิเม เต สตฺตา ภพฺพาฯ อิทํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ อาสยานุสเย ญาณํฯ
อาสยานุสยญาณนิทฺเทโส นวสฏฺฐิโมฯ
๗๐. ยมกปาฏิหีรญาณนิทฺเทโส
๑๑๖. กตมํ ตถาคตสฺส ยมกปาฏิหีเร ญาณํ? อิธ ตถาคโต ยมกปาฏิหีรํ กโรติ อสาธารณํ สาวเกหิฯ อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, เหฏฺฐิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ; เหฏฺฐิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, อุปริมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ปุรตฺถิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ปจฺฉิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ปจฺฉิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ปุรตฺถิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ทกฺขิณอกฺขิโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามอกฺขิโต อุทกธารา ปวตฺตติ; วามอกฺขิโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณอกฺขิโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ทกฺขิณกณฺณโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามกณฺณโสตโต อุทกธารา ปวตฺตติ; วามกณฺณโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณกณฺณโสตโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ทกฺขิณนาสิกาโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามนาสิกาโสตโต อุทกธารา ปวตฺตติ; วามนาสิกาโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณนาสิกาโสตโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ทกฺขิณอํสกูฏโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามอํสกูฏโต อุทกธารา ปวตฺตติ; วามอํสกูฏโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณอํสกูฏโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ทกฺขิณหตฺถโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามหตฺถโต อุทกธารา ปวตฺตติ; วามหตฺถโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณหตฺถโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ทกฺขิณปสฺสโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามปสฺสโต อุทกธารา ปวตฺตติ; วามปสฺสโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณปสฺสโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ทกฺขิณปาทโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ , วามปาทโต อุทกธารา ปวตฺตติ; วามปาทโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณปาทโต อุทกธารา ปวตฺตติ; องฺคุลงฺคุเลหิ อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, องฺคุลนฺตริกาหิ อุทกธารา ปวตฺตติ; องฺคุลนฺตริกาหิ อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, องฺคุลงฺคุเลหิ อุทกธารา ปวตฺตติ; เอเกกโลมโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, เอเกกโลมโต อุทกธารา ปวตฺตติ; โลมกูปโต โลมกูปโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, โลมกูปโต โลมกูปโต อุทกธารา ปวตฺตติฯ
ฉนฺนํ วณฺณานํ – นีลานํ, ปีตกานํ, โลหิตกานํ, โอทาตานํ, มญฺชิฏฺฐานํ มญฺเชฏฺฐานํ (สฺยา. ก.), ปภสฺสรานํ ภควา จงฺกมติ, นิมฺมิโต ติฏฺฐติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติฯ ภควา ติฏฺฐติ, นิมฺมิโต จงฺกมติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติฯ ภควา นิสีทติ, นิมฺมิโต จงฺกมติ วา ติฏฺฐติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติฯ ภควา เสยฺยํ กปฺเปติ, นิมฺมิโต จงฺกมติ วา ติฏฺฐติ วา นิสีทติ วาฯ นิมฺมิโต จงฺกมติ, ภควา ติฏฺฐติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติฯ นิมฺมิโต ติฏฺฐติ, ภควา จงฺกมติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติฯ นิมฺมิโต นิสีทติ, ภควา จงฺกมติ วา ติฏฺฐติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติฯ นิมฺมิโต เสยฺยํ กปฺเปติ, ภควา จงฺกมติ วา ติฏฺฐติ วา นิสีทติ วาฯ อิทํ ตถาคตสฺส ยมกปาฏิหีเร ญาณํฯ
ยมกปาฏิหีรญาณนิทฺเทโส สตฺตติโมฯ
๗๑. มหากรุณาญาณนิทฺเทโส
๑๑๗. กตมํ ตถาคตสฺส มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณํ? พหุเกหิ อากาเรหิ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติฯ อาทิตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติฯ อุยฺยุตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติฯ ปยาโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติฯ กุมฺมคฺคปฺปฏิปนฺโน กุมฺมคฺคํ ปฏิปนฺโน (สฺยา.) โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติฯ อุปนียติ โลโก อทฺธุโวติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติฯ อตาโณ อตฺตาโณ (สฺยา.) โลโก อนภิสฺสโรติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติฯ อสฺสโก โลโก , สพฺพํ ปหาย คมนียนฺติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติฯ อูโน โลโก อตีโต ตณฺหาทาโสติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติฯ อตายโน โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… อเลโณ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ …เป.… อสรโณ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… อสรณีภูโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.…ฯ
อุทฺธโต โลโก อวูปสนฺโตติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… สสลฺโล โลกสนฺนิวาโส, วิทฺโธ ปุถุสลฺเลหิ; ตสฺส นตฺถญฺโญ โกจิ สลฺลานํ อุทฺธตา, อญฺญตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… อวิชฺชนฺธการาวรโณ โลกสนฺนิวาโส อณฺฑภูโต กิเลสปญฺชรปกฺขิตฺโต; ตสฺส นตฺถญฺโญ โกจิ อาโลกํ ทสฺเสตา, อญฺญตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… อวิชฺชาคโต โลกสนฺนิวาโส อณฺฑภูโต ปริโยนทฺโธ ตนฺตากุลกชาโต ตนฺตากุลชาโต (สฺยา.) กุลาคณฺฑิกชาโต คุฬาคุณฺฐิกชาโต (สฺยา.), คุลาคุณฺฑิกชาโต (ก. สี. อฏฺฐ.) ที. นิ. ๒.๙๕ ปสฺสิตพฺพา มุญฺชปพฺพชภูโต อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตตีติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… อวิชฺชาวิสโทสสํลิตฺโต โลกสนฺนิวาโส กิเลสกลลีภูโตติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ราคโทสโมหชฏาชฏิโต โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถญฺโญ โกจิ ชฏํ วิชเฏตา, อญฺญตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.…ฯ
ตณฺหาสงฺฆาฏปฏิมุกฺโก โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ตณฺหาชาเลน โอตฺถโฏ โอตฺถโต (ก.) โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ตณฺหาโสเตน วุยฺหติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ตณฺหาสญฺโญชเนน สญฺญุตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ตณฺหานุสเยน อนุสโฏ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ตณฺหาสนฺตาเปน สนฺตปฺปติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ตณฺหาปริฬาเหน ปริฑยฺหติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.…ฯ
ทิฏฺฐิสงฺฆาฏปฏิมุกฺโก โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ทิฏฺฐิชาเลน โอตฺถโฏ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ทิฏฺฐิโสเตน วุยฺหติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ทิฏฺฐิสญฺโญชเนน สญฺญุตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ทิฏฺฐานุสเยน อนุสโฏ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ทิฏฺฐิสนฺตาเปน สนฺตปฺปติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ทิฏฺฐิปริฬาเหน ปริฑยฺหติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.…ฯ
ชาติยา อนุคโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ชราย อนุสโฏ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… พฺยาธินา อภิภูโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ …เป.… มรเณน อพฺภาหโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ทุกฺเข ปติฏฺฐิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.…ฯ
ตณฺหาย อุฑฺฑิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ชราปาการปริกฺขิตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… มจฺจุปาเสน ปริกฺขิตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… มหาพนฺธนพนฺโธ โลกสนฺนิวาโส – ราคพนฺธเนน โทสพนฺธเนน โมหพนฺธเนน มานพนฺธเนน ทิฏฺฐิพนฺธเนน กิเลสพนฺธเนน ทุจฺจริตพนฺธเนน; ตสฺส นตฺถญฺโญ โกจิ พนฺธนํ โมเจตา, อญฺญตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… มหาสมฺพาธปฺปฏิปนฺโน โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถญฺโญ โกจิ โอกาสํ ทสฺเสตา, อญฺญตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ… มหาปลิโพเธน ปลิพุทฺโธ โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถญฺโญ โกจิ ปลิโพธํ เฉตา, อญฺญตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… มหาปปาเต ปติโต โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถญฺโญ โกจิ ปปาตา อุทฺธตา, อญฺญตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… มหากนฺตารปฺปฏิปนฺโน โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถญฺโญ โกจิ กนฺตารํ ตาเรตา, อญฺญตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… มหาสํสารปฺปฏิปนฺโน โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถญฺโญ โกจิ สํสารา โมเจตา, อญฺญตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… มหาวิทุคฺเค สมฺปริวตฺตติ โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถญฺโญ โกจิ วิทุคฺคา อุทฺธตา, อญฺญตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… มหาปลิเป มหาปลฺเลเป (สฺยา.) ปลิปนฺโน โลกสนฺนิวาโส ; ตสฺส นตฺถญฺโญ โกจิ ปลิปา อุทฺธตา, อญฺญตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.…ฯ
อพฺภาหโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… อาทิตฺโต โลกสนฺนิวาโส – ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ; ตสฺส นตฺถญฺโญ โกจิ นิพฺพาเปตา, อญฺญตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… อุนฺนีตโก โลกสนฺนิวาโส หญฺญติ นิจฺจมตาโณ ปตฺตทณฺโฑ ตกฺกโรติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… วชฺชพนฺธนพทฺโธ โลกสนฺนิวาโส อาฆาตนปจฺจุปฏฺฐิโต; ตสฺส นตฺถญฺโญ โกจิ พนฺธนํ โมเจตา, อญฺญตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… อนาโถ โลกสนฺนิวาโส ปรมการุญฺญปฺปตฺโต; ตสฺส นตฺถญฺโญ โกจิ ตาเยตา, อญฺญตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ทุกฺขาภิตุนฺโน ทุกฺขาภิตุณฺโณ (ก.) โลกสนฺนิวาโส จิรรตฺตํ ปีฬิโตติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… คธิโต โลกสนฺนิวาโส นิจฺจํ ปิปาสิโตติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.…ฯ
อนฺโธ โลกสนฺนิวาโส อจกฺขุโกติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… หตเนตฺโต โลกสนฺนิวาโส อปริณายโกติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… วิปถปกฺขนฺโท วิปถํ ปกฺขนฺโต (สฺยา.) โลกสนฺนิวาโส อญฺชสาปรทฺโธ; ตสฺส นตฺถญฺโญ โกจิ อริยปถํ อาเนตา, อญฺญตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… มโหฆปกฺขนฺโท โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถญฺโญ โกจิ โอฆา อุทฺธตา, อญฺญตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.…ฯ
๑๑๘. ทฺวีหิ ทิฏฺฐิคเตหิ ปริยุฏฺฐิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ตีหิ ทุจฺจริเตหิ วิปฺปฏิปนฺโน โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… จตูหิ โยเคหิ ยุตฺโต โลกสนฺนิวาโส จตุโยคโยชิโตติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… จตูหิ คนฺเถหิ คณฺเฐหิ (สฺยา.) คนฺถิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… จตูหิ อุปาทาเนหิ อุปาทิยติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ปญฺจคติสมารุฬฺโห โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ปญฺจหิ กามคุเณหิ รชฺชติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ปญฺจหิ นีวรเณหิ โอตฺถโฏ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ฉหิ วิวาทมูเลหิ วิวทติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ฉหิ ตณฺหากาเยหิ รชฺชติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ฉหิ ทิฏฺฐิคเตหิ ปริยุฏฺฐิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ …เป.… สตฺตหิ อนุสเยหิ อนุสโฏ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… สตฺตหิ สญฺโญชเนหิ สญฺญุตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… สตฺตหิ มาเนหิ อุนฺนโต อุณฺณโต (สฺยา. ก.) โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… อฏฺฐหิ โลกธมฺเมหิ สมฺปริวตฺตติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… อฏฺฐหิ มิจฺฉตฺเตหิ นิยฺยาโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… อฏฺฐหิ ปุริสโทเสหิ ทุสฺสติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… นวหิ อาฆาตวตฺถูหิ อาฆาติโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ …เป.… นววิธมาเนหิ อุนฺนโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… นวหิ ตณฺหามูลเกหิ ธมฺเมหิ รชฺชติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ทสหิ กิเลสวตฺถูหิ กิลิสฺสติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ทสหิ อาฆาตวตฺถูหิ อาฆาติโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ทสหิ อกุสลกมฺมปเถหิ สมนฺนาคโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ทสหิ สญฺโญชเนหิ สญฺญุตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ทสหิ มิจฺฉตฺเตหิ นิยฺยาโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ทสวตฺถุกาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ทสวตฺถุกาย อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… อฏฺฐสตตณฺหาปปญฺจสเตหิ ปปญฺจิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติฯ ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคเตหิ ปริยุฏฺฐิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติฯ
อหญฺจมฺหิ ติณฺโณ, โลโก จ อติณฺโณ อหํ จมฺหิ มุตฺโต, โลโก จ อมุตฺโต; อหญฺจมฺหิ ทนฺโต, โลโก จ อทนฺโต; อหํ จมฺหิ สนฺโต, โลโก จ อสนฺโต; อหํ จมฺหิ อสฺสตฺโถ, โลโก จ อนสฺสตฺโถ; อหํ จมฺหิ ปรินิพฺพุโต, โลโก จ อปรินิพฺพุโต; ปโหมิ ขฺวาหํ ติณฺโณ ตาเรตุํ, มุตฺโต โมเจตุํ, ทนฺโต ทเมตุํ, สนฺโต สเมตุํ, อสฺสตฺโถ อสฺสาเสตุํ, ปรินิพฺพุโต ปเร จ ปรินิพฺพาเปตุนฺติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติฯ อิทํ ตถาคตสฺส มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณํฯ
มหากรุณาญาณนิทฺเทโส เอกสตฺตติโมฯ
๗๒-๗๓. สพฺพญฺญุตญาณนิทฺเทโส
๑๑๙. กตมํ ตถาคตสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาณํ? สพฺพํ สงฺขตมสงฺขตํ อนวเสสํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํ อนาวรณํ ญาณํ (สฺยา.) เอวมุปริปิฯ
๑๒๐. อตีตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ อนาคตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ ปจฺจุปฺปนฺนํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ
จกฺขุ เจว รูปา จ, เอวํ ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ โสตญฺเจว สทฺทา จ…เป.… ฆานญฺเจว คนฺธา จ… ชิวฺหา เจว รสา จ… กาโย เจว โผฏฺฐพฺพา จ… มโน เจว ธมฺมา จ, เอวํ ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ
ยาวตา อนิจฺจฏฺฐํ ทุกฺขฏฺฐํ อนตฺตฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ ยาวตา รูปสฺส อนิจฺจฏฺฐํ ทุกฺขฏฺฐํ อนตฺตฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ ยาวตา เวทนาย…เป.… ยาวตา สญฺญาย…เป.… ยาวตา สงฺขารานํ…เป.… ยาวตา วิญฺญาณสฺส …เป.… ยาวตา จกฺขุสฺส…เป.… ชรามรณสฺส อนิจฺจฏฺฐํ ทุกฺขฏฺฐํ อนตฺตฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ
ยาวตา อภิญฺญาย อภิญฺญฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ ยาวตา ปริญฺญาย ปริญฺญฏฺฐํ…เป.… ยาวตา ปหานสฺส ปหานาย (สฺยา.) ปหานฏฺฐํ…เป.… ยาวตา ภาวนาย ภาวนฏฺฐํ…เป.… ยาวตา สจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกิริยฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ
ยาวตา ขนฺธานํ ขนฺธฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ ยาวตา ธาตูนํ ธาตุฏฺฐํ…เป.… ยาวตา อายตนานํ อายตนฏฺฐํ…เป.… ยาวตา สงฺขตานํ สงฺขตฏฺฐํ…เป.… ยาวตา อสงฺขตสฺส อสงฺขตฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ
ยาวตา กุสเล ธมฺเม, สพฺพํ สพฺเพ (อฏฺฐกถา) ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ ยาวตา อกุสเล ธมฺเม…เป.… ยาวตา อพฺยากเต ธมฺเม… ยาวตา กามาวจเร ธมฺเม… ยาวตา รูปาวจเร ธมฺเม… ยาวตา อรูปาวจเร ธมฺเม… ยาวตา อปริยาปนฺเน ธมฺเม, สพฺพํ สพฺเพ (อฏฺฐกถา) ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ
ยาวตา ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ ยาวตา สมุทยสฺส สมุทยฏฺฐํ…เป.… ยาวตา นิโรธสฺส นิโรธฏฺฐํ…เป.… ยาวตา มคฺคสฺส มคฺคฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ
ยาวตา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อตฺถปฏิสมฺภิทฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ ยาวตา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย ธมฺมปฏิสมฺภิทฏฺฐํ…เป.… ยาวตา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทฏฺฐํ…เป.… ยาวตา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ
ยาวตา อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ ยาวตา สตฺตานํ อาสยานุสเย ญาณํ…เป.… ยาวตา ยมกปาฏิหีเร ญาณํ…เป.… ยาวตา มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ
ยาวตา สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ
๑๒๑.
น ตสฺส อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ, อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํฯ
สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ มหานิ. ๑๕๖; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๕ฯ
สมนฺตจกฺขูติ เกนฏฺเฐน สมนฺตจกฺขุ? จุทฺทส พุทฺธญาณานิฯ ทุกฺเข ญาณํ พุทฺธญาณํ, ทุกฺขสมุทเย ญาณํ พุทฺธญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ ญาณํ พุทฺธญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ พุทฺธญาณํ, อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ พุทฺธญาณํ, ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ พุทฺธญาณํ, นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ พุทฺธญาณํ, ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํ พุทฺธญาณํ, อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ญาณํ พุทฺธญาณํ, สตฺตานํ อาสยานุสเย ญาณํ พุทฺธญาณํ, ยมกปาฏิหีเร ญาณํ พุทฺธญาณํ, มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณํ พุทฺธญาณํ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ พุทฺธญาณํ, อนาวรณญาณํ พุทฺธญาณํ – อิมานิ จุทฺทส พุทฺธญาณานิฯ อิเมสํ จุทฺทสนฺนํ พุทฺธญาณานํ อฏฺฐ ญาณานิ สาวกสาธารณานิ; ฉ ญาณานิ อสาธารณานิ สาวเกหิฯ
ยาวตา ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ, สพฺโพ ญาโต; อญฺญาโต ทุกฺขฏฺโฐ นตฺถีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ ยาวตา ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ, สพฺโพ ญาโต, สพฺโพ ทิฏฺโฐ, สพฺโพ วิทิโต, สพฺโพ สจฺฉิกโต, สพฺโพ ผสฺสิโต ปญฺญาย; อผสฺสิโต ปญฺญาย ทุกฺขฏฺโฐ นตฺถีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ ยาวตา สมุทยสฺส สมุทยฏฺโฐ…เป.… ยาวตา นิโรธสฺส นิโรธฏฺโฐ… ยาวตา มคฺคสฺส มคฺคฏฺโฐ…เป.… ยาวตา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อตฺถปฏิสมฺภิทฏฺโฐ… ยาวตา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย ธมฺมปฏิสมฺภิทฏฺโฐ… ยาวตา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทฏฺโฐ… ยาวตา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทฏฺโฐ, สพฺโพ ญาโต, สพฺโพ ทิฏฺโฐ, สพฺโพ วิทิโต , สพฺโพ สจฺฉิกโต, สพฺโพ ผสฺสิโต ปญฺญาย; อผสฺสิโต ปญฺญาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทฏฺโฐ นตฺถีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ
ยาวตา อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ…เป.… ยาวตา สตฺตานํ อาสยานุสเย ญาณํ… ยาวตา ยมกปาฏิหีเร ญาณํ… ยาวตา มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณํ; สพฺพ ญาตํ, สพฺพํ ทิฏฺฐํ, สพฺพํ วิทิตํ, สพฺพํ สจฺฉิกตํ, สพฺพํ ผสฺสิตํ ปญฺญาย; อผสฺสิตํ ปญฺญาย มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณํ นตฺถีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ
ยาวตา สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, สพฺพํ ญาตํ, สพฺพํ ทิฏฺฐํ, สพฺพํ วิทิตํ, สพฺพํ สจฺฉิกตํ, สพฺพํ ผสฺสิตํ ปญฺญาย; อผสฺสิตํ ปญฺญาย นตฺถีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ
น ตสฺส อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ, อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;
สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติฯ
สพฺพญฺญุตญาณนิทฺเทโส เตสตฺตติโมฯ
ญาณกถา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ทิฏฺฐิกถา
๑๒๒. กา ทิฏฺฐิ, กติ ทิฏฺฐิฏฺฐานานิ, กติ ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานิ, กติ ทิฏฺฐิโย, กติ ทิฏฺฐาภินิเวสา, กตโม ทิฏฺฐิฏฺฐานสมุคฺฆาโตติ?
[๑] กา ทิฏฺฐีติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ [๒] กติ ทิฏฺฐิฏฺฐานานีติ อฏฺฐ ทิฏฺฐิฏฺฐานานิฯ [๓] กติ ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานีติ อฏฺฐารส ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานิฯ [๔] กติ ทิฏฺฐิโยติ โสฬส ทิฏฺฐิโยฯ [๕] กติ ทิฏฺฐาภินิเวสาติ ตีณิ สตํ ทิฏฺฐาภินิเวสาฯ [๖] กตโม ทิฏฺฐิฏฺฐานสมุคฺฆาโตติ โสตาปตฺติมคฺโค ทิฏฺฐิฏฺฐานสมุคฺฆาโต ฯ
๑๒๓. กถํ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิ? กติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐีติ (สฺยา.) รูปํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ เวทนํ เอตํ มม…เป.… สญฺญํ เอตํ มม… สงฺขาเร เอตํ มม… วิญฺญาณํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ จกฺขุํ เอตํ มม…เป.… โสตํ เอตํ มม… ฆานํ เอตํ มม… ชิวฺหํ เอตํ มม… กายํ เอตํ มม… มนํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ รูเป รูปํ (สฺยา.) ตถา ปญฺจสุ อารมฺมเณสุ เอกวจเนน เอตํ มม…เป.… สทฺเท เอตํ มม… คนฺเธ เอตํ มม… รเส เอตํ มม… โผฏฺฐพฺเพ เอตํ มม… ธมฺเม เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ จกฺขุวิญฺญาณํ เอตํ มม…เป.… โสตวิญฺญาณํ เอตํ มม… ฆานวิญฺญาณํ เอตํ มม… ชิวฺหาวิญฺญาณํ เอตํ มม… กายวิญฺญาณํ เอตํ มม… มโนวิญฺญาณํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ จกฺขุสมฺผสฺสํ เอตํ มม…เป.… โสตสมฺผสฺสํ เอตํ มม… ฆานสมฺผสฺสํ เอตํ มม… ชิวฺหาสมฺผสฺสํ เอตํ มม… กายสมฺผสฺสํ เอตํ มม… มโนสมฺผสฺสํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ…เป.… โสตสมฺผสฺสชํ เวทนํ… ฆานสมฺผสฺสชํ เวทนํ… ชิวฺหาสมฺผสฺสชํ เวทนํ… กายสมฺผสฺสชํ เวทนํ… มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ
รูปสญฺญํ เอตํ มม…เป.… สทฺทสญฺญํ เอตํ มม… คนฺธสญฺญํ เอตํ มม… รสสญฺญํ เอตํ มม… โผฏฺฐพฺพสญฺญํ เอตํ มม… ธมฺมสญฺญํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ รูปสญฺเจตนํ เอตํ มม…เป.… สทฺทสญฺเจตนํ เอตํ มม… คนฺธสญฺเจตนํ เอตํ มม… รสสญฺเจตนํ เอตํ มม… โผฏฺฐพฺพสญฺเจตนํ เอตํ มม… ธมฺมสญฺเจตนํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ รูปตณฺหํ เอตํ มม…เป.… สทฺทตณฺหํ เอตํ มม… คนฺธตณฺหํ เอตํ มม… รสตณฺหํ เอตํ มม… โผฏฺฐพฺพตณฺหํ เอตํ มม… ธมฺมตณฺหํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ รูปวิตกฺกํ เอตํ มม…เป.… สทฺทวิตกฺกํ เอตํ มม… คนฺธวิตกฺกํ เอตํ มม… รสวิตกฺกํ เอตํ มม… โผฏฺฐพฺพวิตกฺกํ เอตํ มม… ธมฺมวิตกฺกํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ รูปวิจารํ เอตํ มม…เป.… สทฺทวิจารํ เอตํ มม… คนฺธวิจารํ เอตํ มม… รสวิจารํ เอตํ มม… โผฏฺฐพฺพวิจารํ เอตํ มม… ธมฺมวิจารํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ
ปถวีธาตุํ เอตํ มม…เป.… อาโปธาตุํ เอตํ มม… เตโชธาตุํ เอตํ มม… วาโยธาตุํ เอตํ มม… อากาสธาตุํ เอตํ มม… วิญฺญาณธาตุํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ปถวีกสิณํ เอตํ มม…เป.… อาโปกสิณํ… เตโชกสิณํ… วาโยกสิณํ … นีลกสิณํ… ปีตกสิณํ… โลหิตกสิณํ… โอทาตกสิณํ… อากาสกสิณํ… วิญฺญาณกสิณํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ
เกสํ เอตํ มม…เป.… โลมํ เอตํ มม… นขํ เอตํ มม… ทนฺตํ เอตํ มม… ตจํ เอตํ มม… มํสํ เอตํ มม… นฺหารุํ เอตํ มม… อฏฺฐิํ เอตํ มม… อฏฺฐิมิญฺชํ เอตํ มม… วกฺกํ เอตํ มม… หทยํ เอตํ มม… ยกนํ เอตํ มม… กิโลมกํ เอตํ มม… ปิหกํ เอตํ มม… ปปฺผาสํ เอตํ มม… อนฺตํ เอตํ มม… อนฺตคุณํ เอตํ มม… อุทริยํ เอตํ มม… กรีสํ เอตํ มม… ปิตฺตํ เอตํ มม… เสมฺหํ เอตํ มม… ปุพฺพํ เอตํ มม … โลหิตํ เอตํ มม… เสทํ เอตํ มม… เมทํ เอตํ มม… อสฺสุํ เอตํ มม… วสํ เอตํ มม … เขฬํ เอตํ มม… สิงฺฆาณิกํ เอตํ มม… ลสิกํ เอตํ มม… มุตฺตํ เอตํ มม… มตฺถลุงฺคํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ
จกฺขายตนํ เอตํ มม…เป.… รูปายตนํ เอตํ มม… โสตายตนํ เอตํ มม… สทฺทายตนํ เอตํ มม… ฆานายตนํ เอตํ มม… คนฺธายตนํ เอตํ มม… ชิวฺหายตนํ เอตํ มม… รสายตนํ เอตํ มม… กายายตนํ เอตํ มม… โผฏฺฐพฺพายตนํ เอตํ มม… มนายตนํ เอตํ มม… ธมฺมายตนํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ
จกฺขุธาตุํ เอตํ มม…เป.… รูปธาตุํ เอตํ มม… จกฺขุวิญฺญาณธาตุํ เอตํ มม… โสตธาตุํ เอตํ มม… สทฺทธาตุํ เอตํ มม… โสตวิญฺญาณธาตุํ เอตํ มม… ฆานธาตุํ เอตํ มม… คนฺธธาตุํ เอตํ มม… ฆานวิญฺญาณธาตุํ เอตํ มม… ชิวฺหาธาตุํ เอตํ มม… รสธาตุํ เอตํ มม… ชิวฺหาวิญฺญาณธาตุํ เอตํ มม… กายธาตุํ เอตํ มม… โผฏฺฐพฺพธาตุํ เอตํ มม… กายวิญฺญาณธาตุํ เอตํ มม… มโนธาตุํ เอตํ มม… ธมฺมธาตุํ เอตํ มม… มโนวิญฺญาณธาตุํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ
จกฺขุนฺทฺริยํ เอตํ มม…เป.… โสตินฺทฺริยํ เอตํ มม… ฆานินฺทฺริยํ เอตํ มม… ชิวฺหินฺทฺริยํ เอตํ มม… กายินฺทฺริยํ เอตํ มม… มนินฺทฺริยํ เอตํ มม… ชีวิตินฺทฺริยํ เอตํ มม… อิตฺถินฺทฺริยํ เอตํ มม… ปุริสินฺทฺริยํ เอตํ มม… สุขินฺทฺริยํ เอตํ มม… ทุกฺขินฺทฺริยํ เอตํ มม… โสมนสฺสินฺทฺริยํ เอตํ มม… โทมนสฺสินฺทฺริยํ เอตํ มม… อุเปกฺขินฺทฺริยํ เอตํ มม… สทฺธินฺทฺริยํ เอตํ มม… วีริยินฺทฺริยํ เอตํ มม… สตินฺทฺริยํ เอตํ มม… สมาธินฺทฺริยํ เอตํ มม… ปญฺญินฺทฺริยํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ
กามธาตุํ เอตํ มม…เป.… รูปธาตุํ เอตํ มม… อรูปธาตุํ เอตํ มม… กามภวํ เอตํ มม… รูปภวํ เอตํ มม… อรูปภวํ เอตํ มม… สญฺญาภวํ เอตํ มม… อสญฺญาภวํ เอตํ มม… เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ เอตํ มม… เอกโวการภวํ เอตํ มม… จตุโวการภวํ เอตํ มม… ปญฺจโวการภวํ เอตํ มม… ปฐมชฺฌานํ เอตํ มม… ทุติยชฺฌานํ เอตํ มม… ตติยชฺฌานํ เอตํ มม… จตุตฺถชฺฌานํ เอตํ มม… เมตฺตํ เจโตวิมุตฺติํ เอตํ มม… กรุณํ เจโตวิมุตฺติํ เอตํ มม… มุทิตํ เจโตวิมุตฺติํ เอตํ มม… อุเปกฺขํ เจโตวิมุตฺติํ เอตํ มม… อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ เอตํ มม… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ เอตํ มม… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ เอตํ มม… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ
อวิชฺชํ เอตํ มม…เป.… สงฺขาเร เอตํ มม… วิญฺญาณํ เอตํ มม… นามรูปํ เอตํ มม… สฬายตนํ เอตํ มม… ผสฺสํ เอตํ มม… เวทนํ เอตํ มม… ตณฺหํ เอตํ มม… อุปาทานํ เอตํ มม… ภวํ เอตํ มม … ชาติํ เอตํ มม… ชรามรณํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ เอวํ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ
๑๒๔. กตมานิ อฏฺฐ ทิฏฺฐิฏฺฐานานิ? ขนฺธาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, อวิชฺชาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, ผสฺโสปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, สญฺญาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, วิตกฺโกปิ วิตกฺกาปิ (สฺยา.) ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, อโยนิโส มนสิกาโรปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, ปาปมิตฺโตปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, ปรโตโฆโสปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ
ขนฺธา เหตุ ขนฺธา ปจฺจโย ทิฏฺฐิฏฺฐานํ อุปาทาย สมุฏฺฐานฏฺเฐน – เอวํ ขนฺธาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ อวิชฺชา เหตุ อวิชฺชา ปจฺจโย ทิฏฺฐิฏฺฐานํ อุปาทาย สมุฏฺฐานฏฺเฐน – เอวํ อวิชฺชาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ ผสฺโส เหตุ ผสฺโส ปจฺจโย ทิฏฺฐิฏฺฐานํ อุปาทาย สมุฏฺฐานฏฺเฐน – เอวํ ผสฺโสปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ สญฺญา เหตุ สญฺญา ปจฺจโย ทิฏฺฐิฏฺฐานํ อุปาทาย สมุฏฺฐานฏฺเฐน – เอวํ สญฺญาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ วิตกฺโก เหตุ วิตกฺโก ปจฺจโย ทิฏฺฐิฏฺฐานํ อุปาทาย, สมุฏฺฐานฏฺเฐน – เอวํ วิตกฺโกปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ อโยนิโส มนสิกาโร เหตุ อโยนิโส มนสิกาโร ปจฺจโย ทิฏฺฐิฏฺฐานํ อุปาทาย สมุฏฺฐานฏฺเฐน – เอวํ อโยนิโส มนสิกาโรปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ ปาปมิตฺโต เหตุ ปาปมิตฺโต ปจฺจโย ทิฏฺฐิฏฺฐานํ อุปาทาย, สมุฏฺฐานฏฺเฐน – เอวํ ปาปมิตฺโตปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ ปรโตโฆโส เหตุ ปรโตโฆโส ปจฺจโย ทิฏฺฐิฏฺฐานํ อุปาทาย สมุฏฺฐานฏฺเฐน – เอวํ ปรโตโฆโสปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ อิมานิ อฏฺฐ ทิฏฺฐิฏฺฐานานิฯ
๑๒๕. กตมานิ อฏฺฐารส ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานิ? ยา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ, ทิฏฺฐิคหนํ, ทิฏฺฐิกนฺตารํ, ทิฏฺฐิวิสูกํ, ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ, ทิฏฺฐิสญฺโญชนํ, ทิฏฺฐิสลฺลํ, ทิฏฺฐิสมฺพาโธ, ทิฏฺฐิปลิโพโธ, ทิฏฺฐิพนฺธนํ, ทิฏฺฐิปปาโต, ทิฏฺฐานุสโย, ทิฏฺฐิสนฺตาโป, ทิฏฺฐิปริฬาโห , ทิฏฺฐิคนฺโถ, ทิฏฺฐุปาทานํ, ทิฏฺฐาภินิเวโส, ทิฏฺฐิปรามาโส – อิมานิ อฏฺฐารส ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานิฯ
๑๒๖. กตมา โสฬส ทิฏฺฐิโย? อสฺสาททิฏฺฐิ, อตฺตานุทิฏฺฐิ, มิจฺฉาทิฏฺฐิ, สกฺกายทิฏฺฐิ, สกฺกายวตฺถุกา สสฺสตทิฏฺฐิ, สกฺกายวตฺถุกา อุจฺเฉททิฏฺฐิ, อนฺตคฺคาหิกาทิฏฺฐิ, ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิ, อปรนฺตานุทิฏฺฐิ, สญฺโญชนิกา ทิฏฺฐิ, อหนฺติ มานวินิพนฺธา ทิฏฺฐิ, มมนฺติ มานวินิพนฺธา ทิฏฺฐิ, อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺฐิ, โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺฐิ, ภวทิฏฺฐิ, วิภวทิฏฺฐิ – อิมา โสฬส ทิฏฺฐิโยฯ
๑๒๗. กตเม ตีณิ สตํ ทิฏฺฐาภินิเวสา? อสฺสาททิฏฺฐิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อตฺตานุทิฏฺฐิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? มิจฺฉาทิฏฺฐิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? สกฺกายทิฏฺฐิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? สกฺกายวตฺถุกาย สสฺสตทิฏฺฐิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? สกฺกายวตฺถุกาย อุจฺเฉททิฏฺฐิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อปรนฺตานุทิฏฺฐิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? สญฺโญชนิกาย ทิฏฺฐิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อหนฺติ มานวินิพนฺธาย ทิฏฺฐิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? มมนฺติ มานวินิพนฺธาย ทิฏฺฐิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺฐิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺฐิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ภวทิฏฺฐิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? วิภวทิฏฺฐิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ?
