๓. ปญฺญาวคฺโค
๑. มหาปญฺญากถา
๑. อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ? ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ? อนตฺตานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ…เป.… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ?
อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติฯ ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา นิพฺเพธิกปญฺญํ ปริปูเรติฯ อนตฺตานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา มหาปญฺญํ ปริปูเรติฯ นิพฺพิทานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ติกฺขปญฺญํ ปริปูเรติฯ วิราคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา วิปุลปญฺญํ ปริปูเรติฯ นิโรธานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา คมฺภีรปญฺญํ ปริปูเรติฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา อสามนฺตปญฺญํ อสฺสามนฺตปญฺญํ (สฺยา.) ปริปูเรติฯ อิมา สตฺต ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺติฯ อิมา อฏฺฐ ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา ปุถุปญฺญํ ปริปูเรนฺติฯ อิมา นว ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา หาสปญฺญํ ปริปูเรนฺติฯ
หาสปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ ตสฺสา อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายฯ ธมฺมววตฺถานโต ธมฺมปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายฯ นิรุตฺติววตฺถานโต นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายฯ ปฏิภานววตฺถานโต ปฏิภานปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายฯ ตสฺสิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายฯ
รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ…เป.… รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ? รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติ…เป.… รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา อสามนฺตปญฺญํ ปริปูเรติฯ อิมา สตฺต ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺติฯ อิมา อฏฺฐ ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา ปุถุปญฺญํ ปริปูเรนฺติฯ อิมา นว ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา หาสปญฺญํ ปริปูเรนฺติฯ
หาสปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ ตสฺสา อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายฯ ธมฺมววตฺถานโต ธมฺมปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายฯ นิรุตฺติววตฺถานโต นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายฯ ปฏิภานววตฺถานโต ปฏิภานปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ, สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายฯ ตสฺสิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายฯ
เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ…เป.… ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ? ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติ…เป.… ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา อสามนฺตปญฺญํ ปริปูเรติฯ อิมา สตฺต ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺติฯ อิมา อฏฺฐ ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา ปุถุปญฺญํ ปริปูเรนฺติฯ อิมา นว ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา หาสปญฺญํ ปริปูเรนฺติฯ
หาสปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ ตสฺสา อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย ฯ ธมฺมววตฺถานโต ธมฺมปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายฯ นิรุตฺติววตฺถานโต นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายฯ ปฏิภานววตฺถานโต ปฏิภานปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายฯ ตสฺสิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายฯ
๒. รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ? รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ? รูเป อนตฺตานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป อนตฺตานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ? รูเป นิพฺพิทานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป นิพฺพิทานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ? รูเป วิราคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป วิราคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ? รูเป นิโรธานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป นิโรธานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ? รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ?
รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติฯ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติฯ รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา นิพฺเพธิกปญฺญํ ปริปูเรติฯ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติฯ รูเป อนตฺตานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา มหาปญฺญํ ปริปูเรติฯ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป อนตฺตานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติฯ รูเป นิพฺพิทานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ติกฺขปญฺญํ ปริปูเรติฯ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป นิพฺพิทานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติฯ รูเป วิราคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา วิปุลปญฺญํ ปริปูเรติฯ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป วิราคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติฯ รูเป นิโรธานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา คมฺภีรปญฺญํ ปริปูเรติฯ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป นิโรธานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติฯ รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา อสามนฺตปญฺญํ ปริปูเรติฯ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติฯ อิมา สตฺต ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺติฯ อิมา อฏฺฐ ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา ปุถุปญฺญํ ปริปูเรนฺติฯ อิมา นว ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา หาสปญฺญํ ปริปูเรนฺติฯ
หาสปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ ตสฺสา อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายฯ ธมฺมววตฺถานโต ธมฺมปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายฯ นิรุตฺติววตฺถานโต นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายฯ ปฏิภานววตฺถานโต ปฏิภานปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายฯ ตสฺสิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายฯ
เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ…เป.… ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ? ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติฯ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติ…เป.… ตสฺสิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายฯ
๓. ‘‘จตฺตาโรเม , ภิกฺขเว สํ. นิ. ๕.๑๘๕๑, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติฯ กตเม จตฺตาโร? สปฺปุริสสํเสโว, สทฺธมฺมสฺสวนํ, โยนิโสมนสิกาโร, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติฯ
‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ…เป.… อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ…เป.… อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติฯ กตเม จตฺตาโร? สปฺปุริสสํเสโว, สทฺธมฺมสฺสวนํ, โยนิโสมนสิกาโร, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา อรหตฺตมคฺคผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติฯ
‘‘จตฺตาโรเม , ภิกฺขเว, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ปญฺญาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺติ…เป.… ปญฺญาพุทฺธิยา สํวตฺตนฺติ, ปญฺญาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺติ, มหาปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ, ปุถุปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ, วิปุลปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ, คมฺภีรปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ, อสามนฺตปญฺญตาย อสฺสามนฺตปญฺญตาย (สฺยา.) สํ. นิ. ๓ ปสฺสิตพฺพา สํวตฺตนฺติ, ภูริปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ, ปญฺญาพาหุลฺลาย สํวตฺตนฺติ, สีฆปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ, ลหุปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ, หาสปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ, ชวนปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ, ติกฺขปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ, นิพฺเพธิกปญฺญตาย สํวตฺตนฺติฯ กตเม จตฺตาโร? สปฺปุริสสํเสโว, สทฺธมฺมสฺสวนํ, โยนิโสมนสิกาโร, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ปญฺญาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺติ, ปญฺญาพุทฺธิยา สํวตฺตนฺติ…เป.… นิพฺเพธิกปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ’’ฯ
๑. โสฬสปญฺญานิทฺเทโส
๔. ปญฺญาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติ กตโม ปญฺญาปฏิลาโภ? จตุนฺนํ มคฺคญาณานํ, จตุนฺนํ ผลญาณานํ, จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทาญาณานํ, ฉนฺนํ อภิญฺญาญาณานํ, เตสตฺตตีนํ ญาณานํ, สตฺตสตฺตตีนํ ญาณานํ ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผสฺสนา ผุสนา (ก.) สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทาฯ ปญฺญาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ปญฺญา ปฏิลาโภฯ
ปญฺญาพุทฺธิยา สํวตฺตนฺตีติ กตมา ปญฺญาพุทฺธิ? สตฺตนฺนญฺจ เสกฺขานํ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จ ปญฺญา วฑฺฒติ, อรหโต ปญฺญา วฑฺฒติฯ วฑฺฒิตวฑฺฒนา ปญฺญาพุทฺธิยา สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ปญฺญาพุทฺธิฯ
ปญฺญาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ กตมํ ปญฺญาเวปุลฺลํ? สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จ ปญฺญาเวปุลฺลํ คจฺฉติฯ อรหโต ปญฺญา เวปุลฺลคตา ปญฺญาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ – อิทํ ปญฺญาเวปุลฺลํฯ
มหาปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา มหาปญฺญา? มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺเต ธมฺเม ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺตา นิรุตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺตานิ ปฏิภานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺเต สมาธิกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺเต ปญฺญากฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺเต วิมุตฺติกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญา ฯ มหนฺเต วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺตานิ ฐานาฏฺฐานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺตา วิหารสมาปตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺเต สติปฏฺฐาเน ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺเต อิทฺธิปาเท ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺตานิ พลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺเต โพชฺฌงฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺตํ อริยมคฺคํ มหนฺเต อริยมคฺเค (ก.) ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺตานิ สามญฺญผลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺตา อภิญฺญาโย มหาภิญฺญาโย (ก.) ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหาปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ มหาปญฺญาฯ
ปุถุปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ปุถุปญฺญา? ปุถุนานาขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาธาตูสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาอายตเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาสุญฺญตมนุปลพฺเภสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาอตฺเถสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาธมฺเมสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานานิรุตฺตีสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาปฏิภาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาสมาธิกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาปญฺญากฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาวิมุตฺติกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาวิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาฐานาฏฺฐาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาวิหารสมาปตฺตีสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาอริยสจฺเจสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาสติปฏฺฐาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาสมฺมปฺปธาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาอิทฺธิปาเทสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาอินฺทฺริเยสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาพเลสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาโพชฺฌงฺเคสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาอริยมคฺเคสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาสามญฺญผเลสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาอภิญฺญาสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุชฺชนสาธารเณ ธมฺเม อติกฺกมฺม สมติกฺกมฺม (สฺยา.) ปรมตฺเถ นิพฺพาเน ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ปุถุปญฺญาฯ
วิปุลปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา วิปุลปญฺญา? วิปุเล อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุเล ธมฺเม ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุลา นิรุตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุลานิ ปฏิภานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุเล สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุเล สมาธิกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุเล ปญฺญากฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุเล วิมุตฺติกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุเล วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุลานิ ฐานาฏฺฐานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุลา วิหารสมาปตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุลานิ อริยสจฺจานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุเล สติปฏฺฐาเน ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุเล สมฺมปฺปธาเน ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุเล อิทฺธิปาเท ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุลานิ อินฺทฺริยานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุลานิ พลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุเล โพชฺฌงฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุเล อริยมคฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุลานิ สามญฺญผลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุลา อภิญฺญาโย ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุลํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุลปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ วิปุลปญฺญาฯ
คมฺภีรปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา คมฺภีรปญฺญา? คมฺภีเรสุ ขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีราสุ ธาตูสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ อายตเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ สุญฺญตมนุปลพฺเภสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ อตฺเถสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ ธมฺเมสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีราสุ นิรุตฺตีสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ ปฏิภาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ สีลกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ สมาธิกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญา ฯ คมฺภีเรสุ ปญฺญากฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ วิมุตฺติกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ ฐานาฏฺฐาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีราสุ วิหารสมาปตฺตีสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ อริยสจฺเจสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ สติปฏฺฐาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ สมฺมปฺปธาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ อิทฺธิปาเทสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ อินฺทฺริเยสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ พเลสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ โพชฺฌงฺเคสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ อริยมคฺเคสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ สามญฺญผเลสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีราสุ อภิญฺญาสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเร ปรมตฺเถ นิพฺพาเน ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีรปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ คมฺภีรปญฺญาฯ
อสามนฺตปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา อสามนฺตปญฺญา? ยสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย, ธมฺมววตฺถานโต ธมฺมปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย, นิรุตฺติววตฺถานโต นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย, ปฏิภานววตฺถานโต ปฏิภานปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย, ตสฺส อตฺเถ จ ธมฺเม จ นิรุตฺติยา จ ปฏิภาเน จ น อญฺโญ โกจิ สกฺโกติ อภิสมฺภวิตุํฯ อนภิสมฺภวนีโย จ โส อญฺเญหีติ – อสามนฺตปญฺโญฯ
ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส ปญฺญา อฏฺฐมกสฺส ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตาฯ ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย อฏฺฐมโก อสามนฺตปญฺโญฯ อฏฺฐมกสฺส ปญฺญา โสตาปนฺนสฺส ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตาฯ อฏฺฐมกํ อุปาทาย โสตาปนฺโน อสามนฺตปญฺโญฯ โสตาปนฺนสฺส ปญฺญา สกทาคามิสฺส ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตาฯ โสตาปนฺนํ อุปาทาย สกทาคามิ อสามนฺตปญฺโญฯ สกทาคามิสฺส ปญฺญา อนาคามิสฺส ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตาฯ สกทาคามิํ อุปาทาย อนาคามี อสามนฺตปญฺโญฯ อนาคามิสฺส ปญฺญา อรหโต ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตาฯ อนาคามิํ อุปาทาย อรหา อสามนฺตปญฺโญฯ อรหโต ปญฺญา ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส (สฺยา. ก.) อฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพา ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตาฯ อรหนฺตํ อุปาทาย ปจฺเจกพุทฺโธ อสามนฺตปญฺโญฯ ปจฺเจกพุทฺธญฺจ สเทวกญฺจ โลกํ อุปาทาย ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อคฺโค อสามนฺตปญฺโญฯ
๕. ปญฺญาปเภทกุสโล ปภินฺนญาโณ อธิคตปฺปฏิสมฺภิโท จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ทสพลธารี ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชญฺโญ ปุริสโธรยฺโห อนนฺตญาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปญฺญาเปตา นิชฺฌาเปตา เปกฺเขตา ปสาเทตาฯ โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา สญฺชาเนตา (สฺยา.), อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคามี มคฺคานุคา (สฺยา.) มหานิ. ๖๙ ปสฺสิตพฺโพ จ ปนสฺส เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตาฯ
โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต ญาณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโตฯ นตฺถิ ตสฺส ภควโต อญฺญาตํ อทิฏฺฐํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปญฺญายฯ อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ (สฺยา.) มหานิ. ๖๙ อุปาทาย สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติฯ ยํ กิญฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ตํ สพฺพํ ชานิตพฺพํ สพฺพํ ธมฺมํ ชานิตพฺพํ (ก.)ฯ อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺฐธมฺมิโก วา อตฺโถ สมฺปรายิโก วา อตฺโถ อุตฺตาโน วา อตฺโถ คมฺภีโร วา อตฺโถ คูฬฺโห วา อตฺโถ ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ เนยฺโย วา อตฺโถ นีโต วา อตฺโถ อนวชฺโช วา อตฺโถ นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ โวทาโน วา อตฺโถ ปรมตฺโถ วา อตฺโถ, สพฺพํ ตํ อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ
สพฺพํ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติ ฯ สพฺพํ วจีกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติฯ สพฺพํ มโนกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติฯ อตีเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํฯ อนาคเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํฯ ปจฺจุปฺปนฺเน พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํฯ ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํฯ เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํฯ เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติฯ ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิฯ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมาฯ ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฏลานํ สมฺมา ผุสิตานํ สุผุสฺสิตานํ (สฺยา. ก.) เหฏฺฐิมํ สมุคฺคปฏลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ เหฏฺฐิมํ นาติวตฺตติ, อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน; เอวเมว พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยญฺจ ญาณญฺจ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโนฯ ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํฯ เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํฯ เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติฯ ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิฯ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมาฯ สพฺพธมฺเมสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติฯ
สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฺปฏิพทฺธา อากงฺขปฺปฏิพทฺธา มนสิการปฺปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฺปฏิพทฺธาฯ สพฺพสตฺเตสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติฯ สพฺเพสํ สตฺตานํ พุทฺโธ อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ จริยํ (สฺยา.) มหานิ. ๖๙ ปสฺสิตพฺพา ชานาติ, อธิมุตฺติํ ชานาติ ฯ อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ปชานาติฯ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ
ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา, อนฺตมโส ติมิติมิงฺคลํ อุปาทาย, อนฺโตมหาสมุทฺเท ปริวตฺตนฺติ, เอวเมวํ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ ยถา เย เกจิ ปกฺขิโน, อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย, อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว เยปิ เต สาริปุตฺตสมา ปญฺญาย เตปิ พุทฺธญาณสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติฯ พุทฺธญาณํ เทวมนุสฺสานํ ปญฺญํ ผริตฺวา อติฆํสิตฺวา ติฏฺฐติฯ เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา โวภินฺทนฺตา เต ภินฺทนฺตา (สฺยา. ก.) มญฺเญ จรนฺติ ปญฺญาคเตน ทิฏฺฐิคตานิ, เต ปญฺหํ อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ, กถิตา วิสชฺชิตา จ เต ปญฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฏฺฐการณา นิทฺทิฏฺฐิการณา (สฺยา.)ฯ อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติฯ อถ โข ภควา ตตฺถ อติโรจติ ยทิทํ ปญฺญายาติฯ อคฺโค อสามนฺตปญฺโญ, อสามนฺตปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ อสามนฺตปญฺญาฯ
๖. ภูริปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ภูริปญฺญา? ราคํ อภิภุยฺยตีติ – ภูริปญฺญาฯ อภิภวิตาติ – ภูริปญฺญาฯ โทสํ อภิภุยฺยตีติ – ภูริปญฺญาฯ อภิภวิตาติ – ภูริปญฺญาฯ โมหํ อภิภุยฺยตีติ – ภูริปญฺญาฯ อภิภวิตาติ – ภูริปญฺญาฯ โกธํ…เป.… อุปนาหํ … มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเฐยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ… มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ อภิสงฺขาเร…เป.… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม อภิภุยฺยตีติ – ภูริปญฺญาฯ อภิภวิตาติ – ภูริปญฺญาฯ ราโค อริฯ ตํ อริํ มทฺทนิปญฺญาติ – ภูริปญฺญาฯ โทโส อริฯ ตํ อริํ มทฺทนิปญฺญาติ – ภูริปญฺญาฯ โมโห อริฯ ตํ อริํ มทฺทนิปญฺญาติ – ภูริปญฺญาฯ โกโธ…เป.… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ อภิสงฺขารา…เป.… สพฺเพ ภวคามิกมฺมา อริฯ ตํ อริํ มทฺทนิปญฺญาติ – ภูริปญฺญาฯ ภูริ วุจฺจติ ปถวี ปฐวี (สฺยา.)ฯ ตาย ปถวิสมาย วิตฺถตาย วิปุลาย ปญฺญาย สมนฺนาคโตติ – ภูริปญฺญาฯ อปิ จ, ปญฺญาย เมตํ อธิวจนํฯ ภูริ เมธา ปริณายิกาติ – ภูริปญฺญาฯ ภูริปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ภูริปญฺญาฯ
ปญฺญาพาหุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ กตมํ ปญฺญาพาหุลฺลํ? อิเธกจฺโจ ปญฺญาครุโก โหติ ปญฺญาจริโต ปญฺญาสโย ปญฺญาธิมุตฺโต ปญฺญาธโช ปญฺญาเกตุ ปญฺญาธิปเตยฺโย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สโมกฺขายนพหุโล สมฺเปกฺขายนพหุโล (สฺยา. ก.) มหานิ. ๒๐๔ ปสฺสิตพฺพา สมฺเปกฺขายนธมฺโม วิภูตวิหารี ตจฺจริโต ตคฺครุโก ตพฺพหุโล ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโยฯ ยถา คณครุโก วุจฺจติ ‘‘คณพาหุลิโก’’ติ, จีวรครุโก วุจฺจติ ‘‘จีวรพาหุลิโก’’ติ, ปตฺตครุโก วุจฺจติ ‘‘ปตฺตพาหุลิโก’’ติ, เสนาสนครุโก วุจฺจติ ‘‘เสนาสนพาหุลิโก’’ติ; เอวเมวํ อิเธกจฺโจ ปญฺญา ครุโก โหติ ปญฺญาจริโต ปญฺญาสโย ปญฺญาธิมุตฺโต ปญฺญาธโช ปญฺญาเกตุ ปญฺญาธิปเตยฺโย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สโมกฺขายนพหุโล สมฺเปกฺขายนธมฺโม วิภูตวิหารี ตจฺจริโต ตคฺครุโก ตพฺพหุโล ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโยฯ ปญฺญาพาหุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ – อิทํ ปญฺญาพาหุลฺลํฯ
สีฆปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา สีฆปญฺญา? สีฆํ สีฆํ สีลานิ ปริปูเรตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ โภชเน มตฺตญฺญุตํ ปริปูเรตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ ชาคริยานุโยคํ ปริปูเรตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ สมาธิกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ ปญฺญากฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – สีฆปญฺญา ฯ สีฆํ สีฆํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ ฐานาฏฺฐานานิ ปฏิวิชฺฌตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ สติปฏฺฐาเน ภาเวตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ สมฺมปฺปธาเน ภาเวตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ อิทฺธิปาเท ภาเวตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ อินฺทฺริยานิ ภาเวตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ พลานิ ภาเวตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ โพชฺฌงฺเค ภาเวตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ อริยมคฺคํ ภาเวตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ สามญฺญผลานิ สจฺฉิกโรตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ สีฆปญฺญาฯ
ลหุปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ลหุปญฺญา? ลหุํ ลหุํ สีลานิ ปริปูเรตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ โภชเน มตฺตญฺญุตํ ปริปูเรตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ ชาคริยานุโยคํ ปริปูเรตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ สีลกฺขนฺธํ …เป.… สมาธิกฺขนฺธํ … ปญฺญากฺขนฺธํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ ฐานาฏฺฐานานิ ปฏิวิชฺฌตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ สติปฏฺฐาเน ภาเวตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ สมฺมปฺปธาเน ภาเวตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ อิทฺธิปาเท ภาเวตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ อินฺทฺริยานิ ภาเวตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ พลานิ ภาเวตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ โพชฺฌงฺเค ภาเวตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ อริยมคฺคํ ภาเวตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ สามญฺญผลานิ สจฺฉิกโรตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ลหุปญฺญาฯ
หาสปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา หาสปญฺญา? อิเธกจฺโจ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล สีลานิ ปริปูเรตีติ – หาสปญฺญาฯ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรตีติ – หาสปญฺญาฯ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล โภชเน มตฺตญฺญุตํ ปริปูเรตีติ – หาสปญฺญาฯ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล ชาคริยานุโยคํ ปริปูเรตีติ – หาสปญฺญาฯ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล สีลกฺขนฺธํ…เป.… สมาธิกฺขนฺธํ… ปญฺญากฺขนฺธํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ…เป.… ฐานาฏฺฐานานิ ปฏิวิชฺฌตีติ… วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ … อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ… สติปฏฺฐาเน ภาเวตีติ… สมฺมปฺปธาเน ภาเวตีติ… อิทฺธิปาเท ภาเวตีติ… อินฺทฺริยานิ ภาเวตีติ… พลานิ ภาเวตีติ… โพชฺฌงฺเค ภาเวตีติ … อริยมคฺคํ ภาเวตีติ…เป.… สามญฺญผลานิ สจฺฉิกโรตีติ – หาสปญฺญาฯ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ – หาสปญฺญาฯ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ – หาสปญฺญาฯ หาสปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ หาสปญฺญาฯ
๗. ชวนปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ชวนปญฺญา? ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ ยา กาจิ เวทนา…เป.… ยา กาจิ สญฺญา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิญฺญาณํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญา ฯ อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ
รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ… จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ ชรามรณํ รูปนิโรเธ (สฺยา.) นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ
รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ… จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ ชวนปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ชวนปญฺญาฯ
ติกฺขปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ติกฺขปญฺญา? ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ – ติกฺขปญฺญาฯ อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ พฺยนฺติํ กโรติ (ก.) อนภาวํ คเมตีติ – ติกฺขปญฺญาฯ อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ – ติกฺขปญฺญาฯ อุปฺปนฺนํ วิหิํสาวิตกฺกํ นาธิวาเสติ…เป.… อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ – ติกฺขปญฺญาฯ อุปฺปนฺนํ ราคํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ – ติกฺขปญฺญาฯ อุปฺปนฺนํ โทสํ…เป.… อุปฺปนฺนํ โมหํ … อุปฺปนฺนํ โกธํ… อุปฺปนฺนํ อุปนาหํ… มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเฐยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ… มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ อภิสงฺขาเร…เป.… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ – ติกฺขปญฺญาฯ เอกสฺมิํ อาสเน จตฺตาโร จ อริยมคฺคา จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย ฉ อภิญฺญาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายาติ – ติกฺขปญฺญาฯ ติกฺขปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ติกฺขปญฺญาฯ
นิพฺเพธิกปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา นิพฺเพธิกปญฺญา? อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหติ อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺฐนพหุโล อรติพหุโล อนภิรติพหุโลฯ พหิมุโข น รมติ สพฺพสงฺขาเรสุฯ อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ – นิพฺเพธิกปญฺญาฯ อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ – นิพฺเพธิกปญฺญาฯ อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โมหกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ – นิพฺเพธิกปญฺญา ฯ อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โกธํ…เป.… อุปนาหํ… มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเฐยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ… มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ อภิสงฺขาเร…เป.… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ – นิพฺเพธิกปญฺญาฯ นิพฺเพธิกปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ นิพฺเพธิกปญฺญาฯ
อิมา โสฬส ปญฺญาโยฯ อิมาหิ โสฬสหิ ปญฺญาหิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโตฯ
๒. ปุคฺคลวิเสสนิทฺเทโส
๘. ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา – เอโก ปุพฺพโยคสมฺปนฺโน, เอโก น ปุพฺพโยคสมฺปนฺโนฯ โย ปุพฺพโยคสมฺปนฺโน โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติฯ ตสฺส ญาณํ ปภิชฺชติฯ
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา – เอโก พหุสฺสุโต, เอโก น พหุสฺสุโต ฯ โย พหุสฺสุโต, โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติฯ ตสฺส ญาณํ ปภิชฺชติฯ
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา, ทฺเวปิ พหุสฺสุตา – เอโก เทสนาพหุโล, เอโก น เทสนาพหุโลฯ โย เทสนาพหุโล, โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติฯ ตสฺส ญาณํ ปภิชฺชติฯ
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา, ทฺเวปิ พหุสฺสุตา, ทฺเวปิ เทสนาพหุลา – เอโก ครูปนิสฺสิโต, เอโก น ครูปนิสฺสิโต ฯ โย ครูปนิสฺสิโต, โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติฯ ตสฺส ญาณํ ปภิชฺชติฯ
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา, ทฺเวปิ พหุสฺสุตา, ทฺเวปิ เทสนาพหุลา, ทฺเวปิ ครูปนิสฺสิตา – เอโก วิหารพหุโล, เอโก น วิหารพหุโลฯ โย วิหารพหุโล, โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติฯ ตสฺส ญาณํ ปภิชฺชติฯ
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา, ทฺเวปิ พหุสฺสุตา, ทฺเวปิ เทสนาพหุลา, ทฺเวปิ ครูปนิสฺสิตา, ทฺเวปิ วิหารพหุลา – เอโก ปจฺจเวกฺขณาพหุโล , เอโก น ปจฺจเวกฺขณาพหุโลฯ โย ปจฺจเวกฺขณาพหุโล, โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติฯ ตสฺส ญาณํ ปภิชฺชติฯ
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา, ทฺเวปิ พหุสฺสุตา, ทฺเวปิ เทสนาพหุลา, ทฺเวปิ ครูปนิสฺสิตา, ทฺเวปิ วิหารพหุลา, ทฺเวปิ ปจฺจเวกฺขณาพหุลา – เอโก เสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต, เอโก อเสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโตฯ โย อเสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต, โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติฯ ตสฺส ญาณํ ปภิชฺชติฯ
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา, ทฺเวปิ พหุสฺสุตา, ทฺเวปิ เทสนาพหุลา, ทฺเวปิ ครูปนิสฺสิตา, ทฺเวปิ วิหารพหุลา, ทฺเวปิ ปจฺจเวกฺขณาพหุลา, ทฺเวปิ อเสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา – เอโก สาวกปารมิปฺปตฺโต, เอโก น สาวกปารมิปฺปตฺโตฯ โย สาวกปารมิปฺปตฺโต , โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติฯ ตสฺส ญาณํ ปภิชฺชติฯ
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา, ทฺเวปิ พหุสฺสุตา, ทฺเวปิ เทสนาพหุลา, ทฺเวปิ ครูปนิสฺสิตา, ทฺเวปิ วิหารพหุลา, ทฺเวปิ ปจฺจเวกฺขณาพหุลา, ทฺเวปิ อเสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา – เอโก สาวกปารมิปฺปตฺโต, เอโก ปจฺเจกสมฺพุทฺโธฯ โย ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ, โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติฯ ตสฺส ญาณํ ปภิชฺชติฯ
ปจฺเจกพุทฺธญฺจ สเทวกญฺจ โลกํ อุปาทาย ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อคฺโค ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต ปญฺญาปเภทกุสโล ปภินฺนญาโณ อธิคตปฏิสมฺภิโท จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ทสพลธารี ปุริสาสโภ ปุริสสีโห…เป.… เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา โวภินฺทนฺตา มญฺเญ จรนฺติ ปญฺญาคเตน ทิฏฺฐิคตานิ, เต ปญฺหํ อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จฯ กถิตา วิสชฺชิตา จ เต ปญฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฏฺฐการณา, อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติฯ อถ โข ภควา ตตฺถ อติโรจติ, ยทิทํ ปญฺญายาติ อคฺโค ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโตติฯ
มหาปญฺญากถา นิฏฺฐิตาฯ
๒. อิทฺธิกถา
๙. กา อิทฺธิ? กติ อิทฺธิโย? อิทฺธิยา กติ ภูมิโย, กติ ปาทา, กติ ปทานิ, กติ มูลานิ? กา อิทฺธีติ? อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิฯ กติ อิทฺธิโยติ? ทส อิทฺธิโยฯ อิทฺธิยา กติ ภูมิโยติ? อิทฺธิยา จตสฺโส ภูมิโย, จตฺตาโร ปาทา, อฏฺฐ ปทานิ, โสฬส มูลานิฯ
๑๐. กตมา ทส อิทฺธิโย? อธิฏฺฐานา อิทฺธิ, วิกุพฺพนา อิทฺธิ, มโนมยา อิทฺธิ, ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ, สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, อริยา อิทฺธิ, กมฺมวิปากชา อิทฺธิ, ปุญฺญวโต อิทฺธิ, วิชฺชามยา อิทฺธิ, ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา สมฺมปฺปโยคปจฺจยา (สฺยา. ก.) อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิฯ
อิทฺธิยา กตมา จตสฺโส ภูมิโย? วิเวกชาภูมิ ปฐมํ ฌานํ, ปีติสุขภูมิ ทุติยํ ฌานํ, อุเปกฺขาสุขภูมิ ตติยํ ฌานํ, อทุกฺขมสุขาภูมิ จตุตฺถํ ฌานํฯ อิทฺธิยา อิมา จตสฺโส ภูมิโย อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย อิทฺธิวิกุพฺพนตาย อิทฺธิวิสวิตาย อิทฺธิวสีภาวาย อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตีติฯ
อิทฺธิยา กตเม จตฺตาโร ปาทา? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติฯ อิทฺธิยา อิเม จตฺตาโร ปาทา อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย อิทฺธิวิกุพฺพนตาย อิทฺธิวิสวิตาย อิทฺธิวสีภาวาย อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตีติฯ
อิทฺธิยา กตมานิ อฏฺฐ ปทานิ? ฉนฺทํ เจ ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธิํ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํฯ ฉนฺโท น สมาธิ, สมาธิ น ฉนฺโทฯ อญฺโญ ฉนฺโท, อญฺโญ สมาธิฯ วีริยํ เจ ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธิํ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํฯ วีริยํ น สมาธิ, สมาธิ น วีริยํฯ อญฺญํ วีริยํ, อญฺโญ สมาธิฯ จิตฺตํ เจ ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธิํ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํฯ จิตฺตํ น สมาธิ, สมาธิ น จิตฺตํฯ อญฺญํ จิตฺตํ, อญฺโญ สมาธิฯ วีมํสํ เจ ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธิํ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํฯ วีมํสา น สมาธิ, สมาธิ น วีมํสาฯ อญฺญา วีมํสา, อญฺโญ สมาธิฯ อิทฺธิยา อิมานิ อฏฺฐ ปทานิ อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย อิทฺธิวิกุพฺพนตาย อิทฺธิวิสวิตาย อิทฺธิวสีภาวาย อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตีติฯ
อิทฺธิยา กตมานิ โสฬส มูลานิ? อโนนตํ อโนณตํ (ก.) จิตฺตํ โกสชฺเช น อิญฺชตีติ – อาเนญฺชํฯ อนุนฺนตํ (อนุณฺณตํ (ก.) จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ น อิญฺชตีติ – อาเนญฺชํฯ อนภินตํ จิตฺตํ ราเค น อิญฺชตีติ – อาเนญฺชํฯ อนปนตํ จิตฺตํ พฺยาปาเท น อิญฺชตีติ – อาเนญฺชํฯ อนิสฺสิตํ จิตฺตํ ทิฏฺฐิยา น อิญฺชตีติ – อาเนญฺชํฯ อปฺปฏิพทฺธํ จิตฺตํ ฉนฺทราเค น อิญฺชตีติ – อาเนญฺชํฯ วิปฺปมุตฺตํ จิตฺตํ กามราเค น อิญฺชตีติ – อาเนญฺชํ ฯ วิสญฺญุตฺตํ จิตฺตํ กิเลเส น อิญฺชตีติ – อาเนญฺชํฯ วิมริยาทิกตํ จิตฺตํ กิเลสมริยาเท น อิญฺชตีติ – อาเนญฺชํฯ เอกตฺตคตํ เอกคฺคตํ (สฺยา.) จิตฺตํ นานตฺตกิเลเสหิ นานตฺตกิเลเส (สฺยา.) น อิญฺชตีติ – อาเนญฺชํฯ สทฺธาย ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ อสฺสทฺธิเย น อิญฺชตีติ – อาเนญฺชํฯ วีริเยน ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ โกสชฺเช น อิญฺชตีติ – อาเนญฺชํฯ สติยา ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ ปมาเท น อิญฺชตีติ – อาเนญฺชํฯ สมาธินา ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ น อิญฺชตีติ – อาเนญฺชํฯ ปญฺญาย ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ อวิชฺชาย น อิญฺชตีติ – อาเนญฺชํฯ โอภาสคตํ จิตฺตํ อวิชฺชนฺธกาเร น อิญฺชตีติ – อาเนญฺชํฯ อิทฺธิยา อิมานิ โสฬส มูลานิ อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย อิทฺธิวิกุพฺพนตาย อิทฺธิวิสวิตาย อิทฺธิวสีภาวาย อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตีติฯ
ทสอิทฺธินิทฺเทโส
๑๐. กตมา อธิฏฺฐานา อิทฺธิ? อิธ ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ; อาวิภาวํ ติโรภาวํ; ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ อากาเสฯ ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ, เสยฺยถาปิ อุทเกฯ อุทเกปิ อภิชฺชมาเน อภิชฺชมาโน (ก.) ที. นิ. ๑.๒๓๘ ปสฺสิตพฺพา คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํฯ อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมติ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณฯ อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปรามสติ ปริมชฺชติฯ ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตตีติฯ
อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมิํ อาทาเย อิมสฺมิํ ธมฺเม อิมสฺมิํ วินเย อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อิมสฺมิํ ปาวจเน อิมสฺมิํ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมิํ สตฺถุสาสเนฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อิธา’’ติฯ ภิกฺขูติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา โหติ ภิกฺขุ เสโข วา อรหา วา อกุปฺปธมฺโมฯ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภตีติ นานปฺปการํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติฯ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตีติ ปกติยา เอโก พหุกํ อาวชฺชติ, สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วา อาวชฺชติฯ อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ – ‘‘พหุโล โหมี’’ติ โหตูติ (ก.)ฯ พหุโล โหติฯ ยถายสฺมา จูฬปนฺถโก จุลฺลปนฺถโก (สฺยา.) เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, เอวเมวํ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติฯ พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหตีติ ปกติยา พหุโก เอกํ อาวชฺชติ; อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ – ‘‘เอโก โหมี’’ติฯ เอโก โหติฯ ยถายสฺมา จูฬปนฺถโก พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ, เอวเมวํ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติฯ
๑๑. อาวิภาวนฺติ เกนจิ อนาวฏํ โหติ อปฺปฏิจฺฉนฺนํ วิวฏํ ปากฏํฯ ติโรภาวนฺติ เกนจิ อาวฏํ โหติ ปฏิจฺฉนฺนํ ปิหิตํ ปฏิกุชฺชิตํฯ ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ อากาเสติ ปกติยา อากาสกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติฯ ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อาวชฺชติฯ อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ – ‘‘อากาโส โหตู’’ติฯ อากาโส โหติฯ ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติฯ ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต เกนจิ อนาวเฏ อปริกฺขิตฺเต อสชฺชมานา คจฺฉนฺติ, เอวเมวํ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ อากาเสฯ
ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ, เสยฺยถาปิ อุทเกติ ปกติยา อาโปกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติฯ ปถวิํ อาวชฺชติฯ อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ – ‘‘อุทกํ โหตู’’ติฯ อุทกํ โหติฯ โส ปถวิยา อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติฯ ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต อุทเก อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรนฺติ, เอวเมวํ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต ปถวิยา อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ, เสยฺยถาปิ อุทเกฯ
อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ ปถวิยนฺติ ปกติยา ปถวีกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติฯ อุทกํ อาวชฺชติฯ อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ – ‘‘ปถวี โหตู’’ติฯ ปถวี โหติฯ โส อภิชฺชมาเน อุทเก คจฺฉติฯ ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต อภิชฺชมานาย ปถวิยา คจฺฉนฺติ, เอวเมวํ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อภิชฺชมาเน อุทเก คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํฯ
อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมติ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณติ ปกติยา ปถวีกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติฯ อากาสํ อาวชฺชติ ฯ อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ – ‘‘ปถวี โหตู’’ติฯ ปถวี โหติฯ โส อากาเส อนฺตลิกฺเข จงฺกมติปิ ติฏฺฐติปิ นิสีทติปิ เสยฺยมฺปิ กปฺเปติฯ ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต ปถวิยา จงฺกมนฺติปิ ติฏฺฐนฺติปิ นิสีทนฺติปิ เสยฺยมฺปิ กปฺเปนฺติ, เอวเมวํ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อากาเส อนฺตลิกฺเข จงฺกมติปิ ติฏฺฐติปิ นิสีทติปิ เสยฺยมฺปิ กปฺเปติ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณฯ
๑๒. อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปรามสติ ปริมชฺชตีติ อิธ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต นิสินฺนโก วา นิปนฺนโก วา จนฺทิมสูริเย อาวชฺชติฯ อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ – ‘‘หตฺถปาเส โหตู’’ติฯ หตฺถปาเส โหติฯ โส นิสินฺนโก วา นิปนฺนโก วา จนฺทิมสูริเย ปาณินา อามสติ ปรามสติ ปริมชฺชติฯ ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต กิญฺจิเทว รูปคตํ หตฺถปาเส อามสนฺติ ปรามสนฺติ ปริมชฺชนฺติ, เอวเมวํ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต นิสินฺนโก วา นิปนฺนโก วา จนฺทิมสูริเย ปาณินา อามสติ ปรามสติ ปริมชฺชติฯ
ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตตีติ สเจ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต พฺรหฺมโลกํ คนฺตุกาโม โหติ, ทูเรปิ สนฺติเก อธิฏฺฐาติ – ‘‘สนฺติเก โหตู’’ติฯ สนฺติเก โหติฯ สนฺติเกปิ ทูเร อธิฏฺฐาติ – ‘‘ทูเร โหตู’’ติฯ ทูเร โหติฯ พหุกมฺปิ โถกํ อธิฏฺฐาติ – ‘‘โถกํ โหตู’’ติฯ โถกํ โหติฯ โถกมฺปิ พหุกํ อธิฏฺฐาติ – ‘‘พหุกํ โหตู’’ติฯ พหุกํ โหติฯ ทิพฺเพน จกฺขุนา ตสฺส พฺรหฺมุโน รูปํ ปสฺสติฯ ทิพฺพาย โสตธาตุยา ตสฺส พฺรหฺมุโน สทฺทํ สุณาติฯ เจโตปริยญาเณน ตสฺส พฺรหฺมุโน จิตฺตํ ปชานาติฯ สเจ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต ทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คนฺตุกาโม โหติ, กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมติ, กายวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาติฯ กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมตฺวา, กายวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐหิตฺวา, สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ โอกฺกมิตฺวา ทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คจฺฉติฯ สเจ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คนฺตุกาโม โหติ, จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมติ, จิตฺตวเสน กายํ อธิฏฺฐาติฯ จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมตฺวา, จิตฺตวเสน กายํ อธิฏฺฐหิตฺวา สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ โอกฺกมิตฺวา อทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คจฺฉติฯ โส ตสฺส พฺรหฺมุโน ปุรโต รูปิํ รูปํ (สฺยา. ก.) ที. นิ. ๑.๒๓๖ ปสฺสิตพฺพา อภินิมฺมินาติ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคิํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ (สฺยา. ก.) อหีนินฺทฺริยํฯ สเจ โส อิทฺธิมา จงฺกมติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ จงฺกมติฯ สเจ โส อิทฺธิมา ติฏฺฐติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ติฏฺฐติฯ สเจ โส อิทฺธิมา นิสีทติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ นิสีทติฯ สเจ โส อิทฺธิมา เสยฺยํ กปฺเปติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ เสยฺยํ กปฺเปติฯ สเจ โส อิทฺธิมา ธูมายติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ธูมายติฯ สเจ โส อิทฺธิมา ปชฺชลติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ปชฺชลติฯ สเจ โส อิทฺธิมา ธมฺมํ ภาสติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ธมฺมํ ภาสติฯ สเจ โส อิทฺธิมา ปญฺหํ ปุจฺฉติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ สเจ โส อิทฺธิมา ปญฺหํ ปุฏฺโฐ วิสชฺเชติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ วิสชฺเชติฯ สเจ โส อิทฺธิมา เตน พฺรหฺมุนา สทฺธิํ สนฺติฏฺฐติ สลฺลปติ สากจฺฉํ สมาปชฺชติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ เตน พฺรหฺมุนา สทฺธิํ สนฺติฏฺฐติ สลฺลปติ สากจฺฉํ สมาปชฺชติฯ ยญฺญเทว โส อิทฺธิมา กโรติ, ตํ ตเทว หิ โส นิมฺมิโต กโรตีติ – อยํ อธิฏฺฐานา อิทฺธิฯ
๑๓. กตมา วิกุพฺพนา อิทฺธิ? สิขิสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อภิภู นาม สาวโก พฺรหฺมโลเก ฐิโต สหสฺสิโลกธาตุํ สหสฺสีโลกธาตุํ (สฺยา.) วตฺถุ สํ. นิ. ๑.๑๘๕ สเรน วิญฺญาเปสิฯ โส ทิสฺสมาเนนปิ กาเยน ธมฺมํ เทเสสิ; อทิสฺสมาเนนปิ กาเยน ธมฺมํ เทเสสิ; ทิสฺสมาเนนปิ เหฏฺฐิเมน อุปฑฺฒกาเยน อทิสฺสมาเนนปิ อุปริเมน อุปฑฺฒกาเยน ธมฺมํ เทเสสิฯ ทิสฺสมาเนนปิ อุปริเมน อุปฑฺฒกาเยน, อทิสฺสมาเนนปิ เหฏฺฐิเมน อุปฑฺฒกาเยน ธมฺมํ เทเสสิฯ โส ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา กุมารกวณฺณํ วา ทสฺเสติ, นาควณฺณํ วา ทสฺเสติ, สุปณฺณวณฺณํ วา ทสฺเสติ, ยกฺขวณฺณํ วา ทสฺเสติ, อินฺทวณฺณํ วา อสุรวณฺณํ วา ทสฺเสติ, อินฺทวณฺณํ วา (สฺยา.) ทสฺเสติ, เทววณฺณํ วา ทสฺเสติ , พฺรหฺมวณฺณํ วา ทสฺเสติ, สมุทฺทวณฺณํ วา ทสฺเสติ, ปพฺพตวณฺณํ วา ทสฺเสติ, วนวณฺณํ วา ทสฺเสติ, สีหวณฺณํ วา ทสฺเสติ, พฺยคฺฆวณฺณํ วา ทสฺเสติ, ทีปิวณฺณํ วา ทสฺเสติ, หตฺถิมฺปิ ทสฺเสติ, อสฺสมฺปิ ทสฺเสติ, รถมฺปิ ทสฺเสติ, ปตฺติมฺปิ ทสฺเสติ, วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสตีติ – อยํ วิกุพฺพนา อิทฺธิฯ