อสฺสาททิฏฺฐิยา ปญฺจติํสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ อตฺตานุทิฏฺฐิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา ทสหากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ สกฺกายทิฏฺฐิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ สกฺกายวตฺถุกาย สสฺสตทิฏฺฐิยา ปนฺนรสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ สกฺกายวตฺถุกาย อุจฺเฉททิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺญาสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ ฯ ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิยา อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ อปรนฺตานุทิฏฺฐิยา จตุจตฺตาลีสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ สญฺโญชนิกาย ทิฏฺฐิยา อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ อหนฺติ มานวินิพนฺธาย ทิฏฺฐิยา อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ มมนฺติ มานวินิพนฺธาย ทิฏฺฐิยา อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺฐิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺฐิยา อฏฺฐหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ ภวทิฏฺฐิยา เอเกน อากาเรน เอกูนวีสติยา อากาเรน (สฺยา.) อภินิเวโส โหติฯ วิภวทิฏฺฐิยา เอเกน อากาเรน อภินิเวโส โหติฯ
๑. อสฺสาททิฏฺฐินิทฺเทโส
๑๒๘. อสฺสาททิฏฺฐิยา กตเมหิ ปญฺจติํสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ยํ รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ รูปสฺส อสฺสาโทติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น อสฺสาโท, อสฺสาโท น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺโญ อสฺสาโทฯ ยา จ ทิฏฺฐิ โย จ อสฺสาโท – อยํ วุจฺจติ อสฺสาททิฏฺฐิฯ
อสฺสาททิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิวิปตฺติฯ ตาย ทิฏฺฐิวิปตฺติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทิฏฺฐิวิปนฺโนฯ ทิฏฺฐิวิปนฺโน ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ น ปยิรุปาสิตพฺโพฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺฐิ หิสฺส ปาปิกาฯ โย ทิฏฺฐิยา ราโค ยา ทิฏฺฐิ โย ราโค (สฺยา.), โส น ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น ราโคฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺโญ ราโคฯ ยา จ ทิฏฺฐิ โย จ ราโค – อยํ วุจฺจติ ทิฏฺฐิราโคฯ ตาย จ ทิฏฺฐิยา เตน จ ราเคน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทิฏฺฐิราครตฺโตฯ ทิฏฺฐิราครตฺเต ปุคฺคเล ทินฺนํ ทานํ น มหปฺผลํ โหติ น มหานิสํสํฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺฐิ หิสฺส ปาปิกา อสฺสาททิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ
มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ทฺเวว คติโย – นิรโย วา ติรจฺฉานโยนิ วาฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ยญฺเจว กายกมฺมํ ยถาทิฏฺฐิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยญฺจ วจีกมฺมํ…เป.… ยญฺจ มโนกมฺมํ ยถาทิฏฺฐิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยา จ เจตนา ยา จ ปตฺถนา โย จ ปณิธิ เย จ สงฺขารา, สพฺเพ เต ธมฺมา อนิฏฺฐาย อกนฺตาย อมนาปาย อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺฐิ หิสฺส ปาปิกาฯ เสยฺยถาปิ นิมฺพพีชํ วา โกสาตกีพีชํ วา ติตฺตกาลาพุพีชํ วา อลฺลาย ปถวิยา นิกฺขิตฺตํ ยํ เจว ปถวิรสํ อุปาทิยติ, ยญฺจ อาโปรสํ อุปาทิยติ, สพฺพํ ตํ ติตฺตกตฺตาย กฏุกตฺตาย อสาตตฺตาย อสารตาย (สฺยา.) สํวตฺตติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? พีชํ หิสฺส ปาปิกํฯ เอวเมวํ มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ยญฺเจว กายกมฺมํ ยถาทิฏฺฐิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยญฺจ วจีกมฺมํ…เป.… ยญฺจ มโนกมฺมํ ยถาทิฏฺฐิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยา จ เจตนา ยา จ ปตฺถนา โย จ ปณิธิ เย จ สงฺขารา, สพฺเพ เต ธมฺมา อนิฏฺฐาย อกนฺตาย อมนาปาย อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺฐิ หิสฺส ปาปิกา อสฺสาททิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ
มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ, ทิฏฺฐิคหนํ, ทิฏฺฐิกนฺตารํ, ทิฏฺฐิวิสูกํ, ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ, ทิฏฺฐิสญฺโญชนํ, ทิฏฺฐิสลฺลํ, ทิฏฺฐิสมฺพาโธ, ทิฏฺฐิปลิโพโธ, ทิฏฺฐิพนฺธนํ, ทิฏฺฐิปปาโต, ทิฏฺฐานุสโย, ทิฏฺฐิสนฺตาโป, ทิฏฺฐิปริฬาโห, ทิฏฺฐิคนฺโถ, ทิฏฺฐุปาทานํ, ทิฏฺฐาภินิเวโส, ทิฏฺฐิปรามาโส – อิเมหิ อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ ปริยุฏฺฐิตจิตฺตสฺส สญฺโญโคฯ
๑๒๙. อตฺถิ สญฺโญชนานิ เจว ทิฏฺฐิโย จ, อตฺถิ สญฺโญชนานิ น จ ทิฏฺฐิโยฯ กตมานิ สญฺโญชนานิ เจว ทิฏฺฐิโย จ? สกฺกายทิฏฺฐิ, สีลพฺพตปรามาโส – อิมานิ สญฺโญชนานิ เจว ทิฏฺฐิโย จฯ กตมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโย? กามราคสญฺโญชนํ, ปฏิฆสญฺโญชนํ, มานสญฺโญชนํ, วิจิกิจฺฉาสญฺโญชนํ, ภวราคสญฺโญชนํ, อิสฺสาสญฺโญชนํ, มจฺฉริยสญฺโญชนํ, อนุนยสญฺโญชนํ, อวิชฺชาสญฺโญชนํ – อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ
ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ…เป.… ยํ สญฺญํ ปฏิจฺจ…เป.… ยํ สงฺขาเร เย สงฺขาเร (ก.) สํ. นิ. ๓.๒๘ ปสฺสิตพฺพา ปฏิจฺจ…เป.… ยํ วิญฺญาณํ ปฏิจฺจ… ยํ จกฺขุํ ปฏิจฺจ… ยํ โสตํ ปฏิจฺจ… ยํ ฆานํ ปฏิจฺจ… ยํ ชิวฺหํ ปฏิจฺจ… ยํ กายํ ปฏิจฺจ… ยํ มนํ ปฏิจฺจ… ยํ รูเป ปฏิจฺจ… ยํ สทฺเท ปฏิจฺจ… ยํ คนฺเธ ปฏิจฺจ … ยํ รเส ปฏิจฺจ… ยํ โผฏฺฐพฺเพ ปฏิจฺจ… ยํ ธมฺเม ปฏิจฺจ… ยํ จกฺขุวิญฺญาณํ ปฏิจฺจ… ยํ โสตวิญฺญาณํ ปฏิจฺจ… ยํ ฆานวิญฺญาณํ ปฏิจฺจ… ยํ ชิวฺหาวิญฺญาณํ ปฏิจฺจ… ยํ กายวิญฺญาณํ ปฏิจฺจ… ยํ มโนวิญฺญาณํ ปฏิจฺจ … ยํ จกฺขุสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ โสตสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ ฆานสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ ชิวฺหาสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ กายสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ มโนสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ… ยํ โสตสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ… ยํ ฆานสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ… ยํ ชิวฺหาสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ… ยํ กายสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ… ยํ มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ มโนสมฺผสฺสชาย เวทนาย อสฺสาโทติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น อสฺสาโท, อสฺสาโท น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺโญ อสฺสาโทฯ ยา จ ทิฏฺฐิ โย จ อสฺสาโท – อยํ วุจฺจติ อสฺสาททิฏฺฐิฯ
อสฺสาททิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิวิปตฺติฯ ตาย ทิฏฺฐิวิปตฺติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทิฏฺฐิวิปนฺโนฯ ทิฏฺฐิวิปนฺโน ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ น ปยิรุปาสิตพฺโพฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺฐิ หิสฺส ปาปิกาฯ โย ทิฏฺฐิยา ราโค, โส น ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น ราโคฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺโญ ราโคฯ ยา จ ทิฏฺฐิ โย จ ราโค, อยํ วุจฺจติ ทิฏฺฐิราโคฯ ตาย จ ทิฏฺฐิยา เตน จ ราเคน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทิฏฺฐิราครตฺโตฯ ทิฏฺฐิราครตฺเต ปุคฺคเล ทินฺนํ ทานํ น มหปฺผลํ โหติ น มหานิสํสํฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺฐิ หิสฺส ปาปิกา อสฺสาททิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ
มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ทฺเวว คติโย – นิรโย วา ติรจฺฉานโยนิ วาฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ยญฺเจว กายกมฺมํ ยถาทิฏฺฐิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยญฺจ วจีกมฺมํ…เป.… ยญฺจ มโนกมฺมํ ยถาทิฏฺฐิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยา จ เจตนา ยา จ ปตฺถนา โย จ ปณิธิ เย จ สงฺขารา, สพฺเพ เต ธมฺมา อนิฏฺฐาย อกนฺตาย อมนาปาย อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺฐิ หิสฺส ปาปิกาฯ เสยฺยถาปิ นิมฺพพีชํ วา โกสาตกีพีชํ วา ติตฺตกาลาพุพีชํ วา อลฺลาย ปถวิยา นิกฺขิตฺตํ ยญฺเจว ปถวิรสํ อุปาทิยติ ยญฺจ อาโปรสํ อุปาทิยติ, สพฺพํ ตํ ติตฺตกตฺตาย กฏุกตฺตาย อสาตตฺตาย สํวตฺตติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? พีชํ หิสฺส ปาปิกํฯ เอวเมวํ มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ยญฺเจว กายกมฺมํ ยถาทิฏฺฐิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ ยญฺจ วจีกมฺมํ…เป.… ยญฺจ มโนกมฺมํ ยถาทิฏฺฐิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยา จ เจตนา ยา จ ปตฺถนา โย จ ปณิธิ เย จ สงฺขารา, สพฺเพ เต ธมฺมา อนิฏฺฐาย อกนฺตาย อมนาปาย อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺฐิ หิสฺส ปาปิกา อสฺสาททิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ
มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ…เป.… ทิฏฺฐาภินิเวโส ทิฏฺฐิปรามาโส – อิเมหิ อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ ปริยุฏฺฐิตจิตฺตสฺส สญฺโญโคฯ
อตฺถิ สญฺโญชนานิ เจว ทิฏฺฐิโย จ, อตฺถิ สญฺโญชนานิ น จ ทิฏฺฐิโยฯ กตมานิ สญฺโญชนานิ เจว ทิฏฺฐิโย จ? สกฺกายทิฏฺฐิ, สีลพฺพตปรามาโส – อิมานิ สญฺโญชนานิ เจว ทิฏฺฐิโย จฯ กตมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโย? กามราคสญฺโญชนํ, ปฏิฆสญฺโญชนํ, มานสญฺโญชนํ, วิจิกิจฺฉาสญฺโญชนํ, ภวราคสญฺโญชนํ, อิสฺสาสญฺโญชนํ, มจฺฉริยสญฺโญชนํ, อนุนยสญฺโญชนํ, อวิชฺชาสญฺโญชนํ – อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ อสฺสาททิฏฺฐิยา อิเมหิ ปญฺจติํสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
อสฺสาททิฏฺฐินิทฺเทโส ปฐโมฯ
๒. อตฺตานุทิฏฺฐินิทฺเทโส
๑๓๐. อตฺตานุทิฏฺฐิยา กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมิํ วา อตฺตานํ; เวทนํ…เป.… สญฺญํ…เป.… สงฺขาเร…เป.… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํฯ
๑๓๑. กถํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ ปถวีกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ – ‘‘ยํ ปถวีกสิณํ, โส อหํ; โย อหํ, ตํ ปถวีกสิณ’’นฺติฯ ปถวีกสิณญฺจ อตฺตญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ‘‘ยา อจฺจิ โส วณฺโณ, โย วณฺโณ สา อจฺจี’’ติ – อจฺจิญฺจ วณฺณญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ เอวเมวํ อิเธกจฺโจ ปถวีกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ – ‘‘ยํ ปถวีกสิณํ, โส อหํ; โย อหํ , ตํ ปถวีกสิณ’’นฺติฯ ปถวีกสิณญฺจ อตฺตญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ปฐมา รูปวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิฯ อตฺตานุทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิวิปตฺติ…เป.… อตฺตานุทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ทฺเวว คติโย…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ
อิเธกจฺโจ อาโปกสิณํ… เตโชกสิณํ… วาโยกสิณํ… นีลกสิณํ… ปีตกสิณํ… โลหิตกสิณํ… โอทาตกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ – ‘‘ยํ โอทาตกสิณํ, โส อหํ; โย อหํ, ตํ โอทาตกสิณ’’นฺติฯ โอทาตกสิณญฺจ อตฺตญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ‘‘ยา อจฺจิ, โส วณฺโณ; โย วณฺโณ, สา อจฺจี’’ติ – อจฺจิญฺจ วณฺณญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ เอวเมว อิเธกจฺโจ…เป.… โอทาตกสิณญฺจ อตฺตญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ปฐมา รูปวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิฯ อตฺตานุทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิวิปตฺติ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ
กถํ รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมินา รูเปน รูปวา’’ติฯ รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ รุกฺโข ฉายาสมฺปนฺโน อสฺสฯ ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ รุกฺโข, อยํ ฉายาฯ อญฺโญ รุกฺโข, อญฺญา ฉายาฯ โส โข ปนายํ รุกฺโข อิมาย ฉายาย ฉายาวา’’ติฯ ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ สมนุปสฺสติฯ เอวเมวํ อิเธกจฺโจ เวทนํ…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ โส โข ปน อยํ อตฺตา อิมินา รูเปน รูปวา’’ติฯ รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ทุติยา รูปวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิฯ อตฺตานุทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิวิปตฺติ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ
กถํ อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ อิมสฺมิญฺจ ปน อตฺตนิ อิทํ รูป’’นฺติฯ อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ ปุปฺผํ คนฺธสมฺปนฺนํ อสฺสฯ ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อิทํ ปุปฺผํ, อยํ คนฺโธ; อญฺญํ ปุปฺผํ, อญฺโญ คนฺโธฯ โส โข ปนายํ คนฺโธ อิมสฺมิํ ปุปฺเผ’’ติฯ ปุปฺผสฺมิํ คนฺธํ สมนุปสฺสติ ฯ เอวเมวํ อิเธกจฺโจ เวทนํ…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ อิมสฺมิญฺจ ปน อตฺตนิ อิทํ รูป’’นฺติฯ อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ตติยา รูปวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิฯ อตฺตานุทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิวิปตฺติ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติฯ
กถํ รูปสฺมิํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ เวทนํ…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมสฺมิํ รูเป’’ติฯ รูปสฺมิํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ มณิ กรณฺฑเก ปกฺขิตฺโต อสฺสฯ ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ มณิ, อยํ กรณฺฑโกฯ อญฺโญ มณิ, อญฺโญ กรณฺฑโกฯ โส โข ปนายํ มณิ อิมสฺมิํ กรณฺฑเก’’ติฯ กรณฺฑกสฺมิํ มณิํ สมนุปสฺสติฯ เอวเมวํ อิเธกจฺโจ เวทนํ…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมสฺมิํ รูเป’’ติฯ รูปสฺมิํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ จตุตฺถา รูปวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิฯ อตฺตานุทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิวิปตฺติ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ รูปสฺมิํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ
๑๓๒. กถํ เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ โสตสมฺผสฺสชํ เวทนํ ฆานสมฺผสฺสชํ เวทนํ ชิวฺหาสมฺผสฺสชํ เวทนํ กายสมฺผสฺสชํ เวทนํ มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ‘‘ยา มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โส อหํ, โย อหํ สา มโนสมฺผสฺสชา เวทนา’’ติ – มโนสมฺผสฺสชํ เวทนญฺจ อตฺตญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ‘‘ยา อจฺจิ โส วณฺโณ, โย วณฺโณ สา อจฺจี’’ติ – อจฺจิญฺจ วณฺณญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ เอวเมวํ อิเธกจฺโจ มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ‘‘ยา มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โส อหํ, โย อหํ สา มโนสมฺผสฺสชา เวทนา’’ติ – มโนสมฺผสฺสชํ เวทนญฺจ อตฺตญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ปฐมา เวทนาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิฯ อตฺตานุทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิวิปตฺติ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ
กถํ เวทนาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ สญฺญํ…เป.… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมาย เวทนาย เวทนาวา’’ติฯ เวทนาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ รุกฺโข ฉายาสมฺปนฺโน อสฺสฯ ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ รุกฺโข, อยํ ฉายาฯ อญฺโญ รุกฺโข, อญฺญา ฉายาฯ โส โข ปนายํ รุกฺโข อิมาย ฉายาย ฉายาวา’’ติฯ ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ สมนุปสฺสติฯ เอวเมวํ อิเธกจฺโจ สญฺญํ…เป.… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมาย เวทนาย เวทนาวา’’ติฯ เวทนาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ทุติยา เวทนาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิฯ อตฺตานุทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิวิปตฺติ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ เวทนาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ
กถํ อตฺตนิ เวทนํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ สญฺญํ…เป.… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ อิมสฺมิญฺจ ปน อตฺตนิ อยํ เวทนา’’ติฯ อตฺตนิ เวทนํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ ปุปฺผํ คนฺธสมฺปนฺนํ อสฺสฯ ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อิทํ ปุปฺผํ, อยํ คนฺโธ; อญฺญํ ปุปฺผํ, อญฺโญ คนฺโธฯ โส โข ปนายํ คนฺโธ อิมสฺมิํ ปุปฺเผ’’ติฯ ปุปฺผสฺมิํ คนฺธํ สมนุปสฺสติฯ เอวเมวํ อิเธกจฺโจ สญฺญํ…เป.… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ อิมสฺมิญฺจ ปน อตฺตนิ อยํ เวทนา’’ติฯ อตฺตนิ เวทนํ สมนุปสฺสติ ฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ตติยา เวทนาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิฯ อตฺตานุทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิวิปตฺติ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ อตฺตนิ เวทนํ สมนุปสฺสติฯ
กถํ เวทนาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ สญฺญํ…เป.… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมาย เวทนายา’’ติฯ เวทนาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ มณิ กรณฺฑเก ปกฺขิตฺโต อสฺสฯ ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ มณิ, อยํ กรณฺฑโกฯ อญฺโญ มณิ, อญฺโญ กรณฺฑโกฯ โส โข ปนายํ มณิ อิมสฺมิํ กรณฺฑเก’’ติฯ กรณฺฑกสฺมิํ มณิํ สมนุปสฺสติฯ เอวเมวํ อิเธกจฺโจ สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมาย เวทนายา’’ติฯ เวทนาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ จตุตฺถา เวทนาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิฯ อตฺตานุทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิวิปตฺติ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ เวทนาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ
๑๓๓. กถํ สญฺญํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ จกฺขุสมฺผสฺสชํ สญฺญํ…เป.… โสตสมฺผสฺสชํ สญฺญํ… ฆานสมฺผสฺสชํ สญฺญํ… ชิวฺหาสมฺผสฺสชํ สญฺญํ… กายสมฺผสฺสชํ สญฺญํ… มโนสมฺผสฺสชํ สญฺญํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ยา มโนสมฺผสฺสชา สญฺญา โส อหํ, โย อหํ สา มโนสมฺผสฺสชา สญฺญา’’ติฯ มโนสมฺผสฺสชํ สญฺญญฺจ อตฺตญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ‘‘ยา อจฺจิ โส วณฺโณ, โย วณฺโณ สา อจฺจี’’ติ – อจฺจิญฺจ วณฺณญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ เอวเมวํ อิเธกจฺโจ มโนสมฺผสฺสชํ สญฺญํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ – ‘‘ยา มโนสมฺผสฺสชา สญฺญา โส อหํ, โย อหํ สา มโนสมฺผสฺสชา สญฺญา’’ติฯ มโนสมฺผสฺสชํ สญฺญญฺจ อตฺตญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ปฐมา สญฺญาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิฯ อตฺตานุทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิวิปตฺติ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ สญฺญํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ
กถํ สญฺญาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ สงฺขาเร…เป.… วิญฺญาณํ… รูปํ… เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมาย สญฺญาย สญฺญาวา’’ติฯ สญฺญาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ รุกฺโข ฉายาสมฺปนฺโน อสฺสฯ ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ รุกฺโข, อยํ ฉายาฯ อญฺโญ รุกฺโข, อญฺญา ฉายาฯ โส โข ปนายํ รุกฺโข อิมาย ฉายาย ฉายาวา’’ติฯ ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ สมนุปสฺสติฯ เอวเมวํ อิเธกจฺโจ สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… รูปํ… เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมาย สญฺญาย สญฺญาวา’’ติฯ สญฺญาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ทุติยา สญฺญาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิฯ อตฺตานุทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ สญฺญาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ
กถํ อตฺตนิ สญฺญํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ สงฺขาเร…เป.… วิญฺญาณํ… รูปํ… เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ อิมสฺมิญฺจ ปน อตฺตนิ อยํ สญฺญา’’ติฯ อตฺตนิ สญฺญํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ ปุปฺผํ คนฺธสมฺปนฺนํ อสฺสฯ ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อิทํ ปุปฺผํ, อยํ คนฺโธฯ อญฺญํ ปุปฺผํ, อญฺโญ คนฺโธฯ โส โข ปนายํ คนฺโธ อิมสฺมิํ ปุปฺเผ’’ติฯ ปุปฺผสฺมิํ คนฺธํ สมนุปสฺสติฯ เอวเมวํ อิเธกจฺโจ สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… รูปํ… เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ อิมสฺมิญฺจ ปน อตฺตนิ อยํ สญฺญา’’ติฯ อตฺตนิ สญฺญํ สมนุปสฺสติฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ตติยา สญฺญาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิฯ อตฺตานุทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ อตฺตนิ สญฺญํ สมนุปสฺสติฯ
กถํ สญฺญาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ สงฺขาเร …เป.… วิญฺญาณํ… รูปํ… เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมาย สญฺญายา’’ติฯ สญฺญาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ มณิ กรณฺฑเก ปกฺขิตฺโต อสฺสฯ ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ มณิ, อยํ กรณฺฑโกฯ อญฺโญ มณิ, อญฺโญ กรณฺฑโกฯ โส โข ปนายํ มณิ อิมสฺมิํ กรณฺฑเก’’ติฯ กรณฺฑกสฺมิํ มณิํ สมนุปสฺสติฯ เอวเมว อิเธกจฺโจ สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… รูปํ… เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมาย สญฺญายา’’ติฯ สญฺญาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ จตุตฺถา สญฺญาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิฯ อตฺตานุทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ สญฺญาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ
๑๓๔. กถํ สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ จกฺขุสมฺผสฺสชํ เจตนํ โสตสมฺผสฺสชํ เจตนํ ฆานสมฺผสฺสชํ เจตนํ ชิวฺหาสมฺผสฺสชํ เจตนํ กายสมฺผสฺสชํ เจตนํ มโนสมฺผสฺสชํ เจตนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ‘‘ยา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา, โส อหํ; โย อหํ สา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา’’ติ – มโนสมฺผสฺสชํ เจตนญฺจ อตฺตญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ‘‘ยา อจฺจิ โส วณฺโณ, โย วณฺโณ สา อจฺจี’’ติ – อจฺจิญฺจ วณฺณญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ เอวเมวํ อิเธกจฺโจ มโนสมฺผสฺสชํ เจตนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ‘‘ยา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา โส อหํ, โย อหํ สา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา’’ติ – มโนสมฺผสฺสชํ เจตนญฺจ อตฺตญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ปฐมา สงฺขารวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิฯ อตฺตานุทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ
กถํ สงฺขารวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ วิญฺญาณํ… รูปํ… เวทนํ… สญฺญํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิเมหิ สงฺขาเรหิ สงฺขารวา’’ติฯ สงฺขารวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ รุกฺโข ฉายาสมฺปนฺโน อสฺสฯ ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ รุกฺโข, อยํ ฉายาฯ อญฺโญ รุกฺโข, อญฺญา ฉายาฯ โส โข ปนายํ รุกฺโข อิมาย ฉายาย ฉายาวา’’ติฯ ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ สมนุปสฺสติฯ เอวเมว อิเธกจฺโจ วิญฺญาณํ… รูปํ… เวทนํ… สญฺญํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ โส โข ปน เม อยํ อตฺตาฯ อิเมหิ สงฺขาเรหิ สงฺขารวา’’ติฯ สงฺขารวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ทุติยา สงฺขารวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิฯ อตฺตานุทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ สงฺขารวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ
กถํ อตฺตนิ สงฺขาเร สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ วิญฺญาณํ… รูปํ… เวทนํ… สญฺญํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ อิมสฺมิญฺจ ปน อตฺตนิ อิเม สงฺขารา’’ติฯ อตฺตนิ สงฺขาเร สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ ปุปฺผํ คนฺธสมฺปนฺนํ อสฺสฯ ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อิทํ ปุปฺผํ, อยํ คนฺโธ; อญฺญํ ปุปฺผํ, อญฺโญ คนฺโธฯ โส โข ปนายํ คนฺโธ อิมสฺมิํ ปุปฺเผ’’ติฯ ปุปฺผสฺมิํ คนฺธํ สมนุปสฺสติฯ เอวเมวํ อิเธกจฺโจ วิญฺญาณํ… รูปํ… เวทนํ… สญฺญํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ อิมสฺมิญฺจ ปน อตฺตนิ อิเม สงฺขารา’’ติฯ อตฺตนิ สงฺขาเร สมนุปสฺสติฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ตติยา สงฺขารวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิฯ อตฺตานุทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ อตฺตนิ สงฺขาเร สมนุปสฺสติฯ
กถํ สงฺขาเรสุ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ วิญฺญาณํ… รูปํ… เวทนํ… สญฺญํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิเมสุ สงฺขาเรสู’’ติฯ สงฺขาเรสุ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ มณิ กรณฺฑเก ปกฺขิตฺโต อสฺสฯ ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ มณิ, อยํ กรณฺฑโกฯ อญฺโญ มณิ, อญฺโญ กรณฺฑโกฯ โส โข ปนายํ มณิ อิมสฺมิํ กรณฺฑเก’’ติฯ กรณฺฑกสฺมิํ มณิํ สมนุปสฺสติฯ เอวเมว อิเธกจฺโจ วิญฺญาณํ… รูปํ… เวทนํ… สญฺญํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิเมสุ สงฺขาเรสู’’ติฯ สงฺขาเรสุ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ จตุตฺถา สงฺขารวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิฯ อตฺตานุทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ สงฺขาเรสุ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ
๑๓๕. กถํ วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ จกฺขุวิญฺญาณํ… โสตวิญฺญาณํ… ฆานวิญฺญาณํ… ชิวฺหาวิญฺญาณํ กายวิญฺญาณํ… มโนวิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ‘‘ยํ มโนวิญฺญาณํ, โส อหํ; โย อหํ, ตํ มโนวิญฺญาณ’’นฺติ – มโนวิญฺญาณญฺจ อตฺตญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ‘‘ยา อจฺจิ โส วณฺโณ, โย วณฺโณ สา อจฺจี’’ติ – อจฺจิญฺจ วณฺณญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ เอวเมวํ อิเธกจฺโจ มโนวิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ฯ ‘‘ยํ มโนวิญฺญาณํ, โส อหํ; โย อหํ ตํ มโนวิญฺญาณ’’นฺติ – มโนวิญฺญาณญฺจ อตฺตญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ปฐมา วิญฺญาณวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิฯ อตฺตานุทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ
กถํ วิญฺญาณวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ รูปํ… เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมินา วิญฺญาเณน วิญฺญาณวา’’ติฯ วิญฺญาณวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ รุกฺโข ฉายาสมฺปนฺโน อสฺสฯ ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ รุกฺโข, อยํ ฉายาฯ อญฺโญ รุกฺโข, อญฺญา ฉายาฯ โส โข ปนายํ รุกฺโข อิมาย ฉายาย ฉายาวา’’ติฯ ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ สมนุปสฺสติฯ เอวเมวํ อิเธกจฺโจ รูปํ… เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมินา วิญฺญาเณน วิญฺญาณวา’’ติฯ วิญฺญาณวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ทุติยา วิญฺญาณวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิฯ อตฺตานุทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ วิญฺญาณวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ
กถํ อตฺตนิ วิญฺญาณํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ รูปํ… เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา ฯ อิมสฺมิญฺจ ปน อตฺตนิ อิทํ วิญฺญาณ’’นฺติฯ อตฺตนิ วิญฺญาณํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ ปุปฺผํ คนฺธสมฺปนฺนํ อสฺสฯ ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อิทํ ปุปฺผํ, อยํ คนฺโธ; อญฺญํ ปุปฺผํ, อญฺโญ คนฺโธฯ โส โข ปนายํ คนฺโธ อิมสฺมิํ ปุปฺเผ’’ติฯ ปุปฺผสฺมิํ คนฺธํ สมนุปสฺสติฯ เอวเมวํ อิเธกจฺโจ รูปํ… เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ อิมสฺมิญฺจ ปน อตฺตนิ อิทํ วิญฺญาณ’’นฺติฯ อตฺตนิ วิญฺญาณํ สมนุปสฺสติฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ตติยา วิญฺญาณวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิฯ อตฺตานุทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ อตฺตนิ วิญฺญาณํ สมนุปสฺสติฯ
กถํ วิญฺญาณสฺมิํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ รูปํ… เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมสฺมิํ วิญฺญาเณ’’ติฯ วิญฺญาณสฺมิํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ มณิ กรณฺฑเก ปกฺขิตฺโต อสฺสฯ ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ มณิ, อยํ กรณฺฑโกฯ อญฺโญ มณิ, อญฺโญ กรณฺฑโกฯ โส โข ปนายํ มณิ อิมสฺมิํ กรณฺฑเก’’ติฯ กรณฺฑกสฺมิํ มณิํ สมนุปสฺสติฯ เอวเมวํ อิเธกจฺโจ รูปํ… เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมสฺมิํ วิญฺญาเณ’’ติฯ วิญฺญาณสฺมิํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ จตุตฺถา วิญฺญาณวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิฯ อตฺตานุทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ วิญฺญาณสฺมิํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ อตฺตานุทิฏฺฐิยา อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
อตฺตานุทิฏฺฐินิทฺเทโส ทุติโยฯ
๓. มิจฺฉาทิฏฺฐินิทฺเทโส
๑๓๖. มิจฺฉาทิฏฺฐิยา กตเมหิ ทสหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติ – วตฺถุ วตฺถุํ (สฺยา.) เอวมุปริปิฯ เอวํวาโท มิจฺฉาภินิเวสปรามาโส มิจฺฉาทิฏฺฐาภินิเวสปรามาโส (สฺยา.) ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ปฐมา มิจฺฉาวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิวิปตฺติ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ ‘‘นตฺถิ ยิฏฺฐ’’นฺติ – วตฺถุ…เป.… ‘‘นตฺถิ หุต’’นฺติ – วตฺถุ… ‘‘นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก’’ติ – วตฺถุ… ‘‘นตฺถิ อยํ โลโก’’ติ – วตฺถุ… ‘‘นตฺถิ ปโร โลโก’’ติ – วตฺถุ… ‘‘นตฺถิ มาตา’’ติ – วตฺถุ… ‘‘นตฺถิ ปิตา’’ติ – วตฺถุ… ‘‘นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ – วตฺถุ… ‘‘นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมคฺคตา (ก.) สมฺมาปฏิปนฺนา, เย อิมญฺจ โลกํ, ปรญฺจ โลกํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’’ติ – วตฺถุฯ เอวํวาโท มิจฺฉาภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ทสมา มิจฺฉาวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิวิปตฺติ…เป.… มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ทฺเวว คติโย…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา อิเมหิ ทสหากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
มิจฺฉาทิฏฺฐินิทฺเทโส ตติโยฯ
๔. สกฺกายทิฏฺฐินิทฺเทโส
๑๓๗. สกฺกายทิฏฺฐิยา กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมิํ วา อตฺตานํฯ เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํฯ
กถํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ ปถวีกสิณํ…เป.… โอทาตกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ‘‘ยํ โอทาตกสิณํ, โส อหํ; โย อหํ, ตํ โอทาตกสิณ’’นฺติ – โอทาตกสิณญฺจ อตฺตญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ ฯ เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต…เป.… เอวเมวํ อิเธกจฺโจ โอทาตกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิ…เป.… อยํ ปฐมา รูปวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิฯ สกฺกายทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป.… สกฺกายทิฏฺฐิยา อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
สกฺกายทิฏฺฐินิทฺเทโส จตุตฺโถฯ
๕. สสฺสตทิฏฺฐินิทฺเทโส
๑๓๘. สกฺกายวตฺถุกาย สสฺสตทิฏฺฐิยา กตเมหิ ปนฺนรสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมิํ วา อตฺตานํฯ เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ…เป.… สญฺญาวนฺตํ วา อตฺตานํ… สงฺขารวนฺตํ วา อตฺตานํ… วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํฯ
กถํ รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตาฯ โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมินา รูเปน รูปวา’’ติฯ รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ รุกฺโข ฉายาสมฺปนฺโน อสฺสฯ ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ รุกฺโข, อยํ ฉายา; อญฺโญ รุกฺโข, อญฺญา ฉายาฯ โส โข ปนายํ รุกฺโข อิมาย ฉายาย ฉายาวา’’ติฯ ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ สมนุปสฺสติฯ เอวเมวํ อิเธกจฺโจ เวทนํ…เป.… อยํ ปฐมา สกฺกายวตฺถุกา สสฺสตทิฏฺฐิฯ สสฺสตทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ…เป.… สกฺกายวตฺถุกาย สสฺสตทิฏฺฐิยา อิเมหิ ปนฺนรสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
สสฺสตทิฏฺฐินิทฺเทโส ปญฺจโมฯ
๖. อุจฺเฉททิฏฺฐินิทฺเทโส
๑๓๙. สกฺกายวตฺถุกาย อุจฺเฉททิฏฺฐิยา กตเมหิ ปญฺจหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, สญฺญํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ
กถํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ ปถวีกสิณํ…เป.… โอทาตกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ‘‘ยํ โอทาตกสิณํ, โส อหํ ; โย อหํ, ตํ โอทาตกสิณ’’นฺติ – โอทาตกสิณญฺจ อตฺตญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต…เป.… อยํ ปฐมา สกฺกายวตฺถุกา อุจฺเฉททิฏฺฐิฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป.… สกฺกายวตฺถุกาย อุจฺเฉททิฏฺฐิยา อิเมหิ ปญฺจหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
อุจฺเฉททิฏฺฐินิทฺเทโส ฉฏฺโฐฯ
๗. อนฺตคฺคาหิกาทิฏฺฐินิทฺเทโส
๑๔๐. อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา กตเมหิ ปญฺญาสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา… ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา… ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา… ‘‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา… ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ…เป.… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ… ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ?
‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ…เป.… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
[ก] ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา กตเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ โลโก เจว สสฺสตํ จาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ตาย ทิฏฺฐิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ปฐมา ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ …เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ
เวทนา โลโก เจว สสฺสตา จาติ…เป.… สญฺญา โลโก เจว สสฺสตา จาติ…เป.… สงฺขารา โลโก เจว สสฺสตา จาติ…เป.… วิญฺญาณํ โลโก เจว สสฺสตญฺจาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ตาย ทิฏฺฐิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ปญฺจมี สสฺสโต โลโกติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
[ข] ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา กตเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ โลโก เจว อสสฺสตญฺจาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ตาย ทิฏฺฐิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ…เป.… อยํ ปฐมา ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิวิปตฺติ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ
เวทนา โลโก เจว อสสฺสตา จาติ…เป.… สญฺญา โลโก เจว อสสฺสตา จาติ…เป.… สงฺขารา โลโก เจว อสสฺสตา จาติ…เป.… วิญฺญาณํ โลโก เจว อสสฺสตญฺจาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ตาย ทิฏฺฐิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโย ฯ ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
[ค] ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา กตเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อิเธกจฺโจ ปริตฺตํ โอกาสํ นีลกโต ผรติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อนฺตวา อยํ โลโก ปริวฏุโม’’ติฯ อนฺตสญฺญี โหติฯ ยํ ผรติ, ตํ วตฺถุ เจว โลโก จฯ เยน ผรติ, โส อตฺตา เจว โลโก จาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ตาย ทิฏฺฐิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ปฐมา ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ
อิเธกจฺโจ ปริตฺตํ โอกาสํ ปีตกโต ผรติ… โลหิตกโต ผรติ… โอทาตกโต ผรติ… โอภาสกโต ผรติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อนฺตวา อยํ โลโก ปริวฏุโม’’ติฯ อนฺตสญฺญี โหติฯ ยํ ผรติ ตํ วตฺถุ เจว โลโก จฯ เยน ผรติ โส อตฺตา เจว โลโก จาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ตาย ทิฏฺฐิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ…เป.… อนฺตวา โลโกติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
[ฆ] ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา กตเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อิเธกจฺโจ วิปุลํ โอกาสํ นีลกโต ผรติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อนนฺตวา อยํ โลโก อปริยนฺโต’’ติฯ อนนฺตสญฺญี โหติฯ ยํ ผรติ ตํ วตฺถุ เจว โลโก จ; เยน ผรติ โส อตฺตา เจว โลโก จาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ตาย ทิฏฺฐิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ปฐมา ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ
อิเธกจฺโจ วิปุลํ โอกาสํ ปีตกโต ผรติ… โลหิตกโต ผรติ… โอทาตกโต ผรติ… โอภาสกโต ผรติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อนนฺตวา อยํ โลโก อปริยนฺโต’’ติฯ อนนฺตสญฺญี โหติฯ ยํ ผรติ ตํ วตฺถุ เจว โลโก จ; เยน ผรติ โส อตฺตา เจว โลโก จาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ตาย ทิฏฺฐิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ…เป.… อนนฺตวา โลโกติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
[ง] ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา กตเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ ชีวญฺเจว สรีรญฺจ; ยํ ชีวํ ตํ สรีรํ, ยํ สรีรํ ตํ ชีวนฺติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ตาย ทิฏฺฐิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ปฐมา ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ
เวทนา ชีวา เจว สรีรํ จ… สญฺญา ชีวา เจว สรีรํ จ… สงฺขารา ชีวา เจว สรีรํ จ… วิญฺญาณํ ชีวญฺเจว สรีรญฺจ; ยํ ชีวํ ตํ สรีรํ, ยํ สรีรํ ตํ ชีวนฺติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ตาย ทิฏฺฐิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ…เป.… ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
[จ] ‘‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา กตเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ สรีรํ, น ชีวํ; ชีวํ น สรีรํฯ อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ตาย ทิฏฺฐิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ปฐมา ‘‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ
เวทนา สรีรํ, น ชีวํ… สญฺญา สรีรํ, น ชีวํ… สงฺขารา สรีรํ, น ชีวํ… วิญฺญาณํ สรีรํ, น ชีวํ; ชีวํ น สรีรํฯ อญฺญํ ชีวํ, อญฺญํ สรีรนฺติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ตาย ทิฏฺฐิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ…เป.… อญฺญํ ชีวํ, อญฺญํ สรีรนฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
[ฉ] ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา กตเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ อิเธว มรณธมฺมํฯ ตถาคโต กายสฺส เภทา โหติปิ ติฏฺฐติปิ อุปฺปชฺชติปิ นิพฺพตฺตติปีติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ตาย ทิฏฺฐิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ปฐมา ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ
เวทนา อิเธว มรณธมฺมา…เป.… สญฺญา อิเธว มรณธมฺมา… สงฺขารา อิเธว มรณธมฺมา… วิญฺญาณํ อิเธว มรณธมฺมํฯ ตถาคโต กายสฺส เภทา โหติปิ ติฏฺฐติปิ อุปฺปชฺชติปิ นิพฺพตฺตติปีติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ตาย ทิฏฺฐิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ…เป.… ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
[ช] ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา กตเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ อิเธว มรณธมฺมํฯ ตถาคโตปิ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ; น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ตาย ทิฏฺฐิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ปฐมา ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ
เวทนา อิเธว มรณธมฺมา…เป.… สญฺญา อิเธว มรณธมฺมา… สงฺขารา อิเธว มรณธมฺมา… วิญฺญาณํ อิเธว มรณธมฺมํฯ ตถาคโตปิ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติฯ ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ตาย ทิฏฺฐิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ…เป.… ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
[ฌ] ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา กตเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ อิเธว มรณธมฺมํฯ ตถาคโต กายสฺส เภทา โหติ จ น จ โหตีติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ตาย ทิฏฺฐิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ปฐมา ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ น จ ทิฏฺฐิโยฯ
เวทนา อิเธว มรณธมฺมา…เป.… สญฺญา อิเธว มรณธมฺมา… สงฺขารา อิเธว มรณธมฺมา… วิญฺญาณํ อิเธว มรณธมฺมํฯ ตถาคโต กายสฺส เภทา โหติ จ น จ โหตีติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ตาย ทิฏฺฐิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ…เป.… ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
[ญ] ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา กตเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ อิเธว มรณธมฺมํฯ ตถาคโต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เนว โหติ น น โหตีติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ตาย ทิฏฺฐิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิ, อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ปฐมา ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ
เวทนา อิเธว มรณธมฺมา…เป.… สญฺญา อิเธว มรณธมฺมา… สงฺขารา อิเธว มรณธมฺมา… วิญฺญาณํ อิเธว มรณธมฺมํฯ ตถาคโต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เนว โหติ น น โหตีติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ตาย ทิฏฺฐิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ปญฺจมี ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา อิเมหิ ปญฺญาสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
อนฺตคฺคาหิกาทิฏฺฐินิทฺเทโส สตฺตโมฯ
๘. ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐินิทฺเทโส
๑๔๑. ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิยา กตเมหิ อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสติกา, จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา – ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิยา อิเมหิ อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐินิทฺเทโส อฏฺฐโมฯ
๙. อปรนฺตานุทิฏฺฐินิทฺเทโส
๑๔๒. อปรนฺตานุทิฏฺฐิยา กตเมหิ จตุจตฺตาลีสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? โสฬส สญฺญีวาทา, อฏฺฐ อสญฺญีวาทา, อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา , สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทา – อปรนฺตานุทิฏฺฐิยา อิเมหิ จตุจตฺตาลีสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
อปรนฺตานุทิฏฺฐินิทฺเทโส นวโมฯ
๑๐-๑๒. สญฺโญชนิกาทิทิฏฺฐินิทฺเทโส
๑๔๓. สญฺโญชนิกาย ทิฏฺฐิยา กตเมหิ อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ยา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ…เป.… ทิฏฺฐาภินิเวโส ทิฏฺฐิปรามาโส – สญฺโญชนิกาย ทิฏฺฐิยา อิเมหิ อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
๑๔๔. ‘‘อห’’นฺติ – มานวินิพนฺธาย ทิฏฺฐิยา กตเมหิ อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? จกฺขุ อหนฺติ – อภินิเวสปรามาโสฯ อหนฺติ – มานวินิพนฺธา ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ปฐมา ‘‘อห’’นฺติ – มานวินิพนฺธา ทิฏฺฐิฯ มานวินิพนฺธา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ
โสตํ อหนฺติ…เป.… ฆานํ อหนฺติ…เป.… ชิวฺหา อหนฺติ…เป.… กาโย อหนฺติ…เป.… มโน อหนฺติ…เป.… รูปา อหนฺติ…เป.… ธมฺมา อหนฺติ… จกฺขุวิญฺญาณํ อหนฺติ…เป.… มโนวิญฺญาณํ อหนฺติ – อภินิเวสปรามาโสฯ อหนฺติ – มานวินิพนฺธา ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ อฏฺฐารสมี ‘‘อห’’นฺติ – มานวินิพนฺธา ทิฏฺฐิฯ มานวินิพนฺธา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ ‘‘อห’’นฺติ – มานวินิพนฺธาย ทิฏฺฐิยา อิเมหิ อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
๑๔๕. ‘‘มม’’นฺติ – มานวินิพนฺธาย ทิฏฺฐิยา กตเมหิ อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? จกฺขุ มมนฺติ – อภินิเวสปรามาโสฯ มมนฺติ – มานวินิพนฺธา ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ปฐมา ‘‘มม’’นฺติ – มานวินิพนฺธา ทิฏฺฐิฯ มานวินิพนฺธา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ
โสตํ มมนฺติ…เป.… ฆานํ มมนฺติ…เป.… ชิวฺหา มมนฺติ…เป.… กาโย มมนฺติ…เป.… มโน มมนฺติ…เป.… รูปา มมนฺติ…เป.… ธมฺมา มมนฺติ…เป.… จกฺขุวิญฺญาณํ มมนฺติ…เป.… มโนวิญฺญาณํ มมนฺติ อภินิเวสปรามาโสฯ มมนฺติ มานวินิพนฺธา ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ อฏฺฐารสมี ‘‘มม’’นฺติ – มานวินิพนฺธา ทิฏฺฐิฯ มานวินิพนฺธา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ ‘‘มม’’นฺติ – มานวินิพนฺธาย ทิฏฺฐิยา อิเมหิ อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
สญฺโญชนิกาทิทิฏฺฐินิทฺเทโส ทฺวาทสโมฯ
๑๓. อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตทิฏฺฐินิทฺเทโส
๑๔๖. อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺฐิยา กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมิํ วา อตฺตานํ…เป.… เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํ…เป.…ฯ
กถํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ ปถวีกสิณํ…เป.… โอทาตกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ‘‘ยํ โอทาตกสิณํ, โส อหํ; โย อหํ, ตํ โอทาตกสิณ’’นฺติ – โอทาตกสิณญฺจ อตฺตญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ‘‘ยา อจฺจิ, โส วณฺโณ; โย วณฺโณ, สา อจฺจี’’ติ – อจฺจิญฺจ วณฺณญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ เอวเมวํ อิเธกจฺโจ โอทาตกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป.… อยํ ปฐมา รูปวตฺถุกา อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺฐิฯ อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป.… อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺฐิยา อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตทิฏฺฐินิทฺเทโส เตรสโมฯ
๑๔. โลกวาทปฏิสํยุตฺตทิฏฺฐินิทฺเทโส
๑๔๗. โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺฐิยา กตเมหิ อฏฺฐหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ – อภินิเวสปรามาโส โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา, ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ ปฐมา โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺฐิฯ โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ
อสสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ…เป.… สสฺสโต จ อสสฺสโต จ อตฺตา จ โลโก จาติ…เป.… เนว สสฺสโต นาสสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ… อนฺตวา อตฺตา จ โลโก จาติ… อนนฺตวา อตฺตา จ โลโก จาติ… อนฺตวา จ อนนฺตวา จ อตฺตา จ โลโก จาติ… เนว อนฺตวา น อนนฺตวา อตฺตา จ โลโก จาติ อภินิเวสปรามาโส โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ อฏฺฐมี โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺฐิฯ โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ …เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺฐิยา อิเมหิ อฏฺฐหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ
โลกวาทปฏิสํยุตฺตทิฏฺฐินิทฺเทโส จุทฺทสโมฯ
๑๕-๑๖. ภว-วิภวทิฏฺฐินิทฺเทโส
๑๔๘. โอลียนาภินิเวโส ภวทิฏฺฐิฯ อติธาวนาภินิเวโส วิภวทิฏฺฐิฯ อสฺสาททิฏฺฐิยา ปญฺจติํสาย อากาเรหิ อภินิเวโส กติ ภวทิฏฺฐิโย, กติ วิภวทิฏฺฐิโย? อตฺตานุทิฏฺฐิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส กติ ภวทิฏฺฐิโย กติ วิภวทิฏฺฐิโย…เป.… โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺฐิยา อฏฺฐหิ อากาเรหิ อภินิเวโส กติ ภวทิฏฺฐิโย กติ วิภวทิฏฺฐิโย?
อสฺสาททิฏฺฐิยา ปญฺจติํสาย อากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺฐิโย, สิยา วิภวทิฏฺฐิโยฯ อตฺตานุทิฏฺฐิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส ปนฺนรส ภวทิฏฺฐิโย, ปญฺจ วิภวทิฏฺฐิโยฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา ทสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺฐิโยฯ สกฺกายทิฏฺฐิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส ปนฺนรส ภวทิฏฺฐิโย, ปญฺจ วิภวทิฏฺฐิโยฯ สกฺกายวตฺถุกาย สสฺสตทิฏฺฐิยา ปนฺนรสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา ภวทิฏฺฐิโยฯ สกฺกายวตฺถุกาย อุจฺเฉททิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺฐิโยฯ
‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา ภวทิฏฺฐิโยฯ ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺฐิโย ฯ ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺฐิโย, สิยา วิภวทิฏฺฐิโยฯ ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺฐิโย, สิยา วิภวทิฏฺฐิโยฯ ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺฐิโยฯ ‘‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา ภวทิฏฺฐิโยฯ ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา ภวทิฏฺฐิโยฯ ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺฐิโยฯ ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺฐิโย, สิยา วิภวทิฏฺฐิโย ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺฐิโย, สิยา วิภวทิฏฺฐิโยฯ
ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิยา อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺฐิโย, สิยา วิภวทิฏฺฐิโยฯ อปรนฺตานุทิฏฺฐิยา จตุจตฺตารีสาย อากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺฐิโย, สิยา วิภวทิฏฺฐิโยฯ สญฺโญชนิกาย ทิฏฺฐิยา อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺฐิโย, สิยา วิภวทิฏฺฐิโยฯ อหนฺติ – มานวินิพนฺธาย ทิฏฺฐิยา อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺฐิโยฯ มมนฺติ – มานวินิพนฺธาย ทิฏฺฐิยา อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา ภวทิฏฺฐิโยฯ อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺฐิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส ปนฺนรส ภวทิฏฺฐิโย, ปญฺจ วิภวทิฏฺฐิโยฯ โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺฐิยา อฏฺฐหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺฐิโย, สิยา วิภวทิฏฺฐิโยฯ
สพฺพาว ตา ทิฏฺฐิโย อสฺสาททิฏฺฐิโยฯ สพฺพาว ตา ทิฏฺฐิโย อตฺตานุทิฏฺฐิโยฯ สพฺพาว ตา ทิฏฺฐิโย มิจฺฉาทิฏฺฐิโยฯ สพฺพาว ตา ทิฏฺฐิโย สกฺกายทิฏฺฐิโยฯ สพฺพาว ตา ทิฏฺฐิโย อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิโยฯ สพฺพาว ตา ทิฏฺฐิโย สญฺโญชนิกา ทิฏฺฐิโยฯ สพฺพาว ตา ทิฏฺฐิโย อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺฐิโยฯ
ภวญฺจ ทิฏฺฐิํ วิภวญฺจ ทิฏฺฐิํ, เอตํ ทฺวยํ ตกฺกิกา นิสฺสิตาเส;
เตสํ นิโรธมฺหิ น หตฺถิ ญาณํ, ยตฺถายํ โลโก วิปรีตสญฺญีติฯ
๑๔๙. ‘‘ทฺวีหิ, ภิกฺขเว, ทิฏฺฐิคเตหิ ปริยุฏฺฐิตา เทวมนุสฺสา โอลียนฺติ โอลิยนฺติ (สฺยา. ก.) อิติวุ. ๔๙ ปสฺสิตพฺพา เอเก, อติธาวนฺติ เอเก; จกฺขุมนฺโต จ ปสฺสนฺติฯ กถญฺจ, ภิกฺขเว, โอลียนฺติ เอเก? ภวารามา, ภิกฺขเว, เทวมนุสฺสา ภวรตา ภวสมฺมุทิตาฯ เตสํ ภวนิโรธาย ธมฺเม เทสิยมาเน จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ น ปสีทติ น สนฺติฏฺฐติ นาธิมุจฺจติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, โอลียนฺติ เอเกฯ
‘‘กถญฺจ , ภิกฺขเว, อติธาวนฺติ เอเก? ภเวเนว โข ปเนเก อฏฺฏียมานา อฏฺฏิยมานา (สฺยา. ก.) อิติวุ. ๔๙ ปสฺสิตพฺพา หรายมานา ชิคุจฺฉมานา วิภวํ อภินนฺทนฺติ – ‘‘ยโต กิร, โภ, อยํ อตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ เอตํ ยาถาวนฺติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, อติธาวนฺติ เอเกฯ
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, จกฺขุมนฺโต จ ปสฺสนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ภูตํ ภูตโต ปสฺสติฯ ภูตํ ภูตโต ทิสฺวา ภูตสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, จกฺขุมนฺโต จ ปสฺสนฺติฯ
‘‘โย อยํ คาถา อิติวุ. ๔๙ ทิสฺสติ ภูตํ ภูตโต ทิสฺวา, ภูตสฺส จ อติกฺกมํ;
ยถาภูเตธิมุจฺจติ, ภวตณฺหา ปริกฺขยาฯ
‘‘ส เว ภูตปริญฺญาโต, วีตตณฺโห ภวาภเว;
ภูตสฺส วิภวา ภิกฺขุ, นาคจฺฉติ ปุนพฺภว’’นฺติฯ
๑๕๐. ตโย ปุคฺคลา วิปนฺนทิฏฺฐี, ตโย ปุคฺคลา สมฺปนฺนทิฏฺฐีฯ กตเม ตโย ปุคฺคลา วิปนฺนทิฏฺฐี? ติตฺถิโย จ, ติตฺถิยสาวโก จ, โย จ มิจฺฉาทิฏฺฐิโก – อิเม ตโย ปุคฺคลา วิปนฺนทิฏฺฐีฯ
กตเม ตโย ปุคฺคลา สมฺปนฺนทิฏฺฐี? ตถาคโต จ, ตถาคตสาวโก จ, โย จ สมฺมาทิฏฺฐิโก – อิเม ตโย ปุคฺคลา สมฺปนฺนทิฏฺฐีฯ
‘‘โกธโน อุปนาหี จ, ปาปมกฺขี จ โย นโร;
วิปนฺนทิฏฺฐิ มายาวี, ตํ ชญฺญา วสโล อิติ’’ อิเม (สฺยา.) สุ. นิ. ๑๑๖ ปสฺสิตพฺพาฯ
อกฺโกธโน อนุปนาหี, วิสุทฺโธ อมกฺขี (สฺยา.) อฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพา สุทฺธตํ คโต;
สมฺปนฺนทิฏฺฐิ เมธาวี, ตํ ชญฺญา อริโย อิตีติฯ
ติสฺโส วิปนฺนทิฏฺฐิโย, ติสฺโส สมฺปนฺนทิฏฺฐิโยฯ กตมา ติสฺโส วิปนฺนทิฏฺฐิโย? เอตํ มมาติ – วิปนฺนทิฏฺฐิฯ เอโสหมสฺมีติ – วิปนฺนทิฏฺฐิฯ เอโส เม อตฺตาติ – วิปนฺนทิฏฺฐิฯ อิมา ติสฺโส วิปนฺนทิฏฺฐิโยฯ
กตมา ติสฺโส สมฺปนฺนทิฏฺฐิโย? เนตํ มมาติ – สมฺปนฺนทิฏฺฐิฯ เนโสหมสฺมีติ – สมฺปนฺนทิฏฺฐิฯ น เมโส อตฺตาติ – สมฺปนฺนทิฏฺฐิฯ อิมา ติสฺโส สมฺปนฺนทิฏฺฐิโยฯ
เอตํ มมาติ – กา ทิฏฺฐิ, กติ ทิฏฺฐิโย, กตมนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺฐิโย? เอโสหมสฺมีติ – กา ทิฏฺฐิ, กติ ทิฏฺฐิโย, กตมนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺฐิโย? เอโส เม อตฺตาติ – กา ทิฏฺฐิ, กติ ทิฏฺฐิโย, กตมนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺฐิโย?
เอตํ มมาติ – ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิฯ อฏฺฐารส ทิฏฺฐิโยฯ ปุพฺพนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺฐิโยฯ เอโสหมสฺมีติ – อปรนฺตานุทิฏฺฐิฯ จตุจตฺตารีสํ ทิฏฺฐิโยฯ อปรนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺฐิโยฯ เอโส เม อตฺตาติ – วีสติวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิฯ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิฯ สกฺกายทิฏฺฐิปฺปมุขานิ สกฺกายทิฏฺฐิปฺปมุเขน (สฺยา.) ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิฯ ปุพฺพนฺตาปรนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺฐิโยฯ
๑๕๑. ‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, มยิ นิฏฺฐํ คตา, สพฺเพ เต ทิฏฺฐิสมฺปนฺนาฯ เตสํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺนานํ ปญฺจนฺนํ อิธ นิฏฺฐา, ปญฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺฐาฯ กตเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ นิฏฺฐา? สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส, โกลํโกลสฺส, เอกพีชิสฺส, สกทาคามิสฺส, โย จ ทิฏฺเฐว ธมฺเม อรหา – อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ นิฏฺฐาฯ
‘‘กตเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺฐา? อนฺตราปรินิพฺพายิสฺส, อุปหจฺจปรินิพฺพายิสฺส, อสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส, สสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส, อุทฺธํโสตสฺส, อกนิฏฺฐคามิโน – อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺฐาฯ
‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, มยิ นิฏฺฐํ คตา, สพฺเพ เต ทิฏฺฐิสมฺปนฺนาฯ เตสํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺนานํ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ นิฏฺฐา, อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺฐาฯ
‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, มยิ อเวจฺจปฺปสนฺนา, สพฺเพ เต โสตาปนฺนาฯ เตสํ โสตาปนฺนานํ ปญฺจนฺนํ อิธ นิฏฺฐา, ปญฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺฐาฯ กตเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ นิฏฺฐา? สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส , โกลํโกลสฺส, เอกพีชิสฺส, สกทาคามิสฺส, โย จ ทิฏฺเฐว ธมฺเม อรหา – อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ นิฏฺฐาฯ
‘‘กตเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺฐา? อนฺตราปรินิพฺพายิสฺส, อุปหจฺจปรินิพฺพายิสฺส, อสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส, สสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส, อุทฺธํโสตสฺส, อกนิฏฺฐคามิโน – อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺฐาฯ
‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, มยิ อเวจฺจปฺปสนฺนา, สพฺเพ เต โสตาปนฺนาฯ เตสํ โสตาปนฺนานํ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ นิฏฺฐาฯ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺฐาติ’’ฯ
ภววิภวทิฏฺฐินิทฺเทโส โสฬสโมฯ
ทิฏฺฐิกถา นิฏฺฐิตาฯ
๓. อานาปานสฺสติกถา
๑. คณนวาร
๑๕๒. โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติสมาธิํ อานาปานสติสมาธิํ (สี. อฏฺฐ.) ภาวยโต สมาธิกานิ ทฺเว ญาณสตานิ อุปฺปชฺชนฺติ – อฏฺฐ ปริปนฺเถ ปริพนฺเธ (ก.) ญาณานิ, อฏฺฐ จ อุปกาเร ญาณานิ, อฏฺฐารส อุปกฺกิเลเส ญาณานิ, เตรส โวทาเน ญาณานิ, พาตฺติํส สโตการิสฺส สโตการีสุ (สฺยา.) ญาณานิ, จตุวีสติ สมาธิวเสน ญาณานิ, ทฺเวสตฺตติ วิปสฺสนาวเสน ญาณานิ, อฏฺฐ นิพฺพิทาญาณานิ, อฏฺฐ นิพฺพิทานุโลมญาณานิ, อฏฺฐ นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณานิ, เอกวีสติ วิมุตฺติสุเข ญาณานิฯ
กตมานิ อฏฺฐ ปริปนฺเถ ญาณานิ, อฏฺฐ จ อุปกาเร ญาณานิ? กามจฺฉนฺโท สมาธิสฺส ปริปนฺโถ, เนกฺขมฺมํ สมาธิสฺส อุปการํฯ พฺยาปาโท สมาธิสฺส ปริปนฺโถ, อพฺยาปาโท สมาธิสฺส อุปการํฯ ถินมิทฺธํ สมาธิสฺส ปริปนฺโถ, อาโลกสญฺญา สมาธิสฺส อุปการํฯ อุทฺธจฺจํ สมาธิสฺส ปริปนฺโถ, อวิกฺเขโป สมาธิสฺส อุปการํฯ วิจิกิจฺฉา สมาธิสฺส ปริปนฺโถ, ธมฺมววตฺถานํ สมาธิสฺส อุปการํฯ อวิชฺชา สมาธิสฺส ปริปนฺโถ, ญาณํ สมาธิสฺส อุปการํฯ อรติ สมาธิสฺส ปริปนฺโถ, ปาโมชฺชํ สมาธิสฺส อุปการํฯ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา สมาธิสฺส ปริปนฺถา, สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา สมาธิสฺส อุปการาฯ อิมานิ อฏฺฐ ปริปนฺเถ ญาณานิ, อฏฺฐ จ อุปกาเร ญาณานิฯ
คณนวาโร ปฐโมฯ
๒. โสฬสญาณนิทฺเทโส
๑๕๓. อิเมหิ โสฬสหิ อากาเรหิ อุทุจิตฺตํ จิตฺตํ สมุทุจิตํ จิตฺตํ เอกตฺเต สนฺติฏฺฐติ, นีวรเณหิ วิสุชฺฌติฯ กตเม เต เอกตฺตา? เนกฺขมฺมํ เอกตฺตํ, อพฺยาปาโท เอกตฺตํ, อาโลกสญฺญา เอกตฺตํ, อวิกฺเขโป เอกตฺตํ, ธมฺมววตฺถานํ เอกตฺตํ, ญาณํ เอกตฺตํ, ปาโมชฺชํ เอกตฺตํ, สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา เอกตฺตาฯ
นีวรณาติ, กตเม เต นีวรณา? กามจฺฉนฺโท นีวรณํ, พฺยาปาโท นีวรณํ, ถินมิทฺธํ นีวรณํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ นีวรณํ, วิจิกิจฺฉา นีวรณํ, อวิชฺชา นีวรณํ, อรติ นีวรณํ, สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา นีวรณาฯ
นีวรณาติ, เกนฏฺเฐน นีวรณา? นิยฺยานาวรณฏฺเฐน นีวรณาฯ กตเม เต นิยฺยานา? เนกฺขมฺมํ อริยานํ นิยฺยานํฯ เตน จ เนกฺขมฺเมน อริยา นิยฺยนฺติฯ กามจฺฉนฺโท นิยฺยานาวรณํฯ เตน จ กามจฺฉนฺเทน นิวุตตฺตา เนกฺขมฺมํ อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – กามจฺฉนฺโท นิยฺยานาวรณํฯ อพฺยาปาโท อริยานํ นิยฺยานํฯ เตน จ อพฺยาปาเทน อริยา นิยฺยนฺติฯ พฺยาปาโท นิยฺยานาวรณํฯ เตน จ พฺยาปาเทน นิวุตตฺตา อพฺยาปาทํ อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – พฺยาปาโท นิยฺยานาวรณํฯ อาโลกสญฺญา อริยานํ นิยฺยานํฯ ตาย จ อาโลกสญฺญาย อริยา นิยฺยนฺติ ฯ ถินมิทฺธํ นิยฺยานาวรณํฯ เตน จ ถินมิทฺเธน นิวุตตฺตา อาโลกสญฺญํ อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – ถินมิทฺธํ นิยฺยานาวรณํฯ อวิกฺเขโป อริยานํ นิยฺยานํฯ เตน จ อวิกฺเขเปน อริยา นิยฺยนฺติฯ อุทฺธจฺจํ นิยฺยานาวรณํ ฯ เตน จ อุทฺธจฺเจน นิวุตตฺตา อวิกฺเขปํ อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – อุทฺธจฺจํ นิยฺยานาวรณํฯ ธมฺมววตฺถานํ อริยานํ นิยฺยานํฯ เตน จ ธมฺมววตฺถาเนน อริยา นิยฺยนฺติฯ วิจิกิจฺฉา นิยฺยานาวรณํฯ ตาย จ วิจิกิจฺฉาย นิวุตตฺตา ธมฺมววตฺถานํ อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – วิจิกิจฺฉา นิยฺยานาวรณํฯ ญาณํ อริยานํ นิยฺยานํฯ เตน จ ญาเณน อริยา นิยฺยนฺติฯ อวิชฺชา นิยฺยานาวรณํฯ ตาย จ อวิชฺชาย นิวุตตฺตา ญาณํ อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – อวิชฺชา นิยฺยานาวรณํฯ ปาโมชฺชํ อริยานํ นิยฺยานํฯ เตน จ ปาโมชฺเชน อริยา นิยฺยนฺติฯ อรติ นิยฺยานาวรณํฯ ตาย จ อรติยา นิวุตตฺตา ปาโมชฺชํ อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – อรติ นิยฺยานาวรณํฯ สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา อริยานํ นิยฺยานํฯ เตหิ จ กุสเลหิ ธมฺเมหิ อริยา นิยฺยนฺติฯ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา นิยฺยานาวรณาฯ เตหิ จ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ นิวุตตฺตา กุสเล ธมฺเม อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา นิยฺยานาวรณาฯ อิเมหิ จ ปน นีวรเณหิ วิสุทฺธจิตฺตสฺส โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติสมาธิํ ภาวยโต ขณิกสโมธานาฯ
โสฬสญาณนิทฺเทโส ทุติโยฯ
๓. อุปกฺกิเลสญาณนิทฺเทโส
ปฐมจฺฉกฺกํ
๑๕๔. อิเมหิ จ ปน นีวรเณหิ วิสุทฺธจิตฺตสฺส โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติสมาธิํ ภาวยโต ขณิกสโมธานา กตเม อฏฺฐารส อุปกฺกิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ? อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต อชฺฌตฺตวิกฺเขปคตํ จิตฺตํ สมาธิสฺส ปริปนฺโถฯ ปสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต พหิทฺธาวิกฺเขปคตํ จิตฺตํ สมาธิสฺส ปริปนฺโถฯ อสฺสาสปฏิกงฺขนา นิกนฺติ ตณฺหาจริยา สมาธิสฺส ปริปนฺโถฯ ปสฺสาสปฏิกงฺขนา นิกนฺติ ตณฺหาจริยา สมาธิสฺส ปริปนฺโถฯ อสฺสาเสนาภิตุนฺนสฺส ปสฺสาสปฏิลาเภ มุจฺฉนา สมาธิสฺส ปริปนฺโถฯ ปสฺสาเสนาภิตุนฺนสฺส อสฺสาสปฏิลาเภ มุจฺฉนา สมาธิสฺส ปริปนฺโถฯ
อนุคจฺฉนา จ อสฺสาสํ, ปสฺสาสํ อนุคจฺฉนา;
สติ อชฺฌตฺตวิกฺเขปา, กงฺขนา พหิทฺธาวิกฺเขปปตฺถนา วิกฺเขปปนฺถนา (สฺยา.)ฯ
อสฺสาเสนาภิตุนฺนสฺส, ปสฺสาสปฏิลาเภ มุจฺฉนา;
ปสฺสาเสนาภิตุนฺนสฺส, อสฺสาสปฏิลาเภ มุจฺฉนาฯ
ฉ เอเต อุปกฺกิเลสา, อานาปานสฺสติสมาธิสฺส;
เยหิ วิกฺขิปฺปมานสฺส วิกมฺปมานสฺส (สฺยา.), โน จ จิตฺตํ วิมุจฺจติ;
วิโมกฺขํ อปฺปชานนฺตา, เต โหนฺติ ปรปตฺติยาติฯ
ทุติยจฺฉกฺกํ
๑๕๕. นิมิตฺตํ อาวชฺชโต อสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปติ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถฯ อสฺสาสํ อาวชฺชโต นิมิตฺเต จิตฺตํ วิกมฺปติ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถฯ นิมิตฺตํ อาวชฺชโต ปสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปติ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถฯ ปสฺสาสํ อาวชฺชโต นิมิตฺเต จิตฺตํ วิกมฺปติ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถฯ อสฺสาสํ อาวชฺชโต ปสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปติ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถฯ ปสฺสาสํ อาวชฺชโต อสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปติ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถฯ
นิมิตฺตํ อาวชฺชมานสฺส, อสฺสาเส วิกฺขิปเต มโน;
อสฺสาสํ อาวชฺชมานสฺส, นิมิตฺเต จิตฺตํ วิกมฺปติฯ
นิมิตฺตํ อาวชฺชมานสฺส, ปสฺสาเส วิกฺขิปเต มโน;
ปสฺสาสํ อาวชฺชมานสฺส, นิมิตฺเต จิตฺตํ วิกมฺปติฯ
อสฺสาสํ อาวชฺชมานสฺส, ปสฺสาเส วิกฺขิปเต มโน;
ปสฺสาสํ อาวชฺชมานสฺส, อสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปติฯ
ฉ เอเต อุปกฺกิเลสา, อานาปานสฺสติสมาธิสฺส;
เยหิ วิกฺขิปฺปมานสฺส, โน จ จิตฺตํ วิมุจฺจติ;
วิโมกฺขํ อปฺปชานนฺตา, เต โหนฺติ ปรปตฺติยาติฯ
ตติยจฺฉกฺกํ
๑๕๖. อตีตานุธาวนํ จิตฺตํ วิกฺเขปานุปติตํ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถฯ อนาคตปฏิกงฺขนํ จิตฺตํ วิกมฺปิตํ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถฯ ลีนํ จิตฺตํ โกสชฺชานุปติตํ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถฯ อติปคฺคหิตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺจานุปติตํ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถฯ อภินตํ จิตฺตํ ราคานุปติตํ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถฯ อปนตํ จิตฺตํ พฺยาปาทานุปติตํ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถฯ
อตีตานุธาวนํ จิตฺตํ, อนาคตปฏิกงฺขนํ ลีนํ;
อติปคฺคหิตํ อภินตํ, อปนตํ จิตฺตํ น สมาธิยติฯ
ฉ เอเต อุปกฺกิเลสา, อานาปานสฺสติสมาธิสฺส;
เยหิ อุปกฺกิลิฏฺฐสงฺกปฺโป, อธิจิตฺตํ นปฺปชานาตีติฯ
๑๕๗. อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต อชฺฌตฺตํ วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จฯ ปสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต พหิทฺธาวิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จฯ อสฺสาสปฏิกงฺขนาย นิกนฺติยา ตณฺหาจริยาย กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จฯ ปสฺสาสปฏิกงฺขนาย นิกนฺติยา ตณฺหาจริยาย กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จฯ อสฺสาเสนาภิตุนฺนสฺส ปสฺสาสปฏิลาเภ มุจฺฉิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จฯ ปสฺสาเสนาภิตุนฺนสฺส อสฺสาสปฏิลาเภ มุจฺฉิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จฯ นิมิตฺตํ อาวชฺชโต อสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จฯ อสฺสาสํ อาวชฺชโต นิมิตฺเต จิตฺตํ วิกมฺปิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จฯ นิมิตฺตํ อาวชฺชโต ปสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จฯ ปสฺสาสํ อาวชฺชโต นิมิตฺเต จิตฺตํ วิกมฺปิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จฯ อสฺสาสํ อาวชฺชโต ปสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จฯ ปสฺสาสํ อาวชฺชโต อสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จฯ อตีตานุธาวเนน จิตฺเตน วิกฺเขปานุปติเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จฯ อนาคตปฏิกงฺขเนน จิตฺเตน วิกมฺปิเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จฯ ลีเนน จิตฺเตน โกสชฺชานุปติเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จฯ อติปคฺคหิเตน จิตฺเตน อุทฺธจฺจานุปติเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จฯ อภินเตน จิตฺเตน ราคานุปติเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จฯ อปนเตน จิตฺเตน พฺยาปาทานุปติเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จฯ
อานาปานสฺสติ ยสฺส, ปริปุณฺณา อภาวิตา;
กาโยปิ อิญฺชิโต โหติ, จิตฺตมฺปิ โหติ อิญฺชิตํ;
กาโยปิ ผนฺทิโต โหติ, จิตฺตมฺปิ โหติ ผนฺทิตํฯ
อานาปานสฺสติ ยสฺส, ปริปุณฺณา สุภาวิตา;
กาโยปิ อนิญฺชิโต โหติ, จิตฺตมฺปิ โหติ อนิญฺชิตํ;
กาโยปิ อผนฺทิโต โหติ, จิตฺตมฺปิ โหติ อผนฺทิตนฺติฯ
อิเมหิ จ ปน นีวรเณหิ วิสุทฺธจิตฺตสฺส โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติสมาธิํ ภาวยโต ขณิกสโมธานา อิเม อฏฺฐารส อุปกฺกิเลสา อุปฺปชฺชนฺติฯ
อุปกฺกิเลสญาณนิทฺเทโส ตติโยฯ
๔. โวทานญาณนิทฺเทโส
๑๕๘. กตมานิ เตรส โวทาเน ญาณานิ? อตีตานุธาวนํ จิตฺตํ วิกฺเขปานุปติตํ; ตํ วิวชฺชยิตฺวา เอกฏฺฐาเน สมาทหติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติฯ อนาคตปฏิกงฺขนํ จิตฺตํ วิกมฺปิตํ ; ตํ วิวชฺชยิตฺวา ตตฺเถว อธิโมเจติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติฯ ลีนํ จิตฺตํ โกสชฺชานุปติตํ; ตํ ปคฺคณฺหิตฺวา โกสชฺชํ ปชหติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติฯ อติปคฺคหิตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺจานุปติตํ; ตํ วินิคฺคณฺหิตฺวา อุทฺธจฺจํ ปชหติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติฯ อภินตํ จิตฺตํ ราคานุปติตํ; ตํ สมฺปชาโน หุตฺวา ราคํ ปชหติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติฯ อปนตํ จิตฺตํ พฺยาปาทานุปติตํ; ตํ สมฺปชาโน หุตฺวา พฺยาปาทํ ปชหติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติฯ อิเมหิ ฉหิ ฐาเนหิ ปริสุทฺธํ จิตฺตํ ปริโยทาตํ เอกตฺตคตํ โหติฯ
กตเม เต เอกตฺตา? ทานโวสคฺคุปฏฺฐาเนกตฺตํ, สมถนิมิตฺตุปฏฺฐาเนกตฺตํ, วยลกฺขณุปฏฺฐาเนกตฺตํ, นิโรธุปฏฺฐาเนกตฺตํฯ ทานโวสคฺคุปฏฺฐาเนกตฺตํ จาคาธิมุตฺตานํ, สมถนิมิตฺตุปฏฺฐาเนกตฺตญฺจ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ, วยลกฺขณุปฏฺฐาเนกตฺตญฺจ วิปสฺสกานํ, นิโรธุปฏฺฐาเนกตฺตญฺจ อริยปุคฺคลานํ – อิเมหิ จตูหิ ฐาเนหิ เอกตฺตคตํ จิตฺตํ ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทญฺเจว โหติ, อุเปกฺขานุพฺรูหิตญฺจ, ญาเณน จ สมฺปหํสิตํฯ
ปฐมสฺส ฌานสฺส โก อาทิ, กิํ มชฺเฌ, กิํ ปริโยสานํ? ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, สมฺปหํสนา ปริโยสานํฯ ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิฯ อาทิสฺส กติ ลกฺขณานิ? อาทิสฺส ตีณิ ลกฺขณานิฯ โย ตสฺส ปริปนฺโถ ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ ยญฺจ ปริปนฺถโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, ยญฺจ วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ยญฺจ ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิฯ อาทิสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฐมํ ฌานํ อาทิกลฺยาณญฺเจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺนญฺจ’’ฯ
ปฐมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌฯ มชฺฌสฺส กติ ลกฺขณานิ? มชฺฌสฺส ตีณิ ลกฺขณานิฯ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติฯ ยญฺจ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยญฺจ สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยญฺจ เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติ – ปฐมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌฯ มชฺฌสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฐมํ ฌานํ มชฺเฌกลฺยาณญฺเจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺนญฺจ’’ฯ
ปฐมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํฯ ปริโยสานสฺส กติ ลกฺขณานิ? ปริโยสานสฺส จตฺตาริ ลกฺขณานิฯ ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน สมฺปหํสนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน สมฺปหํสนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน สมฺปหํสนา, อาเสวนฏฺเฐน สมฺปหํสนาฯ ปฐมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํฯ ปริโยสานสฺส อิมานิ จตฺตาริ ลกฺขณานิฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฐมํ ฌานํ ปริโยสานกลฺยาณญฺเจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺนญฺจ’’ฯ เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ วิตกฺกสมฺปนฺนญฺเจว โหติ วิจารสมฺปนฺนญฺจ ปีติสมฺปนฺนญฺจ สุขสมฺปนฺนญฺจ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺนญฺจ สทฺธาสมฺปนฺนญฺจ วีริยสมฺปนฺนญฺจ สติสมฺปนฺนญฺจ สมาธิสมฺปนฺนญฺจ ปญฺญาสมฺปนฺนญฺจฯ
ทุติยสฺส ฌานสฺส โก อาทิ, กิํ มชฺเฌ, กิํ ปริโยสานํ? ทุติยสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, สมฺปหํสนา ปริโยสานํ…เป.… เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ ปีติสมฺปนฺนญฺเจว โหติ สุขสมฺปนฺนญฺจ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺนญฺจ สทฺธาสมฺปนฺนญฺจ วีริยสมฺปนฺนญฺจ สติสมฺปนฺนญฺจ สมาธิสมฺปนฺนญฺจ ปญฺญาสมฺปนฺนญฺจฯ
ตติยสฺส ฌานสฺส โก อาทิ, กิํ มชฺเฌ, กิํ ปริโยสานํ…เป.… เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ สุขสมฺปนฺนญฺเจว โหติ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺนญฺจ สทฺธาสมฺปนฺนญฺจ วีริยสมฺปนฺนญฺจ สติสมฺปนฺนญฺจ สมาธิสมฺปนฺนญฺจ ปญฺญาสมฺปนฺนญฺจฯ
จตุตฺถสฺส ฌานสฺส โก อาทิ, กิํ มชฺเฌ, กิํ ปริโยสานํ…เป.… เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนญฺจ อุเปกฺขาสมฺปนฺนญฺเจว โหติ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺนญฺจ สทฺธาสมฺปนฺนญฺจ วีริยสมฺปนฺนญฺจ สติสมฺปนฺนญฺจ สมาธิสมฺปนฺนญฺจ ปญฺญาสมฺปนฺนญฺจฯ
อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา…เป.… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา โก อาทิ, กิํ มชฺเฌ, กิํ ปริโยสานํ…เป.… เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ อุเปกฺขาสมฺปนฺนญฺเจว โหติ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺนํ จ…เป.… ปญฺญาสมฺปนฺนญฺจฯ
อนิจฺจานุปสฺสนาย โก อาทิ, กิํ มชฺเฌ, กิํ ปริโยสานํ…เป.… เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ วิตกฺกสมฺปนฺนญฺเจว โหติ วิจารสมฺปนฺนญฺจ ปีติสมฺปนฺนญฺจ สุขสมฺปนฺนญฺจ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺนญฺจ สทฺธาสมฺปนฺนญฺจ วีริยสมฺปนฺนญฺจ สติสมฺปนฺนญฺจ สมาธิสมฺปนฺนญฺจ ปญฺญาสมฺปนฺนญฺจฯ ทุกฺขานุปสฺสนาย…เป.… อนตฺตานุปสฺสนาย… นิพฺพิทานุปสฺสนาย… วิราคานุปสฺสนาย… นิโรธานุปสฺสนาย… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย… ขยานุปสฺสนาย… วยานุปสฺสนาย… วิปริณามานุปสฺสนาย… อนิมิตฺตานุปสฺสนาย… อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย… สุญฺญตานุปสฺสนาย… อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย… ยถาภูตญาณทสฺสนาย… อาทีนวานุปสฺสนาย… ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย… วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย… ปญฺญาสมฺปนฺนญฺจฯ
โสตาปตฺติมคฺคสฺส…เป.… สกทาคามิมคฺคสฺส… อนาคามิมคฺคสฺส… อรหตฺตมคฺคสฺส โก อาทิ, กิํ มชฺเฌ, กิํ ปริโยสานํ? อรหตฺตมคฺคสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, สมฺปหํสนา ปริโยสานํฯ อรหตฺตมคฺคสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิฯ อาทิสฺส กติ ลกฺขณานิ? อาทิสฺส ตีณิ ลกฺขณานิฯ โย ตสฺส ปริปนฺโถ ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ฯ ยญฺจ ปริปนฺถโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, ยญฺจ วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ยญฺจ ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ – อรหตฺตมคฺคสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิฯ อาทิสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อรหตฺตมคฺโค อาทิกลฺยาโณ เจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺโน จ’’ฯ
อรหตฺตมคฺคสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌฯ มชฺฌสฺส กติ ลกฺขณานิ? มชฺฌสฺส ตีณิ ลกฺขณานิฯ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติฯ ยญฺจ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยญฺจ สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยญฺจ เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อรหตฺตมคฺโค มชฺเฌกลฺยาโณ เจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺโน จ’’ฯ
อรหตฺตมคฺคสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํฯ ปริโยสานสฺส กติ ลกฺขณานิ? ปริโยสานสฺส จตฺตาริ ลกฺขณานิฯ ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน สมฺปหํสนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน สมฺปหํสนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน สมฺปหํสนา, อาเสวนฏฺเฐน สมฺปหํสนาฯ อรหตฺตมคฺคสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํฯ ปริโยสานสฺส อิมานิ จตฺตาริ ลกฺขณานิฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อรหตฺตมคฺโค ปริโยสานกลฺยาโณ เจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺโน จ’’ฯ เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ วิตกฺกสมฺปนฺนญฺเจว โหติ วิจารสมฺปนฺนญฺจ ปีติสมฺปนฺนญฺจ สุขสมฺปนฺนญฺจ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺนญฺจ สทฺธาสมฺปนฺนญฺจ วีริยสมฺปนฺนญฺจ สติสมฺปนฺนญฺจ สมาธิสมฺปนฺนญฺจ ปญฺญาสมฺปนฺนญฺจ ฯ
๑๕๙.
นิมิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสา, อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺส;
อชานโต จ ตโย ธมฺเม, ภาวนา นุปลพฺภติฯ
นิมิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสา, อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺส;
ชานโต จ ตโย ธมฺเม, ภาวนา อุปลพฺภตีติฯ
กถํ อิเม ตโย ธมฺมา เอกจิตฺตสฺส อารมฺมณา น โหนฺติ, น จิเม ตโย ธมฺมา อวิทิตา โหนฺติ, น จ จิตฺตํ วิกฺเขปํ คจฺฉติ, ปธานญฺจ ปญฺญายติ, ปโยคญฺจ สาเธติ, วิเสสมธิคจฺฉติ? เสยฺยถาปิ รุกฺโข สเม ภูมิภาเค นิกฺขิตฺโตฯ ตเมนํ ปุริโส กกเจน ฉินฺเทยฺยฯ รุกฺเข ผุฏฺฐกกจทนฺตานํ วเสน ปุริสสฺส สติ อุปฏฺฐิตา โหติ; น อาคเต วา คเต วา กกจทนฺเต มนสิ กโรติฯ น อาคตา วา คตา วา กกจทนฺตา อวิทิตา โหนฺติ , ปธานญฺจ ปญฺญายติ, ปโยคญฺจ สาเธติฯ ยถา รุกฺโข สเม ภูมิภาเค นิกฺขิตฺโตฯ เอวํ อุปนิพนฺธนา นิมิตฺตํฯ ยถา กกจทนฺตา, เอวํ อสฺสาสปสฺสาสาฯ ยถา รุกฺเข ผุฏฺฐกกจทนฺตานํ วเสน ปุริสสฺส สติ อุปฏฺฐิตา โหติ, น อาคเต วา คเต วา กกจทนฺเต มนสิ กโรติ, น อาคตา วา คตา วา กกจทนฺตา อวิทิตา โหนฺติ, ปธานญฺจ ปญฺญายติ, ปโยคญฺจ สาเธติฯ เอวเมวํ ภิกฺขุ นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา นิสินฺโน โหติ, น อาคเต วา คเต วา อสฺสาสปสฺสาเส มนสิ กโรติ, น อาคตา วา คตา วา อสฺสาสปสฺสาสา อวิทิตา โหนฺติ, ปธานญฺจ ปญฺญายติ, ปโยคญฺจ สาเธติฯ วิเสสมธิคจฺฉติ ปธานญฺจฯ
กตมํ ปธานํ? อารทฺธวีริยสฺส กาโยปิ จิตฺตมฺปิ กมฺมนิยํ โหติ – อิทํ ปธานํฯ กตโม ปโยโค? อารทฺธวีริยสฺส อุปกฺกิเลสา ปหียนฺติ, วิตกฺกา วูปสมนฺติ – อยํ ปโยโคฯ กตโม วิเสโส? อารทฺธวีริยสฺส สญฺโญชนา ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ อนุสยา พฺยาสนฺติ (สฺยา.)ฯ อยํ วิเสโสฯ เอวํ อิเม ตโย ธมฺมา เอกจิตฺตสฺส อารมฺมณา น โหนฺติ , น จิเม ตโย ธมฺมา อวิทิตา โหนฺติ, น จ จิตฺตํ วิกฺเขปํ คจฺฉติ, ปธานญฺจ ปญฺญายติ, ปโยคญฺจ สาเธติ, วิเสสมธิคจฺฉติฯ
๑๖๐.