๑๔. กตมา มโนมยา อิทฺธิ? อิธ ภิกฺขุ อิมมฺหา กายา อญฺญํ กายํ อภินิมฺมินาติ รูปิํ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคิํ อหีนินฺทฺริยํฯ เสยฺยถาปิ ปุริโส มุญฺชมฺหา อีสิกํ ปวาเหยฺยฯ ตสฺส เอวมสฺส – ‘‘อยํ มุญฺโช, อยํ อีสิกาฯ อญฺโญ มุญฺโช, อญฺญา อีสิกาฯ มุญฺชมฺหา ตฺเวว อีสิกา ปวาฬฺหา’’ติฯ เสยฺยถา วา ปน ปุริโส อสิํ โกสิยา ปวาเหยฺยฯ ตสฺส เอวมสฺส – ‘‘อยํ อสิ, อยํ โกสิฯ อญฺโญ อสิ, อญฺญา โกสิฯ โกสิยา ตฺเวว อสิ ปวาฬฺโห’’ติฯ เสยฺยถา วา ปน ปุริโส อหิํ กรณฺฑา อุทฺธเรยฺยฯ ตสฺส เอวมสฺส – ‘‘อยํ อหิ, อยํ กรณฺโฑฯ อญฺโญ อหิ, อญฺโญ กรณฺโฑฯ กรณฺฑา ตฺเวว อหิ อุพฺภโต’’ติฯ เอวเมวํ ภิกฺขุ อิมมฺหา กายา อญฺญํ กายํ อภินิมฺมินาติ รูปิํ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคิํ อหีนินฺทฺริยํฯ อยํ มโนมยา อิทฺธิฯ
๑๕. กตมา ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ? อนิจฺจานุปสฺสนา นิจฺจสญฺญาย ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ – ญาณวิปฺผารา อิทฺธิฯ ทุกฺขานุปสฺสนา สุขสญฺญาย… อนตฺตานุปสฺสนา อตฺตสญฺญาย… นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทิยา… วิราคานุปสฺสนาย ราคสฺส… นิโรธานุปสฺสนาย สมุทยสฺส… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานสฺส ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ – ญาณวิปฺผารา อิทฺธิฯ อายสฺมโต พากุลสฺส ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ, อายสฺมโต สํกิจฺจสฺส ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ, อายสฺมโต ภูตปาลสฺส ญาณวิปฺผารา อิทฺธิฯ อยํ ญาณวิปฺผารา อิทฺธิฯ
๑๖. กตมา สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ? ปฐเมน ฌาเนน นีวรณานํ ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ – สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิฯ ทุติเยน ฌาเนน วิตกฺกวิจารานํ ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ – สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิฯ ตติเยน ฌาเนน ปีติยา ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ…เป.… จตุตฺเถน ฌาเนน สุขทุกฺขานํ ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ…เป.… อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสญฺญาย ปฏิฆสญฺญาย นานตฺตสญฺญาย ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ…เป.… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานญฺจายตนสญฺญาย ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ…เป.… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ – สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิฯ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, อายสฺมโต สญฺชีวสฺส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ , อายสฺมโต ขาณุโกณฺฑญฺญสฺส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, อุตฺตราย อุปาสิกาย สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, สามาวติยา อุปาสิกาย สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิฯ อยํ สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิฯ
๑๗. กตมา อริยา อิทฺธิ? อิธ ภิกฺขุ ม. นิ. ๓.๔๖๒ ปสฺสิตพฺพา สเจ อากงฺขติ – ‘‘ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหเรยฺย’’นฺติ, อปฺปฏิกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรติฯ สเจ อากงฺขติ – ‘‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสญฺญี วิหเรยฺย’’นฺติ, ปฏิกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรติฯ สเจ อากงฺขติ – ‘‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหเรยฺย’’นฺติ, อปฺปฏิกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรติฯ สเจ อากงฺขติ – ‘‘อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสญฺญี วิหเรยฺย’’นฺติ, ปฏิกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรติฯ สเจ อากงฺขติ – ‘‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’’ติ, อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ
กถํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? อนิฏฺฐสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ เมตฺตาย วา ผรติ, ธาตุโต วา อุปสํหรติฯ เอวํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ
กถํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? อิฏฺฐสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ อสุภาย วา ผรติ, อนิจฺจโต วา อุปสํหรติฯ เอวํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ
กถํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? อนิฏฺฐสฺมิญฺจ อิฏฺฐสฺมิญฺจ วตฺถุสฺมิํ เมตฺตาย วา ผรติ, ธาตุโต วา อุปสํหรติฯ เอวํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ ฯ
กถํ อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? อิฏฺฐสฺมิญฺจ อนิฏฺฐสฺมิญฺจ วตฺถุสฺมิํ อสุภาย วา ผรติ, อนิจฺจโต วา อุปสํหรติฯ เอวํ อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ
กถํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน? อิธ ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ เอวํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ อยํ อริยา อิทฺธิฯ
๑๘. กตมา กมฺมวิปากชา อิทฺธิ? สพฺเพสํ ปกฺขีนํ, สพฺเพสํ เทวานํ, เอกจฺจานํ มนุสฺสานํ, เอกจฺจานํ วินิปาติกานํฯ อยํ กมฺมวิปากชา อิทฺธิฯ
กตมา ปุญฺญวโต อิทฺธิ? ราชา จกฺกวตฺตี จกฺกวตฺติ (สฺยา.) เวหาสํ คจฺฉติ สทฺธิํ จตุรงฺคินิยา เสนาย, อนฺตมโส อสฺสพนฺธโคปุริเส อสฺสพนฺธโคปเก ปุริเส (สฺยา.) อุปาทายฯ โชติกสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิ, ชฏิลสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิ, เมณฺฑกสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิ, โฆสิตสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิ, ปญฺจนฺนํ มหาปุญฺญานํ ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ อยํ ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ
กตมา วิชฺชามยา อิทฺธิ? วิชฺชาธรา วิชฺชํ ปริชปฺเปตฺวา เวหาสํ คจฺฉนฺติ, อากาเส อนฺตลิกฺเข หตฺถิมฺปิ ทสฺเสนฺติ, อสฺสมฺปิ ทสฺเสนฺติ, รถมฺปิ ทสฺเสนฺติ, ปตฺติมฺปิ ทสฺเสนฺติ, วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสนฺติฯ อยํ วิชฺชามยา อิทฺธิฯ
กถํ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทสฺส ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ – ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิฯ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทสฺส ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ – ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ – ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิฯ เอวํ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิฯ อิมา ทส อิทฺธิโยฯ
อิทฺธิกถา นิฏฺฐิตาฯ
๓. อภิสมยกถา
๑๙. อภิสมโยติ ฯ เกน อภิสเมติ? จิตฺเตน อภิสเมติฯ
หญฺจิ จิตฺเตน อภิสเมติ, เตน หิ อญฺญาณี อภิสเมติ? น อญฺญาณี อภิสเมติฯ ญาเณน อภิสเมติฯ
หญฺจิ ญาเณน อภิสเมติ, เตน หิ อจิตฺเตน จ ญาเณน จ อจิตฺตโก เตน หิ อจิตฺตโก (สฺยา.) อภิสเมติ? น อจิตฺตโก อภิสเมติฯ จิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติฯ
หญฺจิ จิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ, เตน หิ กามาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น กามาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติฯ
เตน หิ รูปาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น รูปาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติฯ
เตน หิ อรูปาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น อรูปาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติฯ
เตน หิ กมฺมสฺสกตจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น กมฺมสฺสกตจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติฯ
เตน หิ สจฺจานุโลมิกจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น สจฺจานุโลมิกจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติฯ
เตน หิ อตีตจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น อตีตจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติฯ
เตน หิ อนาคตจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น อนาคตจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติฯ
เตน หิ ปจฺจุปฺปนฺนโลกิยจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น ปจฺจุปฺปนฺนโลกิยจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติฯ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติฯ
กถํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปาทาธิปเตยฺยํ จิตฺตํ ญาณสฺส เหตุ ปจฺจโย จฯ ตํสมฺปยุตฺตํ นิโรธโคจรํ ทสฺสนาธิปเตยฺยํ ญาณํ จิตฺตสฺส เหตุ ปจฺจโย จฯ ตํสมฺปยุตฺตํ ญาณํ นิโรธโคจรํฯ เอวํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติฯ
๒๐. กิํ นุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ? น หิฯ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺฐิ, อภินิโรปนาภิสมโย สมฺมาสงฺกปฺโป, ปริคฺคหาภิสมโย สมฺมาวาจา, สมุฏฺฐานาภิสมโย สมฺมากมฺมนฺโต, โวทานาภิสมโย สมฺมาอาชีโว, ปคฺคหาภิสมโย สมฺมาวายาโม, อุปฏฺฐานาภิสมโย สมฺมาสติ, อวิกฺเขปาภิสมโย สมฺมาสมาธิ; อุปฏฺฐานาภิสมโย สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปวิจยาภิสมโย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปคฺคหาภิสมโย วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ผรณาภิสมโย ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, อุปสมาภิสมโย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อวิกฺเขปาภิสมโย สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ปฏิสงฺขานาภิสมโย อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค; อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยาภิสมโย สทฺธาพลํ, โกสชฺเช อกมฺปิยาภิสมโย วีริยพลํ, ปมาเท อกมฺปิยาภิสมโย สติพลํ, อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยาภิสมโย สมาธิพลํ, อวิชฺชาย อกมฺปิยาภิสมโย ปญฺญาพลํ; อธิโมกฺขาภิสมโย สทฺธินฺทฺริยํ, ปคฺคหาภิสมโย วีริยินฺทฺริยํ, อุปฏฺฐานาภิสมโย สตินฺทฺริยํ, อวิกฺเขปาภิสมโย สมาธินฺทฺริยํ, ทสฺสนาภิสมโย ปญฺญินฺทฺริยํฯ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยาภิสมโย, อกมฺปิยฏฺเฐน พลาภิสมโย, นิยฺยานฏฺเฐน โพชฺฌงฺคาภิสมโย, เหตุฏฺเฐน มคฺคาภิสมโย, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานาภิสมโย, ปทหฏฺเฐน สมฺมปฺปธานาภิสมโย , อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทาภิสมโย, ตถฏฺเฐน สจฺจาภิสมโย, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมถาภิสมโย, อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนาภิสมโย, เอกรสฏฺเฐน สมถวิปสฺสนาภิสมโย, อนติวตฺตนฏฺเฐน ยุคนทฺธาภิสมโย, สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิอภิสมโย, อวิกฺเขปฏฺเฐน วิสุทฺธิอภิสมโย, ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิอภิสมโย, มุตฺตฏฺเฐน วิโมกฺขาภิสมโย, ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชาภิสมโย, ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺติอภิสมโย, สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณํ อภิสมโยฯ ฉนฺโท มูลฏฺเฐน อภิสมโย, มนสิกาโร สมุฏฺฐานฏฺเฐน อภิสมโย, ผสฺโส สโมธานฏฺเฐน อภิสมโย, เวทนา สโมสรณฏฺเฐน อภิสมโย, สมาธิ ปมุขฏฺเฐน อภิสมโย , สติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อภิสมโย, ปญฺญา ตตุตฺตรฏฺเฐน อภิสมโย, วิมุตฺติ สารฏฺเฐน อภิสมโย, อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน อภิสมโยฯ
๒๑. กิํ นุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ? น หิฯ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน อภิสมโยฯ
กิํ นุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ? น หิฯ โสตาปตฺติผลกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ อภิสมโยฯ ฉนฺโท มูลฏฺเฐน อภิสมโย…เป.… อมโตคธํ ๕ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน อภิสมโยฯ
กิํ นุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ?