อานาปานสฺสติ ยสฺส, ปริปุณฺณา สุภาวิตา;
อนุปุพฺพํ ปริจิตา, ยถา พุทฺเธน เทสิตา;
โส อิมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมาติฯ
อานนฺติ อสฺสาโส, โน ปสฺสาโสฯ อปานนฺติ อปานนฺติ (ก.) ปสฺสาโส, โน อสฺสาโสฯ อสฺสาสวเสน อุปฏฺฐานํ สติ, ปสฺสาสวเสน อุปฏฺฐานํ สติฯ
โย อสฺสสติ ตสฺสุปฏฺฐาติ, โย ปสฺสสติ ตสฺสุปฏฺฐาติฯ ปริปุณฺณาติ ปริคฺคหฏฺเฐน ปริปุณฺณา, ปริวารฏฺเฐน ปริปุณฺณา, ปริปูรฏฺเฐน ปริปุณฺณา ฯ สุภาวิตาติ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนา, อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ ตสฺสิเม จตฺตาโร ภาวนฏฺฐา ยานีกตา โหนฺติ วตฺถุกตา อนุฏฺฐิตา ปริจิตา สุสมารทฺธาฯ
ยานีกตาติ ยตฺถ ยตฺถ อากงฺขติ ตตฺถ ตตฺถ วสิปฺปตฺโต โหติ พลปฺปตฺโต เวสารชฺชปฺปตฺโต ฯ ตสฺส เม เต ธมฺมา อาวชฺชนปฏิพทฺธา อาวชฺชนปฏิพนฺธา (ก.) เอวมีทิเสสุ ปเทสุ โหนฺติ อากงฺขปฏิพทฺธา มนสิการปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ยานีกตา’’ติฯ วตฺถุกตาติ ยสฺมิํ ยสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ จิตฺตํ สฺวาธิฏฺฐิตํ โหติ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ สติ สุปฏฺฐิตา โหติฯ ยสฺมิํ ยสฺมิํ วา ปน วตฺถุสฺมิํ สติ สูปฏฺฐิตา สุปฏฺฐิตา (ก.) โหติ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ จิตฺตํ สฺวาธิฏฺฐิตํ โหติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘วตฺถุกตา’’ติฯ อนุฏฺฐิตาติ วตฺถุสฺมิํ เยน เยน จิตฺตํ อภินีหรติ เตน เตน สติ อนุปริวตฺตติฯ เยน เยน วา ปน สติ อนุปริวตฺตติ เตน เตน จิตฺตํ อภินีหรติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อนุฏฺฐิตา’’ติฯ ปริจิตาติ ปริคฺคหฏฺเฐน ปริจิตา, ปริวารฏฺเฐน ปริจิตา, ปริปูรฏฺเฐน ปริจิตาฯ สติยา ปริคฺคณฺหนฺโต ชินาติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปริจิตา’’ติฯ สุสมารทฺธาติ จตฺตาโร สุสมารทฺธา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน สุสมารทฺธา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน สุสมารทฺธา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน สุสมารทฺธา, ตปฺปจฺจนีกานํ กิเลสานํ สุสมูหตตฺตา สุสมุหตตฺตา (ก.) สุสมารทฺธาฯ
๑๖๑. สุสมนฺติ อตฺถิ สมํ, อตฺถิ สุสมํฯ กตมํ สมํ? เย ตตฺถ ชาตา อนวชฺชา กุสลา โพธิปกฺขิยา – อิทํ สมํฯ กตมํ สุสมํ? ยํ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณํ นิโรโธ นิพฺพานํ – อิทํ สุสมํฯ อิติ อิทญฺจ สมํ อิทญฺจ สุสมํ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปญฺญายฯ อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ, อุปฏฺฐิตา สติ อสมฺมูฬา อปมุฏฺฐา (สฺยา.), ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺคํฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สุสมารทฺธา’’ติฯ
อนุปุพฺพํ ปริจิตาติ ทีฆํ อสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตาฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตาฯ รสฺสํ อสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา , ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตาฯ รสฺสํ ปสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตา…เป.… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตาฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตาฯ สพฺพาปิ โสฬสวตฺถุกา อานาปานสฺสติโย อญฺญมญฺญํ ปริจิตา เจว โหนฺติ อนุปริจิตา จฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อนุปุพฺพปริจิตา’’ติฯ
ยถาติ ทส ยถตฺถา – อตฺตทมถตฺโถ ยถตฺโถ, อตฺตสมถตฺโถ ยถตฺโถ, อตฺตปรินิพฺพาปนตฺโถ ยถตฺโถ, อภิญฺญตฺโถ ยถตฺโถ, ปริญฺญตฺโถ ยถตฺโถ, ปหานตฺโถ ยถตฺโถ, ภาวนตฺโถ ยถตฺโถ, สจฺฉิกิริยตฺโถ ยถตฺโถ, สจฺจาภิสมยตฺโถ ยถตฺโถ, นิโรเธ ปติฏฺฐาปกตฺโถ ยถตฺโถฯ
พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิ, พเลสุ จ วสีภาวํฯ
๑๖๒. พุทฺโธติ เกนฏฺเฐน พุทฺโธ? พุชฺฌิตา สจฺจานีติ – พุทฺโธฯ โพเธตา ปชายาติ – พุทฺโธฯ สพฺพญฺญุตาย พุทฺโธฯ สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธฯ อนญฺญเนยฺยตาย พุทฺโธฯ วิสวิตาย วิกติตาย (สฺยา.) พุทฺโธฯ ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธฯ นิรุปเลปสงฺขาเตน นิรุปกฺกิเลสสงฺขาเตน (สฺยา.) พุทฺโธฯ เอกนฺตวีตราโคติ – พุทฺโธฯ เอกนฺตวีตโทโสติ – พุทฺโธฯ เอกนฺตวีตโมโหติ – พุทฺโธฯ เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ – พุทฺโธฯ เอกายนมคฺคํ คโตติ – พุทฺโธฯ เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ – พุทฺโธฯ อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฏิลาภา – พุทฺโธฯ พุทฺโธติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ, น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ, น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํฯ วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ – พุทฺโธติฯ เทสิตาติ อตฺตทมถตฺโถ ยถตฺโถ ยถา พุทฺเธน เทสิโต, อตฺตสมถตฺโถ ยถตฺโถ ยถา พุทฺเธน เทสิโต, อตฺตปรินิพฺพาปนตฺโถ ยถตฺโถ ยถา พุทฺเธน เทสิโต…เป.… นิโรเธ ปติฏฺฐาปกตฺโถ ยถตฺโถ ยถา พุทฺเธน เทสิโตฯ
โสติ คหฏฺโฐ วา โหติ ปพฺพชิโต วาฯ โลโกติฯ ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก วิปตฺติภวโลโก วิปตฺติสมฺภวโลโก สมฺปตฺติภวโลโก สมฺปตฺติสมฺภวโลโกฯ เอโก โลโก – สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา…เป.… อฏฺฐารส โลกา – อฏฺฐารส ธาตุโยฯ ปภาเสตีติ อตฺตทมถตฺถํ ยถตฺถํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ฯ โส อิมํ โลกํ โอภาเสติ ภาเสติ ปภาเสติฯ อตฺตสมถตฺถํ ยถตฺถํ อภิสมฺพุทฺธตฺตาฯ โส อิมํ โลกํ โอภาเสติ ภาเสติ ปภาเสติฯ อตฺตปรินิพฺพาปนตฺถํ ยถตฺถํ อภิสมฺพุทฺธตฺตาฯ โส อิมํ โลกํ โอภาเสติ ภาเสติ ปภาเสติ…เป.… นิโรเธ ปติฏฺฐาปกตฺถํ ยถตฺถํ อภิสมฺพุทฺธตฺตาฯ โส อิมํ โลกํ โอภาเสติ ภาเสติ ปภาเสติฯ
อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมาติ ยถา อพฺภา, เอวํ กิเลสาฯ ยถา จนฺโท, เอวํ อริยญาณํฯ ยถา จนฺทิมา เทวปุตฺโต, เอวํ ภิกฺขุฯ ยถา จนฺโท อพฺภา มุตฺโต มหิกา มุตฺโต ธูมรชา มุตฺโต ราหุคหณา ราหุปาณา (สฺยา.) วิปฺปมุตฺโต ภาสเต จ ตปเต จ วิโรจเต วิโรจติ (สฺยา.) จ, เอวเมวํ ภิกฺขุ สพฺพกิเลเสหิ วิปฺปมุตฺโต ภาสเต จ ตปเต จ วิโรจเต จฯ เตน วุจฺจติ – อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมาติฯ อิมานิ เตรส โวทาเน ญาณานิฯ
โวทานญาณนิทฺเทโส จตุตฺโถฯ
ภาณวาโรฯ
๕. สโตการิญาณนิทฺเทโส
๑๖๓. กตมานิ พาตฺติํส สโตการิสฺส ญาณานิ? อิธ ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาฯ โส สโตว อสฺสสติ สโต ปสฺสสติฯ ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘‘ทีฆํ อสฺสสามี’’ติ ปชานาติฯ ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต ‘‘ทีฆํ ปสฺสสามี’’ติ ปชานาติฯ รสฺสํ วา อสฺสสนฺโต ‘‘รสฺสํ อสฺสสามี’’ติ ปชานาติฯ รสฺสํ วา ปสฺสสนฺโต ‘‘รสฺสํ ปสฺสสามี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ ‘‘สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ ปีติปฏิสํเวที…เป.… สุขปฏิสํเวที… จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที … ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ… จิตฺตปฏิสํเวที… อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ… สมาทหํ จิตฺตํ… วิโมจยํ จิตฺตํ… อนิจฺจานุปสฺสี… วิราคานุปสฺสี… นิโรธานุปสฺสี… ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ
๑๖๔. อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา, อิมิสฺสา ขนฺติยา, อิมิสฺสา รุจิยา, อิมสฺมิํ อาทาเย, อิมสฺมิํ ธมฺเม, อิมสฺมิํ วินเย, อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย, อิมสฺมิํ ปาวจเน, อิมสฺมิํ พฺรหฺมจริเย, อิมสฺมิํ สตฺถุสาสเนฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อิธา’’ติฯ ภิกฺขูติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา โหติ ภิกฺขุ เสกฺโข วา อรหา วา อกุปฺปธมฺโมฯ อรญฺญนฺติ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรญฺญํฯ รุกฺขมูลนฺติ ยตฺถ ภิกฺขุโน อาสนํ ปญฺญตฺตํ โหติ มญฺโจ วา ปีฐํ วา ภิสิ วา ตฏฺฏิกา วา จมฺมขณฺโฑ วา ติณสนฺถโร ติณสณฺฐโร (สฺยา.) วา ปณฺณสนฺถโร วา ปลาลสนฺถโร ปลาสสณฺฐโร (สฺยา.) วา, ตตฺถ ภิกฺขุ จงฺกมติ วา ติฏฺฐติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติฯ สุญฺญนฺติ เกนจิ อนากิณฺณํ โหติ คหฏฺเฐหิ วา ปพฺพชิเตหิ วาฯ อคารนฺติ อาคารนฺติ (สฺยา.) วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหาฯ นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาติ นิสินฺโน โหติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา ฯ อุชุํ กายํ ปณิธายาติ อุชุโก โหติ กาโย ฐิโต ปนิธิโต (สฺยา.) สุปณิหิโตฯ ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาติฯ ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐฯ มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโฐฯ สตีติ อุปฏฺฐานฏฺโฐฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติฯ
๑๖๕. สโตว อสฺสสติ, สโต ปสฺสสตีติ พาตฺติํสาย อากาเรหิ สโต การี โหติฯ ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน สโต การี โหติฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน สโต การี โหติฯ รสฺสํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน สโต การี โหติฯ รสฺสํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน สโต การี โหติ…เป.… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสน ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน สโต การี โหติฯ
ปฐมจตุกฺกนิทฺเทโส
๑๖๖. กถํ ทีฆํ อสฺสสนฺโต ‘‘ทีฆํ อสฺสสามี’’ติ ปชานาติ, ทีฆํ ปสฺสสนฺโต ‘‘ทีฆํ ปสฺสสามี’’ติ ปชานาติ? ทีฆํ อสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติ, ทีฆํ ปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต ปสฺสสติ, ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิฯ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ ฉนฺโท อุปฺปชฺชติฯ ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติ, ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ ปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต ปสฺสสติ, ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิฯ ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติฯ ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติ, ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ ปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต ปสฺสสติ, ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิฯ ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสาปิ จิตฺตํ วิวตฺตติ, อุเปกฺขา สณฺฐาติฯ อิเมหิ นวหากาเรหิ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสา กาโยฯ อุปฏฺฐานํ สติฯ อนุปสฺสนา ญาณํฯ กาโย อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ กายํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ
๑๖๗. อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ กายํ อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโตฯ ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโตฯ อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโตฯ นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติฯ วิรชฺชติ, โน รชฺชติฯ นิโรเธติ, โน สมุเทติฯ ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติฯ ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติฯ อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติฯ นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติฯ วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติฯ นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติฯ ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ เอวํ ตํ กายํ อนุปสฺสติฯ
ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนา, อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺฐหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติฯ วิทิตา สญฺญา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺฐหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติฯ วิทิตา วิตกฺกา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺฐหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติฯ
กถํ วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺฐหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ? กถํ เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ? อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติฯ ตณฺหาสมุทยา เวทนาสมุทโยติ… กมฺมสมุทยา เวทนาสมุทโยติ… ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโยติ ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติฯ นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสโตปิ เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติฯ เอวํ เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติฯ
กถํ เวทนาย อุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต ขยตุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยตุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต สุญฺญตุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติฯ เอวํ เวทนาย อุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติฯ
กถํ เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ? อวิชฺชานิโรธา เวทนานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติฯ ตณฺหานิโรธา เวทนานิโรโธติ …เป.… กมฺมนิโรธา เวทนานิโรโธติ…เป.… ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธติ ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติฯ วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสโตปิ เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติฯ เอวํ เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติฯ เอวํ วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺฐหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติฯ
กถํ วิทิตา สญฺญา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺฐหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ? กถํ สญฺญาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ? อวิชฺชาสมุทยา สญฺญาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน สญฺญาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติฯ ตณฺหาสมุทยา สญฺญาสมุทโยติ…เป.… กมฺมสมุทยา สญฺญาสมุทโยติ…เป.… ผสฺสสมุทยา สญฺญาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน สญฺญาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติฯ นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสโตปิ สญฺญาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติฯ เอวํ สญฺญาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติฯ
กถํ สญฺญาย อุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต ขยตุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยตุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต สุญฺญตุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติฯ เอวํ สญฺญาย อุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติฯ
กถํ สญฺญาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ? อวิชฺชานิโรธา สญฺญานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน สญฺญาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติฯ ตณฺหานิโรธา สญฺญานิโรโธติ…เป.… กมฺมนิโรธา สญฺญานิโรโธติ…เป.… ผสฺสนิโรธา สญฺญานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน สญฺญาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติฯ วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสโตปิ สญฺญาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติฯ เอวํ สญฺญาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติฯ เอวํ วิทิตา สญฺญา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺฐหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติฯ
กถํ วิทิตา วิตกฺกา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺฐหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ? กถํ วิตกฺกานํ อุปฺปาโท วิทิโต โหติ? อวิชฺชาสมุทยา วิตกฺกสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน วิตกฺกานํ อุปฺปาโท วิทิโต โหติฯ ตณฺหาสมุทยา วิตกฺกสมุทโยติ…เป.… กมฺมสมุทยา วิตกฺกสมุทโยติ…เป.… สญฺญาสมุทยา วิตกฺกสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน วิตกฺกานํ อุปฺปาโท วิทิโต โหติฯ นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสโตปิ วิตกฺกานํ อุปฺปาโท วิทิโต โหติฯ เอวํ วิตกฺกานํ อุปฺปาโท วิทิโต โหติฯ
กถํ วิตกฺกานํ อุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต ขยตุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยตุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต สุญฺญตุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติฯ เอวํ วิตกฺกานํ อุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติฯ
กถํ วิตกฺกานํ อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ? อวิชฺชานิโรธา วิตกฺกนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน วิตกฺกานํ อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติฯ ตณฺหานิโรธา วิตกฺกนิโรโธติ…เป.… กมฺมนิโรธา วิตกฺกนิโรโธติ…เป.… สญฺญานิโรธา วิตกฺกนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน วิตกฺกานํ อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติฯ วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสโตปิ วิตกฺกานํ อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติฯ เอวํ วิตกฺกานํ อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติฯ เอวํ วิทิตา วิตกฺกา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺฐหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติฯ
๑๖๘. ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ, โคจรญฺจ ปชานาติ, สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌติ…เป.… มคฺคํ สโมธาเนติ, ธมฺเม สโมธาเนติ, โคจรญฺจ ปชานาติ, สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌติฯ
อินฺทฺริยานิ สโมธาเนตีติ กถํ อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ? อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ สโมธาเนติ, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ สโมธาเนติ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ สโมธาเนติ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ สโมธาเนติ, ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ สโมธาเนติฯ อยํ ปุคฺคโล อิมานิ อินฺทฺริยานิ อิมสฺมิํ อารมฺมเณ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อินฺทฺริยานิ สโมธาเนตี’’ติฯ
โคจรญฺจ ปชานาตีติ ยํ ตสฺส อารมฺมณํ, ตํ ตสฺส โคจรํฯ ยํ ตสฺส โคจรํ, ตํ ตสฺส อารมฺมณํฯ ปชานาตีติ ปุคฺคโลฯ ปชานนา ปญฺญาฯ
สมนฺติ อารมฺมณสฺส อุปฏฺฐานํ สมํ, จิตฺตสฺส อวิกฺเขโป สมํ, จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานํ สมํ, จิตฺตสฺส โวทานํ สมํฯ อตฺโถติ อนวชฺชฏฺโฐ นิกฺกิเลสฏฺโฐ โวทานฏฺโฐ ปรมฏฺโฐฯ ปฏิวิชฺฌตีติ อารมฺมณสฺส อุปฏฺฐานฏฺฐํ ปฏิวิชฺฌติ, จิตฺตสฺส อวิกฺเขปฏฺฐํ ปฏิวิชฺฌติ, จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานฏฺฐํ ปฏิวิชฺฌติ, จิตฺตสฺส โวทานฏฺฐํ ปฏิวิชฺฌติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ
พลานิ สโมธาเนตีติ กถํ พลานิ สโมธาเนติ? อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเฐน สทฺธาพลํ สโมธาเนติ, โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺเฐน วีริยพลํ สโมธาเนติ, ปมาเท อกมฺปิยฏฺเฐน สติพลํ สโมธาเนติ, อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺเฐน สมาธิพลํ สโมธาเนติ , อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺเฐน ปญฺญาพลํ สโมธาเนติฯ อยํ ปุคฺคโล อิมานิ พลานิ อิมสฺมิํ อารมฺมเณ สโมธาเนติ ฯ เตน วุจฺจติ – พลานิ สโมธาเนตีติฯ โคจรญฺจ ปชานาตีติ…เป.… เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ
โพชฺฌงฺเค สโมธาเนตีติ กถํ โพชฺฌงฺเค สโมธาเนติ? อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติสมฺโพชฺฌงฺคํ สโมธาเนติ, ปวิจยฏฺเฐน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ สโมธาเนติ, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ สโมธาเนติ, ผรณฏฺเฐน ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ สโมธาเนติ, อุปสมฏฺเฐน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ สโมธาเนติ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ สโมธาเนติ, ปฏิสงฺขานฏฺเฐน อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ สโมธาเนติฯ อยํ ปุคฺคโล อิเม โพชฺฌงฺเค อิมสฺมิํ อารมฺมเณ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘โพชฺฌงฺเค สโมธาเนตี’’ติฯ โคจรญฺจ ปชานาตีติ…เป.… เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ
มคฺคํ สโมธาเนตีติ กถํ มคฺคํ สโมธาเนติ? ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิํ สโมธาเนติ, อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺปํ สโมธาเนติ, ปริคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวาจํ สโมธาเนติ, สมุฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมากมฺมนฺตํ สโมธาเนติ, โวทานฏฺเฐน สมฺมาอาชีวํ สโมธาเนติ, ปคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวายามํ สโมธาเนติ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมาสติํ สโมธาเนติ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิํ สโมธาเนติฯ อยํ ปุคฺคโล อิมํ มคฺคํ อิมสฺมิํ อารมฺมเณ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘มคฺคํ สโมธาเนตี’’ติฯ โคจรญฺจ ปชานาตีติ…เป.… เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ
ธมฺเม สโมธาเนตีติ กถํ ธมฺเม สโมธาเนติ? อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ, อกมฺปิยฏฺเฐน พลานิ สโมธาเนติ, นิยฺยานฏฺเฐน โพชฺฌงฺเค สโมธาเนติ, เหตุฏฺเฐน มคฺคํ สโมธาเนติ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานํ สโมธาเนติ, ปทหนฏฺเฐน สมฺมปฺปธานํ สโมธาเนติ, อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทํ สโมธาเนติ ตถฏฺเฐน สจฺจํ สโมธาเนติ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมถํ สโมธาเนติ, อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนํ สโมธาเนติ, เอกรสฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ สโมธาเนติ, อนติวตฺตนฏฺเฐน ยุคนทฺธํ สโมธาเนติ, สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิํ สโมธาเนติ, อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิํ สโมธาเนติ, ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิํ สโมธาเนติ, วิมุตฺตฏฺเฐน วิโมกฺขํ สโมธาเนติ , ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชํ สโมธาเนติ, ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺติํ สโมธาเนติ, สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณํ สโมธาเนติ , ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ สโมธาเนติ, ฉนฺทํ มูลฏฺเฐน สโมธาเนติ, มนสิการํ สมุฏฺฐานฏฺเฐน สโมธาเนติ, ผสฺสํ สโมธานฏฺเฐน สโมธาเนติ, เวทนํ สโมสรณฏฺเฐน สโมธาเนติ, สมาธิํ ปมุขฏฺเฐน สโมธาเนติ, สติํ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน สโมธาเนติ, ปญฺญํ ตตุตฺตรฏฺเฐน สโมธาเนติ, วิมุตฺติํ สารฏฺเฐน สโมธาเนติ, อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน สโมธาเนติฯ อยํ ปุคฺคโล อิเม ธมฺเม อิมสฺมิํ อารมฺมเณ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเม สโมธาเนตี’’ติฯ
โคจรญฺจ ปชานาตีติ ยํ ตสฺส อารมฺมณํ, ตํ ตสฺส โคจรํฯ ยํ ตสฺส โคจรํ, ตํ ตสฺส อารมฺมณํ ปชานาตีติ ปุคฺคโลฯ ปชานนา ปญฺญาฯ สมนฺติ อารมฺมณสฺส อุปฏฺฐานํ สมํ, จิตฺตสฺส อวิกฺเขโป สมํ, จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานํ สมํ, จิตฺตสฺส โวทานํ สมํฯ อตฺโถติ อนวชฺชฏฺโฐ นิกฺกิเลสฏฺโฐ โวทานฏฺโฐ ปรมฏฺโฐฯ ปฏิวิชฺฌตีติ อารมฺมณสฺส อุปฏฺฐานฏฺฐํ ปฏิวิชฺฌติ, จิตฺตสฺส อวิกฺเขปฏฺฐํ ปฏิวิชฺฌติ, จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานฏฺฐํ ปฏิวิชฺฌติ, จิตฺตสฺส โวทานฏฺฐํ ปฏิวิชฺฌติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ
๑๖๙. กถํ รสฺสํ อสฺสสนฺโต ‘‘รสฺสํ อสฺสสามี’’ติ ปชานาติ, รสฺสํ ปสฺสสนฺโต ‘‘รสฺสํ ปสฺสสามี’’ติ ปชานาติ? รสฺสํ อสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสติ, รสฺสํ ปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต ปสฺสสติ, รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิฯ รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ ฉนฺโท อุปฺปชฺชติฯ ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ อสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสติฯ ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ ปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต ปสฺสสติฯ ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิฯ ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติฯ ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ อสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสติ, ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ ปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต ปสฺสสติ, ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิฯ ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ รสฺสา อสฺสาสปสฺสาสา จิตฺตํ วิวตฺตติ, อุเปกฺขา สณฺฐาติฯ อิเมหิ นวหากาเรหิ รสฺสา อสฺสาสปสฺสาสา กาโย อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ กาโย อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ กายํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ
อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ กายํ อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ ตํ กายํ อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ…เป.… รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ…เป.… เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ
๑๗๐. กถํ ‘‘สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กาโยติ ทฺเว กายา – นามกาโย จ รูปกาโย จฯ กตโม นามกาโย? เวทนา, สญฺญา, เจตนา, ผสฺโส, มนสิกาโร, นามญฺจ นามกาโย จ, เย จ วุจฺจนฺติ จิตฺตสงฺขารา – อยํ นามกาโยฯ กตโม รูปกาโย? จตฺตาโร จ มหาภูตา, จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ, อสฺสาโส จ ปสฺสาโส จ, นิมิตฺตญฺจ อุปนิพนฺธนา, เย จ วุจฺจนฺติ กายสงฺขารา – อยํ รูปกาโยฯ
กถํ เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติฯ รสฺสํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติฯ รสฺสํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติฯ
อาวชฺชโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, ปชานโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, ปสฺสโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, ปจฺจเวกฺขโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, จิตฺตํ อธิฏฺฐหโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, สทฺธาย อธิมุจฺจโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, วีริยํ ปคฺคณฺหโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, สติํ อุปฏฺฐาปยโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, จิตฺตํ สมาทหโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, ปญฺญาย ปชานโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, ปหาตพฺพํ ปชหโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, ภาเวตพฺพํ ภาวยโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติฯ เอวํ เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติฯ สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสา กาโย อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ กาโย อุปฏฺฐานํ, โน สติฯ สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ กายํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ
อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ กายํ อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ ตํ กายํ อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ
สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสานํ อสฺสาสปสฺสาสา (สฺยา.) สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ, อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ, ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิฯ โย ตตฺถ สํวรฏฺโฐ, อยํ อธิสีลสิกฺขาฯ โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโฐ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขาฯ โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโฐ, อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขติ, ชานนฺโต สิกฺขติ, ปสฺสนฺโต สิกฺขติ, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺขติ, จิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺโต สิกฺขติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺขติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺขติ, สติํ อุปฏฺฐเปนฺโต สิกฺขติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺขติ, ปญฺญาย ปชานนฺโต สิกฺขติ, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺขติ, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺขติ, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺขติ, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขติฯ
สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ…เป.… สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ…เป.… เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ
๑๗๑. กถํ ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตโม กายสงฺขาโร? ทีฆํ อสฺสาสา กายิกาฯ เอเต ธมฺมา กายปฏิพทฺธา กายสงฺขาราฯ เต กายสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติฯ ทีฆํ ปสฺสาสา กายิกาฯ เอเต ธมฺมา กายปฏิพทฺธา กายสงฺขาราฯ เต กายสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติฯ รสฺสํ อสฺสาสา รสฺสํ ปสฺสาสาฯ สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสา สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสาสา กายิกาฯ เอเต ธมฺมา กายปฏิพทฺธา กายสงฺขาราฯ เต กายสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติฯ
ยถารูเปหิ กายสงฺขาเรหิ ยา กายสฺส อานมนา วินมนา สนฺนมนา ปณมนา อิญฺชนา ผนฺทนา จลนา ปกมฺปนา – ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ, ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติฯ ยถารูเปหิ กายสงฺขาเรหิ ยา กายสฺส น อานมนา น วินมนา น สนฺนมนา น ปณมนา อนิญฺชนา อผนฺทนา อจลนา อกมฺปนา สนฺตํ สุขุมํ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ, ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติฯ
อิติ กิร ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ เอวํ สนฺเต วาตูปลทฺธิยา จ ปภาวนา น โหติ, อสฺสาสปสฺสาสานญฺจ ปภาวนา น โหติ, อานาปานสฺสติยา จ ปภาวนา น โหติ, อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา น โหติ; น จ นํ ตํ สมาปตฺติํ ปณฺฑิตา สมาปชฺชนฺติปิ วุฏฺฐหนฺติปิฯ
อิติ กิร ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ เอวํ สนฺเต วาตูปลทฺธิยา จ ปภาวนา โหติ, อสฺสาสปสฺสาสานญฺจ ปภาวนา โหติ, อานาปานสฺสติยา จ ปภาวนา โหติฯ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา โหติ; ตญฺจ นํ สมาปตฺติํ ปณฺฑิตา สมาปชฺชนฺติปิ วุฏฺฐหนฺติปิฯ ยถา กถํ วิย? เสยฺยถาปิ กํเส อาโกฏิเต ปฐมํ โอฬาริกา สทฺทา ปวตฺตนฺติฯ โอฬาริกานํ สทฺทานํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตตฺตา สุมนสิกตตฺตา สูปธาริตตฺตา นิรุทฺเธปิ โอฬาริเก สทฺเท, อถ ปจฺฉา สุขุมกา สทฺทา ปวตฺตนฺติฯ สุขุมกานํ สทฺทานํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตตฺตา สุมนสิกตตฺตา สูปธาริตตฺตา นิรุทฺเธปิ สุขุมเก สทฺเท, อถ ปจฺฉา สุขุมสทฺทนิมิตฺตารมฺมณตาปิ จิตฺตํ ปวตฺตติฯ เอวเมวํ ปฐมํ โอฬาริกา อสฺสาสปสฺสาสา ปวตฺตนฺติ; โอฬาริกานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตตฺตา สุมนสิกตตฺตา สูปธาริตตฺตา นิรุทฺเธปิ โอฬาริเก อสฺสาสปสฺสาเส, อถ ปจฺฉา สุขุมกา อสฺสาสปสฺสาสา ปวตฺตนฺติฯ สุขุมกานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตตฺตา สุมนสิกตตฺตา สูปธาริตตฺตา นิรุทฺเธปิ สุขุมเก อสฺสาสปสฺสาเส, อถ ปจฺฉา สุขุมกอสฺสาสปสฺสาสานํ นิมิตฺตารมฺมณตาปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติฯ
เอวํ สนฺเต วาตูปลทฺธิยา จ ปภาวนา โหติ, อสฺสาสปสฺสาสานญฺจ ปภาวนา โหติ, อานาปานสฺสติยา จ ปภาวนา โหติ, อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา โหติ; ตญฺจ นํ สมาปตฺติํ ปณฺฑิตา สมาปชฺชนฺติปิ วุฏฺฐหนฺติปิฯ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสา กาโย อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ กาโย อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ กายํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ
อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ กายํ อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ ตํ กายํ อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ, อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ, อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ, ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิฯ โย ตตฺถ สํวรฏฺโฐ, อยํ อธิสีลสิกฺขา; โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโฐ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา; โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโฐ อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขติ…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขติ, ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ…เป.… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ…เป.… เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ
อฏฺฐ อนุปสฺสนาญาณานิ, อฏฺฐ จ อุปฏฺฐานานุสฺสติโย , จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ กาเย กายานุปสฺสนายฯ
ภาณวาโรฯ
ทุติยจตุกฺกนิทฺเทโส
๑๗๒. กถํ ‘‘ปีติปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ ‘‘ปีติปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตมา ปีติ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ ปีติ ปาโมชฺชํฯ ยา ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตาฯ จิตฺตสฺส ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ ปีติ ปาโมชฺชํ…เป.… รสฺสํ อสฺสาสวเสน, รสฺสํ ปสฺสาสวเสน, สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน, สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน, ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสวเสน, ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ ปีติ ปาโมชฺชํฯ ยา ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ ปีติฯ
กถํ สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติ? ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติฯ รสฺสํ อสฺสาสวเสน…เป.… รสฺสํ ปสฺสาสวเสน… สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติฯ อาวชฺชโต สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติ, ชานโต…เป.… ปสฺสโต… ปจฺจเวกฺขโต… จิตฺตํ อธิฏฺฐหโต… สทฺธาย อธิมุจฺจโต… วีริยํ ปคฺคณฺหโต… สติํ อุปฏฺฐาปยโต… จิตฺตํ สมาทหโต… ปญฺญาย ปชานโต… อภิญฺเญยฺยํ อภิชานโต… ปริญฺเญยฺยํ ปริชานโต… ปหาตพฺพํ ปชหโต… ภาเวตพฺพํ ภาวยโต… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโต สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติฯ เอวํ สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติฯ
ปีติปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน เวทนา อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ เวทนา อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ
อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ ปีติปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… ปีติปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ
๑๗๓. กถํ ‘‘สุขปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘สุขปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? สุขนฺติ ทฺเว สุขานิ – กายิกญฺจ สุขํ, เจตสิกญฺจ สุขํฯ กตมํ กายิกํ สุขํ? ยํ กายิกํ สาตํ กายิกํ สุขํ, กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ, กายสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ กายิกํ สุขํฯ กตมํ เจตสิกํ สุขํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ, เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ, เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ เจตสิกํ สุขํฯ
กถํ เต สุขา ปฏิวิทิตา โหนฺติ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน เต สุขา ปฏิวิทิตา โหนฺติฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน เต สุขา ปฏิวิทิตา โหนฺติ…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโต เต สุขา ปฏิวิทิตา โหนฺติฯ เอวํ เต สุขา ปฏิวิทิตา โหนฺติฯ สุขปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน เวทนา อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ เวทนา อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ
อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติฯ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ สุขปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… สุขปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ
๑๗๔. กถํ ‘‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตโม จิตฺตสงฺขาโร? ทีฆํ อสฺสาสวเสน สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขาราฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา…เป.… สุขปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… สุขปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา – อยํ จิตฺตสงฺขาโรฯ
กถํ เต จิตฺตสงฺขารา ปฏิวิทิตา โหนฺติ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน เต จิตฺตสงฺขารา ปฏิวิทิตา โหนฺติฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน เต จิตฺตสงฺขารา ปฏิวิทิตา โหนฺติ…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโต เต จิตฺตสงฺขารา ปฏิวิทิตา โหนฺติฯ เอวํ เต จิตฺตสงฺขารา ปฏิวิทิตา โหนฺติฯ จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน เวทนา อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํ เวทนา อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เต ญาเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ
อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ
๑๗๕. กถํ ‘‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตโม จิตฺตสงฺขาโร? ทีฆํ อสฺสาสวเสน สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขาราฯ เต จิตฺตสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขาราฯ เต จิตฺตสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติฯ จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขาราฯ เต จิตฺตสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติฯ ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน เวทนา อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ เวทนา อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ
อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ
อฏฺฐ อนุปสฺสนาญาณานิ อฏฺฐ จ อุปฏฺฐานานุสฺสติโย จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนายฯ
ตติยจตุกฺกนิทฺเทโส
๑๗๖. กถํ ‘‘จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘จิตฺตปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตมํ ตํ จิตฺตํ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน วิญฺญาณํ จิตฺตํฯ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน …เป.… ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสาสวเสน วิญฺญาณํ จิตฺตํฯ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มานยตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุ – อิทํ จิตฺตํฯ
กถํ ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติ…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโต ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติฯ เอวํ ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติฯ จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน วิญฺญาณํ จิตฺตํ อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ จิตฺตํ อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ
อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ
๑๗๗. กถํ ‘‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ, ‘‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตโม จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโท? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโทฯ ยา จิตฺตสฺส อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตาฯ จิตฺตสฺส ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโทฯ ยา จิตฺตสฺส อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส…เป.… จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… จิตฺตปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโทฯ ยา จิตฺตสฺส อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโทฯ อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน วิญฺญาณํ จิตฺตํ อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ จิตฺตํ อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ
อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสตีติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ
๑๗๘. กถํ ‘‘สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘สมาทหํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตโม สมาธิ กตมญฺจ สมาธินฺทิยํ (สฺยา.)? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, ยา จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ อวฏฺฐิติ อธิฏฺฏิติ (สฺยา.) อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา อวิสาหตมานสตา (สฺยา. ก.) สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ…เป.… สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสาสวเสน…เป.… สมาทหํ จิตฺตํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิฯ ยา จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ อวฏฺฐิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ – อยํ สมาธิฯ สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน วิญฺญาณํ จิตฺตํ อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ จิตฺตํ อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ
อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ
๑๗๙. กถํ ‘‘วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? ‘‘ราคโต วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ราคโต วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ ‘‘โทสโต วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘โทสโต วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ ‘‘โมหโต วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ…เป.… มานโต วิโมจยํ จิตฺตํ… ทิฏฺฐิยา วิโมจยํ จิตฺตํ… วิจิกิจฺฉาย วิโมจยํ จิตฺตํ… ถินโต วิโมจยํ จิตฺตํ… อุทฺธจฺจโต วิโมจยํ จิตฺตํ… อหิริกโต วิโมจยํ จิตฺตํ… ‘‘อโนตฺตปฺปโต วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘อโนตฺตปฺปโต วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน วิญฺญาณํ จิตฺตํ อุปฏฺฐานํ สติ…เป.…ฯ
อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต …เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ
อฏฺฐ อนุปสฺสนาญาณานิ อฏฺฐ จ อุปฏฺฐานานุสฺสติโย จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนายฯ
จตุตฺถจตุกฺกนิทฺเทโส
๑๘๐. กถํ ‘‘อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? อนิจฺจนฺติ กิํ อนิจฺจํ? ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจาฯ เกนฏฺเฐน อนิจฺจา? อุปฺปาทวยฏฺเฐน อนิจฺจาฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต ปญฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต ปญฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺญาส ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ
‘‘รูเป อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘รูเป อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ ‘‘เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน ธมฺมา อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ ธมฺมา อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน เต ธมฺเม อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ
อนุปสฺสตีติ กถํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ
กถํ ‘‘วิราคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘วิราคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? รูเป อาทีนวํ ทิสฺวา รูปวิราเค ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ ‘‘รูเป วิราคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘รูเป วิราคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อาทีนวํ ทิสฺวา ชรามรณวิราเค ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ ‘‘ชรามรเณ วิราคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ชรามรเณ วิราคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ วิราคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน ธมฺมา อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ ธมฺมา อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน เต ธมฺเม อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ
อนุปสฺสตีติ กถํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ วิราคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… วิราคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ
กถํ ‘‘นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? รูเป อาทีนวํ ทิสฺวา รูปนิโรเธ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ ‘‘รูเป นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘รูเป นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อาทีนวํ ทิสฺวา ชรามรณนิโรเธ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ ‘‘ชรามรเณ นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ชรามรเณ นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ
๑๘๑. กติหากาเรหิ อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ? กติหากาเรหิ อวิชฺชา นิรุชฺฌติ? ปญฺจหากาเรหิ อวิชฺชาย อาทีนโว โหติฯ อฏฺฐหากาเรหิ อวิชฺชา นิรุชฺฌติฯ
กตเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ? อนิจฺจฏฺเฐน อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ, ทุกฺขฏฺเฐน อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ, อนตฺตฏฺเฐน อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ, สนฺตาปฏฺเฐน อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ, วิปริณามฏฺเฐน อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ – อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อวิชฺชาย อาทีนโว โหติฯ
กตเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ อวิชฺชา นิรุชฺฌติ? นิทานนิโรเธน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, สมุทยนิโรเธน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, ชาตินิโรเธน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, ปภวนิโรเธน อาหารนิโรเธน (สฺยา.) อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, เหตุนิโรเธน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, ปจฺจยนิโรเธน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, ญาณุปฺปาเทน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, นิโรธุปฏฺฐาเนน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ – อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ อวิชฺชา นิรุชฺฌติฯ อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อวิชฺชาย อาทีนวํ ทิสฺวา – อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ อวิชฺชานิโรเธ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ ‘‘อวิชฺชาย นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘อวิชฺชาย นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ
กติหากาเรหิ สงฺขาเรสุ อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติ…เป.… กติหากาเรหิ วิญฺญาเณ อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ วิญฺญาณํ นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ นามรูเป อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ นามรูปํ นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ สฬายตเน อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ สฬายตนํ นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ ผสฺเส อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ ผสฺโส นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ เวทนาย อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ เวทนา นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ ตณฺหาย อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ ตณฺหา นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ อุปาทาเน อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ อุปาทานํ นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ ภเว อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ ภโว นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ ชาติยา อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ ชาติ นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ ชรามรเณ อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ ชรามรณํ นิรุชฺฌติ? ปญฺจหากาเรหิ ชรามรเณ อาทีนโว โหติ, อฏฺฐหากาเรหิ ชรามรณํ นิรุชฺฌติฯ
กตเมหิ ปญฺจหากาเรหิ ชรามรเณ อาทีนโว โหติ? อนิจฺจฏฺเฐน ชรามรเณ อาทีนโว โหติ, ทุกฺขฏฺเฐน…เป.… อนตฺตฏฺเฐน…เป.… สนฺตาปฏฺเฐน…เป.… วิปริณามฏฺเฐน ชรามรเณ อาทีนโว โหติ – อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ ชรามรเณ อาทีนโว โหติฯ
กตเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ ชรามรณํ นิรุชฺฌติ? นิทานนิโรเธน ชรามรณํ นิรุชฺฌติ, สมุทยนิโรเธน…เป.… ชาตินิโรเธน…เป.… ปภวนิโรเธน ภวนิโรเธน (สฺยา.) … เหตุนิโรเธน… ปจฺจยนิโรเธน… ญาณุปฺปาเทน…เป.… นิโรธุปฏฺฐาเนน ชรามรณํ นิรุชฺฌติ – อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ ชรามรณํ นิรุชฺฌติฯ อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ ชรามรเณ อาทีนวํ ทิสฺวา อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ ชรามรณนิโรเธ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ ‘‘ชรามรเณ นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ชรามรเณ นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ นิโรธานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน ธมฺมา อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ ธมฺมา อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน เต ธมฺเม อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ
อนุปสฺสตีติ กถํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ นิโรธานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… นิโรธานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ
๑๘๒. กถํ ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? ปฏินิสฺสคฺคาติ ทฺเว ปฏินิสฺสคฺคา – ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค จ ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค จฯ รูปํ ปริจฺจชตีติ – ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโคฯ รูปนิโรเธ นิพฺพาเน จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโคฯ ‘‘รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ เวทนํ…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ ปริจฺจชตีติ – ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโคฯ ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโคฯ ‘‘ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน ธมฺมา อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ ธมฺมา อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน เต ธมฺเม อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ
อนุปสฺสตีติ กถํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต…เป.… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ…เป.… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ เอวํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนาฯ ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ, อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ, ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิฯ โย ตตฺถ สํวรฏฺโฐ, อยํ อธิสีลสิกฺขา; โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโฐ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา; โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโฐ, อยํ อธิปญฺญาสิกฺขา – อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขติ ชานนฺโต สิกฺขติ…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขติฯ
ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺฐหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ …เป.… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ โคจรญฺจ ปชานาติ สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌติ; พลานิ สโมธาเนติ… โพชฺฌงฺเค สโมธาเนติ… มคฺคํ สโมธาเนติ… ธมฺเม สโมธาเนติ โคจรญฺจ ปชานาติ สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌติฯ
อินฺทฺริยานิ สโมธาเนตีติ กถํ อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ? อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ สโมธาเนติ…เป.… เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ
อฏฺฐ อนุปสฺสเน ญาณานิ อฏฺฐ จ อุปฏฺฐานานุสฺสติโย จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนายฯ อิมานิ พาตฺติํส สโตการิสฺส ญาณานิฯ
สโตการิญาณนิทฺเทโส ปญฺจโมฯ
๖. ญาณราสิฉกฺกนิทฺเทโส
๑๘๓. กตมานิ จตุวีสติ สมาธิวเสน ญาณานิ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ…เป.… วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิฯ อิมานิ จตุวีสติ สมาธิวเสน ญาณานิฯ
กตมานิ ทฺเวสตฺตติ วิปสฺสนาวเสน ญาณานิ? ทีฆํ อสฺสาสํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, ทีฆํ ปสฺสาสํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา…เป.… วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสาสํ, วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสาสํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนาฯ อิมานิ ทฺเวสตฺตติ วิปสฺสนาวเสน ญาณานิฯ
กตมานิ อฏฺฐ นิพฺพิทาญาณานิ? อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสํ ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสตีติ – นิพฺพิทาญาณํ, อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสาสํ ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสตีติ – นิพฺพิทาญาณํ…เป.… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสํ ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสตีติ – นิพฺพิทาญาณํ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสํ ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสตีติ – นิพฺพิทาญาณํฯ อิมานิ อฏฺฐ นิพฺพิทาญาณานิฯ
กตมานิ อฏฺฐ นิพฺพิทานุโลเม ญาณานิ? อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสํ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา นิพฺพิทานุโลเม ญาณํ, อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสาสํ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา นิพฺพิทานุโลเม ญาณํ…เป.… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสํ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา นิพฺพิทานุโลเม ญาณํ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสํ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา นิพฺพิทานุโลเม ญาณํ – อิมานิ อฏฺฐ นิพฺพิทานุโลเม ญาณานิฯ
กตมานิ อฏฺฐ นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณานิ? อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสํ ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺฐนา ปญฺญา นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณํ, อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสาสํ ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺฐนา ปญฺญา นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณํ…เป.… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสํ ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺฐนา ปญฺญา นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณํ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสํ ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺฐนา ปญฺญา นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณํ – อิมานิ อฏฺฐ นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณานิฯ
กตมานิ เอกวีสติ วิมุตฺติสุเข ญาณานิ? โสตาปตฺติมคฺเคน สกฺกายทิฏฺฐิยา ปหีนตฺตา สมุจฺฉินฺนตฺตา อุปฺปชฺชติ วิมุตฺติสุเข ญาณํ, วิจิกิจฺฉาย ปหีนตฺตา สมุจฺฉินฺนตฺตา อุปฺปชฺชติ วิมุตฺติสุเข ญาณํ, สีลพฺพตปรามาสสฺส…เป.… ทิฏฺฐานุสยสฺส, วิจิกิจฺฉานุสยสฺส ปหีนตฺตา สมุจฺฉินฺนตฺตา อุปฺปชฺชติ วิมุตฺติสุเข ญาณํ, สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริกสฺส, กามราคสญฺโญชนสฺส…เป.… ปฏิฆสญฺโญชนสฺส, โอฬาริกสฺส กามราคานุสยสฺส, ปฏิฆานุสยสฺส ปหีนตฺตา สมุจฺฉินฺนตฺตา อุปฺปชฺชติ วิมุตฺติสุเข ญาณํ, อนาคามิมคฺเคน อนุสหคตสฺส กามราคสญฺโญชนสฺส…เป.… ปฏิฆสญฺโญชนสฺส, อนุสหคตสฺส กามราคานุสยสฺส, ปฏิฆานุสยสฺส ปหีนตฺตา สมุจฺฉินฺนตฺตา อุปฺปชฺชติ วิมุตฺติสุเข ญาณํ, อรหตฺตมคฺเคน, รูปราคสฺส…เป.… อรูปราคสฺส, มานสฺส, อุทฺธจฺจสฺส, อวิชฺชาย, มานานุสยสฺส, ภวราคานุสยสฺส, อวิชฺชานุสยสฺส ปหีนตฺตา สมุจฺฉินฺนตฺตา อุปฺปชฺชติ วิมุตฺติสุเข ญาณํฯ อิมานิ เอกวีสติ วิมุตฺติสุเข ญาณานิฯ โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติสมาธิํ ภาวยโต สมธิกานิ อิมานิ ทฺเว ญาณสตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ
ญาณราสิฉกฺกนิทฺเทโส ฉฏฺโฐฯ
อานาปานสฺสติกถา อานาปานกถา (สฺยา. ก.) นิฏฺฐิตาฯ
๔. อินฺทฺริยกถา
๑. ปฐมสุตฺตนฺตนิทฺเทโส
๑๘๔. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติฯ ‘‘ภทนฺเต’’ติ ‘‘ภทฺทนฺเต’’ติ (ก.) เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –
‘‘ปญฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิฯ กตมานิ ปญฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปญฺญินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจินฺทฺริยานิ’’ สํ. นิ. ๕.๔๗๑ฯ
๑๘๕. อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ กติหากาเรหิ วิสุชฺฌนฺติ? อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ปนฺนรสหิ อากาเรหิ วิสุชฺฌนฺติฯ อสฺสทฺเธ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, สทฺเธ ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, ปสาทนีเย สุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขโต – อิเมหิ ตีหากาเรหิ สทฺธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ กุสีเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, อารทฺธวีริเย ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, สมฺมปฺปธาเน ปจฺจเวกฺขโต – อิเมหิ ตีหากาเรหิ วีริยินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ มุฏฺฐสฺสตี ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, อุปฏฺฐิตสฺสตี ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, สติปฏฺฐาเน ปจฺจเวกฺขโต – อิเมหิ ตีหากาเรหิ สตินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ อสมาหิเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, สมาหิเต ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, ฌานวิโมกฺเข ปจฺจเวกฺขโต – อิเมหิ ตีหากาเรหิ สมาธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ ทุปฺปญฺเญ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, ปญฺญวนฺเต ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, คมฺภีรญาณจริยํ ปจฺจเวกฺขโต – อิเมหิ ตีหากาเรหิ ปญฺญินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ อิติ อิเม ปญฺจ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต , ปญฺจ ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, ปญฺจ สุตฺตนฺตกฺขนฺเธ ปจฺจเวกฺขโต – อิเมหิ ปนฺนรสหิ อากาเรหิ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ วิสุชฺฌนฺติฯ
กติหากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ, กติหากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนา โหติ? ทสหากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ, ทสหากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนา โหติฯ อสฺสทฺธิยํ ปชหนฺโต สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ, สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวนฺโต อสฺสทฺธิยํ ปชหติ; โกสชฺชํ ปชหนฺโต วีริยินฺทฺริยํ ภาเวติ, วีริยินฺทฺริยํ ภาเวนฺโต โกสชฺชํ ปชหติ; ปมาทํ ปชหนฺโต สตินฺทฺริยํ ภาเวติ, สตินฺทฺริยํ ภาเวนฺโต ปมาทํ ปชหติ; อุทฺธจฺจํ ปชหนฺโต สมาธินฺทฺริยํ ภาเวติ, สมาธินฺทฺริยํ ภาเวนฺโต อุทฺธจฺจํ ปชหติ; อวิชฺชํ ปชหนฺโต ปญฺญินฺทฺริยํ ภาเวติ, ปญฺญินฺทฺริยํ ภาเวนฺโต อวิชฺชํ ปชหติฯ อิเมหิ ทสหากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ, อิเมหิ ทสหากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนา โหติฯ
กติหากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ? ทสหากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิฯ อสฺสทฺธิยสฺส ปหีนตฺตา สุปฺปหีนตฺตา สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ โหติ สุภาวิตํ; สทฺธินฺทฺริยสฺส ภาวิตตฺตา สุภาวิตตฺตา อสฺสทฺธิยํ ปหีนํ โหติ สุปฺปหีนํฯ โกสชฺชสฺส ปหีนตฺตา สุปฺปหีนตฺตา วีริยินฺทฺริยํ ภาวิตํ โหติ สุภาวิตํ; วีริยินฺทฺริยสฺส ภาวิตตฺตา สุภาวิตตฺตา โกสชฺชํ ปหีนํ โหติ สุปฺปหีนํฯ ปมาทสฺส ปหีนตฺตา สุปฺปหีนตฺตา สตินฺทฺริยํ ภาวิตํ โหติ สุภาวิตํ; สตินฺทฺริยสฺส ภาวิตตฺตา สุภาวิตตฺตา ปมาโท ปหีโน โหติ สุปฺปหีโนฯ อุทฺธจฺจสฺส ปหีนตฺตา สุปฺปหีนตฺตา สมาธินฺทฺริยํ ภาวิตํ โหติ สุภาวิตํ; สมาธินฺทฺริยสฺส ภาวิตตฺตา สุภาวิตตฺตา อุทฺธจฺจํ ปหีนํ โหติ สุปฺปหีนํฯ อวิชฺชาย ปหีนตฺตา ปญฺญินฺทฺริยํ ภาวิตํ โหติ สุภาวิตํ; ปญฺญินฺทฺริยสฺส ภาวิตตฺตา สุภาวิตตฺตา อวิชฺชา ปหีนา โหติ สุปฺปหีนาฯ อิเมหิ ทสหากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิฯ
๑๘๖. กติหากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ, กติหากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ? จตูหากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ จตูหากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จฯ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ; โสตาปตฺติผลกฺขเณ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จฯ สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ; สกทาคามิผลกฺขเณ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จฯ อนาคามิมคฺคกฺขเณ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ; อนาคามิผลกฺขเณ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จฯ อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ; อรหตฺตผลกฺขเณ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จฯ อิติ จตสฺโส มคฺควิสุทฺธิโย, จตสฺโส ผลวิสุทฺธิโย, จตสฺโส สมุจฺเฉทวิสุทฺธิโย, จตสฺโส ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิสุทฺธิโยฯ อิเมหิ จตูหากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ; อิเมหิ จตูหากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จฯ
กตินํ ปุคฺคลานํ อินฺทฺริยภาวนา; กติ ปุคฺคลา ภาวิตินฺทฺริยา? อฏฺฐนฺนํ ปุคฺคลานํ อินฺทฺริยภาวนา; ตโย ปุคฺคลา ภาวิตินฺทฺริยาฯ กตเมสํ อฏฺฐนฺนํ ปุคฺคลานํ อินฺทฺริยภาวนา? สตฺตนฺนญฺจ เสกฺขานํ, ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จ – อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ ปุคฺคลานํ อินฺทฺริยภาวนาฯ กตเม ตโย ปุคฺคลา ภาวิตินฺทฺริยา? สวเนน พุทฺโธ ตถาคตสฺส สาวโก ขีณาสโว ภาวิตินฺทฺริโย, สยํ ภูตฏฺเฐน ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ภาวิตินฺทฺริโย, อปฺปเมยฺยฏฺเฐน ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภาวิตินฺทฺริโย – อิเม ตโย ปุคฺคลา ภาวิตินฺทฺริยาฯ อิติ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ ปุคฺคลานํ อินฺทฺริยภาวนา; อิเม ตโย ปุคฺคลา ภาวิตินฺทฺริยาฯ
สุตฺตนฺตนิทฺเทโส ปฐโมฯ
๒. ทุติยสุตฺตนฺตนิทฺเทโส
๑๘๗. สาวตฺถินิทานํฯ ‘‘ปญฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิฯ กตมานิ ปญฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ , ปญฺญินฺทฺริยํฯ เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว (ก.) สํ. นิ. ๕.๔๗๖ วา สมณสมฺมตา, พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา; น จ ปเนเต อายสฺมนฺตา อายสฺมนฺโต สํ. นิ. ๕.๔๗๖ สามญฺญตฺถํ วา พฺรหฺมญฺญตฺถํ วา ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติฯ เย จ โข เกจิ เย เกจิ โข (สฺยา.), เย หิ เกจิ โข (ก.) สํ. นิ. ๕.๔๗๖ ปสฺสิตพฺพา ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา, พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา; เต จ ปนายสฺมนฺตา สามญฺญตฺถญฺจ พฺรหฺมญฺญตฺถญฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติฯ
๑๘๘. กติหากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทโย โหติ; กติหากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยํ ปชานาติ? กติหากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อตฺถงฺคโม โหติ; กติหากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อตฺถงฺคมํ ปชานาติ? กติหากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาโท โหติ, กติหากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาทํ ปชานาติ? กติหากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทีนโว โหติ; กติหากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทีนวํ ปชานาติ? กติหากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิสฺสรณํ โหติ; กติหากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิสฺสรณํ ปชานาติ?
จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทโย โหติ; จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยํ ปชานาติฯ จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อตฺถงฺคโม โหติ; จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อตฺถงฺคมํ ปชานาติฯ ปญฺจวีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาโท โหติ; ปญฺจวีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาทํ ปชานาติฯ ปญฺจวีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทีนโว โหติ; ปญฺจวีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทีนวํ ปชานาติฯ อสีติสตํ อากาเรหิ อสีติสตากาเรหิ (สฺยา.) ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิสฺสรณํ โหติ; อสีติสตํ อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิสฺสรณํ ปชานาติฯ
กตเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทโย โหติ; กตเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยํ ปชานาติ? อธิโมกฺขตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อธิโมกฺขวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อธิโมกฺขวเสน มนสิการสฺส สมุทโย สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺฐานํ สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ; ปคฺคหตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ปคฺคหวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ปคฺคหวเสน มนสิการสฺส สมุทโย วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺฐานํ วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ; อุปฏฺฐานตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย สตินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อุปฏฺฐานวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย สตินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อุปฏฺฐานวเสน มนสิการสฺส สมุทโย สตินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, สตินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺฐานํ สตินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ; อวิกฺเขปตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย สมาธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อวิกฺเขปวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย สมาธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อวิกฺเขปวเสน มนสิการสฺส สมุทโย สมาธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺฐานํ สมาธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ; ทสฺสนตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย ปญฺญินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ทสฺสนวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย ปญฺญินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ทสฺสนวเสน มนสิการสฺส สมุทโย ปญฺญินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺฐานํ ปญฺญินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติฯ อธิโมกฺขตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ปคฺคหตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อุปฏฺฐานตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย สตินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อวิกฺเขปตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย สมาธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ทสฺสนตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย ปญฺญินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติฯ อธิโมกฺขวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ปคฺคหวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อุปฏฺฐานวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย สตินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อวิกฺเขปวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย สมาธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ทสฺสนวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย ปญฺญินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติฯ อธิโมกฺขวเสน มนสิการสฺส สมุทโย สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ปคฺคหวเสน มนสิการสฺส สมุทโย วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อุปฏฺฐานวเสน มนสิการสฺส สมุทโย สตินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อวิกฺเขปวเสน มนสิการสฺส สมุทโย สมาธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ทสฺสนวเสน มนสิการสฺส สมุทโย ปญฺญินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺฐานํ สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺฐานํ วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, สตินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺฐานํ สตินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺฐานํ สมาธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ , ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺฐานํ ปญฺญินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติฯ
อิเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทโย โหติ, อิเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยํ ปชานาติฯ
กตเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อตฺถงฺคโม โหติ; กตเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อตฺถงฺคมํ ปชานาติ? อธิโมกฺขตฺถาย อาวชฺชนาย อตฺถงฺคโม สทฺธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อธิโมกฺขวเสน ฉนฺทสฺส อตฺถงฺคโม สทฺธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อธิโมกฺขวเสน มนสิการสฺส อตฺถงฺคโม สทฺธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตอนุปฏฺฐานํ เอกตฺตํ อนุปฏฺฐานํ (สฺยา.) สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน อตฺถงฺคโม โหติ; ปคฺคหตฺถาย อาวชฺชนาย อตฺถงฺคโม วีริยินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, ปคฺคหวเสน ฉนฺทสฺส อตฺถงฺคโม วีริยินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, ปคฺคหวเสน มนสิการสฺส อตฺถงฺคโม วีริยินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตอนุปฏฺฐานํ วีริยินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ; อุปฏฺฐานตฺถาย อาวชฺชนาย อตฺถงฺคโม สตินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อุปฏฺฐานวเสน ฉนฺทสฺส อตฺถงฺคโม สตินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อุปฏฺฐานวเสน มนสิการสฺส อตฺถงฺคโม สตินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, สตินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตอนุปฏฺฐานํ สตินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ; อวิกฺเขปตฺถาย อาวชฺชนาย อตฺถงฺคโม สมาธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อวิกฺเขปวเสน ฉนฺทสฺส อตฺถงฺคโม สมาธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อวิกฺเขปวเสน มนสิการสฺส อตฺถงฺคโม สมาธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตอนุปฏฺฐานํ สมาธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ; ทสฺสนตฺถาย อาวชฺชนาย อตฺถงฺคโม ปญฺญินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, ทสฺสนวเสน ฉนฺทสฺส อตฺถงฺคโม ปญฺญินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, ทสฺสนวเสน มนสิการสฺส อตฺถงฺคโม ปญฺญินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตอนุปฏฺฐานํ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติฯ
อธิโมกฺขตฺถาย อาวชฺชนาย อตฺถงฺคโม สทฺธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, ปคฺคหตฺถาย อาวชฺชนาย อตฺถงฺคโม วีริยินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อุปฏฺฐานตฺถาย อาวชฺชนาย อตฺถงฺคโม สตินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อวิกฺเขปตฺถาย อาวชฺชนาย อตฺถงฺคโม สมาธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, ทสฺสนตฺถาย อาวชฺชนาย อตฺถงฺคโม ปญฺญินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติฯ อธิโมกฺขวเสน ฉนฺทสฺส อตฺถงฺคโม สทฺธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, ปคฺคหวเสน ฉนฺทสฺส อตฺถงฺคโม วีริยินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อุปฏฺฐานวเสน ฉนฺทสฺส อตฺถงฺคโม สตินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อวิกฺเขปวเสน ฉนฺทสฺส อตฺถงฺคโม สมาธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, ทสฺสนวเสน ฉนฺทสฺส อตฺถงฺคโม ปญฺญินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติฯ อธิโมกฺขวเสน มนสิการสฺส อตฺถงฺคโม สทฺธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, ปคฺคหวเสน มนสิการสฺส อตฺถงฺคโม วีริยินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อุปฏฺฐานวเสน มนสิการสฺส อตฺถงฺคโม สตินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อวิกฺเขปวเสน มนสิการสฺส อตฺถงฺคโม สมาธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, ทสฺสนวเสน มนสิการสฺส อตฺถงฺคโม ปญฺญินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตอนุปฏฺฐานํ สทฺธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตอนุปฏฺฐานํ วีริยินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, สตินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตอนุปฏฺฐานํ สตินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตอนุปฏฺฐานํ สมาธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตอนุปฏฺฐานํ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติฯ
อิเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อตฺถงฺคโม โหติ; อิเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อตฺถงฺคมํ ปชานาติฯ
ก. อสฺสาทนิทฺเทโส
๑๘๙. กตเมหิ ปญฺจวีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาโท โหติ; กตเมหิ ปญฺจวีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาทํ ปชานาติ? อสฺสทฺธิยสฺส อนุปฏฺฐานํ สทฺธินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, อสฺสทฺธิยปริฬาหสฺส อนุปฏฺฐานํ สทฺธินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, อธิโมกฺขจริยาย เวสารชฺชํ สทฺธินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, สนฺโต จ วิหาราธิคโม สทฺธินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, ยํ สทฺธินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ สทฺธินฺทฺริยสฺส อสฺสาโทฯ
โกสชฺชสฺส อนุปฏฺฐานํ วีริยินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, โกสชฺชปริฬาหสฺส อนุปฏฺฐานํ วีริยินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, ปคฺคหจริยาย เวสารชฺชํ วีริยินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, สนฺโต จ วิหาราธิคโม วีริยินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, ยํ วีริยินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ วีริยินฺทฺริยสฺส อสฺสาโทฯ
ปมาทสฺส อนุปฏฺฐานํ สตินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, ปมาทปริฬาหสฺส อนุปฏฺฐานํ สตินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, อุปฏฺฐานจริยาย เวสารชฺชํ สตินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, สนฺโต จ วิหาราธิคโม สตินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, ยํ สตินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ สตินฺทฺริยสฺส อสฺสาโทฯ
อุทฺธจฺจสฺส อนุปฏฺฐานํ สมาธินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, อุทฺธจฺจปริฬาหสฺส อนุปฏฺฐานํ สมาธินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, อวิกฺเขปจริยาย เวสารชฺชํ สมาธินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, สนฺโต จ วิหาราธิคโม สมาธินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, ยํ สมาธินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ สมาธินฺทฺริยสฺส อสฺสาโทฯ
อวิชฺชาย อนุปฏฺฐานํ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, อวิชฺชาปริฬาหสฺส อนุปฏฺฐานํ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, ทสฺสนจริยาย เวสารชฺชํ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ , สนฺโต จ วิหาราธิคโม ปญฺญินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, ยํ ปญฺญินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อสฺสาโทฯ
อิเมหิ ปญฺจวีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาโท โหติ; อิเมหิ ปญฺจวีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาทํ ปชานาติฯ
ข. อาทีนวนิทฺเทโส
๑๙๐. กตเมหิ ปญฺจวีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทีนโว โหติ; กตเมหิ ปญฺจวีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทีนวํ ปชานาติ? อสฺสทฺธิยสฺส อุปฏฺฐานํ สทฺธินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, อสฺสทฺธิยปริฬาหสฺส อุปฏฺฐานํ สทฺธินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, อนิจฺจฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, ทุกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, อนตฺตฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติฯ
โกสชฺชสฺส อุปฏฺฐานํ วีริยินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, โกสชฺชปริฬาหสฺส อุปฏฺฐานํ วีริยินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, อนิจฺจฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, ทุกฺขฏฺเฐน…เป.… อนตฺตฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติฯ
ปมาทสฺส อุปฏฺฐานํ สตินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, ปมาทปริฬาหสฺส อุปฏฺฐานํ สตินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, อนิจฺจฏฺเฐน สตินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, ทุกฺขฏฺเฐน…เป.… อนตฺตฏฺเฐน สตินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติฯ
อุทฺธจฺจสฺส อุปฏฺฐานํ สมาธินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, อุทฺธจฺจปริฬาหสฺส อุปฏฺฐานํ สมาธินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, อนิจฺจฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, ทุกฺขฏฺเฐน…เป.… อนตฺตฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติฯ
อวิชฺชาย อุปฏฺฐานํ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, อวิชฺชาปริฬาหสฺส อุปฏฺฐานํ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, อนิจฺจฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, ทุกฺขฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, อนตฺตฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติฯ
อิเมหิ ปญฺจวีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทีนโว โหติ; อิเมหิ ปญฺจวีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทีนวํ ปชานาติฯ
ค. นิสฺสรณนิทฺเทโส
๑๙๑. กตเมหิ อสีติสตํ อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิสฺสรณํ โหติ; กตเมหิ อสีติสตํ อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิสฺสรณํ ปชานาติ? อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ อสฺสทฺธิยา นิสฺสฏํ โหติ, อสฺสทฺธิยปริฬาหา นิสฺสฏํ โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ นิสฺสฏํ โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ นิสฺสฏํ โหติ, ตโต ปณีตตรสทฺธินฺทฺริยสฺส ปฏิลาภา ปุริมตรสทฺธินฺทฺริยา นิสฺสฏํ โหติ; ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ โกสชฺชา นิสฺสฏํ โหติ, โกสชฺชปริฬาหา นิสฺสฏํ โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ นิสฺสฏํ โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ นิสฺสฏํ โหติ, ตโต ปณีตตรวีริยินฺทฺริยสฺส ปฏิลาภา ปุริมตรวีริยินฺทฺริยา นิสฺสฏํ โหติ; อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ปมาทา นิสฺสฏํ โหติ, ปมาทปริฬาหา นิสฺสฏํ โหติ , ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ นิสฺสฏํ โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ นิสฺสฏํ โหติ, ตโต ปณีตตรสตินฺทฺริยสฺส ปฏิลาภา ปุริมตรสตินฺทฺริยา นิสฺสฏํ โหติ; อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ อุทฺธจฺจา นิสฺสฏํ โหติ, อุทฺธจฺจปริฬาหา นิสฺสฏํ โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ นิสฺสฏํ โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ นิสฺสฏํ โหติ, ตโต ปณีตตรสมาธินฺทฺริยสฺส ปฏิลาภา ปุริมตรสมาธินฺทฺริยา นิสฺสฏํ โหติ; ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ อวิชฺชาย นิสฺสฏํ โหติ, อวิชฺชาปริฬาหา นิสฺสฏํ โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ นิสฺสฏํ โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ นิสฺสฏํ โหติ, ตโต ปณีตตรปญฺญินฺทฺริยสฺส ปฏิลาภา ปุริมตรปญฺญินฺทฺริยา นิสฺสฏํ โหติฯ
๑๙๒. ปุพฺพภาเค ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิ ปฐมชฺฌานวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ปฐเม ฌาเน ปญฺจหินฺทฺริเยหิ ทุติยชฺฌานวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ทุติเย ฌาเน ปญฺจหินฺทฺริเยหิ ตติยชฺฌานวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ตติเย ฌาเน ปญฺจหินฺทฺริเยหิ จตุตฺถชฺฌานวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, จตุตฺเถ ฌาเน ปญฺจหินฺทฺริเยหิ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ , อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา ปญฺจหินฺทฺริเยหิ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา ปญฺจหินฺทฺริเยหิ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา ปญฺจหินฺทฺริเยหิ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ปญฺจหินฺทฺริเยหิ อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติฯ
อนิจฺจานุปสฺสนา ปญฺจหินฺทฺริเยหิ ทุกฺขานุปสฺสนาวเส ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ทุกฺขานุปสฺสนา ปญฺจหินฺทฺริเยหิ อนตฺตานุปสฺสนาวเส ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อนตฺตานุปสฺสนา ปญฺจหินฺทฺริเยหิ นิพฺพิทานุปสฺสนาวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, นิพฺพิทานุปสฺสนาย ปญฺจหินฺทฺริเยหิ วิราคานุปสฺสนาวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, วิราคานุปสฺสนาย ปญฺจหินฺทฺริเยหิ นิโรธานุปสฺสนาวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, นิโรธานุปสฺสนาย ปญฺจหินฺทฺริเยหิ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย ปญฺจหินฺทฺริเยหิ ขยานุปสฺสนาวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ขยานุปสฺสนาย ปญฺจหินฺทฺริเยหิ วยานุปสฺสนาวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, วยานุปสฺสนาย ปญฺจหินฺทฺริเยหิ วิปริณามานุปสฺสนาวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, วิปริณามานุปสฺสนาย ปญฺจหินฺทฺริเยหิ อนิมิตฺตานุปสฺสนาวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อนิมิตฺตานุปสฺสนาย ปญฺจหินฺทฺริเยหิ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย ปญฺจหินฺทฺริเยหิ สุญฺญตานุปสฺสนาวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ สุญฺญตานุปสฺสนาย ปญฺจหินฺทฺริเยหิ อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติฯ อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย ปญฺจหินฺทฺริเยหิ ยถาภูตญาณทสฺสนวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ยถาภูตญาณทสฺสเน ปญฺจหินฺทฺริเยหิ อาทีนวานุปสฺสนาวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อาทีนวานุปสฺสนาย ปญฺจหินฺทฺริเยหิ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย ปญฺจหินฺทฺริเยหิ วิวฏฺฏนานุปสฺสนาวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติฯ วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย ปญฺจหินฺทฺริเยหิ โสตาปตฺติมคฺควเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติฯ
โสตาปตฺติมคฺเค ปญฺจหินฺทฺริเยหิ โสตาปตฺติผลสมาปตฺติวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, โสตาปตฺติผลสมาปตฺติยา ปญฺจหินฺทฺริเยหิ สกทาคามิมคฺควเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, สกทาคามิมคฺเค ปญฺจหินฺทฺริเยหิ สกทาคามิผลสมาปตฺติวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, สกทาคามิผลสมาปตฺติยา ปญฺจหินฺทฺริเยหิ อนาคามิมคฺควเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อนาคามิมคฺเค ปญฺจหินฺทฺริเยหิ อนาคามิผลสมาปตฺติวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อนาคามิผลสมาปตฺติยา ปญฺจหินฺทฺริเยหิ อรหตฺตมคฺควเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อรหตฺตมคฺเค ปญฺจหินฺทฺริเยหิ อรหตฺตผลสมาปตฺติวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติฯ
เนกฺขมฺเม ปญฺจินฺทฺริยานิ กามจฺฉนฺทโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อพฺยาปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ พฺยาปาทโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อาโลกสญฺญาย ปญฺจินฺทฺริยานิ ถินมิทฺธโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อวิกฺเขเป ปญฺจินฺทฺริยานิ อุทฺธจฺจโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ธมฺมววตฺถาเน ปญฺจินฺทฺริยานิ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ญาเณ ปญฺจินฺทฺริยานิ อวิชฺชาย นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ปาโมชฺเช ปญฺจินฺทฺริยานิ อรติยา นิสฺสฏานิ โหนฺติฯ
๑๙๓. ปฐเม ฌาเน ปญฺจินฺทฺริยานิ นีวรเณหิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ทุติเย ฌาเน ปญฺจินฺทฺริยานิ วิตกฺกวิจาเรหิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ตติเย ฌาเน ปญฺจินฺทฺริยานิ ปีติยา นิสฺสฏานิ โหนฺติ, จตุตฺเถ ฌาเน ปญฺจินฺทฺริยานิ สุขทุกฺเขหิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา ปญฺจินฺทฺริยานิ รูปสญฺญาย ปฏิฆสญฺญาย นานตฺตสญฺญาย นิสฺสฏานิ โหนฺติ, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา ปญฺจินฺทฺริยานิ อากาสานญฺจายตนสญฺญาย นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา ปญฺจินฺทฺริยานิ วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย นิสฺสฏานิ โหนฺติ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ปญฺจินฺทฺริยานิ อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย นิสฺสฏานิ โหนฺติฯ
อนิจฺจานุปสฺสนา ปญฺจินฺทฺริยานิ นิจฺจสญฺญาย นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ทุกฺขานุปสฺสนา ปญฺจินฺทฺริยานิ สุขสญฺญาย นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อนตฺตานุปสฺสนา ปญฺจินฺทฺริยานิ อตฺตสญฺญาย นิสฺสฏานิ โหนฺติ, นิพฺพิทานุปสฺสนาย ปญฺจินฺทฺริยานิ นนฺทิยา นิสฺสฏานิ โหนฺติ, วิราคานุปสฺสนาย ปญฺจินฺทฺริยานิ ราคโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ, นิโรธานุปสฺสนาย ปญฺจินฺทฺริยานิ สมุทยโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย ปญฺจินฺทฺริยานิ อาทานโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ขยานุปสฺสนาย ปญฺจินฺทฺริยานิ ฆนสญฺญาย นิสฺสฏานิ โหนฺติ , วยานุปสฺสนาย ปญฺจินฺทฺริยานิ อายูหนโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ, วิปริณามานุปสฺสนาย ปญฺจินฺทฺริยานิ ธุวสญฺญาย นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อนิมิตฺตานุปสฺสนาย ปญฺจินฺทฺริยานิ นิมิตฺตโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย ปญฺจินฺทฺริยานิ ปณิธิยา นิสฺสฏานิ โหนฺติ, สุญฺญตานุปสฺสนาย ปญฺจินฺทฺริยานิ อภินิเวสโต นิสฺสฏานิ โหนฺติฯ อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย ปญฺจินฺทฺริยานิ สาราทานาภินิเวสโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ยถาภูตญาณทสฺสเน ปญฺจินฺทฺริยานิ สมฺโมหาภินิเวสโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อาทีนวานุปสฺสนาย ปญฺจินฺทฺริยานิ อาลยาภินิเวสโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย ปญฺจินฺทฺริยานิ อปฺปฏิสงฺขาย นิสฺสฏานิ โหนฺติ, วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย ปญฺจินฺทฺริยานิ สญฺโญคาภินิเวสโต นิสฺสฏานิ โหนฺติฯ
โสตาปตฺติมคฺเค ปญฺจินฺทฺริยานิ ทิฏฺเฐกฏฺเฐหิ กิเลเสหิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, สกทาคามิมคฺเค ปญฺจินฺทฺริยานิ โอฬาริเกหิ กิเลเสหิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อนาคามิมคฺเค ปญฺจินฺทฺริยานิ อนุสหคเตหิ กิเลเสหิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อรหตฺตมคฺเค ปญฺจินฺทฺริยานิ สพฺพกิเลเสหิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, สพฺเพสญฺเญว ขีณาสวานํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ เจว โหนฺติ สุนิสฺสฏานิ จ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จฯ
อิเมหิ อสีติสตํ อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิสฺสรณํ โหติ; อิเมหิ อสีติสตํ อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิสฺสรณํ ปชานาติฯ
สุตฺตนฺตนิทฺเทโส ทุติโยฯ
ปฐมภาณวาโรฯ
๓. ตติยสุตฺตนฺตนิทฺเทโส
๑๙๔. สาวตฺถินิทานํ สํ. นิ. ๕.๔๗๘-๔๗๙ ปสฺสิตพฺพาฯ ‘‘ปญฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิฯ กตมานิ ปญฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปญฺญินฺทฺริยํฯ กตฺถ จ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ? จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ – เอตฺถ สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ กตฺถ จ, ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ? จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ – เอตฺถ วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ กตฺถ จ , ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ? จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ – เอตฺถ สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ กตฺถ จ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ? จตูสุ ฌาเนสุ – เอตฺถ สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ กตฺถ จ, ภิกฺขเว, ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ? จตูสุ อริยสจฺเจสุ – เอตฺถ ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ’’ฯ
จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน กติหากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิ? จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน กติหากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิ? จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สตินฺทฺริยสฺส วเสน กติหากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิ? จตูสุ ฌาเนสุ สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กติหากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิ? จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน กติหากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิ?
จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สตินฺทฺริยสฺส วเสน วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ จตูสุ ฌาเนสุ สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ
ก. ปเภทคณนนิทฺเทโส
๑๙๕. จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิ? สปฺปุริสสํเสเว โสตาปตฺติยงฺเค อธิโมกฺขาธิปเตยฺยฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ , ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ; สทฺธมฺมสวเน โสตาปตฺติยงฺเค… โยนิโสมนสิกาเร โสตาปตฺติยงฺเค… ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา โสตาปตฺติยงฺเค อธิโมกฺขาธิปเตยฺยฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ
จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิ? อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย สมฺมปฺปธาเน ปคฺคหาธิปเตยฺยฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย สมฺมปฺปธาเน…เป.… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย สมฺมปฺปธาเน…เป.… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สมฺมปฺปธาเน ปคฺคหาธิปเตยฺยฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ
จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สตินฺทฺริยสฺส วเสน กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิ? กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐาเน อุปฏฺฐานาธิปเตยฺยฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, สตินฺทฺริยสฺส วเสน อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐาเน…เป.… จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐาเน… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐาเน อุปฏฺฐานาธิปเตยฺยฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, สตินฺทฺริยสฺส วเสน อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สตินฺทฺริยสฺส วเสน อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ
จตูสุ ฌาเนสุ สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิ? ปฐเม ฌาเน อวิกฺเขปาธิปเตยฺยฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ ทุติเย ฌาเน…เป.… ตติเย ฌาเน… จตุตฺเถ ฌาเน อวิกฺเขปาธิปเตยฺยฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ จตูสุ ฌาเนสุ สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ
จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิ? ทุกฺเข อริยสจฺเจ ทสฺสนาธิปเตยฺยฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ ทุกฺขสมุทเย อริยสจฺเจ…เป.… ทุกฺขนิโรเธ อริยสจฺเจ… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺเจ ทสฺสนาธิปเตยฺยฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ
ข. จริยวาโร
๑๙๖. จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน กติหากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺฐพฺพา?
จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ…เป.… จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ… จตูสุ ฌาเนสุ… จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน กติหากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺฐพฺพา? จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺฐพฺพาฯ จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ…เป.… จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ… จตูสุ ฌาเนสุ… จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺฐพฺพาฯ
จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺฐพฺพา? สปฺปุริสสํเสเว โสตาปตฺติยงฺเค อธิโมกฺขาธิปเตยฺยฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพาฯ สทฺธมฺมสวเน โสตาปตฺติยงฺเค…เป.… โยนิโส มนสิกาเร โสตาปตฺติยงฺเค… ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา โสตาปตฺติยงฺเค อธิโมกฺขาธิปเตยฺยฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพาฯ จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺฐพฺพาฯ
จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺฐพฺพา? อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย สมฺมปฺปธาเน ปคฺคหาธิปเตยฺยฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพาฯ อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย สมฺมปฺปธาเน…เป.… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย สมฺมปฺปธาเน…เป.… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สมฺมปฺปธาเน ปคฺคหาธิปเตยฺยฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา…เป.… จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺฐพฺพาฯ
จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สตินฺทฺริยสฺส วเสน กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺฐพฺพา? กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐาเน อุปฏฺฐานาธิปเตยฺยฏฺเฐน สตินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, สตินฺทฺริยสฺส วเสน อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพาฯ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐาเน…เป.… จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐาเน…เป.… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐาเน อุปฏฺฐานาธิปเตยฺยฏฺเฐน สตินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา…เป.… จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สตินฺทฺริยสฺส วเสน อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺฐพฺพาฯ
จตูสุ ฌาเนสุ สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺฐพฺพา? ปฐเม ฌาเน อวิกฺเขปาธิปเตยฺยฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพาฯ ทุติเย ฌาเน…เป.… ตติเย ฌาเน…เป.… จตุตฺเถ ฌาเน อวิกฺเขปาธิปเตยฺยฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา…เป.… จตูสุ ฌาเนสุ สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺฐพฺพาฯ
จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺฐพฺพา? ทุกฺเข อริยสจฺเจ ทสฺสนาธิปเตยฺยฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพาฯ ทุกฺขสมุทเย อริยสจฺเจ…เป.… ทุกฺขนิโรเธ อริยสจฺเจ… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺเจ ทสฺสนาธิปเตยฺยฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพา, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺฐพฺพาฯ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺฐพฺพาฯ
ค. จารวิหารนิทฺเทโส
๑๙๗. จาโร จ วิหาโร จ อนุพุทฺโธ โหติ ปฏิวิทฺโธ, ยถาจรนฺตํ ยถาวิหรนฺตํ วิญฺญู สพฺรหฺมจารี คมฺภีเรสุ ฐาเนสุ โอกปฺเปยฺยุํ – ‘‘อทฺธา, อยมายสฺมา ปตฺโต วา ปาปุณิสฺสติ วา’’ฯ
จริยาติ อฏฺฐ จริยาโย – อิริยาปถจริยา, อายตนจริยา, สติจริยา, สมาธิจริยา, ญาณจริยา, มคฺคจริยา, ปตฺติจริยา, โลกตฺถจริยาติฯ อิริยาปถจริยาติ จตูสุ อิริยาปเถสุฯ อายตนจริยาติ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุฯ สติจริยาติ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุฯ สมาธิจริยาติ จตูสุ ฌาเนสุฯ ญาณจริยาติ จตูสุ อริยสจฺเจสุฯ มคฺคจริยาติ จตูสุ อริยมคฺเคสุฯ ปตฺติจริยาติ จตูสุ สามญฺญผเลสุฯ โลกตฺถจริยาติ ตถาคเตสุ อรหนฺเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ, ปเทเส ปจฺเจกพุทฺเธสุ, ปเทเส สาวเกสุฯ อิริยาปถจริยา จ ปณิธิสมฺปนฺนานํ, อายตนจริยา จ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ, สติจริยา จ อปฺปมาทวิหารีนํ, สมาธิจริยา จ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ, ญาณจริยา จ พุทฺธิสมฺปนฺนานํ, มคฺคจริยา จ สมฺมาปฏิปนฺนานํ, ปตฺติจริยา จ อธิคตผลานํ, โลกตฺถจริยา จ ตถาคตานํ อรหนฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ, ปเทเส ปจฺเจกพุทฺธานํ, ปเทเส สาวกานํฯ อิมา อฏฺฐ จริยาโยฯ
อปราปิ อฏฺฐ จริยาโยฯ อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย จรติ, ปคฺคณฺหนฺโต วีริเยน จรติ, อุปฏฺฐาเปนฺโต สติยา จรติ, อวิกฺเขปํ กโรนฺโต สมาธินา จรติ, ปชานนฺโต ปญฺญาย จรติ, วิชานนฺโต วิญฺญาณจริยาย จรติ, เอวํ ปฏิปนฺนสฺส กุสลา ธมฺมา อายาเปนฺตีติ อายตนจริยาย จรติ, เอวํ ปฏิปนฺโน วิเสสมธิคจฺฉตีติ วิเสสจริยาย จรติ – อิมา อฏฺฐ จริยาโยฯ
อปราปิ อฏฺฐ จริยาโยฯ ทสฺสนจริยา จ สมฺมาทิฏฺฐิยา, อภินิโรปนจริยา จ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส, ปริคฺคหจริยา จ สมฺมาวาจาย, สมุฏฺฐานจริยา จ สมฺมากมฺมนฺตสฺส, โวทานจริยา จ สมฺมาอาชีวสฺส, ปคฺคหจริยา จ สมฺมาวายามสฺส, อุปฏฺฐานจริยา จ สมฺมาสติยา, อวิกฺเขปจริยา จ สมฺมาสมาธิสฺส – อิมา อฏฺฐ จริยาโยฯ
วิหาโรติ อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย วิหรติ, ปคฺคณฺหนฺโต วีริเยน วิหรติ, อุปฏฺฐาเปนฺโต สติยา วิหรติ, อวิกฺเขปํ กโรนฺโต สมาธินา วิหรติ, ปชานนฺโต ปญฺญาย วิหรติฯ
อนุพุทฺโธติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขฏฺโฐ อนุพุทฺโธ โหติ, วีริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหฏฺโฐ อนุพุทฺโธ โหติ, สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺฐานฏฺโฐ อนุพุทฺโธ โหติ, สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปฏฺโฐ อนุพุทฺโธ โหติ, ปญฺญินฺทฺริยสฺส ทสฺสนฏฺโฐ อนุพุทฺโธ โหติฯ
ปฏิวิทฺโธติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขฏฺโฐ ปฏิวิทฺโธ โหติ, วีริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหฏฺโฐ ปฏิวิทฺโธ โหติ, สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺฐานฏฺโฐ ปฏิวิทฺโธ โหติ, สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปฏฺโฐ ปฏิวิทฺโธ โหติ, ปญฺญินฺทฺริยสฺส ทสฺสนฏฺโฐ ปฏิวิทฺโธ โหติฯ ยถาจรนฺตนฺติ เอวํ สทฺธาย จรนฺตํ, เอวํ วีริเยน จรนฺตํ, เอวํ สติยา จรนฺตํ, เอวํ สมาธินา จรนฺตํ, เอวํ ปญฺญาย จรนฺตํฯ ยถาวิหรนฺตนฺติ เอวํ สทฺธาย วิหรนฺตํ, เอวํ วีริเยน วิหรนฺตํ, เอวํ สติยา วิหรนฺตํ, เอวํ สมาธินา วิหรนฺตํ, เอวํ ปญฺญาย วิหรนฺตํฯ วิญฺญูติ วิญฺญู วิภาวี เมธาวี ปณฺฑิตา พุทฺธิสมฺปนฺนาฯ สพฺรหฺมจารีติ เอกกมฺมํ เอกุทฺเทโส สมสิกฺขตาฯ คมฺภีเรสุ ฐาเนสูติ คมฺภีรานิ ฐานานิ วุจฺจนฺติ ฌานา จ วิโมกฺขา จ สมาธี จ สมาปตฺติโย จ มคฺคา จ ผลานิ จ อภิญฺญาโย จ ปฏิสมฺภิทา จฯ โอกปฺเปยฺยุนฺติ สทฺทเหยฺยุํ อธิมุจฺเจยฺยุํฯ อทฺธาติ เอกํสวจนเมตํ นิสฺสํสยวจนเมตํ นิกฺกงฺขวจนเมตํ อทฺเวชฺฌวจนเมตํ อทฺเวฬฺหกวจนเมตํ นิโยควจนเมตํ อปณฺณกวจนเมตํ อวตฺถาปนวจนเมตํ – อทฺธาติฯ อายสฺมาติ ปิยวจนเมตํ ครุวจนเมตํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ – อายสฺมาติฯ ปตฺโต วาติ อธิคโต วาฯ ปาปุณิสฺสติ วาติ อธิคมิสฺสติ วาฯ
สุตฺตนฺตนิทฺเทโส ตติโยฯ
๔. จตุตฺถสุตฺตนฺตนิทฺเทโส
๑๙๘. ปุริมนิทานํ ปริปุณฺณนิทานํ (สฺยา. ก.)ฯ ‘‘ปญฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิฯ กตมานิ ปญฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปญฺญินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจินฺทฺริยานิฯ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ กติหากาเรหิ เกนฏฺเฐน ทฏฺฐพฺพานิ? อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ฉหากาเรหิ เตนฏฺเฐน ทฏฺฐพฺพานิ – อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อาทิวิโสธนฏฺเฐน อธิมตฺตฏฺเฐน, อธิฏฺฐานฏฺเฐน, ปริยาทานฏฺเฐน, ปติฏฺฐาปกฏฺเฐน’’ฯ
ก. อาธิปเตยฺยฏฺฐนิทฺเทโส
๑๙๙. กถํ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิ? อสฺสทฺธิยํ ปชหโต อธิโมกฺขาธิปเตยฺยฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ โกสชฺชํ ปชหโต ปคฺคหาธิปเตยฺยฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปมาทํ ปชหโต อุปฏฺฐานาธิปเตยฺยฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, สตินฺทฺริยสฺส วเสน อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ อุทฺธจฺจํ ปชหโต อวิกฺเขปาธิปเตยฺยฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ อวิชฺชํ ปชหโต ทสฺสนาธิปเตยฺยฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ
กามจฺฉนฺทํ ปชหโต เนกฺขมฺมวเสน อธิโมกฺขาธิปเตยฺยฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ กามจฺฉนฺทํ ปชหโต เนกฺขมฺมวเสน ปคฺคหาธิปเตยฺยฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ กามจฺฉนฺทํ ปชหโต เนกฺขมฺมวเสน อุปฏฺฐานาธิปเตยฺยฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, สตินฺทฺริยสฺส วเสน อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ กามจฺฉนฺทํ ปชหโต เนกฺขมฺมวเสน อวิกฺเขปาธิปเตยฺยฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ กามจฺฉนฺทํ ปชหโต เนกฺขมฺมวเสน ทสฺสนาธิปเตยฺยฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ
พฺยาปาทํ ปชหโต อพฺยาปาทวเสน…เป.… ถินมิทฺธํ ปชหโต อาโลกสญฺญาวเสน…เป.… สพฺพกิเลเส ปชหโต อรหตฺตมคฺควเสน อธิโมกฺขาธิปเตยฺยฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ…เป.… สพฺพกิเลเส ปชหโต อรหตฺตมคฺควเสน ทสฺสนาธิปเตยฺยฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ
ข. อาทิวิโสธนฏฺฐนิทฺเทโส
๒๐๐. กถํ อาทิวิโสธนฏฺเฐน อินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิ? อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ, อสฺสทฺธิยสํวรฏฺเฐน อสฺสทฺธิยํ สํวรฏฺเฐน (สฺยา. ก.) เอวมีทิเสสุ ปเทสุปิ สีลวิสุทฺธิ – สทฺธินฺทฺริยสฺส อาทิวิโสธนาฯ ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ, โกสชฺชสํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ – วีริยินฺทฺริยสฺส อาทิวิโสธนาฯ อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ, ปมาทสํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ – สตินฺทฺริยสฺส อาทิวิโสธนาฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ, อุทฺธจฺจสํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ – สมาธินฺทฺริยสฺส อาทิวิโสธนาฯ ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ, อวิชฺชาสํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ – ปญฺญินฺทฺริยสฺส อาทิวิโสธนาฯ เนกฺขมฺเม ปญฺจินฺทฺริยานิ, กามจฺฉนฺทสํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ – ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทิวิโสธนาฯ อพฺยาปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ, พฺยาปาทสํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ – ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทิวิโสธนา…เป.… อรหตฺตมคฺเค ปญฺจินฺทฺริยานิ, สพฺพกิเลสสํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ – ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทิวิโสธนาฯ เอวํ อาทิวิโสธนฏฺเฐน อินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ
ค. อธิมตฺตฏฺฐนิทฺเทโส
๒๐๑. กถํ อธิมตฺตฏฺเฐน อินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิ? สทฺธินฺทฺริยสฺส ภาวนาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ – ฉนฺทวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ ฯ ฉนฺทวเสน ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ – ปาโมชฺชวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ปาโมชฺชวเสน ปีติ อุปฺปชฺชติ – ปีติวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ปีติวเสน ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ – ปสฺสทฺธิวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ปสฺสทฺธิวเสน สุขํ อุปฺปชฺชติ – สุขวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สุขวเสน โอภาโส อุปฺปชฺชติ – โอภาสวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ โอภาสวเสน สํเวโค อุปฺปชฺชติ – สํเวควเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สํเวเชตฺวา จิตฺตํ สมาทหติ – สมาธิวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ตถา สมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ ปคฺคณฺหาติ – ปคฺคหวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ตถาปคฺคหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขติ – อุเปกฺขาวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ อุเปกฺขาวเสน นานตฺตกิเลเสหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ – วิโมกฺขวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ วิมุตฺตตฺตา เต ธมฺมา เอกรสา โหนฺติ – เอกรสฏฺเฐน ภาวนาวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ภาวิตตฺตา ตโต ปณีตตเร วิวฏฺฏนฺติ – วิวฏฺฏนาวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ วิวฏฺฏิตตฺตา ตโต โวสชฺชติ โวสฺสชฺชติ (สฺยา. ก.) – โวสคฺควเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ โวสชฺชิตตฺตา ตโต นิรุชฺฌนฺติ – นิโรธวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ นิโรธวเสน ทฺเว โวสคฺคา – ปริจฺจาคโวสคฺโค จ, ปกฺขนฺทนโวสคฺโค จฯ กิเลเส จ ขนฺเธ จ ปริจฺจชตีติ – ปริจฺจาคโวสคฺโคฯ นิโรธนิพฺพานธาตุยา จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – ปกฺขนฺทนโวสคฺโคฯ นิโรธวเสน อิเม ทฺเว โวสคฺคาฯ
อสฺสทฺธิยสฺส ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ…เป.… อสฺสทฺธิยปริฬาหสฺส ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… ทิฏฺเฐกฏฺฐานํ กิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… โอฬาริกานํ กิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… อนุสหคตานํ กิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… สพฺพกิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ – ฉนฺทวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ…เป.… วีริยินฺทฺริยสฺส ภาวนาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ…เป.… โกสชฺชสฺส ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… โกสชฺชปริฬาหสฺส ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… ทิฏฺเฐกฏฺฐานํ กิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ…เป.… สพฺพกิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… สตินฺทฺริยสฺส ภาวนาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ…เป.… ปมาทสฺส ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… ปมาทปริฬาหสฺส ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ…เป.… สพฺพกิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… สมาธินฺทฺริยสฺส ภาวนาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ…เป.… อุทฺธจฺจสฺส ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ อุทฺธจฺจปริฬาหสฺส ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ…เป.… สพฺพกิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… ปญฺญินฺทฺริยสฺส ภาวนาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ…เป.… อวิชฺชาย ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… อวิชฺชาปริฬาหสฺส ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… ทิฏฺเฐกฏฺฐานํ กิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… โอฬาริกานํ กิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… อนุสหคตานํ กิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… สพฺพกิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ – ฉนฺทวเสน ปญฺญาวเสน ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ฉนฺทวเสน ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ – ปาโมชฺชวเสน ปญฺญาวเสน ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ปาโมชฺชวเสน ปีติ อุปฺปชฺชติ – ปีติวเสน ปญฺญา วเสน ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ปีติวเสน ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ – ปสฺสทฺธิวเสน ปญฺญาวเสน ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ปสฺสทฺธิวเสน สุขํ อุปฺปชฺชติ – สุขวเสน ปญฺญาวเสน ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สุขวเสน โอภาโส อุปฺปชฺชติ – โอภาสวเสน ปญฺญาวเสน ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ โอภาสวเสน สํเวโค อุปฺปชฺชติ – สํเวควเสน ปญฺญาวเสน ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สํเวเชตฺวา จิตฺตํ สมาทหติ – สมาธิวเสน ปญฺญาวเสน ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ ปคฺคณฺหาติ – ปคฺคหวเสน ปญฺญาวเสน ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ตถาปคฺคหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขติ – อุเปกฺขาวเสน ปญฺญาวเสน ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ อุเปกฺขาวเสน นานตฺตกิเลเสหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ – วิโมกฺขวเสน ปญฺญาวเสน ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ วิมุตฺตตฺตา เต ธมฺมา เอกรสา โหนฺติ – ภาวนาวเสน เอกรสฏฺเฐน ภาวนาวเสน (สฺยา. ก.) อฏฺฐกถา โอโลเกตพฺโพ ปญฺญาวเสน ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ภาวิตตฺตา ตโต ปณีตตเร วิวฏฺฏนฺติ – วิวฏฺฏนาวเสน ปญฺญาวเสน ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ วิวฏฺฏิตตฺตา ตโต โวสชฺชติ – โวสคฺควเสน ปญฺญาวเสน ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ โวสชฺชิตตฺตา ตโต นิรุชฺฌนฺติ – นิโรธวเสน ปญฺญาวเสน ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ นิโรธวเสน ทฺเว โวสคฺคา – ปริจฺจาคโวสคฺโค จ, ปกฺขนฺทนโวสคฺโค จฯ กิเลเส จ ขนฺเธ จ ปริจฺจชตีติ – ปริจฺจาคโวสคฺโคฯ นิโรธนิพฺพานธาตุยา จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – ปกฺขนฺทนโวสคฺโคฯ นิโรธวเสน อิเม ทฺเว โวสคฺคาฯ เอวํ อธิมตฺตฏฺเฐน อินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ
ทุติยภาณวาโรฯ
ฆ. อธิฏฺฐานฏฺฐนิทฺเทโส
๒๐๒. กถํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิ? สทฺธินฺทฺริยสฺส ภาวนาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ – ฉนฺทวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิฏฺฐาติฯ ฉนฺทวเสน ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ – ปาโมชฺชวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิฏฺฐาติ…เป.… เอวํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ
ง. ปริยาทานฏฺฐนิทฺเทโส
กถํ ปริยาทานฏฺเฐน อินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิ? อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ อสฺสทฺธิยํ ปริยาทิยติ , อสฺสทฺธิยปริฬาหํ ปริยาทิยติฯ ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ โกสชฺชํ ปริยาทิยติ, โกสชฺชปริฬาหํ ปริยาทิยติฯ อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ปมาทํ ปริยาทิยติ, ปมาทปริฬาหํ ปริยาทิยติฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ อุทฺธจฺจํ ปริยาทิยติ, อุทฺธจฺจปริฬาหํ ปริยาทิยติฯ ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ อวิชฺชํ ปริยาทิยติ, อวิชฺชาปริฬาหํ ปริยาทิยติฯ เนกฺขมฺเม ปญฺจินฺทฺริยานิ กามจฺฉนฺทํ ปริยาทิยนฺติฯ อพฺยาปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ พฺยาปาทํ ปริยาทิยนฺติฯ อาโลกสญฺญาย ปญฺจินฺทฺริยานิ ถินมิทฺธํ ปริยาทิยนฺติฯ อวิกฺเขเป ปญฺจินฺทฺริยานิ อุทฺธจฺจํ ปริยาทิยนฺติ…เป.… อรหตฺตมคฺเค ปญฺจินฺทฺริยานิ สพฺพกิเลเส ปริยาทิยนฺติฯ เอวํ ปริยาทานฏฺเฐน อินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ
จ. ปติฏฺฐาปกฏฺฐนิทฺเทโส
๒๐๓. กถํ ปติฏฺฐาปกฏฺเฐน อินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิ? สทฺโธ สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺเข ปติฏฺฐาเปติ, สทฺธสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺเข ปติฏฺฐาเปติฯ วีริยวา วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคเห ปติฏฺฐาเปติ, วีริยวโต วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคเห ปติฏฺฐาเปติฯ สติมา สตินฺทฺริยํ อุปฏฺฐาเน ปติฏฺฐาเปติ, สติมโต สตินฺทฺริยํ อุปฏฺฐาเน ปติฏฺฐาเปติฯ สมาหิโต สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขเป ปติฏฺฐาเปติ, สมาหิตสฺส สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขเป ปติฏฺฐาเปติฯ ปญฺญวา ปญฺญินฺทฺริยํ ทสฺสเน ปติฏฺฐาเปติ, ปญฺญวโต ปญฺญินฺทฺริยํ ทสฺสเน ปติฏฺฐาเปติฯ โยคาวจโร ปญฺจินฺทฺริยานิ เนกฺขมฺเม ปติฏฺฐาเปติ, โยคาวจรสฺส ปญฺจินฺทฺริยานิ เนกฺขมฺเม ปติฏฺฐาเปนฺติฯ โยคาวจโร ปญฺจินฺทฺริยานิ อพฺยาปาเท ปติฏฺฐาเปติ, โยคาวจรสฺส ปญฺจินฺทฺริยานิ อพฺยาปาเท ปติฏฺฐาเปนฺติฯ โยคาวจโร ปญฺจินฺทฺริยานิ อาโลกสญฺญาย ปติฏฺฐาเปติ, โยคาวจรสฺส ปญฺจินฺทฺริยานิ อาโลกสญฺญาย ปติฏฺฐาเปนฺติฯ โยคาวจโร ปญฺจินฺทฺริยานิ อวิกฺเขเป ปติฏฺฐาเปติ , โยคาวจรสฺส ปญฺจินฺทฺริยานิ อวิกฺเขเป ปติฏฺฐาเปนฺติ…เป.… โยคาวจโร ปญฺจินฺทฺริยานิ อรหตฺตมคฺเค ปติฏฺฐาเปติ, โยคาวจรสฺส ปญฺจินฺทฺริยานิ อรหตฺตมคฺเค ปติฏฺฐาเปนฺติฯ เอวํ ปติฏฺฐาปกฏฺเฐน อินฺทฺริยานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ
สุตฺตนฺตนิทฺเทโส จตุตฺโถฯ
๕. อินฺทฺริยสโมธานํ
๒๐๔. ปุถุชฺชโน สมาธิํ ภาเวนฺโต กติหากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติ? เสกฺโข สมาธิํ ภาเวนฺโต กติหากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติ? วีตราโค สมาธิํ ภาเวนฺโต กติหากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติ? ปุถุชฺชโน สมาธิํ ภาเวนฺโต สตฺตหิ อากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติฯ เสกฺโข สมาธิํ ภาเวนฺโต อฏฺฐหิ อากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติฯ วีตราโค สมาธิํ ภาเวนฺโต ทสหิ อากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติฯ
ปุถุชฺชโน สมาธิํ ภาเวนฺโต กตเมหิ สตฺตหากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติ? อาวชฺชิตตฺตา อารมฺมณูปฏฺฐานกุสโล โหติ, สมถนิมิตฺตูปฏฺฐานกุสโล โหติ, ปคฺคหนิมิตฺตูปฏฺฐานกุสโล โหติ, อวิกฺเขปูปฏฺฐานกุสโล โหติ, โอภาสูปฏฺฐานกุสโล โหติ, สมฺปหํสนูปฏฺฐานกุสโล โหติ, อุเปกฺขูปฏฺฐานกุสโล โหติ – ปุถุชฺชโน สมาธิํ ภาเวนฺโต อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติฯ
เสกฺโข สมาธิํ ภาเวนฺโต กตเมหิ อฏฺฐหิ อากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติ? อาวชฺชิตตฺตา อารมฺมณูปฏฺฐานกุสโล โหติ, สมถนิมิตฺตูปฏฺฐานกุสโล โหติ, ปคฺคหนิมิตฺตูปฏฺฐานกุสโล โหติ, อวิกฺเขปูปฏฺฐานกุสโล โหติ, โอภาสูปฏฺฐานกุสโล โหติ, สมฺปหํสนูปฏฺฐานกุสโล โหติ, อุเปกฺขูปฏฺฐานกุสโล โหติ, เอกตฺตูปฏฺฐานกุสโล โหติ – เสกฺโข สมาธิํ ภาเวนฺโต อิเมหิ อฏฺฐหิ อากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติฯ
วีตราโค สมาธิํ ภาเวนฺโต กตเมหิ ทสหิ อากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติ? อาวชฺชิตตฺตา อารมฺมณูปฏฺฐานกุสโล โหติ…เป.… เอกตฺตูปฏฺฐานกุสโล โหติ, ญาณูปฏฺฐานกุสโล โหติ, วิมุตฺตูปฏฺฐานกุสโล โหติ – วีตราโค สมาธิํ ภาเวนฺโต อิเมหิ ทสหิ อากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติฯ
๒๐๕. ปุถุชฺชโน วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต กติหากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติ, กติหากาเรหิ อนุปฏฺฐานกุสโล โหติ? เสกฺโข วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต กติหากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติ , กติหากาเรหิ อนุปฏฺฐานกุสโล โหติ? วีตราโค วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต กติหากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติ, กติหากาเรหิ อนุปฏฺฐานกุสโล โหติ?
ปุถุชฺชโน วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต นวหิ อากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติ, นวหิ อากาเรหิ อนุปฏฺฐานกุสโล โหติฯ เสกฺโข วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต ทสหิ อากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติ, ทสหิ อากาเรหิ อนุปฏฺฐานกุสโล โหติฯ วีตราโค วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติ, ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อนุปฏฺฐานกุสโล โหติฯ
ปุถุชฺชโน วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต กตเมหิ นวหิ อากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติ, กตเมหิ นวหิ อากาเรหิ อนุปฏฺฐานกุสโล โหติ? อนิจฺจโต อุปฏฺฐานกุสโล โหติ, นิจฺจโต อนุปฏฺฐานกุสโล โหติฯ ทุกฺขโต อุปฏฺฐานกุสโล โหติ, สุขโต อนุปฏฺฐานกุสโล โหติฯ อนตฺตโต อุปฏฺฐานกุสโล โหติ, อตฺตโต อนุปฏฺฐานกุสโล โหติฯ ขยโต อุปฏฺฐานกุสโล โหติ, ฆนโต อนุปฏฺฐานกุสโล โหติฯ วยโต อุปฏฺฐานกุสโล โหติ, อายูหนานุปฏฺฐานกุสโล โหติฯ วิปริณามูปฏฺฐานกุสโล โหติ, ธุวโต อนุปฏฺฐานกุสโล โหติฯ อนิมิตฺตูปฏฺฐานกุสโล โหติ, นิมิตฺตานุปฏฺฐานกุสโล โหติฯ อปฺปณิหิตูปฏฺฐานกุสโล โหติ, ปณิธิอนุปฏฺฐานกุสโล ปณิธานุปฏฺฐานกุสโล (สฺยา.) โหติฯ สุญฺญตูปฏฺฐานกุสโล โหติ, อภินิเวสานุปฏฺฐานกุสโล โหติ – ปุถุชฺชโน วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต อิเมหิ นวหิ อากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติ, อิเมหิ นวหิ อากาเรหิ อนุปฏฺฐานกุสโล โหติฯ
๒๐๖. เสกฺโข วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต กตเมหิ ทสหิ อากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติ, กตเมหิ ทสหิ อากาเรหิ อนุปฏฺฐานกุสโล โหติ? อนิจฺจโต อุปฏฺฐานกุสโล โหติ, นิจฺจโต อนุปฏฺฐานกุสโล โหติ…เป.… สุญฺญตูปฏฺฐานกุสโล โหติ, อภินิเวสานูปฏฺฐานกุสโล โหติฯ ญาณูปฏฺฐานกุสโล โหติ, อญาณอนุปฏฺฐานกุสโล โหติ – เสกฺโข วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต อิเมหิ ทสหิ อากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติ, อิเมหิ ทสหิ อากาเรหิ อนุปฏฺฐานกุสโล โหติฯ
วีตราโค วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต กตเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติ, กตเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อนุปฏฺฐานกุสโล โหติ? อนิจฺจโต อุปฏฺฐานกุสโล โหติ, นิจฺจโต อนุปฏฺฐานกุสโล โหติ…เป.… ญาณูปฏฺฐานกุสโล โหติ, อญาณานุปฏฺฐานกุสโล โหติฯ วิสญฺโญคูปฏฺฐานกุสโล โหติ, สญฺโญคานุปฏฺฐานกุสโล โหติฯ นิโรธูปฏฺฐานกุสโล โหติ, สงฺขารานุปฏฺฐานกุสโล โหติ – วีตราโค วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต อิเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อุปฏฺฐานกุสโล โหติ, อิเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อนุปฏฺฐานกุสโล โหติฯ
อาวชฺชิตตฺตา อารมฺมณูปฏฺฐานกุสลวเสน อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ, โคจรญฺจ ปชานาติ, สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌติ…เป.… ธมฺเม สโมธาเนติ, โคจรญฺจ ปชานาติ, สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌติฯ อินฺทฺริยานิ สโมธาเนตีติ กถํ อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ? อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ สโมธาเนติ…เป.… สมถนิมิตฺตูปฏฺฐานกุสลวเสน, ปคฺคหนิมิตฺตูปฏฺฐานกุสลวเสน, อวิกฺเขปูปฏฺฐานกุสลวเสน, โอภาสูปฏฺฐานกุสลวเสน, สมฺปหํสนูปฏฺฐานกุสลวเสน, อุเปกฺขูปฏฺฐานกุสลวเสน , เอกตฺตูปฏฺฐานกุสลวเสน, ญาณูปฏฺฐานกุสลวเสน, วิมุตฺตูปฏฺฐานกุสลวเสนฯ
อนิจฺจโต อุปฏฺฐานกุสลวเสน, นิจฺจโต อนุปฏฺฐานกุสลวเสน, ทุกฺขโต อุปฏฺฐานกุสลวเสน, สุขโต อนุปฏฺฐานกุสลวเสน, อนตฺตโต อุปฏฺฐานกุสลวเสน, อตฺตโต อนุปฏฺฐานกุสลวเสน, ขยโต อุปฏฺฐานกุสลวเสน, ฆนโต อนุปฏฺฐานกุสลวเสน, วยโต อุปฏฺฐานกุสลวเสน, อายูหนานุปฏฺฐานกุสลวเสน, วิปริณามูปฏฺฐานกุสลวเสน, ธุวโต อนุปฏฺฐานกุสลวเสน, อนิมิตฺตูปฏฺฐานกุสลวเสน, นิมิตฺตานุปฏฺฐานกุสลวเสน, อปฺปณิหิตูปฏฺฐานกุสลวเสน, ปณิธิอนุปฏฺฐานกุสลวเสน, สุญฺญตูปฏฺฐานกุสลวเสน, อภินิเวสานุปฏฺฐานกุสลวเสน, ญาณูปฏฺฐานกุสลวเสน, อญาณานุปฏฺฐานกุสลวเสน, วิสญฺโญคูปฏฺฐานกุสลวเสน, สญฺโญคานุปฏฺฐานกุสลวเสน , นิโรธูปฏฺฐานกุสลวเสน, สงฺขารานุปฏฺฐานกุสลวเสน อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ, โคจรญฺจ ปชานาติ, สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌติฯ
๒๐๗. จตุสฏฺฐิยา อากาเรหิ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ วสีภาวตาปญฺญา อาสวานํ ขเย ญาณํฯ กตเมสํ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ? อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺส, อญฺญินฺทฺริยสฺส, อญฺญาตาวินฺทฺริยสฺสฯ
อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ กติ ฐานานิ คจฺฉติ? อญฺญินฺทฺริยํ กติ ฐานานิ คจฺฉติ? อญฺญาตาวินฺทฺริยํ กติ ฐานานิ คจฺฉติ? อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ เอกํ ฐานํ คจฺฉติ – โสตาปตฺติมคฺคํฯ อญฺญินฺทฺริยํ ฉ ฐานานิ คจฺฉติ – โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺคํ, สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺคํ, อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺคํฯ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ เอกํ ฐานํ คจฺฉติ – อรหตฺตผลํฯ
โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ, วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหปริวารํ โหติ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺฐานปริวารํ โหติ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปปริวารํ โหติ, ปญฺญินฺทฺริยํ ทสฺสนปริวารํ โหติ, มนินฺทฺริยํ วิชานนปริวารํ โหติ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ อภิสนฺทนปริวารํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติฯ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ชาตา ธมฺมา, ฐเปตฺวา จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ, สพฺเพว กุสลา โหนฺติ, สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว นิยฺยานิกา โหนฺติ, สพฺเพว อปจยคามิโน โหนฺติ, สพฺเพว โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติฯ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺส อิมานิ อฏฺฐินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปริวารา โหนฺติ, นิสฺสยปริวารา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปริวารา โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺฐา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติฯ เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จฯ
โสตาปตฺติผลกฺขเณ…เป.… อรหตฺตผลกฺขเณ อญฺญาตาวินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ…เป.… ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติฯ อรหตฺตผลกฺขเณ ชาตา ธมฺมา สพฺเพว อพฺยากตา โหนฺติ, ฐเปตฺวา จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติฯ อรหตฺตผลกฺขเณ อญฺญาตาวินฺทฺริยสฺส อิมานิ อฏฺฐินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ ฯ เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จฯ อิติ อิมานิ อฏฺฐ อฏฺฐกานิ จตุสฏฺฐิ โหนฺติฯ
อาสวาติ กตเม เต อาสวา? กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺฐาสโว, อวิชฺชาสโวฯ กตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ ขิยฺยนฺติ (ก.)? โสตาปตฺติมคฺเคน อนวเสโส ทิฏฺฐาสโว ขียติฯ อปายคมนีโย กามาสโว ขียติ, อปายคมนีโย ภวาสโว ขียติ, อปายคมนีโย อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริโก กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ อนาคามิมคฺเคน อนวเสโส กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ อรหตฺตมคฺเคน อนวเสโส ภวาสโว ขียติ, อนวเสโส อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ
๒๐๘.
น ตสฺส อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ, อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;
สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติฯ
สมนฺตจกฺขูติ เกนฏฺเฐน สมนฺตจกฺขุ? จุทฺทส พุทฺธญาณานิ – ทุกฺเข ญาณํ พุทฺธญาณํ, ทุกฺขสมุทเย ญาณํ พุทฺธญาณํ…เป.… สพฺพญฺญุตญาณํ พุทฺธญาณํ, อนาวรณญาณํ พุทฺธญาณํฯ อิมานิ จุทฺทส พุทฺธญาณานิฯ อิเมสํ จุทฺทสนฺนํ พุทฺธญาณานํ อฏฺฐ ญาณานิ สาวกสาธารณานิ, ฉ ญาณานิ อสาธารณานิ สาวเกหิฯ
ยาวตา ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ ญาโต, อญฺญาโต ทุกฺขฏฺโฐ นตฺถีติ – สมนฺตจกฺขุฯ ยํ สมนฺตจกฺขุ ตํ ปญฺญินฺทฺริยํฯ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํฯ ยาวตา ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ ทิฏฺโฐ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปญฺญาย; อผสฺสิโต ปญฺญาย ทุกฺขฏฺโฐ นตฺถีติ – สมนฺตจกฺขุฯ ยํ สมนฺตจกฺขุ ตํ ปญฺญินฺทฺริยํฯ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํฯ ยาวตา สมุทยสฺส สมุทยฏฺโฐ…เป.… ยาวตา นิโรธสฺส นิโรธฏฺโฐ… ยาวตา มคฺคสฺส มคฺคฏฺโฐ… ยาวตา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อตฺถปฏิสมฺภิทฏฺโฐ… ยาวตา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย ธมฺมปฏิสมฺภิทฏฺโฐ… ยาวตา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทฏฺโฐ… ยาวตา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทฏฺโฐ… ยาวตา อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ญาณํ… ยาวตา สตฺตานํ อาสยานุสเย ญาณํ… ยาวตา ยมกปาฏิหีเร ญาณํ… ยาวตา มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณํ… ยาวตา สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตํ ญาตํ ทิฏฺฐํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปญฺญายฯ อผสฺสิตํ ปญฺญาย นตฺถีติ – สมนฺตจกฺขุฯ ยํ สมนฺตจกฺขุ ตํ ปญฺญินฺทฺริยํฯ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํฯ
สทฺทหนฺโต ปคฺคณฺหาติ, ปคฺคณฺหนฺโต สทฺทหติฯ สทฺทหนฺโต อุปฏฺฐาเปติ, อุปฏฺฐาเปนฺโต สทฺทหติฯ สทฺทหนฺโต สมาทหติ, สมาทหนฺโต สทฺทหติฯ สทฺทหนฺโต ปชานาติ, ปชานนฺโต สทฺทหติฯ ปคฺคณฺหนฺโต อุปฏฺฐาเปติ, อุปฏฺฐาเปนฺโต ปคฺคณฺหาติฯ ปคฺคณฺหนฺโต สมาทหติ, สมาทหนฺโต ปคฺคณฺหาติฯ ปคฺคณฺหนฺโต ปชานาติ, ปชานนฺโต ปคฺคณฺหาติฯ ปคฺคณฺหนฺโต สทฺทหติ, สทฺทหนฺโต ปคฺคณฺหาติฯ อุปฏฺฐาเปนฺโต สมาทหติ, สมาทหนฺโต อุปฏฺฐาเปติฯ อุปฏฺฐาเปนฺโต ปชานาติ, ปชานนฺโต อุปฏฺฐาเปติฯ อุปฏฺฐาเปนฺโต สทฺทหติ, สทฺทหนฺโต อุปฏฺฐาเปติฯ อุปฏฺฐาเปนฺโต ปคฺคณฺหาติ, ปคฺคณฺหนฺโต อุปฏฺฐาเปติฯ สมาทหนฺโต ปชานาติ, ปชานนฺโต สมาทหติฯ สมาทหนฺโต สทฺทหติ, สทฺทหนฺโต สมาทหติฯ สมาทหนฺโต ปคฺคณฺหาติ, ปคฺคณฺหนฺโต สมาทหติฯ สมาทหนฺโต อุปฏฺฐาเปติ, อุปฏฺฐาเปนฺโต สมาทหติฯ ปชานนฺโต สทฺทหติ, สทฺทหนฺโต ปชานาติฯ ปชานนฺโต ปคฺคณฺหาติ, ปคฺคณฺหนฺโต ปชานาติฯ ปชานนฺโต อุปฏฺฐาเปติ, อุปฏฺฐาเปนฺโต ปชานาติฯ ปชานนฺโต สมาทหติ, สมาทหนฺโต ปชานาติฯ
สทฺทหิตตฺตา ปคฺคหิตํ, ปคฺคหิตตฺตา สทฺทหิตํฯ สทฺทหิตตฺตา อุปฏฺฐาปิตํ, อุปฏฺฐาปิตตฺตา สทฺทหิตํฯ สทฺทหิตตฺตา สมาทหิตํ, สมาทหิตตฺตา สทฺทหิตํฯ สทฺทหิตตฺตา ปชานิตํ, ปชานิตตฺตา สทฺทหิตํฯ ปคฺคหิตตฺตา อุปฏฺฐาปิตํ , อุปฏฺฐาปิตตฺตา ปคฺคหิตํฯ ปคฺคหิตตฺตา สมาทหิตํ, สมาทหิตตฺตา ปคฺคหิตํฯ ปคฺคหิตตฺตา ปชานิตํ ปชานิตตฺตา ปคฺคหิตํฯ ปคฺคหิตตฺตา สทฺทหิตํ, สทฺทหิตตฺตา ปคฺคหิตํฯ อุปฏฺฐาปิตตฺตา สมาทหิตํ, สมาทหิตตฺตา อุปฏฺฐาปิตํฯ อุปฏฺฐาปิตตฺตา ปชานิตํ, ปชานิตตฺตา อุปฏฺฐาปิตํฯ อุปฏฺฐาปิตตฺตา สทฺทหิตํ, สทฺทหิตตฺตา อุปฏฺฐาปิตํฯ อุปฏฺฐาปิตตฺตา ปคฺคหิตํ, ปคฺคหิตตฺตา อุปฏฺฐาปิตํฯ สมาทหิตตฺตา ปชานิตํ, ปชานิตตฺตา สมาทหิตํฯ สมาทหิตตฺตา สทฺทหิตํ, สทฺทหิตตฺตา สมาทหิตํฯ สมาทหิตตฺตา ปคฺคหิตํ, ปคฺคหิตตฺตา สมาทหิตํฯ สมาทหิตตฺตา อุปฏฺฐาปิตํ, อุปฏฺฐาปิตตฺตา สมาทหิตํฯ ปชานิตตฺตา สทฺทหิตํ, สทฺทหิตตฺตา ปชานิตํฯ ปชานิตตฺตา ปคฺคหิตํ, ปคฺคหิตตฺตา ปชานิตํฯ ปชานิตตฺตา อุปฏฺฐาปิตํ, อุปฏฺฐาปิตตฺตา ปชานิตํฯ ปชานิตตฺตา สมาทหิตํ, สมาทหิตตฺตา ปชานิตํฯ
ยํ พุทฺธจกฺขุ ตํ พุทฺธญาณํ, ยํ พุทฺธญาณํ ตํ พุทฺธจกฺขุ, เยน จกฺขุนา ตถาคโต สตฺเต ปสฺสติ อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิเน (สฺยา. ก.), อปฺเปกจฺเจ นปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโนฯ
อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเขติ สทฺโธ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล มหารชกฺโขฯ อารทฺธวีริโย ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, กุสีโต ปุคฺคโล มหารชกฺโขฯ อุปฏฺฐิตสฺสติ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, มุฏฺฐสฺสติ ปุคฺคโล มหารชกฺโขฯ สมาหิโต ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อสมาหิโต ปุคฺคโล มหารชกฺโขฯ ปญฺญวา ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, ทุปฺปญฺโญ ปุคฺคโล มหารชกฺโขฯ
ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเยติ สทฺโธ ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโย…เป.… ปญฺญวา ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย, ทุปฺปญฺโญ ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโยฯ สฺวากาเร ทฺวากาเรติ สทฺโธ ปุคฺคโล สฺวากาโร, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล ทฺวากาโร…เป.… ปญฺญวา ปุคฺคโล สฺวากาโร, ทุปฺปญฺโญ ปุคฺคโล ทฺวากาโรฯ สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเยติ สทฺโธ ปุคฺคโล สุวิญฺญาปโย, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล ทุวิญฺญาปโย…เป.… ปญฺญวา ปุคฺคโล สุวิญฺญาปโย, ทุปฺปญฺโญ ปุคฺคโล ทุวิญฺญาปโยฯ
อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน, อปฺเปกจฺเจ นปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโนติ สทฺโธ ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล นปรโลกวชฺชภยทสฺสาวีฯ อารทฺธวีริโย ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี , กุสีโต ปุคฺคโล นปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี…เป.… ปญฺญวา ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, ทุปฺปญฺโญ ปุคฺคโล นปรโลกวชฺชภยทสฺสาวีฯ
โลโกติ ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก วิปตฺติภวโลโก วิปตฺติสมฺภวโลโก สมฺปตฺติภวโลโก สมฺปตฺติสมฺภวโลโกฯ
เอโก โลโก – สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกาฯ ทฺเว โลกา – นามญฺจ รูปญฺจฯ ตโย โลกา – ติสฺโส เวทนาฯ จตฺตาโร โลกา – จตฺตาโร อาหาราฯ ปญฺจ โลกา – ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาฯ ฉ โลกา – ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิฯ สตฺต โลกา – สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโยฯ อฏฺฐ โลกา – อฏฺฐ โลกธมฺมาฯ นว โลกา – นว สตฺตาวาสาฯ ทส โลกา – ทสายตนานิฯ ทฺวาทส โลกา – ทฺวาทสายตนานิฯ อฏฺฐารส โลกา – อฏฺฐารส ธาตุโยฯ
วชฺชนฺติ สพฺเพ กิเลสา วชฺชา, สพฺเพ ทุจฺจริตา วชฺชา, สพฺเพ อภิสงฺขารา วชฺชา, สพฺเพ ภวคามิกมฺมา วชฺชาฯ อิติ อิมสฺมิญฺจ โลเก อิมสฺมิญฺจ วชฺเช ติพฺพา ภยสญฺญา ปจฺจุปฏฺฐิตา โหนฺติ, เสยฺยถาปิ อุกฺขิตฺตาสิเก วธเกฯ อิเมหิ ปญฺญาสาย อากาเรหิ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ชานาติ ปสฺสติ อญฺญาติ ปฏิวิชฺฌตีติฯ
อินฺทฺริยสโมธาโน ปญฺจโมฯ
ตติยภาณวาโรฯ
อินฺทฺริยกถา นิฏฺฐิตาฯ
๕. วิโมกฺขกถา
๑. อุทฺเทโส
๒๐๙. ปุริมนิทานํ ฯ ‘‘ตโยเม , ภิกฺขเว, วิโมกฺขาฯ กตเม ตโย? สุญฺญโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข – อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย วิโมกฺขาฯ
‘‘อปิ จ, อฏฺฐสฏฺฐิ วิโมกฺขา – สุญฺญโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข; อชฺฌตฺตวุฏฺฐาโน วิโมกฺโข, พหิทฺธาวุฏฺฐาโน วิโมกฺโข, ทุภโต วุฏฺฐาโน วิโมกฺโข; อชฺฌตฺตวุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขา, พหิทฺธาวุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขา, ทุภโต วุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขา; อชฺฌตฺตวุฏฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา, พหิทฺธาวุฏฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา, ทุภโต วุฏฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา; อชฺฌตฺตวุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธี อชฺฌตฺตวุฏฺฐานา ปฏิปฺปสฺสทฺธี (สฺยา.) จตฺตาโร วิโมกฺขา, พหิทฺธาวุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขา, ทุภโต วุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขา; รูปี รูปานิ ปสฺสตีติ วิโมกฺโข, อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ วิโมกฺโข, สุภํ เตว อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข; อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข, อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข; เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข, สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ วิโมกฺโข; สมยวิโมกฺโข, อสมยวิโมกฺโข; สามยิโก วิโมกฺโข, อสามยิโก วิโมกฺโข; กุปฺโป วิโมกฺโข, อกุปฺโป วิโมกฺโข; โลกิโย วิโมกฺโข, โลกุตฺตโร วิโมกฺโข; สาสโว วิโมกฺโข, อนาสโว วิโมกฺโข; สามิโส วิโมกฺโข, นิรามิโส วิโมกฺโข; นิรามิสานิรามิสตโร วิโมกฺโข, ปณิหิโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข, ปณิหิตปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิ วิโมกฺโข; สญฺญุตฺโต วิโมกฺโข, วิสญฺญุตฺโต วิโมกฺโข; เอกตฺตวิโมกฺโข, นานตฺตวิโมกฺโข , สญฺญาวิโมกฺโข, ญาณวิโมกฺโข; สีติสิยาวิโมกฺโข สีตีสิยาวิโมกฺโข (สี. อฏฺฐ.), ฌานวิโมกฺโข, อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข’’ฯ
๒. นิทฺเทโส
๒๑๐. กตโม สุญฺญโต วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วา อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ – ‘‘สุญฺญมิทํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติฯ โส ตตฺถ อภินิเวสํ น กโรตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ อยํ สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ
กตโม อนิมิตฺโต วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วา อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ – ‘‘สุญฺญมิทํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติฯ โส ตตฺถ นิมิตฺตํ น กโรตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ อยํ อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ
กตโม อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วา อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ – ‘‘สุญฺญมิทํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติฯ โส ตตฺถ ปณิธิํ น กโรตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ อยํ อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ
กตโม อชฺฌตฺตวุฏฺฐาโน วิโมกฺโข? จตฺตาริ ฌานานิ – อยํ อชฺฌตฺตวุฏฺฐาโน วิโมกฺโขฯ กตโม พหิทฺธาวุฏฺฐาโน วิโมกฺโข? จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย – อยํ พหิทฺธาวุฏฺฐาโน วิโมกฺโขฯ กตโม ทุภโต วุฏฺฐาโน วิโมกฺโข? จตฺตาโร อริยมคฺคา – อยํ ทุภโต วุฏฺฐาโน วิโมกฺโขฯ
กตเม อชฺฌตฺตวุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขา? ปฐมํ ฌานํ นีวรเณหิ วุฏฺฐาติฯ ทุติยํ ฌานํ วิตกฺกวิจาเรหิ วุฏฺฐาติฯ ตติยํ ฌานํ ปีติยา วุฏฺฐาติฯ จตุตฺถํ ฌานํ สุขทุกฺเขหิ วุฏฺฐาติฯ อิเม อชฺฌตฺตวุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขาฯ
กตเม พหิทฺธาวุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขา? อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ รูปสญฺญาย ปฏิฆสญฺญาย นานตฺตสญฺญาย วุฏฺฐาติฯ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติ อากาสานญฺจายตนสญฺญาย วุฏฺฐาติฯ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย วุฏฺฐาติฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย วุฏฺฐาติฯ อิเม พหิทฺธาวุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขาฯ
กตเม ทุภโต วุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขา? โสตาปตฺติมคฺโค สกฺกายทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสา ทิฏฺฐานุสยา วิจิกิจฺฉานุสยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ สกทาคามิมคฺโค โอฬาริกา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติ ฯ อนาคามิมคฺโค อนุสหคตา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ อรหตฺตมคฺโค รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ อิเม ทุภโต วุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขาฯ
๒๑๑. กตเม อชฺฌตฺตวุฏฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา? ปฐมํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขญฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ, ทุติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย…เป.… ตติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย…เป.… จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขญฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ – อิเม อชฺฌตฺตวุฏฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขาฯ
กตเม พหิทฺธาวุฏฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา? อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขญฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ…เป.… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ …เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขญฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ – อิเม พหิทฺธาวุฏฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขาฯ
กตเม ทุภโต วุฏฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา? โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อนิจฺจานุปสฺสนา, ทุกฺขานุปสฺสนา, อนตฺตานุปสฺสนาฯ สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย…เป.… อนาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย…เป.… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อนิจฺจานุปสฺสนา, ทุกฺขานุปสฺสนา, อนตฺตานุปสฺสนา – อิเม ทุภโต วุฏฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขาฯ
กตเม อชฺฌตฺตวุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขา? ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา, ทุติยสฺส ฌานสฺส…เป.… ตติยสฺส ฌานสฺส…เป.… จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา – อิเม อชฺฌตฺตวุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขาฯ
กตเม พหิทฺธาวุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขา? อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา…เป.… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา – อิเม พหิทฺธาวุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขาฯ
กตเม ทุภโต วุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขา? โสตาปตฺติมคฺคสฺส โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺคสฺส สกทาคามิผลํ , อนาคามิมคฺคสฺส อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺคสฺส อรหตฺตผลํ – อิเม ทุภโต วุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขาฯ
๒๑๒. กถํ รูปี รูปานิ ปสฺสตีติ – วิโมกฺโข? อิเธกจฺโจ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นีลนิมิตฺตํ มนสิกโรติ, นีลสญฺญํ ปฏิลภติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กโรติ, สูปธาริตํ อุปธาเรติ, สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กตฺวา สูปธาริตํ สุปธาริตํ (ก.) อุปธาเรตฺวา สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปตฺวา พหิทฺธา นีลนิมิตฺเต จิตฺตํ อุปสํหรติ, นีลสญฺญํ ปฏิลภติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กโรติ, สูปธาริตํ อุปธาเรติ, สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กตฺวา อุปธาเรตฺวา สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปตฺวา อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ อุภยมิทํ รูป’’นฺติ, รูปสญฺญี โหติฯ อิเธกจฺโจ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ ปีตนิมิตฺตํ…เป.… โลหิตนิมิตฺตํ…เป.… โอทาตนิมิตฺตํ มนสิกโรติ, โอทาตสญฺญํ ปฏิลภติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กโรติ, สูปธาริตํ อุปธาเรติ, สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กตฺวา สูปธาริตํ อุปธาเรตฺวา สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปตฺวา พหิทฺธา โอทาตนิมิตฺเต จิตฺตํ อุปสํหรติ, โอทาตสญฺญํ ปฏิลภติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กโรติ, สูปธาริตํ อุปธาเรติ, สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กตฺวา สูปธาริตํ อุปธาเรตฺวา สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปตฺวา อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ อุภยมิทํ รูป’’นฺติ, รูปสญฺญี โหติฯ เอวํ รูปี รูปานิ ปสฺสตีติ – วิโมกฺโขฯ
กถํ อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ – วิโมกฺโข? อิเธกจฺโจ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นีลนิมิตฺตํ น มนสิกโรติ, นีลสญฺญํ น ปฏิลภติ; พหิทฺธา นีลนิมิตฺเต จิตฺตํ อุปสํหรติ, นีลสญฺญํ ปฏิลภติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กโรติ, สูปธาริตํ อุปธาเรติ, สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กตฺวา สูปธาริตํ อุปธาเรตฺวา สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปตฺวา อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปํ, พหิทฺธา รูปมิท’’นฺติ, รูปสญฺญี โหติฯ อิเธกจฺโจ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ ปีตนิมิตฺตํ…เป.… โลหิตนิมิตฺตํ…เป.… โอทาตนิมิตฺตํ น มนสิกโรติ, โอทาตสญฺญํ น ปฏิลภติ; พหิทฺธา โอทาตนิมิตฺเต จิตฺตํ อุปสํหรติ, โอทาตสญฺญํ ปฏิลภติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กโรติ, สูปธาริตํ อุปธาเรติ, สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กตฺวา สูปธาริตํ อุปธาเรตฺวา สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปตฺวา อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปํ พหิทฺธา รูปมิท’’นฺติ, รูปสญฺญี โหติฯ เอวํ อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ – วิโมกฺโขฯ
กถํ ‘‘สุภ’’นฺเตว อธิมุตฺโต โหตีติ – วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํฯ อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน อพฺยาปชฺเฌน (สฺยา.) ผริตฺวา วิหรติฯ เมตฺตาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติฯ กรุณาสหคเตน เจตสา…เป.… กรุณาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติฯ มุทิตาสหคเตน เจตสา…เป.… มุทิตาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติฯ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ…เป.… อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติฯ เอวํ ‘‘สุภํ’’ เตว อธิมุตฺโต โหตีติ – วิโมกฺโขฯ
๒๑๓. กตโม อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโขฯ
กตโม วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’’นฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโขฯ
กตโม อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘นตฺถิ กิญฺจี’’ติ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข ฯ
กตโม เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโขฯ
กตโม สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ สพฺพโส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม สญฺญาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ วิโมกฺโขฯ
กตโม สมยวิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ สมยวิโมกฺโขฯ
กตโม อสมยวิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ – อยํ อสมยวิโมกฺโขฯ
กตโม สามยิโก วิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ, จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ สามยิโก วิโมกฺโขฯ
กตโม อสามยิโก วิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ – อยํ อสามยิโก วิโมกฺโขฯ
กตโม กุปฺโป วิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ, จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ กุปฺโป วิโมกฺโขฯ
กตโม อกุปฺโป วิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ – อยํ อกุปฺโป วิโมกฺโขฯ
กตโม โลกิโย วิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ, จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ โลกิโย วิโมกฺโขฯ
กตโม โลกุตฺตโร วิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ – อยํ โลกุตฺตโร วิโมกฺโขฯ
กตโม สาสโว วิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ, จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ สาสโว วิโมกฺโขฯ
กตโม อนาสโว วิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ – อยํ อนาสโว วิโมกฺโขฯ
กตโม สามิโส วิโมกฺโข? รูปปฺปฏิสญฺญุตฺโต วิโมกฺโข – อยํ สามิโส วิโมกฺโขฯ
กตโม นิรามิโส วิโมกฺโข? อรูปปฺปฏิสญฺญุตฺโต วิโมกฺโข – อยํ นิรามิโส วิโมกฺโขฯ
กตโม นิรามิสา นิรามิสตโร วิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ – อยํ นิรามิสานิรามิสตโร วิโมกฺโขฯ
กตโม ปณิหิโต วิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ, จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ ปณิหิโต วิโมกฺโขฯ กตโม อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ – อยํ อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ
กตโม ปณิหิตปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิ วิโมกฺโข? ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา …เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา – อยํ ปณิหิตปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิ วิโมกฺโขฯ
กตโม สญฺญุตฺโต วิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ, จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ สญฺญุตฺโต วิโมกฺโขฯ
กตโม วิสญฺญุตฺโต วิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ – อยํ วิสญฺญุตฺโต วิโมกฺโขฯ
กตโม เอกตฺตวิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ – อยํ เอกตฺตวิโมกฺโขฯ
กตโม นานตฺตวิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ, จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ นานตฺตวิโมกฺโขฯ
๒๑๔. กตโม สญฺญาวิโมกฺโข? สิยา เอโก สญฺญาวิโมกฺโข ทส สญฺญาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สญฺญาวิโมกฺขา เอโก สญฺญาวิโมกฺโข โหติ, วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ กถญฺจ สิยา? อนิจฺจานุปสฺสนาญาํ นิจฺจโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโข ฯ ทุกฺขานุปสฺสนาญาํ สุขโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโขฯ อนตฺตานุปสฺสนาญาณํ อตฺตโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโขฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ นนฺทิยา สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโขฯ วิราคานุปสฺสนาญาณํ ราคโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโขฯ นิโรธานุปสฺสนาญาณํ สมุทยโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโขฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาญาณํ อาทานโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโขฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนาญาณํ นิมิตฺตโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโขฯ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ ปณิธิยา สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโขฯ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโขฯ เอวํ สิยา เอโก สญฺญาวิโมกฺโข ทส สญฺญาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สญฺญาวิโมกฺขา เอโก สญฺญาวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ
รูเป อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโข…เป.… รูเป สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโขฯ เอวํ สิยา เอโก สญฺญาวิโมกฺโข ทส สญฺญาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สญฺญาวิโมกฺขา เอโก สญฺญาวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ
เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโข…เป.… ชรามรเณ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโข ฯ เอวํ สิยา, เอโก สญฺญาวิโมกฺโข ทส สญฺญาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สญฺญาวิโมกฺขา เอโก สญฺญาวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน – อยํ สญฺญาวิโมกฺโขฯ
๒๑๕. กตโม ญาณวิโมกฺโข? สิยา เอโก ญาณวิโมกฺโข ทส ญาณวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส ญาณวิโมกฺขา เอโก ญาณวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน สิยาติ ฯ กถญฺจ สิยา? อนิจฺจานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ นิจฺจโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ ทุกฺขานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ สุขโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ อนตฺตานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ อตฺตโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ นิพฺพิทานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ นนฺทิยา สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ วิราคานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ ราคโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ นิโรธานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ สมุทยโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ อาทานโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ นิมิตฺตโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ อปฺปณิหิตานุปสฺสนา ถาภูตํ ญาณํ ปณิธิยา สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ สุญฺญตานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ อภินิเวสโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ เอวํ สิยา เอโก ญาณวิโมกฺโข ทส ญาณวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส ญาณวิโมกฺขา เอโก ญาณวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ
รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ นิจฺจโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโข…เป.… รูเป สุญฺญตานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ อภินิเวสโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ เอวํ สิยา เอโก ญาณวิโมกฺโข ทส ญาณวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส ญาณวิโมกฺขา เอโก ญาณวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ
เวทนาย …เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ นิจฺจโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโข…เป.… ชรามรเณ สุญฺญตานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ อภินิเวสโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ เอวํ สิยา เอโก ญาณวิโมกฺโข ทส ญาณวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส ญาณวิโมกฺขา เอโก ญาณวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน – อยํ ญาณวิโมกฺโขฯ
๒๑๖. กตโม สีติสิยาวิโมกฺโข? สิยา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข ทส สีติสิยาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สีติสิยาวิโมกฺขา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน สิยาติฯ กถญฺจ สิยา? อนิจฺจานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ นิจฺจโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโขฯ ทุกฺขานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ สุขโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโขฯ อนตฺตานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ อตฺตโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโขฯ นิพฺพิทานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ นนฺทิยา สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโขฯ วิราคานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ ราคโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโข ฯ นิโรธานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ สมุทยโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโขฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ อาทานโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโขฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ นิมิตฺตโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโขฯ อปฺปณิหิตานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ ปณิธิยา สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโขฯ สุญฺญตานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ อภินิเวสโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโขฯ เอวํ สิยา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข ทส สีติสิยาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สีติสิยาวิโมกฺขา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ
รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ นิจฺจโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโข…เป.… รูเป สุญฺญตานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ อภินิเวสโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโขฯ เอวํ สิยา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข ทส สีติสิยาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สีติสิยาวิโมกฺขา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ
เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ นิจฺจโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโข…เป.… ชรามรเณ สุญฺญตานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ อภินิเวสโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโขฯ เอวํ สิยา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข ทส สีติสิยาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สีติสิยาวิโมกฺขา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน – อยํ สีติสิยาวิโมกฺโขฯ
๒๑๗. กตโม ฌานวิโมกฺโข? เนกฺขมฺมํ ฌายตีติ ชายตีติ (สฺยา.) ฌานํฯ กามจฺฉนฺทํ ฌาเปตีติ – ฌานํฯ ฌายนฺโต ชายนฺโต (สฺยา.) มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ ฌาเปนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ ฌายนฺตีติ – ธมฺมาฯ ฌาเปตีติ – กิเลเสฯ ฌาเต จ ฌาเป จ ชานาตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ อพฺยาปาโท ฌายตีติ – ฌานํฯ พฺยาปาทํ ฌาเปตีติ – ฌานํฯ ฌายนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ ฌาเปนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ ฌายนฺตีติ – ธมฺมาฯ ฌาเปตีติ – กิเลเสฯ ฌาเต จ ฌาเป จ ชานาตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ อาโลกสญฺญา ฌายตีติ – ฌานํฯ ถินมิทฺธํ ฌาเปตีติ – ฌานํ…เป.… อวิกฺเขโป ฌายตีติ – ฌานํฯ อุทฺธจฺจํ ฌาเปตีติ – ฌานํฯ ธมฺมววตฺถานํ ฌายตีติ – ฌานํฯ วิจิกิจฺฉํ ฌาเปตีติ – ฌานํฯ ญาณํ ฌายตีติ – ฌานํฯ อวิชฺชํ ฌาเปตีติ – ฌานํฯ ปาโมชฺชํ ฌายตีติ – ฌานํฯ อรติํ ฌาเปตีติ – ฌานํฯ ปฐมํ ฌานํ ฌายตีติ – ฌานํฯ นีวรเณ ฌาเปตีติ – ฌานํ…เป.… อรหตฺตมคฺโค ฌายตีติ – ฌานํฯ สพฺพกิเลเส ฌาเปตีติ – ฌานํฯ ฌายนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ ฌาเปนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ ฌายนฺตีติ – ธมฺมาฯ ฌาเปตีติ – กิเลเสฯ ฌาเต จ ฌาเป จ ชานาตีติ – ฌานวิโมกฺโข – อยํ ฌานวิโมกฺโขฯ
๒๑๘. กตโม อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโข? สิยา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขา โหนฺติ, ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน สิยาติ ฯ กถญฺจ สิยา? อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ ทุกฺขานุปสฺสนาญาณํ สุขโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ อนตฺตานุปสฺสนาญาณํ อตฺตโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ นนฺทิยา อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ วิราคานุปสฺสนาญาณํ ราคโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ นิโรธานุปสฺสนาญาณํ สมุทยโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาญาณํ อาทานโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนาญาณํ นิมิตฺตโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ ปณิธิยา อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ เอวํ สิยา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขา โหนฺติ, ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ
รูเป อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข…เป.… รูเป สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ เอวํ สิยา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขา โหนฺติ, ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ
เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข…เป.… ชรามรเณ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ เอวํ สิยา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขา โหนฺติ , ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ
อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ กติหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? ทุกฺขานุปสฺสนาญาณํ กติหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? อนตฺตานุปสฺสนาญาณํ กติหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ…เป.… วิราคานุปสฺสนาญาณํ… นิโรธานุปสฺสนาญาณํ… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาญาณํ… อนิมิตฺตานุปสฺสนาญาณํ… อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ… สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ กติหุปาทาเนหิ มุจฺจตีติ?
อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ ทุกฺขานุปสฺสนาญาณํ เอกุปาทานา มุจฺจติฯ อนตฺตานุปสฺสนาญาณํ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ เอกุปาทานา มุจฺจติฯ วิราคานุปสฺสนาญาณํ เอกุปาทานา มุจฺจติฯ นิโรธานุปสฺสนาญาณํ จตูหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาญาณํ จตูหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนาญาณํ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ เอกุปาทานา มุจฺจติฯ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ
อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ กตเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? ทิฏฺฐุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานา – อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ อิเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ ทุกฺขานุปสฺสนาญาณํ กตมา เอกุปาทานา เอกูปาทานา (สี. อฏฺฐ.) มุจฺจติ? กามุปาทานา – ทุกฺขานุปสฺสนาญาณํ อิทํ เอกุปาทานา มุจฺจติฯ อิมา เอกุปาทานา (สฺยา.) อนตฺตานุปสฺสนาญาณํ กตเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? ทิฏฺฐุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานา – อนตฺตานุปสฺสนาญาณํ อิเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ กตมา เอกุปาทานา มุจฺจติ? กามุปาทานา – นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ อิทํ เอกุปาทานา มุจฺจติฯ วิราคานุปสฺสนาญาณํ กตมา เอกุปาทานา มุจฺจติ? กามุปาทานา – วิราคานุปสฺสนาญาณํ อิทํ เอกุปาทานา มุจฺจติฯ นิโรธานุปสฺสนาญาณํ กตเมหิ จตูหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? กามุปาทานา, ทิฏฺฐุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานา – นิโรธานุปสฺสนาญาณํ อิเมหิ จตูหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาญาณํ กตเมหิ จตูหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? กามุปาทานา, ทิฏฺฐุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานา – ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาญาณํ อิเมหิ จตูหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนาญาณํ กตเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? ทิฏฺฐุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานา – อนิมิตฺตานุปสฺสนาญาณํ อิเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ กตมา เอกุปาทานา มุจฺจติ? กามุปาทานา – อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ อิทํ เอกุปาทานา มุจฺจติฯ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ กตเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? ทิฏฺฐุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานา – สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อิเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ
ยญฺจ อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ, ยญฺจ อนตฺตานุปสฺสนาญาณํ, ยญฺจ อนิมิตฺตานุปสฺสนาญาณํ, ยญฺจ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ – อิมานิ จตฺตาริ ญาณานิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจนฺติ – ทิฏฺฐุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานาฯ ยญฺจ ทุกฺขานุปสฺสนาญาณํ, ยํ จ นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ, ยญฺจ วิราคานุปสฺสนาญาณํ, ยญฺจ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ – อิมานิ จตฺตาริ ญาณานิ เอกุปาทานา มุจฺจนฺติ – กามุปาทานาฯ ยญฺจ นิโรธานุปสฺสนาญาณํ, ยญฺจ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาญาณํ – อิมานิ ทฺเว ญาณานิ จตูหุปาทาเนหิ มุจฺจนฺติ – กามุปาทานา, ทิฏฺฐุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานา – อยํ อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ
วิโมกฺขกถาย ปฐมภาณวาโรฯ
๒๑๙. ตีณิ โข ปนิมานิ วิโมกฺขมุขานิ โลกนิยฺยานาย สํวตฺตนฺติฯ สพฺพสงฺขาเร ปริจฺเฉทปริวฏุมโต ปริจฺเฉทปริวฏฺฏุมโต (สฺยา.) สมนุปสฺสนตาย อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตาย, สพฺพสงฺขาเรสุ มโนสมุตฺเตชนตาย อปฺปณิหิตาย จ ธาตุยา จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตาย, สพฺพธมฺเม ปรโต สมนุปสฺสนตาย สุญฺญตาย จ ธาตุยา จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตาย – อิมานิ ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ โลกนิยฺยานาย สํวตฺตนฺติฯ
อนิจฺจโต มนสิกโรโต กถํ สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กถํ สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กถํ สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต ขยโต สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติ, ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยโต สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติ, อนตฺตโต มนสิกโรโต สุญฺญโต สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติฯ
อนิจฺจโต มนสิกโรโต กิํ พหุลํ จิตฺตํ โหติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กิํ พหุลํ จิตฺตํ โหติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กิํ พหุลํ จิตฺตํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลํ จิตฺตํ โหติ ฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลํ จิตฺตํ โหติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลํ จิตฺตํ โหติฯ
อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อธิโมกฺขพหุโล กตมินฺทฺริยํ ปฏิลภติ? ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล กตมินฺทฺริยํ ปฏิลภติ? อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต เวทพหุโล กตมินฺทฺริยํ ปฏิลภติ? อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อธิโมกฺขพหุโล สทฺธินฺทฺริยํ ปฏิลภติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล สมาธินฺทฺริยํ ปฏิลภติฯ อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต เวทพหุโล ปญฺญินฺทฺริยํ ปฏิลภติฯ
อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ, ภาวนาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา ตทนฺวยานิ (สฺยา.) โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเฐน ภาวนา, โก ภาเวติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ, ภาวนาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเฐน ภาวนา, โก ภาเวติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ, ภาวนาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเฐน ภาวนา, โก ภาเวติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติฯ ภาวนาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติฯ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ โย สมฺมาปฏิปนฺโน โส ภาเวติ; นตฺถิ มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส อินฺทฺริยภาวนาฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส สมาธินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติฯ ภาวนาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ , สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ , เอกรสา โหนฺติฯ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ โย สมฺมาปฏิปนฺโน โส ภาเวติ; นตฺถิ มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส อินฺทฺริยภาวนาฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส ปญฺญินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติฯ ภาวนาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติฯ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ โย สมฺมาปฏิปนฺโน โส ภาเวติ; นตฺถิ มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส อินฺทฺริยภาวนาฯ
๒๒๐. อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ? ภาวนาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ? ปฏิเวธกาเล กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ? ปฏิเวธาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ? เกนฏฺเฐน ภาวนา? เกนฏฺเฐน ปฏิเวโธ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ? ภาวนาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ , อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ? ปฏิเวธกาเล กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ? ปฏิเวธาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ? เกนฏฺเฐน ภาวนา? เกนฏฺเฐน ปฏิเวโธ? อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ? ภาวนาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ? ปฏิเวธกาเล กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ? ปฏิเวธาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ? เกนฏฺเฐน ภาวนา? เกนฏฺเฐน ปฏิเวโธ?
อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติฯ ภาวนาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ , สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิเวธกาเล ปญฺญินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติฯ ปฏิเวธาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติฯ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ ทสฺสนฏฺเฐน ปฏิเวโธฯ เอวํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ภาเวติ, ภาเวนฺโตปิ ปฏิวิชฺฌติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส สมาธินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติฯ ภาวนาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิเวธกาเล ปญฺญินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติฯ ปฏิเวธาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติฯ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ ทสฺสนฏฺเฐน ปฏิเวโธฯ เอวํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ภาเวติ, ภาเวนฺโตปิ ปฏิวิชฺฌติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส ปญฺญินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติฯ ภาวนาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิเวธกาเลปิ ปญฺญินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติฯ ปฏิเวธาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติฯ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ ทสฺสนฏฺเฐน ปฏิเวโธฯ เอวํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ภาเวติ, ภาเวนฺโตปิ ปฏิวิชฺฌติฯ
๒๒๑. อนิจฺจโต มนสิกโรโต กตมินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ? กตมินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต สทฺธาธิมุตฺโต (สฺยา.) โหติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กตมินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ? กตมินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี กายสกฺขิ (สฺยา. ก.) อภิ. ปุ. ป. ๙๕ ปสฺสิตพฺพา โหติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กตมินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ? กตมินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺฐิปฺปตฺโต โหติ?
อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต โหติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สมาธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี โหติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺฐิปฺปตฺโต โหติฯ
สทฺทหนฺโต วิมุตฺโตติ – สทฺธาวิมุตฺโตฯ ผุฏฺฐตฺตา สจฺฉิกโตติ สจฺฉิกโรตีติ (สฺยา. ปี.) – กายสกฺขีฯ ทิฏฺฐตฺตา ปตฺโตติ – ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ สทฺทหนฺโต วิมุจฺจตีติ – สทฺธาวิมุตฺโตฯ ฌานผสฺสํ ปฐมํ ผุสติ, ปจฺฉา นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ – กายสกฺขีฯ ‘‘ทุกฺขา สงฺขารา, สุโข นิโรโธ’’ติ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปญฺญายาติ – ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ โย จายํ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต, โย จ กายสกฺขี, โย จ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต, สิยา อิเม ตโย ปุคฺคลา สทฺธาวิมุตฺตาปิ กายสกฺขีปิ ทิฏฺฐิปฺปตฺตาปิ วตฺถุวเสน ปริยาเยน สิยาติฯ กถญฺจ สิยา? อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต โหติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต โหติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต โหติฯ เอวํ อิเม ตโย ปุคฺคลา สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตาฯ
ทุกฺขโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สมาธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี โหติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สมาธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี โหติฯ อนิจฺจโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สมาธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี โหติฯ เอวํ อิเม ตโย ปุคฺคลา สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขีฯ
อนตฺตโต มนสิกโรโต ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺฐิปฺปตฺโต โหติฯ อนิจฺจโต มนสิกโรโต ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺฐิปฺปตฺโต โหติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺฐิปฺปตฺโต โหติฯ เอวํ อิเม ตโย ปุคฺคลา ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺตาฯ
โย จายํ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต, โย จ กายสกฺขี, โย จ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต, เอวํ สิยา อิเม ตโย ปุคฺคลา สทฺธาวิมุตฺตาปิ กายสกฺขีปิ ทิฏฺฐิปฺปตฺตาปิ วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ โย จายํ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต, โย จ กายสกฺขี, โย จ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต, สิยา อิเม ตโย ปุคฺคลา…เป.… อญฺโญเยว สทฺธาวิมุตฺโต, อญฺโญ กายสกฺขี, อญฺโญ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต สิยาติฯ กถญฺจ สิยา? อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต โหติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สมาธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี โหติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺฐิปฺปตฺโต โหติฯ โย จายํ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต, โย จ กายสกฺขี, โย จ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต, เอวํ สิยา อิเม ตโย ปุคฺคลา สทฺธาวิมุตฺตาปิ กายสกฺขีปิ ทิฏฺฐิปฺปตฺตาปิ วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ อญฺโญเยว สทฺธาวิมุตฺโต, อญฺโญ กายสกฺขี, อญฺโญ ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ
อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘สทฺธานุสารี’’ฯ จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนา โหติฯ เย หิ เกจิ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภนฺติ , สพฺเพ เต สทฺธานุสาริโนฯ
อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตํ โหติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘สทฺธาวิมุตฺโต’’ฯ จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตารินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ ฯ เยหิ เกจิ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตา, สพฺเพ เต สทฺธาวิมุตฺตาฯ
อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลภติ…เป.… สกทาคามิผลํ สจฺฉิกตํ โหติ…เป.… อนาคามิมคฺคํ ปฏิลภติ… อนาคามิผลํ สจฺฉิกตํ โหติ…เป.… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลภติ… อรหตฺตํ อรหตฺตผลํ (สฺยา. ก.) อฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพา สจฺฉิกตํ โหติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘สทฺธาวิมุตฺโต’’ฯ จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ…เป.… สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตารินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิฯ เยหิ เกจิ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน อรหตฺตํ สจฺฉิกตา, สพฺเพ เต สทฺธาวิมุตฺตาฯ
ทุกฺขโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สมาธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘กายสกฺขี’’ฯ จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ , สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนา โหติฯ เย หิ เกจิ สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภนฺติ, สพฺเพ เต กายสกฺขีฯ
ทุกฺขโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สมาธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตํ โหติ…เป.… สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลภติ…เป.… สกทาคามิผลํ สจฺฉิกตํ โหติ…เป.… อนาคามิมคฺคํ ปฏิลภติ…เป.… อนาคามิผลํ สจฺฉิกตํ โหติ…เป.… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลภติ…เป.… อรหตฺตํ สจฺฉิกตํ โหติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘กายสกฺขี’’ฯ จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตารินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิฯ เยหิ เกจิ สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน อรหตฺตํ สจฺฉิกตา, สพฺเพ เต กายสกฺขีฯ
อนตฺตโต มนสิกโรโต ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, ปญฺญินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมานุสารี’’ฯ จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ…เป.… สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนา โหติฯ เย หิ เกจิ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภนฺติ, สพฺเพ เต ธมฺมานุสาริโนฯ
อนตฺตโต มนสิกโรโต ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, ปญฺญินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตํ โหติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘ทิฏฺฐิปฺปตฺโต’’ฯ จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ…เป.… สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตารินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิฯ เยหิ เกจิ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตา, สพฺเพ เต ทิฏฺฐิปฺปตฺตาฯ
อนตฺตโต มนสิกโรโต ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, ปญฺญินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลภติ…เป.… สกทาคามิผลํ สจฺฉิกตํ โหติ…เป.… อนาคามิมคฺคํ ปฏิลภติ…เป.… อนาคามิผลํ สจฺฉิกตํ โหติ…เป.… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลภติ…เป.… อรหตฺตํ สจฺฉิกตํ โหติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘ทิฏฺฐิปฺปตฺโต’’ฯ จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตารินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิฯ เยหิ เกจิ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน อรหตฺตํ สจฺฉิกตา, สพฺเพ เต ทิฏฺฐิปฺปตฺตาฯ
๒๒๒. เย หิ เกจิ เนกฺขมฺมํ ภาวิตา วา ภาเวนฺติ วา ภาวิสฺสนฺติ วา, อธิคตา วา อธิคจฺฉนฺติ วา อธิคมิสฺสนฺติ วา, ปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, ปฏิลทฺธา วา ปฏิลภนฺติ วา ปฏิลภิสฺสนฺติ วา, ปฏิวิทฺธา วา ปฏิวิชฺฌนฺติ วา ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺติ วา, สจฺฉิกตา วา สจฺฉิกโรนฺติ วา สจฺฉิกริสฺสนฺติ วา, ผสฺสิตา วา ผสฺสนฺติ วา ผสฺสิสฺสนฺติ วา, วสิปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, ปารมิปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, เวสารชฺชปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, สพฺเพ เต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตา, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺตาฯ
เย หิ เกจิ อพฺยาปาทํ…เป.… อาโลกสญฺญํ… อวิกฺเขปํ… ธมฺมววตฺถานํ… ญาณํ… ปาโมชฺชํ… ปฐมํ ฌานํ… ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ… อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ … อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ… อนิจฺจานุปสฺสนํ… ทุกฺขานุปสฺสนํ… อนตฺตานุปสฺสนํ… นิพฺพิทานุปสฺสนํ… วิราคานุปสฺสนํ … นิโรธานุปสฺสนํ… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนํ… ขยานุปสฺสนํ… วยานุปสฺสนํ… วิปริณามานุปสฺสนํ… อนิมิตฺตานุปสฺสนํ… อปฺปณิหิตานุปสฺสนํ… สุญฺญตานุปสฺสนํ… อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนํ… ยถาภูตญาณทสฺสนํ… อาทีนวานุปสฺสนํ… ปฏิสงฺขานุปสฺสนํ… วิวฏฺฏนานุปสฺสนํ… โสตาปตฺติมคฺคํ… สกทาคามิมคฺคํ… อนาคามิมคฺคํ… อรหตฺตมคฺคํ…ฯ
เย หิ เกจิ จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน… จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน… จตฺตาโร อิทฺธิปาเท… ปญฺจินฺทฺริยานิ… ปญฺจ พลานิ… สตฺต โพชฺฌงฺเค… อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ… เย หิ เกจิ อฏฺฐ วิโมกฺเข ภาวิตา วา ภาเวนฺติ วา ภาวิสฺสนฺติ วา, อธิคตา วา อธิคจฺฉนฺติ วา อธิคมิสฺสนฺติ วา, ปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, ปฏิลทฺธา วา ปฏิลภนฺติ วา ปฏิลภิสฺสนฺติ วา, ปฏิวิทฺธา วา ปฏิวิชฺฌนฺติ วา ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺติ วา, สจฺฉิกตา วา สจฺฉิกโรนฺติ วา สจฺฉิกริสฺสนฺติ วา, ผสฺสิตา วา ผสฺสนฺติ วา ผสฺสิสฺสนฺติ วา, วสิปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา ปารมิปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, เวสารชฺชปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, สพฺเพ เต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตา, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺตาฯ
เย หิ เกจิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา…เป.… สพฺเพ เต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตา, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺตาฯ
เย หิ เกจิ ติสฺโส วิชฺชา ปฏิวิทฺธา วา ปฏิวิชฺฌนฺติ วา ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺติ วา…เป.… สพฺเพ เต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตา, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺตาฯ
เย หิ เกจิ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขิตา วา สิกฺขนฺติ วา สิกฺขิสฺสนฺติ วา, สจฺฉิกตา วา สจฺฉิกโรนฺติ วา สจฺฉิกริสฺสนฺติ วา, ผสฺสิตา วา ผสฺสนฺติ วา ผสฺสิสฺสนฺติ วา, วสิปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, ปารมิปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, เวสารชฺชปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, สพฺเพ เต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตา, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺตาฯ
เย หิ เกจิ ทุกฺขํ ปริชานนฺติ สมุทยํ ปชหนฺติ นิโรธํ สจฺฉิกโรนฺติ มคฺคํ ภาเวนฺติ, สพฺเพ เต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตา, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺตาฯ
กติหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติ? กติหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ? จตูหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติฯ จตูหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติฯ ทุกฺขสจฺจํ ปริญฺญาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ, สมุทยสจฺจํ ปหานปฺปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ, นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ, มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติฯ อิเมหิ จตูหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติฯ อิเมหิ จตูหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺโต, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ
กติหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติ? กติหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ ? นวหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติ, นวหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติฯ ทุกฺขสจฺจํ ปริญฺญาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ, สมุทยสจฺจํ ปหานปฺปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ, นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ, มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติฯ อภิญฺญาปฏิเวโธ จ สพฺพธมฺมานํ, ปริญฺญาปฏิเวโธ จ สพฺพสงฺขารานํ, ปหานปฺปฏิเวโธ จ สพฺพากุสลานํ, ภาวนาปฏิเวโธ จ จตุนฺนํ มคฺคานํ, สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธ จ นิโรธสฺสฯ อิเมหิ นวหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติฯ อิเมหิ นวหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺโต, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ
ทุติยภาณวาโรฯ
๒๒๓. อนิจฺจโต มนสิกโรโต กถํ สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กถํ สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กถํ สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต ขยโต สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยโต สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต สุญฺญโต สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติฯ
อนิจฺจโต มนสิกโรโต กิํ พหุลํ จิตฺตํ โหติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กิํ พหุลํ จิตฺตํ โหติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กิํ พหุลํ จิตฺตํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลํ จิตฺตํ โหติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลํ จิตฺตํ โหติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลํ จิตฺตํ โหติฯ
อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อธิโมกฺขพหุโล กตมํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติ? ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล กตมํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติ? อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต เวทพหุโล กตมํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติ? อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อธิโมกฺขพหุโล อนิมิตฺตํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติฯ อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต เวทพหุโล สุญฺญตํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติฯ
๒๒๔. อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเฐน ภาวนา, โก ภาเวติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเฐน ภาวนา, โก ภาเวติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ , สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเฐน ภาวนา, โก ภาเวติ?
อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส อนิมิตฺโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติฯ ภาวนาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติฯ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ โย สมฺมาปฏิปนฺโน โส ภาเวติ; นตฺถิ มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส วิโมกฺขภาวนาฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติฯ ภาวนาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติฯ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ โย สมฺมาปฏิปนฺโน โส ภาเวติ; นตฺถิ มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส วิโมกฺขภาวนาฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส สุญฺญโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติฯ ภาวนาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติฯ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ โย สมฺมาปฏิปนฺโน โส ภาเวติ; นตฺถิ มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส วิโมกฺขภาวนาฯ
อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, ปฏิเวธกาเล กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ปฏิเวธาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเฐน ภาวนา, เกนฏฺเฐน ปฏิเวโธ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, ปฏิเวธกาเล กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ปฏิเวธาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเฐน ภาวนา, เกนฏฺเฐน ปฏิเวโธ? อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, ปฏิเวธกาเล กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ปฏิเวธาย กติวิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ , นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเฐน ภาวนา, เกนฏฺเฐน ปฏิเวโธ?
๒๒๕. อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส อนิมิตฺโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, ปฏิเวธกาเลปิ อนิมิตฺโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ปฏิเวธาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เอกรสฏฺเฐน ภาวนา, ทสฺสนฏฺเฐน ปฏิเวโธ, เอวํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ภาเวติ, ภาเวนฺโตปิ ปฏิวิชฺฌติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, ปฏิเวธกาเลปิ อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ปฏิเวธาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เอกรสฏฺเฐน ภาวนา, ทสฺสนฏฺเฐน ปฏิเวโธ, เอวํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ภาเวติ, ภาเวนฺโตปิ ปฏิวิชฺฌติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส สุญฺญโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, ปฏิเวธกาเลปิ สุญฺญโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ปฏิเวธาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เอกรสฏฺเฐน ภาวนา, ทสฺสนฏฺเฐน ปฏิเวโธ, เอวํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ภาเวติ, ภาเวนฺโตปิ ปฏิวิชฺฌติฯ
๒๒๖. อนิจฺจโต มนสิกโรโต กตโม วิโมกฺโข อธิมตฺโต โหติ? กตมวิโมกฺขสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต โหติ ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กตโม วิโมกฺโข อธิมตฺโต โหติ? กตมวิโมกฺขสฺส อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี โหติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กตโม วิโมกฺโข อธิมตฺโต โหติ? กตมวิโมกฺขสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺฐิปฺปตฺโต โหติ?
อนิจฺจโต มนสิกโรโต อนิมิตฺโต วิโมกฺโข อธิมตฺโต โหติฯ อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต โหติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข อธิมตฺโต โหติฯ อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี โหติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต สุญฺญโต วิโมกฺโข อธิมตฺโต โหติฯ สุญฺญตวิโมกฺขสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺฐิปฺปตฺโต โหติฯ
สทฺทหนฺโต วิมุตฺโตติ – สทฺธาวิมุตฺโตฯ ผุฏฺฐตฺตา สจฺฉิกโตติ – กายสกฺขีฯ ทิฏฺฐตฺตา ปตฺโตติ – ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ สทฺทหนฺโต วิมุจฺจตีติ – สทฺธาวิมุตฺโตฯ ฌานผสฺสํ ปฐมํ ผุสติ, ปจฺฉา นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ – กายสกฺขีฯ ‘‘ทุกฺขา สงฺขารา, สุโข นิโรโธ’’ติ วิญฺญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปญฺญายาติ – ทิฏฺฐิปฺปตฺโต…เป.… เย หิ เกจิ เนกฺขมฺมํ ภาวิตา วา ภาเวนฺติ วา ภาวิสฺสนฺติ วา…เป.… สพฺเพ เต อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตา, อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส วเสน กายสกฺขี, สุญฺญตวิโมกฺขสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺตาฯ
เย หิ เกจิ อพฺยาปาทํ… อาโลกสญฺญํ… อวิกฺเขปํ… เย หิ เกจิ ทุกฺขํ ปริชานนฺติ, สมุทยํ ปชหนฺติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรนฺติ, มคฺคํ ภาเวนฺติ, สพฺเพ เต อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตา, อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส วเสน กายสกฺขี, สุญฺญตวิโมกฺขสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺตาฯ
กติหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติ? กติหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ? จตูหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติฯ จตูหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติฯ ทุกฺขสจฺจํ ปริญฺญาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ, สมุทยสจฺจํ ปหานปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติฯ นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติฯ มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติฯ อิเมหิ จตูหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติฯ อิเมหิ จตูหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺโต, อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส วเสน กายสกฺขี, สุญฺญตวิโมกฺขสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ
กติหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติ? กติหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ? นวหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติฯ นวหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติฯ ทุกฺขสจฺจํ ปริญฺญาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ…เป.… สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธ จ นิโรธสฺสฯ อิเมหิ นวหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติฯ อิเมหิ นวหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺโต, อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส วเสน กายสกฺขี, สุญฺญตวิโมกฺขสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ
๒๒๗. อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต กตเม ธมฺเม ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ? กถํ สมฺมาทสฺสนํ โหติ? กถํ ตทนฺวเยน สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจโต สุทิฏฺฐา โหนฺติ? กตฺถ กงฺขา ปหียติ? ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต กตเม ธมฺเม ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ? กถํ สมฺมาทสฺสนํ โหติ? กถํ ตทนฺวเยน สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขโต สุทิฏฺฐา โหนฺติ? กตฺถ กงฺขา ปหียติ? อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต กตเม ธมฺเม ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ? กถํ สมฺมาทสฺสนํ โหติ? กถํ ตทนฺวเยน สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตโต สุทิฏฺฐา โหนฺติ? กตฺถ กงฺขา ปหียติ?
อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต นิมิตฺตํ ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ; เตน วุจฺจติ – สมฺมาทสฺสนํฯ เอวํ ตทนฺวเยน สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจโต สุทิฏฺฐา โหนฺติฯ เอตฺถ กงฺขา ปหียติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปวตฺตํ ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ; เตน วุจฺจติ – สมฺมาทสฺสนํฯ เอวํ ตทนฺวเยน สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขโต สุทิฏฺฐา โหนฺติฯ เอตฺถ กงฺขา ปหียติฯ อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต นิมิตฺตญฺจ ปวตฺตญฺจ ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ; เตน วุจฺจติ – สมฺมาทสฺสนํฯ เอวํ ตทนฺวเยน สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตโต สุทิฏฺฐา โหนฺติฯ เอตฺถ กงฺขา ปหียติฯ
ยญฺจ ยถาภูตํ ญาณํ ยญฺจ สมฺมาทสฺสนํ ยา จ กงฺขาวิตรณา, อิเม ธมฺมา นานตฺถา เจว นานาพฺยญฺชนา จ, อุทาหุ เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานนฺติ? ยญฺจ ยถาภูตํ ญาณํ ยญฺจ สมฺมาทสฺสนํ ยา จ กงฺขาวิตรณา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานํฯ
อนิจฺจโต มนสิกโรโต กิํ ภยโต อุปฏฺฐาติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กิํ ภยโต อุปฏฺฐาติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กิํ ภยโต อุปฏฺฐาติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต นิมิตฺตํ ภยโต อุปฏฺฐาติ ฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปวตฺตํ ภยโต อุปฏฺฐาติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต นิมิตฺตญฺจ ปวตฺตญฺจ ภยโต อุปฏฺฐาติฯ
ยา จ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา ยญฺจ อาทีนเว ญาณํ ยา จ นิพฺพิทา, อิเม ธมฺมา นานตฺถา เจว นานาพฺยญฺชนา จ, อุทาหุ เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานนฺติ? ยา จ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา ยญฺจ อาทีนเว ญาณํ ยา จ นิพฺพิทา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานํฯ
ยา จ อนตฺตานุปสฺสนา ยา จ สุญฺญตานุปสฺสนา, อิเม ธมฺมา นานตฺถา เจว นานาพฺยญฺชนา จ, อุทาหุ เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานนฺติ? ยา จ อนตฺตานุปสฺสนา ยา จ สุญฺญตานุปสฺสนา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานํฯ
อนิจฺจโต มนสิกโรโต กิํ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กิํ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กิํ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต นิมิตฺตํ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปวตฺตํ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต นิมิตฺตญฺจ ปวตฺตญฺจ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชติฯ
ยา จ มุจฺจิตุกมฺยตา ยา จ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา ยา จ สงฺขารุเปกฺขา, อิเม ธมฺมา นานตฺถา เจว นานาพฺยญฺชนา จ, อุทาหุ เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานนฺติ? ยา จ มุจฺจิตุกมฺยตา ยา จ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา ยา จ สงฺขารุเปกฺขา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานํฯ
อนิจฺจโต มนสิกโรโต กุโต จิตฺตํ วุฏฺฐาติ, กตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กุโต จิตฺตํ วุฏฺฐาติ, กตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กุโต จิตฺตํ วุฏฺฐาติ, กตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต นิมิตฺตา จิตฺตํ วุฏฺฐาติ, อนิมิตฺเต จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปวตฺตา จิตฺตํ วุฏฺฐาติ, อปฺปวตฺเต จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต นิมิตฺตา จ ปวตฺตา จ จิตฺตํ วุฏฺฐาติ, อนิมิตฺเต อปฺปวตฺเต นิโรเธ นิพฺพานธาตุยา นิโรธนิพฺพานธาตุยา (สี.) จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ
ยา จ พหิทฺธาวุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา เย จ โคตฺรภู ธมฺมา, อิเม ธมฺมา นานตฺถา เจว นานาพฺยญฺชนา จ, อุทาหุ เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานนฺติ? ยา จ พหิทฺธาวุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา เย จ โคตฺรภู ธมฺมา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานํฯ
อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต กตเมน วิโมกฺเขน วิมุจฺจติ? ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต กตเมน วิโมกฺเขน วิมุจฺจติ? อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต กตเมน วิโมกฺเขน วิมุจฺจติ? อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติฯ อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต สุญฺญตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติฯ ยา จ ทุภโตวุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา ยญฺจ มคฺเค ญาณํ , อิเม ธมฺมา นานตฺถา เจว นานาพฺยญฺชนา จ, อุทาหุ เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานนฺติ? ยา จ ทุภโตวุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา ยญฺจ มคฺเค ญาณํ, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานํฯ
๒๒๘. กติหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ นานาขเณ (สฺยา. ก.) โหนฺติ? กติหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติ? จตูหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติฯ สตฺตหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติฯ
กตเมหิ จตูหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติ? อาธิปเตยฺยฏฺเฐน, อธิฏฺฐานฏฺเฐน, อภินีหารฏฺเฐน, นิยฺยานฏฺเฐนฯ กถํ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต อนิมิตฺโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ทุกฺขโต มนสิกโรโต อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, อนตฺตโต มนสิกโรโต สุญฺญโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติฯ เอวํ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติฯ
กถํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติ? อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส วเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาติ, ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส วเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาติ, อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต สุญฺญตวิโมกฺขสฺส วเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาติฯ เอวํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติฯ
กถํ อภินีหารฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติ? อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส วเสน จิตฺตํ อภินีหรติ, ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส วเสน จิตฺตํ อภินีหรติ, อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต สุญฺญตวิโมกฺขสฺส วเสน จิตฺตํ อภินีหรติฯ เอวํ อภินีหารฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติฯ
กถํ นิยฺยานฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติ? อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส วเสน นิโรธํ นิพฺพานํ นิยฺยาติ, ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส วเสน นิโรธํ นิพฺพานํ นิยฺยาติ, อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต สุญฺญตวิโมกฺขสฺส วเสน นิโรธํ นิพฺพานํ นิยฺยาติฯ เอวํ นิยฺยานฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติฯ อิเมหิ จตูหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติฯ
กตเมหิ สตฺตหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติ ? สโมธานฏฺเฐน, อธิคมนฏฺเฐน, ปฏิลาภฏฺเฐน ปฏิเวธฏฺเฐน, สจฺฉิกิริยฏฺเฐน, ผสฺสนฏฺเฐน, อภิสมยฏฺเฐนฯ กถํ สโมธานฏฺเฐน อธิคมนฏฺเฐน ปฏิลาภฏฺเฐน ปฏิเวธฏฺเฐน สจฺฉิกิริยฏฺเฐน ผสฺสนฏฺเฐน อภิสมยฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติ? อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ ยโต มุจฺจติ, ตตฺถ น ปณิทหตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ ยตฺถ น ปณิทหติ, เตน สุญฺโญติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ เยน สุญฺโญ, เตน นิมิตฺเตน อนิมิตฺโตติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ เอวํ สโมธานฏฺเฐน อธิคมนฏฺเฐน ปฏิลาภฏฺเฐน ปฏิเวธฏฺเฐน สจฺฉิกิริยฏฺเฐน ผสฺสนฏฺเฐน อภิสมยฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติฯ
ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ ยตฺถ น ปณิทหติ, เตน สุญฺโญติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ เยน สุญฺโญ, เตน นิมิตฺเตน อนิมิตฺโตติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ เยน นิมิตฺเตน อนิมิตฺโต, ตตฺถ น ปณิทหตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ เอวํ สโมธานฏฺเฐน อธิคมนฏฺเฐน ปฏิลาภฏฺเฐน ปฏิเวธฏฺเฐน สจฺฉิกิริยฏฺเฐน ผสฺสนฏฺเฐน อภิสมยฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติฯ
อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ เยน สุญฺโญ, เตน นิมิตฺเตน อนิมิตฺโตติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ เยน นิมิตฺเตน อนิมิตฺโต, ตตฺถ น ปณิทหตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ ยตฺถ น ปณิทหติ, เตน สุญฺโญติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ เอวํ สโมธานฏฺเฐน อธิคมนฏฺเฐน ปฏิลาภฏฺเฐน ปฏิเวธฏฺเฐน สจฺฉิกิริยฏฺเฐน ผสฺสนฏฺเฐน อภิสมยฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติฯ อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติฯ
๒๒๙. อตฺถิ วิโมกฺโข, อตฺถิ มุขํ, อตฺถิ วิโมกฺขมุขํ, อตฺถิ วิโมกฺขปจฺจนีกํ, อตฺถิ วิโมกฺขานุโลมํ, อตฺถิ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, อตฺถิ วิโมกฺขภาวนา, อตฺถิ วิโมกฺขปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิฯ
กตโม วิโมกฺโข? สุญฺญโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ กตโม สุญฺญโต วิโมกฺโข? อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ ทุกฺขานุปสฺสนาญาณํ สุขโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ อนตฺตานุปสฺสนาญาณํ อตฺตโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ นนฺทิยา อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ วิราคานุปสฺสนาญาณํ ราคโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ นิโรธานุปสฺสนาญาณํ สมุทยโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาญาณํ อาทานโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนาญาณํ นิมิตฺตโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ ปณิธิยา อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ สพฺพาภินิเวเสหิ มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ
รูเป อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโข…เป.… รูเป สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ สพฺพาภินิเวเสหิ มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโข…เป.… ชรามรเณ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ สพฺพาภินิเวเสหิ มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ อยํ สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ
กตโม อนิมิตฺโต วิโมกฺโข? อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ ทุกฺขานุปสฺสนาญาณํ สุขโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ อนตฺตานุปสฺสนาญาณํ อตฺตโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ นนฺทิยา นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ วิราคานุปสฺสนาญาณํ ราคโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ นิโรธานุปสฺสนาญาณํ สมุทยโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาญาณํ อาทานโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนาญาณํ สพฺพนิมิตฺเตหิ มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ ปณิธิยา นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ
รูเป อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข …เป.… รูเป อนิมิตฺตานุปสฺสนาญาณํ สพฺพนิมิตฺเตหิ มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ รูเป อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ ปณิธิยา นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ รูเป สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ สพฺพนิมิตฺเตหิ มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ ชรามรเณ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ ปณิธิยา นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ ชรามรเณ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ อยํ อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ
กตโม อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข? อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ ทุกฺขานุปสฺสนาญาณํ สุขโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ อนตฺตานุปสฺสนาญาณํ อตฺตโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ นนฺทิยา ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ วิราคานุปสฺสนาญาณํ ราคโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ นิโรธานุปสฺสนาญาณํ สมุทยโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาญาณํ อาทานโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนาญาณํ นิมิตฺตโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ สพฺพปณิธีหิ มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ
รูเป อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข…เป.… รูเป อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ สพฺพปณิธีหิ มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ รูเป สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข…เป.… ชรามรเณ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ สพฺพปณิธีหิ มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ ชรามรเณ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ อยํ อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ อยํ วิโมกฺโขฯ
๒๓๐. กตมํ มุขํ? เย ตตฺถ ชาตา อนวชฺชา กุสลา โพธิปกฺขิยาธมฺมา, อิทํ มุขํฯ
กตมํ วิโมกฺขมุขํ? ยํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณํ นิโรโธ นิพฺพานํ, อิทํ วิโมกฺขมุขํฯ วิโมกฺขญฺจ มุขญฺจ วิโมกฺขมุขํ, อิทํ วิโมกฺขมุขํฯ
กตมํ วิโมกฺขปจฺจนีกํ? ตีณิ อกุสลมูลานิ วิโมกฺขปจฺจนีกานิ, ตีณิ ทุจฺจริตานิ วิโมกฺขปจฺจนีกานิ, สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา วิโมกฺขปจฺจนีกา, อิทํ วิโมกฺขปจฺจนีกํฯ
กตมํ วิโมกฺขานุโลมํ? ตีณิ กุสลมูลานิ วิโมกฺขานุโลมานิ, ตีณิ สุจริตานิ วิโมกฺขานุโลมานิ, สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา วิโมกฺขานุโลมา, อิทํ วิโมกฺขานุโลมํฯ
กตโม วิโมกฺขวิวฏฺโฏ? สญฺญาวิวฏฺโฏ, เจโตวิวฏฺโฏ, จิตฺตวิวฏฺโฏ, ญาณวิวฏฺโฏ, วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, สจฺจวิวฏฺโฏฯ สญฺชานนฺโต วิวฏฺฏตีติ – สญฺญาวิวฏฺโฏฯ เจตยนฺโต วิวฏฺฏตีติ – เจโตวิวฏฺโฏฯ วิชานนฺโต วิวฏฺฏตีติ – จิตฺตวิวฏฺโฏฯ ญาณํ กโรนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ญาณวิวฏฺโฏฯ โวสชฺชนฺโต วิวฏฺฏตีติ – วิโมกฺขวิวฏฺโฏฯ ตถฏฺเฐน วิวฏฺฏตีติ – สจฺจวิวฏฺโฏฯ
ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ ตตฺถ เจโตวิวฏฺโฏ, ยตฺถ เจโตวิวฏฺโฏ ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ, ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ ตตฺถ จิตฺตวิวฏฺโฏ, ยตฺถ จิตฺตวิวฏฺโฏ ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ ตตฺถ ญาณวิวฏฺโฏ, ยตฺถ ญาณวิวฏฺโฏ ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ ญาณวิวฏฺโฏ ตตฺถ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, ยตฺถ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ ญาณวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ ญาณวิวฏฺโฏ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ ตตฺถ สจฺจวิวฏฺโฏ, ยตฺถ สจฺจวิวฏฺโฏ ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ ญาณวิวฏฺโฏ วิโมกฺขวิวฏฺโฏฯ อยํ วิโมกฺขวิวฏฺโฏฯ
กตมา วิโมกฺขภาวนา? ปฐมสฺส ฌานสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, ทุติยสฺส ฌานสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, ตติยสฺส ฌานสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา…เป.… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, โสตาปตฺติมคฺคสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, สกทาคามิมคฺคสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, อนาคามิมคฺคสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, อรหตฺตมคฺคสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, อยํ วิโมกฺขภาวนาฯ
กตมา วิโมกฺขปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิ? ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา, ทุติยสฺส ฌานสฺส ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา, ตติยสฺส ฌานสฺส…เป.… จตุตฺถสฺส ฌานสฺส… อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา, โสตาปตฺติมคฺคสฺส โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺคสฺส สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺคสฺส อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺคสฺส อรหตฺตผลํ, อยํ วิโมกฺขปฺปฏิปฺปสฺสทฺธีติฯ
ตติยภาณวาโรฯ
วิโมกฺขกถา นิฏฺฐิตาฯ
๖. คติกถา
๒๓๑. คติสมฺปตฺติยา ญาณสมฺปยุตฺเต กตินํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? ขตฺติยมหาสาลานํ พฺราหฺมณมหาสาลานํ คหปติมหาสาลานํ กามาวจรานํ เทวานํ ญาณสมฺปยุตฺเต กตินํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? รูปาวจรานํ เทวานํ กตินํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? อรูปาวจรานํ เทวานํ กตินํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ?
คติสมฺปตฺติยา ญาณสมฺปยุตฺเต อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติฯ ขตฺติยมหาสาลานํ พฺราหฺมณมหาสาลานํ คหปติมหาสาลานํ กามาวจรานํ เทวานํ ญาณสมฺปยุตฺเต อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติฯ รูปาวจรานํ เทวานํ อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติฯ อรูปาวจรานํ เทวานํ อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติฯ
๒๓๒. คติสมฺปตฺติยา ญาณสมฺปยุตฺเต กตเมสํ อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? กุสลกมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ตโย เหตู กุสลา; ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติฯ เตน วุจฺจติ – กุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขาราฯ นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา; ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติฯ เตน วุจฺจติ – อกุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขาราฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู อพฺยากตา; ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นามรูปปจฺจยาปิ วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยาปิ นามรูปํ’’ ฯ
ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ จตฺตาโร มหาภูตา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย ชีวิตสงฺขารา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ , วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ นามญฺจ รูปญฺจ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อิเม จุทฺทส ธมฺมา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจินฺทฺริยานิ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ นามญฺจ วิญฺญาณญฺจ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อิเม จุทฺทส ธมฺมา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อิเม อฏฺฐวีสติ ธมฺมา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ คติสมฺปตฺติยา ญาณสมฺปยุตฺเต อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติฯ
ขตฺติยมหาสาลานํ พฺราหฺมณมหาสาลานํ คหปติมหาสาลานํ กามาวจรานํ เทวานํ ญาณสมฺปยุตฺเต กตเมสํ อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? กุสลกมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ตโย เหตู กุสลา; ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘กุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขารา’’ฯ นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา; ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อกุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขารา’’ฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู อพฺยากตา; ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นามรูปปจฺจยาปิ วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยาปิ นามรูปํ’’ฯ
ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ จตฺตาโร มหาภูตา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย ชีวิตสงฺขารา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ นามญฺจ รูปญฺจ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อิเม จุทฺทส ธมฺมา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจินฺทฺริยานิ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ นามญฺจ วิญฺญาณญฺจ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อิเม จุทฺทส ธมฺมา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อิเม อฏฺฐวีสติ ธมฺมา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ขตฺติยมหาสาลานํ พฺราหฺมณมหาสาลานํ คหปติมหาสาลานํ กามาวจรานํ เทวานํ ญาณสมฺปยุตฺเต อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติฯ
รูปาวจรานํ เทวานํ กตเมสํ อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? กุสลกมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ตโย เหตู กุสลา…เป.… รูปาวจรานํ เทวานํ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติฯ
อรูปาวจรานํ เทวานํ กตเมสํ อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? กุสลกมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ตโย เหตู กุสลา; ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘กุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขารา’’ฯ นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา; ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อกุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขารา’’ฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู อพฺยากตา; ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นามปจฺจยาปิ วิญฺญาณํ วิญฺญาณปจฺจยาปิ นามํ’’ฯ
ปฏิสนฺธิกฺขเณ จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจินฺทฺริยานิ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ นามญฺจ วิญฺญาณญฺจ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อิเม จุทฺทส ธมฺมา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ อรูปาวจรานํ เทวานํ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติฯ
๒๓๓. คติสมฺปตฺติยา ญาณวิปฺปยุตฺเต กตินํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? ขตฺติยมหาสาลานํ พฺราหฺมณมหาสาลานํ คหปติมหาสาลานํ กามาวจรานํ เทวานํ ญาณวิปฺปยุตฺเต กตินํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ?
คติสมฺปตฺติยา ญาณวิปฺปยุตฺเต ฉนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติฯ ขตฺติยมหาสาลานํ พฺราหฺมณมหาสาลานํ คหปติมหาสาลานํ กามาวจรานํ เทวานํ ญาณวิปฺปยุตฺเต ฉนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ ฯ
คติสมฺปตฺติยา ญาณวิปฺปยุตฺเต กตเมสํ ฉนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? กุสลกมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ทฺเว เหตู กุสลา; ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติฯ เตน วุจฺจติ – กุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขาราฯ นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา; ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติฯ เตน วุจฺจติ – อกุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขาราฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ทฺเว เหตู อพฺยากตา; ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นามรูปปจฺจยาปิ วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยาปิ นามรูปํ’’ฯ
ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ จตฺตาโร มหาภูตา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย ชีวิตสงฺขารา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ นามญฺจ รูปญฺจ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อิเม จุทฺทส ธมฺมา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ทฺเว เหตู สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ นามญฺจ วิญฺญาณญฺจ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อิเม ทฺวาทส ธมฺมา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ ฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อิเม ฉพฺพีสติ ธมฺมา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ คติสมฺปตฺติยา ญาณวิปฺปยุตฺเต อิเมสํ ฉนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติฯ
ขตฺติยมหาสาลานํ พฺราหฺมณมหาสาลานํ คหปติมหาสาลานํ กามาวจรานํ เทวานํ ญาณวิปฺปยุตฺเต กตเมสํ ฉนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? กุสลกมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ทฺเว เหตู กุสลา; ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘กุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขารา…เป.… ขตฺติยมหาสาลานํ พฺราหฺมณมหาสาลานํ คหปติมหาสาลานํ กามาวจรานํ เทวานํ ญาณวิปฺปยุตฺเต อิเมสํ ฉนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหตี’’ติฯ
คติกถา นิฏฺฐิตาฯ
๗. กมฺมกถา
๒๓๔. อโหสิ กมฺมํ, อโหสิ กมฺมวิปาโกฯ อโหสิ กมฺมํ, นาโหสิ กมฺมวิปาโกฯ อโหสิ กมฺมํ, อตฺถิ กมฺมวิปาโกฯ อโหสิ กมฺมํ, นตฺถิ กมฺมวิปาโกฯ อโหสิ กมฺมํ, ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกฯ อโหสิ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกฯ [อตีตกมฺมํ]
อตฺถิ กมฺมํ, อตฺถิ กมฺมวิปาโกฯ อตฺถิ กมฺมํ, นตฺถิ กมฺมวิปาโกฯ อตฺถิ กมฺมํ, ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก ฯ อตฺถิ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกฯ [ปจฺจุปฺปนฺนกมฺมํ]
ภวิสฺสติ กมฺมํ, ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกฯ ภวิสฺสติ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกฯ [อนาคตกมฺมํ]
๒๓๕. อโหสิ กุสลํ กมฺมํ, อโหสิ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อโหสิ กุสลํ กมฺมํ, นาโหสิ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อโหสิ กุสลํ กมฺมํ, อตฺถิ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อโหสิ กุสลํ กมฺมํ, นตฺถิ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อโหสิ กุสลํ กมฺมํ, ภวิสฺสติ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อโหสิ กุสลํ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ
อตฺถิ กุสลํ กมฺมํ, อตฺถิ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อตฺถิ กุสลํ กมฺมํ, นตฺถิ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อตฺถิ กุสลํ กมฺมํ, ภวิสฺสติ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อตฺถิ กุสลํ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ
ภวิสฺสติ กุสลํ กมฺมํ, ภวิสฺสติ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ ภวิสฺสติ กุสลํ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ
อโหสิ อกุสลํ กมฺมํ, อโหสิ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อโหสิ อกุสลํ กมฺมํ, นาโหสิ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อโหสิ อกุสลํ กมฺมํ, อตฺถิ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อโหสิ อกุสลํ กมฺมํ, นตฺถิ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อโหสิ อกุสลํ กมฺมํ, ภวิสฺสติ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อโหสิ อกุสลํ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ
อตฺถิ อกุสลํ กมฺมํ, อตฺถิ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อตฺถิ อกุสลํ กมฺมํ, นตฺถิ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อตฺถิ อกุสลํ กมฺมํ, ภวิสฺสติ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อตฺถิ อกุสลํ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ
ภวิสฺสติ อกุสลํ กมฺมํ, ภวิสฺสติ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ ภวิสฺสติ อกุสลํ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ
อโหสิ สาวชฺชํ กมฺมํ…เป.… อโหสิ อนวชฺชํ กมฺมํ…เป.… อโหสิ กณฺหํ กมฺมํ…เป.… อโหสิ สุกฺกํ กมฺมํ…เป.… อโหสิ สุขุทฺรยํ กมฺมํ…เป.… อโหสิ ทุกฺขุทฺรยํ กมฺมํ…เป.… อโหสิ สุขวิปากํ กมฺมํ…เป.… อโหสิ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, อโหสิ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อโหสิ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, นาโหสิ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อโหสิ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, อตฺถิ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อโหสิ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, นตฺถิ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อโหสิ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, ภวิสฺสติ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อโหสิ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ
อตฺถิ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, อตฺถิ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อตฺถิ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, นตฺถิ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อตฺถิ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, ภวิสฺสติ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ อตฺถิ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ
ภวิสฺสติ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, ภวิสฺสติ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโกฯ ภวิสฺสติ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโกติฯ
กมฺมกถา นิฏฺฐิตาฯ
๘. วิปลฺลาสกถา
๒๓๖. ปุริมนิทานํ ฯ ‘‘จตฺตาโรเม , ภิกฺขเว อ. นิ. ๔.๔๙ ปสฺสิตพฺพา, สญฺญาวิปลฺลาสา จิตฺตวิปลฺลาสา ทิฏฺฐิวิปลฺลาสาฯ กตเม จตฺตาโร? อนิจฺเจ, ภิกฺขเว, นิจฺจนฺติ สญฺญาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺฐิวิปลฺลาโสฯ ทุกฺเข, ภิกฺขเว, สุขนฺติ สญฺญาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺฐิวิปลฺลาโสฯ อนตฺตนิ, ภิกฺขเว, อตฺตาติ สญฺญาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺฐิวิปลฺลาโสฯ อสุเภ, ภิกฺขเว, สุภนฺติ สญฺญาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺฐิวิปลฺลาโสฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สญฺญาวิปลฺลาสา จิตฺตวิปลฺลาสา ทิฏฺฐิวิปลฺลาสาฯ
‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, นสญฺญาวิปลฺลาสา นจิตฺตวิปลฺลาสา นทิฏฺฐิวิปลฺลาสาฯ กตเม จตฺตาโร? อนิจฺเจ, ภิกฺขเว, อนิจฺจนฺติ นสญฺญาวิปลฺลาโส นจิตฺตวิปลฺลาโส นทิฏฺฐิวิปลฺลาโสฯ ทุกฺเข, ภิกฺขเว, ทุกฺขนฺติ นสญฺญาวิปลฺลาโส นจิตฺตวิปลฺลาโส นทิฏฺฐิวิปลฺลาโสฯ อนตฺตนิ, ภิกฺขเว, อนตฺตาติ นสญฺญาวิปลฺลาโส นจิตฺตวิปลฺลาโส นทิฏฺฐิวิปลฺลาโสฯ อสุเภ, ภิกฺขเว, อสุภนฺติ นสญฺญาวิปลฺลาโส นจิตฺตวิปลฺลาโส นทิฏฺฐิวิปลฺลาโสฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร นสญฺญาวิปลฺลาสา นจิตฺตวิปลฺลาสา นทิฏฺฐิวิปลฺลาสา’’ติฯ
‘‘อนิจฺเจ นิจฺจสญฺญิโน, ทุกฺเข จ สุขสญฺญิโน;
อนตฺตนิ จ อตฺตาติ อตฺตสญฺญิโน (สฺยา.) อ. นิ. ๔.๔๙ ปสฺสิตพฺพา, อสุเภ สุภสญฺญิโน;
มิจฺฉาทิฏฺฐิหตา สตฺตา, ขิตฺตจิตฺตา วิสญฺญิโนฯ
‘‘เต โยคยุตฺตา มารสฺส, อโยคกฺเขมิโน ชนา;
สตฺตา คจฺฉนฺติ สํสารํ, ชาติมรณคามิโนฯ
‘‘ยทา จ พุทฺธา โลกสฺมิํ, อุปฺปชฺชนฺติ ปภงฺกรา;
เต อิมํ ธมฺมํ ปกาเสนฺติ, ทุกฺขูปสมคามินํฯ
‘‘เตสํ สุตฺวาน สปฺปญฺญา, สจิตฺตํ ปจฺจลทฺธุ ปจฺจลทฺธุํ (สฺยา.), ปจฺจลทฺธา อ. นิ. ๔.๔๙ เต;
อนิจฺจํ อนิจฺจโต ทกฺขุํ, ทุกฺขมทฺทกฺขุ ทุกฺขโตฯ
‘‘อนตฺตนิ อนตฺตาติ, อสุภํ อสุภตทฺทสุํ;
สมฺมาทิฏฺฐิสมาทานา, สพฺพํ ทุกฺขํ อุปจฺจคุ’’นฺติฯ
อิเม จตฺตาโร วิปลฺลาสา ทิฏฺฐิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา, อปฺปหีนาติฯ เกจิ ปหีนา, เกจิ อปฺปหีนา? อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ สญฺญาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส ปหีโนฯ ทุกฺเข สุขนฺติ สญฺญา อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส ปหีโนฯ อนตฺตนิ อตฺตาติ สญฺญาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส ปหีโนฯ อสุเภ สุภนฺติ สญฺญา อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส ปหีโนฯ ทฺวีสุ วตฺถูสุ ฉ วิปลฺลาสา ปหีนา ฯ ทฺวีสุ วตฺถูสุ ทฺเว วิปลฺลาสา ปหีนา, จตฺตาโร วิปลฺลาสา อปฺปหีนาฯ จตูสุ วตฺถูสุ อฏฺฐ วิปลฺลาสา ปหีนา, จตฺตาโร วิปลฺลาสา อปฺปหีนาติฯ
วิปลฺลาสกถา นิฏฺฐิตาฯ
๙. มคฺคกถา
๒๓๗. มคฺโคติ เกนฏฺเฐน มคฺโค? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา ปหานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, กิเลสานํ ปริยาทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, ปฏิเวธาทิวิโสธนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส โวทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, วิเสสาธิคมาย มคฺโค เจว เหตุ จ, อุตฺตริ ปฏิเวธาย อุตฺตริํ ปฏิเวธาย (สฺยา.) มคฺโค เจว เหตุ จ, สจฺจาภิสมยาย มคฺโค เจว เหตุ จ, นิโรเธ ปติฏฺฐาปนาย มคฺโค เจว เหตุ จฯ
อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปสฺส ปหานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, กิเลสานํ ปริยาทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, ปฏิเวธาทิวิโสธนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส โวทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, วิเสสาธิคมาย มคฺโค เจว เหตุ จ, อุตฺตริ ปฏิเวธาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สจฺจาภิสมยาย มคฺโค เจว เหตุ จ, นิโรเธ ปติฏฺฐาปนาย มคฺโค เจว เหตุ จฯ
ปริคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจาย ปหานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, กิเลสานํ ปริยาทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, ปฏิเวธาทิวิโสธนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส โวทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, วิเสสาธิคมาย มคฺโค เจว เหตุ จ, อุตฺตริ ปฏิเวธาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สจฺจาภิสมยาย มคฺโค เจว เหตุ จ, นิโรเธ ปติฏฺฐาปนาย มคฺโค เจว เหตุ จฯ
สมุฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมากมฺมนฺโต มิจฺฉากมฺมนฺตสฺส ปหานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, กิเลสานํ ปริยาทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ ปฏิเวธาทิวิโสธนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส โวทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, วิเสสาธิคมาย มคฺโค เจว เหตุ จ, อุตฺตริ ปฏิเวธาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สจฺจาภิสมยาย มคฺโค เจว เหตุ จ, นิโรเธ ปติฏฺฐาปนาย มคฺโค เจว เหตุ จฯ
โวทานฏฺเฐน สมฺมาอาชีโว มิจฺฉาอาชีวสฺส ปหานาย มคฺโค เจว เหตุ จ…เป.… ปคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายามสฺส ปหานาย มคฺโค เจว เหตุ จ…เป.… อุปฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมาสติ มิจฺฉาสติยา ปหานาย มคฺโค เจว เหตุ จ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธิสฺส ปหานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, กิเลสานํ ปริยาทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, ปฏิเวธาทิวิโสธนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส โวทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, วิเสสาธิคมาย มคฺโค เจว เหตุ จ, อุตฺตริ ปฏิเวธาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สจฺจาภิสมยาย มคฺโค เจว เหตุ จ, นิโรเธ ปติฏฺฐาปนาย มคฺโค เจว เหตุ จฯ
สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ โอฬาริกสฺส กามราคสญฺโญชนสฺส ปฏิฆสญฺโญชนสฺส โอฬาริกสฺส กามราคานุสยสฺส ปฏิฆานุสยสฺส ปหานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, กิเลสานํ ปริยาทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, ปฏิเวธาทิวิโสธนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส โวทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, วิเสสาธิคมาย มคฺโค เจว เหตุ จ, อุตฺตริ ปฏิเวธาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สจฺจาภิสมยาย มคฺโค เจว เหตุ จ, นิโรเธ ปติฏฺฐาปนาย มคฺโค เจว เหตุ จฯ
อนาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ อนุสหคตสฺส กามราคสญฺโญชนสฺส ปฏิฆสญฺโญชนสฺส, อนุสหคตสฺส กามราคานุสยสฺส ปฏิฆานุสยสฺส ปหานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, กิเลสานํ ปริยาทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, ปฏิเวธาทิวิโสธนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส โวทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ , วิเสสาธิคมาย มคฺโค เจว เหตุ จ, อุตฺตริ ปฏิเวธาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สจฺจาภิสมยาย มคฺโค เจว เหตุ จ, นิโรเธ ปติฏฺฐาปนาย มคฺโค เจว เหตุ จฯ
อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ รูปราคสฺส อรูปราคสฺส มานสฺส อุทฺธจฺจสฺส อวิชฺชาย, มานานุสยสฺส ภวราคานุสยสฺส อวิชฺชานุสยสฺส ปหานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, กิเลสานํ ปริยาทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, ปฏิเวธาทิวิโสธนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส, โวทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, วิเสสาธิคมาย มคฺโค เจว เหตุ จ, อุตฺตริ ปฏิเวธาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สจฺจาภิสมยาย มคฺโค เจว, เหตุ จ, นิโรเธ ปติฏฺฐาปนาย มคฺโค เจว เหตุ จฯ
ทสฺสนมคฺโค สมฺมาทิฏฺฐิ, อภินิโรปนมคฺโค สมฺมาสงฺกปฺโป , ปริคฺคหมคฺโค สมฺมาวาจา, สมุฏฺฐานมคฺโค สมฺมากมฺมนฺโต, โวทานมคฺโค สมฺมาอาชีโว, ปคฺคหมคฺโค สมฺมาวายาโม, อุปฏฺฐานมคฺโค สมฺมาสติ, อวิกฺเขปมคฺโค สมฺมาสมาธิฯ อุปฏฺฐานมคฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปวิจยมคฺโค ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปคฺคหมคฺโค วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ผรณมคฺโค ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, อุปสมมคฺโค ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อวิกฺเขปมคฺโค สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ปฏิสงฺขานมคฺโค อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคฯ
อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยมคฺโค สทฺธาพลํ, โกสชฺเช อกมฺปิยมคฺโค วีริยพลํ, ปมาเท อกมฺปิยมคฺโค สติพลํ, อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยมคฺโค สมาธิพลํ, อวิชฺชาย อกมฺปิยมคฺโค ปญฺญาพลํฯ อธิโมกฺขมคฺโค สทฺธินฺทฺริยํ, ปคฺคหมคฺโค วีริยินฺทฺริยํ, อุปฏฺฐานมคฺโค สตินฺทฺริยํ, อวิกฺเขปมคฺโค สมาธินฺทฺริยํ, ทสฺสนมคฺโค ปญฺญินฺทฺริยํฯ
อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยา มคฺโค, อกมฺปิยฏฺเฐน พลา มคฺโค, นิยฺยานฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา มคฺโค, เหตุฏฺเฐน มคฺคงฺคา มคฺโค, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานา มคฺโค, ปทหนฏฺเฐน สมฺมปฺปธานา มคฺโค, อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทา มคฺโค, ตถฏฺเฐน สจฺจานิ มคฺโค, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมโถ มคฺโค, อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา มคฺโค, เอกรสฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา มคฺโค, อนติวตฺตนฏฺเฐน ยุคนทฺธา มคฺโค, สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ มคฺโค, อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ มคฺโค, ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ มคฺโค, มุตฺตฏฺเฐน วิโมกฺโข มคฺโค, ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชา มคฺโค, ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺติ มคฺโค, สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณํ มคฺโค, ฉนฺโท มูลฏฺเฐน มคฺโค, มนสิกาโร สมุฏฺฐานฏฺเฐน มคฺโค, ผสฺโส สโมธานฏฺเฐน มคฺโค, เวทนา สโมสรณฏฺเฐน มคฺโค, สมาธิ ปมุขฏฺเฐน มคฺโค, สติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน มคฺโค, ปญฺญา ตตุตฺตรฏฺเฐน มคฺโค, วิมุตฺติ สารฏฺเฐน มคฺโค, อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน มคฺโคติฯ
มคฺคกถา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. มณฺฑเปยฺยกถา
๒๓๘. ‘‘มณฺฑเปยฺยมิทํ , ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํฯ สตฺถา สมฺมุขีภูโต ติธตฺตมณฺโฑ ติวิโธ มณฺโฑ (พหูสุ) อฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพาฯ สตฺถริ สมฺมุขีภูเต เทสนามณฺโฑ, ปฏิคฺคหมณฺโฑ, พฺรหฺมจริยมณฺโฑ’’ฯ
กตโม เทสนามณฺโฑ? จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อาจิกฺขนา เทสนา ปญฺญาปนา ปฏฺฐปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ อุตฺตานิกมฺมํ (ก.), จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ…เป.… จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ… จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ… ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ… ปญฺจนฺนํ พลานํ… สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ… อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อาจิกฺขนา เทสนา ปญฺญาปนา ปฏฺฐปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ – อยํ เทสนามณฺโฑฯ
กตโม ปฏิคฺคหมณฺโฑ? ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย อุปาสกา อุปาสิกาโย เทวา มนุสฺสา เย วา ปนญฺเญปิ เกจิ วิญฺญาตาโร – อยํ ปฏิคฺคหมณฺโฑฯ
กตโม พฺรหฺมจริยมณฺโฑ? อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ – อยํ พฺรหฺมจริยมณฺโฑฯ
๒๓๙. อธิโมกฺขมณฺโฑ สทฺธินฺทฺริยํ, อสฺสทฺธิยํ กสโฏ; อสฺสทฺธิยํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ ปคฺคหมณฺโฑ วีริยินฺทฺริยํ, โกสชฺชํ กสโฏ; โกสชฺชํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา วีริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ อุปฏฺฐานมณฺโฑ สตินฺทฺริยํ, ปมาโท กสโฏ; ปมาทํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺฐานมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ อวิกฺเขปมณฺโฑ สมาธินฺทฺริยํ, อุทฺธจฺจํ กสโฏ; อุทฺธจฺจํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ ทสฺสนมณฺโฑ ปญฺญินฺทฺริยํ, อวิชฺชํ กสโฏ; อวิชฺชํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา ปญฺญินฺทฺริยสฺส ทสฺสนมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ
อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยมณฺโฑ สทฺธาพลํ, อสฺสทฺธิยํ กสโฏ; อสฺสทฺธิยํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ โกสชฺเช อกมฺปิยมณฺโฑ วีริยพลํ, โกสชฺชํ กสโฏ; โกสชฺชํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา วีริยพลสฺส โกสชฺเช อกมฺปิยมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ ปมาเท อกมฺปิยมณฺโฑ สติพลํ, ปมาโท กสโฏ; ปมาทํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สติพลสฺส ปมาเท อกมฺปิยมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยมณฺโฑ สมาธิพลํ, อุทฺธจฺจํ กสโฏ; อุทฺธจฺจํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมาธิพลสฺส อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ อวิชฺชาย อกมฺปิยมณฺโฑ ปญฺญาพลํ, อวิชฺชา กสโฏ; อวิชฺชํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา ปญฺญาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ
อุปฏฺฐานมณฺโฑ สติสมฺโพชฺฌงฺคา, ปมาโท กสโฏ; ปมาทํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺฐานมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ ปวิจยมณฺโฑ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, อวิชฺชา กสโฏ; อวิชฺชํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปวิจยมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ ปคฺคหมณฺโฑ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, โกสชฺชํ กสโฏ; โกสชฺชํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปคฺคหมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ ผรณมณฺโฑ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปริฬาโห กสโฏ; ปริฬาหํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ผรณมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ อุปสมมณฺโฑ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค , ทุฏฺฐุลฺลํ กสโฏ; ทุฏฺฐุลฺลํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปสมมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ อวิกฺเขปมณฺโฑ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุทฺธจฺจํ กสโฏ; อุทฺธจฺจํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อวิกฺเขปมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ ปฏิสงฺขานมณฺโฑ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, อปฺปฏิสงฺขา กสโฏ; อปฺปฏิสงฺขํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ
ทสฺสนมณฺโฑ สมฺมาทิฏฺฐิ, มิจฺฉาทิฏฺฐิ กสโฏ; มิจฺฉาทิฏฺฐิํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมาทิฏฺฐิยา ทสฺสนมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ อภินิโรปนมณฺโฑ สมฺมาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาสงฺกปฺโป กสโฏ; มิจฺฉาสงฺกปฺปํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภินิโรปนมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ ปริคฺคหมณฺโฑ สมฺมาวาจา, มิจฺฉาวาจา กสโฏ; มิจฺฉาวาจํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมาวาจาย ปริคฺคหมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ สมุฏฺฐานมณฺโฑ สมฺมากมฺมนฺโต, มิจฺฉากมฺมนฺโต กสโฏ; มิจฺฉากมฺมนฺตํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมุฏฺฐานมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ โวทานมณฺโฑ สมฺมาอาชีโว, มิจฺฉาอาชีโว กสโฏ; มิจฺฉาอาชีวํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมาอาชีวสฺส โวทานมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ ปคฺคหมณฺโฑ สมฺมาวายาโม, มิจฺฉาวายาโม กสโฏ; มิจฺฉาวายามํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมาวายามสฺส ปคฺคหมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ อุปฏฺฐานมณฺโฑ สมฺมาสติ, มิจฺฉาสติ กสโฏ; มิจฺฉาสติํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมาสติยา อุปฏฺฐานมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ อวิกฺเขปมณฺโฑ สมฺมาสมาธิ, มิจฺฉาสมาธิ กสโฏ; มิจฺฉาสมาธิํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมาสมาธิสฺส อวิกฺเขปมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํฯ
๒๔๐. อตฺถิ มณฺโฑ, อตฺถิ เปยฺยํ, อตฺถิ กสโฏฯ อธิโมกฺขมณฺโฑ สทฺธินฺทฺริยํ, อสฺสทฺธิยํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ ปคฺคหมณฺโฑ วีริยินฺทฺริยํ, โกสชฺชํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ อุปฏฺฐานมณฺโฑ สตินฺทฺริยํ, ปมาโท กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ อวิกฺเขปมณฺโฑ สมาธินฺทฺริยํ, อุทฺธจฺจํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ ทสฺสนมณฺโฑ ปญฺญินฺทฺริยํ, อวิชฺชา กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ
อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยมณฺโฑ สทฺธาพลํ, อสฺสทฺธิยํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ โกสชฺเช อกมฺปิยมณฺโฑ วีริยพลํ, โกสชฺชํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ ปมาเท อกมฺปิยมณฺโฑ สติพลํ, ปมาโท กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยมณฺโฑ สมาธิพลํ, อุทฺธจฺจํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ อวิชฺชาย อกมฺปิยมณฺโฑ ปญฺญาพลํ, อวิชฺชา กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ
อุปฏฺฐานมณฺโฑ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปมาโท กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ ปวิจยมณฺโฑ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, อวิชฺชา กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ ปคฺคหมณฺโฑ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, โกสชฺชํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ ผรณมณฺโฑ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปริฬาโห กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ อุปสมมณฺโฑ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ทุฏฺฐุลฺลํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ อวิกฺเขปมณฺโฑ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุทฺธจฺจํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ ปฏิสงฺขานมณฺโฑ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, อปฏิสงฺขา กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ
ทสฺสนมณฺโฑ สมฺมาทิฏฺฐิ, มิจฺฉาทิฏฺฐิ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ อภินิโรปนมณฺโฑ สมฺมาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาสงฺกปฺโป กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ ปริคฺคหมณฺโฑ สมฺมาวาจา, มิจฺฉาวาจา กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ สมุฏฺฐานมณฺโฑ สมฺมากมฺมนฺโต, มิจฺฉากมฺมนฺโต กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ โวทานมณฺโฑ สมฺมาอาชีโว, มิจฺฉาอาชีโว กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ ปคฺคหมณฺโฑ สมฺมาวายาโม, มิจฺฉาวายาโม กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ อุปฏฺฐานมณฺโฑ สมฺมาสติ, มิจฺฉาสติ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ อวิกฺเขปมณฺโฑ สมฺมาสมาธิ, มิจฺฉาสมาธิ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํฯ
ทสฺสนมณฺโฑ สมฺมาทิฏฺฐิ… อภินิโรปนมณฺโฑ สมฺมาสงฺกปฺโป… ปริคฺคหมณฺโฑ สมฺมาวาจา… สมุฏฺฐานมณฺโฑ สมฺมากมฺมนฺโต… โวทานมณฺโฑ สมฺมาอาชีโว… ปคฺคหมณฺโฑ สมฺมาวายาโม… อุปฏฺฐานมณฺโฑ สมฺมาสติ… อวิกฺเขปมณฺโฑ สมฺมาสมาธิฯ
อุปฏฺฐานมณฺโฑ สติสมฺโพชฺฌงฺโค… ปวิจยมณฺโฑ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค… ปคฺคหมณฺโฑ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค… ผรณมณฺโฑ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค… อุปสมมณฺโฑ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค… อวิกฺเขปมณฺโฑ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค… ปฏิสงฺขานมณฺโฑ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคฯ
อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยมณฺโฑ สทฺธาพลํ… โกสชฺเช อกมฺปิยมณฺโฑ วีริยพลํ… ปมาเท อกมฺปิยมณฺโฑ สติพลํ… อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยมณฺโฑ สมาธิพลํ… อวิชฺชาย อกมฺปิยมณฺโฑ ปญฺญาพลํฯ
อธิโมกฺขมณฺโฑ สทฺธินฺทฺริยํ… ปคฺคหมณฺโฑ วีริยินฺทฺริยํ… อุปฏฺฐานมณฺโฑ สตินฺทฺริยํ… อวิกฺเขปมณฺโฑ สมาธินฺทฺริยํ… ทสฺสนมณฺโฑ ปญฺญินฺทฺริยํฯ
อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยา มณฺโฑ, อกมฺปิยฏฺเฐน พลา มณฺโฑ, นิยฺยานฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา มณฺโฑ, เหตุฏฺเฐน มคฺโค มณฺโฑ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานา มณฺโฑ, ปทหนฏฺเฐน สมฺมปฺปธานา มณฺโฑ, อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทา มณฺโฑ, ตถฏฺเฐน สจฺจา มณฺโฑ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมโถ มณฺโฑ, อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา มณฺโฑ, เอกรสฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา มณฺโฑ, อนติวตฺตนฏฺเฐน ยุคนทฺธา มณฺโฑ, สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ มณฺโฑ, อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ มณฺโฑ, ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ มณฺโฑ, มุตฺตฏฺเฐน วิโมกฺโข มณฺโฑ, ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชา มณฺโฑ, ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺติ มณฺโฑ, สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณํ มณฺโฑ, ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ มณฺโฑ, ฉนฺโท มูลฏฺเฐน มณฺโฑ, มนสิกาโร สมุฏฺฐานฏฺเฐน มณฺโฑ, ผสฺโส สโมธานฏฺเฐน มณฺโฑ, เวทนา สโมสรณฏฺเฐน มณฺโฑ, สมาธิ ปมุขฏฺเฐน มณฺโฑ, สติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน มณฺโฑ, ปญฺญา ตตุตฺตรฏฺเฐน มณฺโฑ, วิมุตฺติ สารฏฺเฐน มณฺโฑ, อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน มณฺโฑติฯ
จตุตฺถภาณวาโรฯ
มณฺฑเปยฺยกถา นิฏฺฐิตาฯ
มหาวคฺโค ปฐโมฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
ญาณทิฏฺฐี จ อสฺสาสา, อินฺทฺริยํ วิโมกฺขปญฺจมา;
คติกมฺมวิปลฺลาสา, มคฺโค มณฺเฑน เต ทสาติฯ
เอส นิกายธเรหิ ฐปิโต, อสโม อสฺสโม (สฺยา.) ปฐโม ปวโร
วรวคฺโคติ วรมคฺโคติ (สฺยา.)ฯ