น หิฯ สกทาคามิมคฺคกฺขเณ…เป.… สกทาคามิผลกฺขเณ… อนาคามิมคฺคกฺขเณ… อนาคามิผลกฺขเณ… อรหตฺตมคฺคกฺขเณ…เป.… อรหตฺตผลกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺฐิ, อภินิโรปนาภิสมโย สมฺมาสงฺกปฺโป…เป.… ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ อภิสมโยฯ ฉนฺโท มูลฏฺเฐน อภิสมโย…เป.… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน อภิสมโยฯ
ยฺวายํ สฺยายํ (สฺยา. ปี.) กิเลเส ปชหติ, อตีเต กิเลเส ปชหติ…เป.… อนาคเต กิเลเส ปชหติ, ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ, อตีเต กิเลเส ปชหตีติฯ หญฺจิ อตีเต กิเลเส ปชหติ, เตน หิ ขีณํ เขเปติ, นิรุทฺธํ นิโรเธติ, วิคตํ วิคเมติ, อตฺถงฺคตํ อตฺถงฺคเมติ, อตีตํ ยํ น อตฺถิ ตํ ปชหตีติ? น อตีเต กิเลเส ปชหตีติฯ อนาคเต กิเลเส ปชหตีติฯ หญฺจิ อนาคเต กิเลเส ปชหติ, เตน หิ อชาตํ ปชหติ, อนิพฺพตฺตํ ปชหติ, อนุปฺปนฺนํ ปชหติ, อปาตุภูตํ ปชหติ, อนาคตํ ยํ น อตฺถิ ตํ ปชหตีติ? น อนาคเต กิเลเส ปชหตีติฯ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหตีติฯ หญฺจิ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ, เตน หิ รตฺโต ราคํ ปชหติ, ทุฏฺโฐ โทสํ ปชหติ, มูฬฺโห โมหํ ปชหติ, วินิพทฺโธ มานํ ปชหติ, ปรามฏฺโฐ ทิฏฺฐิํ ปชหติ ,
วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจํ ปชหติ, อนิฏฺฐงฺคโต วิจิกิจฺฉํ ปชหติ, ถามคโต อนุสยํ ปชหติ, กณฺหสุกฺกธมฺมา ยุคนทฺธา สมเมว วตฺตนฺติ, สํกิเลสิกา ตํสํกิเลสิกา (สฺยา. ก.) มคฺคภาวนา โหติ?
น หิ อตีเต กิเลเส ปชหติ, น อนาคเต กิเลเส ปชหติ, น ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหตีติฯ หญฺจิ น อตีเต กิเลเส ปชหติ, น อนาคเต…เป.… น ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ, เตน หิ นตฺถิ มคฺคภาวนา, นตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา, นตฺถิ กิเลสปฺปหานํ, นตฺถิ ธมฺมาภิสมโยติ? อตฺถิ มคฺคภาวนา, อตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา, อตฺถิ กิเลสปฺปหานํ, อตฺถิ ธมฺมาภิสมโยฯ ยถา กถํ วิย? เสยฺยถาปิ ตรุโณ รุกฺโข อชาตผโลฯ ตเมนํ ปุริโส มูลํ ฉินฺเทยฺยฯ เย ตสฺส รุกฺขสฺส อชาตผลา, เต อชาตาเยว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาเยว น นิพฺพตฺตนฺติ, อนุปฺปนฺนาเยว น อุปฺปชฺชนฺติ, อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺติฯ เอวเมวํ อุปฺปาโท เหตุ, อุปฺปาโท ปจฺจโย กิเลสานํ นิพฺพตฺติยาติฯ อุปฺปาเท อาทีนวํ ทิสฺวา อนุปฺปาเท จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ อนุปฺปาเท จิตฺตสฺส ปกฺขนฺทตฺตา เย อุปฺปาทปจฺจยา กิเลสา นิพฺพตฺเตยฺยุํ, เต อชาตาเยว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาเยว น นิพฺพตฺตนฺติ, อนุปฺปนฺนาเยว น อุปฺปชฺชนฺติ, อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺติฯ เอวํ เหตุนิโรธา ทุกฺขนิโรโธฯ ปวตฺตํ เหตุ, นิมิตฺตํ เหตุ, อายูหนา เหตุฯ อายูหนา ปจฺจโย กิเลสานํ นิพฺพตฺติยาติฯ อายูหเน อาทีนวํ ทิสฺวา อนายูหเน จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ อนายูหเน จิตฺตสฺส ปกฺขนฺทตฺตา, เย อายูหนปจฺจยา กิเลสา นิพฺพตฺเตยฺยุํ, เต อชาตาเยว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาเยว น นิพฺพตฺตนฺติ, อนุปฺปนฺนาเยว น อุปฺปชฺชนฺติ, อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺติฯ เอวํ เหตุนิโรธา ทุกฺขนิโรโธฯ เอวํ อตฺถิ มคฺคภาวนา, อตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา, อตฺถิ กิเลสปฺปหานํ, อตฺถิ ธมฺมาภิสมโยติฯ
อภิสมยกถา นิฏฺฐิตาฯ
๔. วิเวกกถา
๒๒. สาวตฺถินิทานํ สํ นิ. ๓.๕.๑๔๙ ปสฺสิตพฺพาฯ ‘‘เสยฺยถาปิ , ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ, สพฺเพ เต ปถวิํ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺฐาย เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ, เอวเมวํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติฯ
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺฐิํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํฯ สมฺมาสงฺกปฺปํ…เป.… สมฺมาวาจํ… สมฺมากมฺมนฺตํ… สมฺมาอาชีวํ… สมฺมาวายามํ… สมฺมาสติํ… สมฺมาสมาธิํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติฯ
๒๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ เยปิเม (สฺยา.) สํ. นิ. ๕.๑๕๐ ปสฺสิตพฺพา พีชคามภูตคามา วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ, สพฺเพ เต ปถวิํ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺฐาย เอวเมเต พีชคามภูตคามา วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุฯ
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ? อิธ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺฐิํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํฯ สมฺมาสงฺกปฺปํ ภาเวติ…เป.… สมฺมาวาจํ ภาเวติ… สมฺมากมฺมนฺตํ ภาเวติ… สมฺมาอาชีวํ ภาเวติ… สมฺมาวายามํ ภาเวติ… สมฺมาสติํ ภาเวติ… สมฺมาสมาธิํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสู’’ติฯ
๑. มคฺคงฺคนิทฺเทโส
๒๔. สมฺมาทิฏฺฐิยา ปญฺจ วิเวกา, ปญฺจ วิราคา, ปญฺจ นิโรธา, ปญฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยาฯ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส…เป.… สมฺมาวาจาย… สมฺมากมฺมนฺตสฺส… สมฺมาอาชีวสฺส… สมฺมาวายามสฺส… สมฺมาสติยา… สมฺมาสมาธิสฺส ปญฺจ วิเวกา, ปญฺจ วิราคา, ปญฺจ นิโรธา, ปญฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยาฯ
สมฺมาทิฏฺฐิยา กตเม ปญฺจ วิเวกา? วิกฺขมฺภนวิเวโก, ตทงฺควิเวโก สมุจฺเฉทวิเวโก, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก, นิสฺสรณวิเวโกฯ วิกฺขมฺภนวิเวโก จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต , ตทงฺควิเวโก จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาวยโต, สมุจฺเฉทวิเวโก จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณวิเวโก จ นิโรโธ นิพฺพานํฯ สมฺมาทิฏฺฐิยา อิเม ปญฺจ วิเวกาฯ อิเมสุ ปญฺจสุ วิเวเกสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ
สมฺมาทิฏฺฐิยา กตเม ปญฺจ วิราคา? วิกฺขมฺภนวิราโค, ตทงฺควิราโค, สมุจฺเฉทวิราโค, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิราโค, นิสฺสรณวิราโคฯ วิกฺขมฺภนวิราโค จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺควิราโค จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาวยโต, สมุจฺเฉทวิราโค จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิราโค จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณวิราโค จ นิโรโธ นิพฺพานํฯ สมฺมาทิฏฺฐิยา อิเม ปญฺจ วิราคาฯ อิเมสุ ปญฺจสุ วิราเคสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ
สมฺมาทิฏฺฐิยา กตเม ปญฺจ นิโรธา? วิกฺขมฺภนนิโรโธ, ตทงฺคนิโรโธ, สมุจฺเฉทนิโรโธ, ปฏิปฺปสฺสทฺธินิโรโธ, นิสฺสรณนิโรโธฯ วิกฺขมฺภนนิโรโธ จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺคนิโรโธ จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาวยโต, สมุจฺเฉทนิโรโธ จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธินิโรโธ จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณนิโรโธ จ อมตา ธาตุฯ สมฺมาทิฏฺฐิยา อิเม ปญฺจ นิโรธาฯ อิเมสุ ปญฺจสุ นิโรเธสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ
สมฺมาทิฏฺฐิยา กตเม ปญฺจ โวสฺสคฺคา? วิกฺขมฺภนโวสฺสคฺโค, ตทงฺคโวสฺสคฺโค, สมุจฺเฉทโวสฺสคฺโค, ปฏิปฺปสฺสทฺธิโวสฺสคฺโค, นิสฺสรณโวสฺสคฺโคฯ วิกฺขมฺภนโวสฺสคฺโค จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺคโวสฺสคฺโค จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาวยโต, สมุจฺเฉทโวสฺสคฺโค จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิโวสฺสคฺโค จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณโวสฺสคฺโค จ นิโรโธ นิพฺพานํฯ สมฺมาทิฏฺฐิยา อิเม ปญฺจ โวสฺสคฺคาฯ อิเมสุ ปญฺจสุ โวสฺสคฺเคสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ สมฺมาทิฏฺฐิยา อิเม ปญฺจ วิเวกา, ปญฺจ วิราคา, ปญฺจ นิโรธา, ปญฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยาฯ
๒๕. สมฺมาสงฺกปฺปสฺส …เป.… สมฺมาวาจาย… สมฺมากมฺมนฺตสฺส… สมฺมาอาชีวสฺส… สมฺมาวายามสฺส… สมฺมาสติยา… สมฺมาสมาธิสฺส กตเม ปญฺจ วิเวกา? วิกฺขมฺภนวิเวโก, ตทงฺควิเวโก, สมุจฺเฉทวิเวโก, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก, นิสฺสรณวิเวโกฯ วิกฺขมฺภนวิเวโก จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺควิเวโก จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาวยโต, สมุจฺเฉทวิเวโก จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก จ ผลกฺขเณ นิสฺสรณวิเวโก จ นิโรโธ นิพฺพานํฯ สมฺมาสมาธิสฺส อิเม ปญฺจ วิเวกาฯ อิเมสุ ปญฺจสุ วิเวเกสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ
สมฺมาสมาธิสฺส กตเม ปญฺจ วิราคา? วิกฺขมฺภนวิราโค, ตทงฺควิราโค, สมุจฺเฉทวิราโค , ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิราโค, นิสฺสรณวิราโคฯ วิกฺขมฺภนวิราโค จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺควิราโค จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาวยโต, สมุจฺเฉทวิราโค จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิราโค จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณวิราโค จ นิโรโธ นิพฺพานํฯ สมฺมาสมาธิสฺส อิเม ปญฺจ วิราคาฯ อิเมสุ ปญฺจสุ วิราเคสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ
สมฺมาสมาธิสฺส กตเม ปญฺจ นิโรธา? วิกฺขมฺภนนิโรโธ , ตทงฺคนิโรโธ, สมุจฺเฉทนิโรโธ, ปฏิปฺปสฺสทฺธินิโรโธ, นิสฺสรณนิโรโธฯ วิกฺขมฺภนนิโรโธ จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺคนิโรโธ จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาวยโต, สมุจฺเฉทนิโรโธ จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธินิโรโธ จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณนิโรโธ จ อมตา ธาตุฯ สมฺมาสมาธิสฺส อิเม ปญฺจ นิโรธาฯ อิเมสุ ปญฺจสุ นิโรเธสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ
สมฺมาสมาธิสฺส กตเม ปญฺจ โวสฺสคฺคา? วิกฺขมฺภนโวสฺสคฺโค, ตทงฺคโวสฺสคฺโค, สมุจฺเฉทโวสฺสคฺโค, ปฏิปฺปสฺสทฺธิโวสฺสคฺโค, นิสฺสรณโวสฺสคฺโคฯ วิกฺขมฺภนโวสฺสคฺโค จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺคโวสฺสคฺโค จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาวยโต, สมุจฺเฉทโวสฺสคฺโค จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิโวสฺสคฺโค จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณโวสฺสคฺโค จ นิโรโธ นิพฺพานํฯ สมฺมาสมาธิสฺส อิเม ปญฺจ โวสฺสคฺคาฯ อิเมสุ ปญฺจสุ โวสฺสคฺเคสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ สมฺมาสมาธิสฺส อิเม ปญฺจ วิเวกา, ปญฺจ วิราคา, ปญฺจ นิโรธา, ปญฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยาฯ
๒๖. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ , สพฺเพ เต ปถวิํ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺฐาย เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ…เป.… สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ…เป.… ปญฺจ พลานิ ภาเวติ, ปญฺจ พลานิ พหุลีกโรติ…เป.… ปญฺจ พลานิ ภาเวนฺโต ปญฺจ พลานิ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ…เป.… ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาเวติ, ปญฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรติ…เป.…ฯ
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ พีชคามภูตคามา วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ, สพฺเพ เต ปถวิํ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺฐาย เอวเมเต พีชคามภูตคามา วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ, เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต ปญฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุฯ
‘‘กถญฺจ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต ปญฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํฯ วีริยินฺทฺริยํ ภาเวติ…เป.… สตินฺทฺริยํ ภาเวติ…เป.… สมาธินฺทฺริยํ ภาเวติ…เป.… ปญฺญินฺทฺริยํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย…เป.… ปาปุณาติ ธมฺเมสู’’ติฯ
๒. อินฺทฺริยนิทฺเทโส
๒๗. สทฺธินฺทฺริยสฺส ปญฺจ วิเวกา, ปญฺจ วิราคา, ปญฺจ นิโรธา, ปญฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยาฯ วีริยินฺทฺริยสฺส…เป.… สตินฺทฺริยสฺส… สมาธินฺทฺริยสฺส… ปญฺญินฺทฺริยสฺส ปญฺจ วิเวกา, ปญฺจ วิราคา, ปญฺจ นิโรธา, ปญฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยาฯ
สทฺธินฺทฺริยสฺส กตเม ปญฺจ วิเวกา? วิกฺขมฺภนวิเวโก, ตทงฺควิเวโก, สมุจฺเฉทวิเวโก, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก, นิสฺสรณวิเวโกฯ วิกฺขมฺภนวิเวโก จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺควิเวโก จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาวยโต, สมุจฺเฉทวิเวโก จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณวิเวโก จ นิโรโธ นิพฺพานํฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส อิเม ปญฺจ วิเวกาฯ อิเมสุ ปญฺจสุ วิเวเกสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํ…เป.… สทฺธินฺทฺริยสฺส อิเม ปญฺจ วิเวกา, ปญฺจ วิราคา, ปญฺจ นิโรธา, ปญฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยาฯ
วีริยินฺทฺริยสฺส…เป.… สตินฺทฺริยสฺส…เป.… สมาธินฺทฺริยสฺส… ปญฺญินฺทฺริยสฺส กตเม ปญฺจ วิเวกา? วิกฺขมฺภนวิเวโก, ตทงฺควิเวโก, สมุจฺเฉทวิเวโก, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก, นิสฺสรณวิเวโก…เป.… ปญฺญินฺทฺริยสฺส อิเม ปญฺจ วิเวกา, ปญฺจ วิราคา, ปญฺจ นิโรธา , ปญฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยาติฯ
วิเวกกถา นิฏฺฐิตาฯ
๕. จริยากถา
๒๘. จริยาติ , อฏฺฐ จริยาโย – อิริยาปถจริยา, อายตนจริยา, สติจริยา, สมาธิจริยา, ญาณจริยา, มคฺคจริยา, ปตฺติจริยา, โลกตฺถจริยาติฯ
อิริยาปถจริยาติ จตูสุ อิริยาปเถสุฯ อายตนจริยาติ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุฯ สติจริยาติ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุฯ สมาธิจริยาติ จตูสุ ฌาเนสุฯ ญาณจริยาติ จตูสุ อริยสจฺเจสุฯ มคฺคจริยาติ จตูสุ อริยมคฺเคสุฯ ปตฺติจริยาติ จตูสุ สามญฺญผเลสุฯ โลกตฺถจริยาติ ตถาคเตสุ อรหนฺเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ ปเทเส ปเทโส (สฺยา.) ปจฺเจกพุทฺเธสุ ปเทเส สาวเกสุฯ
อิริยาปถจริยา จ ปณิธิสมฺปนฺนานํฯ อายตนจริยา จ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํฯ สติจริยา จ อปฺปมาทวิหารีนํฯ สมาธิจริยา จ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํฯ ญาณจริยา จ พุทฺธิสมฺปนฺนานํฯ มคฺคจริยา จ สมฺมาปฏิปนฺนานํฯ ปตฺติจริยา จ อธิคตผลานํฯ โลกตฺถจริยา จ ตถาคตานํ อรหนฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปเทเส ปจฺเจกพุทฺธานํ ปเทเส สาวกานํฯ อิมา อฏฺฐ จริยาโยฯ
๒๙. อปราปิ อฏฺฐ จริยาโยฯ อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย จรติ, ปคฺคณฺหนฺโต วีริเยน จรติ, อุปฏฺฐาเปนฺโต สติยา จรติ, อวิกฺเขปํ กโรนฺโต สมาธินา จรติ, ปชานนฺโต ปญฺญาย จรติ, วิชานนฺโต วิญฺญาณจริยาย จรติ, เอวํ ปฏิปนฺนสฺส กุสลา ธมฺมา อายาเปนฺตีติ อายตนจริยาย จรติ, เอวํ ปฏิปนฺโน วิเสสมธิคจฺฉตีติ วิเสสจริยาย จรติฯ อิมา อฏฺฐ จริยาโยฯ
อปราปิ อฏฺฐ จริยาโยฯ ทสฺสนจริยา จ สมฺมาทิฏฺฐิยา, อภินิโรปนจริยา จ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส, ปริคฺคหจริยา จ สมฺมาวาจาย, สมุฏฺฐานจริยา จ สมฺมากมฺมนฺตสฺส, โวทานจริยา จ สมฺมาอาชีวสฺส, ปคฺคหจริยา จ สมฺมาวายามสฺส, อุปฏฺฐานจริยา จ สมฺมาสติยา, อวิกฺเขปจริยา จ สมฺมาสมาธิสฺสฯ อิมา อฏฺฐ จริยาโยติฯ
จริยากถา นิฏฺฐิตาฯ
๖. ปาฏิหาริยกถา
๓๐. ‘‘ตีณิมานิ , ภิกฺขเว อ. นิ. ๓.๖๑ ปสฺสิตพฺพา, ปาฏิหาริยานิฯ กตมานิ ตีณิ? อิทฺธิปาฏิหาริยํ, อาเทสนาปาฏิหาริยํ, อนุสาสนีปาฏิหาริยํฯ
‘‘กตมญฺจ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาฏิหาริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ , พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ; อาวิภาวํ ติโรภาวํ…เป.… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาฏิหาริยํฯ
‘‘กตมญฺจ , ภิกฺขเว, อาเทสนาปาฏิหาริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ นิมิตฺเตน อาทิสติ – ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน, อิติปิ เต จิตฺต’นฺติฯ โส พหุํ เจปิ อาทิสติ, ตเถว ตํ โหติ, โน อญฺญถาฯ อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ น เหว โข นิมิตฺเตน อาทิสติ, อปิ จ โข มนุสฺสานํ วา อมนุสฺสานํ วา เทวตานํ วา สทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ – ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน, อิติปิ เต จิตฺต’นฺติฯ โส พหุํ เจปิ อาทิสติ, ตเถว ตํ โหติ, โน อญฺญถาฯ อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ น เหว โข นิมิตฺเตน อาทิสติ, นปิ มนุสฺสานํ วา อมนุสฺสานํ วา เทวตานํ วา สทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ, อปิ จ โข วิตกฺกยโต วิจารยโต วิตกฺกวิปฺผารสทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ – ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน, อิติปิ เต จิตฺต’นฺติฯ โส พหุํ เจปิ อาทิสติ, ตเถว ตํ โหติ, โน อญฺญถาฯ อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ น เหว โข นิมิตฺเตน อาทิสติ, นปิ มนุสฺสานํ วา อมนุสฺสานํ วา เทวตานํ วา สทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ, นปิ วิตกฺกยโต วิจารยโต วิตกฺกวิปฺผารสทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ, อปิ จ โข อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิํ สมาปนฺนสฺส เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ – ‘ยถา อิมสฺส โภโต มโนสงฺขารา ปณิหิตา อิมสฺส ตถา อิมสฺส (สฺยา.), ยถา อิมสฺส (ก.) อ. นิ. ๓.๖๑ ปสฺสิตพฺพา จิตฺตสฺส อนนฺตรา อมุกํ นาม วิตกฺกํ วิตกฺกยิสฺสตี’ติ วิตกฺเกสฺสตีติ (สฺยา.) อ. นิ. ๓.๖๑ฯ โส พหุํ เจปิ อาทิสติ, ตเถว ตํ โหติ, โน อญฺญถาฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อาเทสนาปาฏิหาริยํฯ
‘‘กตมญฺจ, ภิกฺขเว, อนุสาสนีปาฏิหาริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ เอวมนุสาสติ – ‘เอวํ วิตกฺเกถ, มา เอวํ วิตกฺกยิตฺถฯ เอวํ มนสิ กโรถ, มา เอวํ มนสิ กริตฺถฯ อิทํ ปชหถ, อิทํ อุปสมฺปชฺช วิหรถา’ติฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อนุสาสนีปาฏิหาริยํฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ ปาฏิหาริยานิ’’ฯ
๓๑. เนกฺขมฺมํ อิชฺฌตีติ – อิทฺธิฯ กามจฺฉนฺทํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํฯ เย เตน เนกฺขมฺเมน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํฯ ‘‘ตํ โข ปน เนกฺขมฺมํ เอวํ อาเสวิตพฺพํ, เอวํ ภาเวตพฺพํ , เอวํ พหุลีกาตพฺพํ, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺฐาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํฯ
อพฺยาปาโท อิชฺฌตีติ – อิทฺธิฯ พฺยาปาทํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํฯ เย เตน อพฺยาปาเทน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํฯ ‘‘โส โข ปน อพฺยาปาโท เอวํ อาเสวิตพฺโพ, เอวํ ภาเวตพฺโพ, เอวํ พหุลีกาตพฺโพ, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺฐาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํฯ
อาโลกสญฺญา อิชฺฌตีติ – อิทฺธิฯ ถินมิทฺธํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํฯ เย ตาย อาโลกสญฺญาย สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํฯ ‘‘สา โข ปน อาโลกสญฺญา เอวํ อาเสวิตพฺพา, เอวํ ภาเวตพฺพา, เอวํ พหุลีกาตพฺพา, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺฐาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํฯ
อวิกฺเขโป อิชฺฌตีติ – อิทฺธิฯ อุทฺธจฺจํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํฯ เย เตน อวิกฺเขเปน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํฯ ‘‘โส โข ปน อวิกฺเขโป เอวํ อาเสวิตพฺโพ, เอวํ ภาเวตพฺโพ, เอวํ พหุลีกาตพฺโพ, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺฐาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํฯ
ธมฺมววตฺถานํ อิชฺฌตีติ – อิทฺธิฯ วิจิกิจฺฉํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํฯ เย เตน ธมฺมววตฺถาเนน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํฯ ‘‘ตํ โข ปน ธมฺมววตฺถานํ เอวํ อาเสวิตพฺพํ, เอวํ ภาเวตพฺพํ, เอวํ พหุลีกาตพฺพํ, เอวํ ตทนุธมฺมตา, สติ อุปฏฺฐาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํฯ
ญาณํ อิชฺฌตีติ – อิทฺธิฯ อวิชฺชํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํฯ เย เตน ญาเณน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํฯ ‘‘ตํ โข ปน ญาณํ เอวํ อาเสวิตพฺพํ, เอวํ ภาเวตพฺพํ, เอวํ พหุลีกาตพฺพํ, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺฐาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํฯ
ปาโมชฺชํ อิชฺฌตีติ – อิทฺธิฯ อรติํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํฯ เย เตน ปาโมชฺเชน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํฯ ‘‘ตํ โข ปน ปาโมชฺชํ เอวํ อาเสวิตพฺพํ, เอวํ ภาเวตพฺพํ , เอวํ พหุลีกาตพฺพํ, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺฐาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํ…เป.…ฯ
ปฐมํ ฌานํ อิชฺฌตีติ – อิทฺธิฯ นีวรเณ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํฯ เย เตน ปฐเมน ฌาเนน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํฯ ‘‘ตํ โข ปน ปฐมํ ฌานํ เอวํ อาเสวิตพฺพํ, เอวํ ภาเวตพฺพํ, เอวํ พหุลีกาตพฺพํ, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺฐาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํ…เป.…ฯ
อรหตฺตมคฺโค อิชฺฌตีติ – อิทฺธิฯ สพฺพกิเลเส ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํฯ เย เตน อรหตฺตมคฺเคน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํฯ ‘‘โส โข ปน อรหตฺตมคฺโค เอวํ อาเสวิตพฺโพ, เอวํ ภาเวตพฺโพ, เอวํ พหุลีกาตพฺโพ, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺฐาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํฯ
๓๒. เนกฺขมฺมํ อิชฺฌตีติ – อิทฺธิฯ กามจฺฉนฺทํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํฯ ยา จ อิทฺธิ ยญฺจ ปาฏิหาริยํ, อิทํ วุจฺจติ อิทฺธิปาฏิหาริยํฯ อพฺยาปาโท อิชฺฌตีติ – อิทฺธิฯ พฺยาปาทํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํฯ ยา จ อิทฺธิ ยญฺจ ปาฏิหาริยํ, อิทํ วุจฺจติ อิทฺธิปาฏิหาริยํฯ อาโลกสญฺญา อิชฺฌตีติ – อิทฺธิฯ ถินมิทฺธํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ…เป.… อรหตฺตมคฺโค อิชฺฌตีติ – อิทฺธิฯ สพฺพกิเลเส ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํฯ ยา จ อิทฺธิ ยญฺจ ปาฏิหาริยํ, อิทํ วุจฺจติ อิทฺธิปาฏิหาริยนฺติ ฯ
ปาฏิหาริยกถา นิฏฺฐิตาฯ
๗. สมสีสกถา
๓๓. สพฺพธมฺมานํ สพฺเพสํ ธมฺมานํ (ก.) ปฏิ. ม. ๑.๘๗ ปสฺสิตพฺพา สมฺมาสมุจฺเฉเท นิโรเธ จ อนุปฏฺฐานตา ปญฺญา สมสีสฏฺเฐ ญาณํฯ
สพฺพธมฺมานนฺติ ปญฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโย, กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา, กามาวจรา ธมฺมา, รูปาวจรา ธมฺมา, อรูปาวจรา ธมฺมา, อปริยาปนฺนา ธมฺมาฯ สมฺมา สมุจฺเฉเทติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ, อาโลกสญฺญาย ถินมิทฺธํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ, อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ, ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ, ญาเณน อวิชฺชํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ, ปาโมชฺเชน อรติํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ, ปฐเมน ฌาเนน นีวรเณ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สมฺมา สมุจฺฉินฺทติฯ
นิโรเธติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ นิโรเธติ, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ นิโรเธติ, อาโลกสญฺญาย ถินมิทฺธํ นิโรเธติ, อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ นิโรเธติ, ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ นิโรเธติ, ญาเณน อวิชฺชํ นิโรเธติ, ปาโมชฺเชน อรติํ นิโรเธติ, ปฐเมน ฌาเนน นีวรเณ นิโรเธติ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส นิโรเธติฯ
อนุปฏฺฐานตาติ เนกฺขมฺมํ ปฏิลทฺธสฺส กามจฺฉนฺโท น อุปฏฺฐาติ, อพฺยาปาทํ ปฏิลทฺธสฺส พฺยาปาโท น อุปฏฺฐาติ, อาโลกสญฺญํ ปฏิลทฺธสฺส ถินมิทฺธํ น อุปฏฺฐาติ, อวิกฺเขปํ ปฏิลทฺธสฺส อุทฺธจฺจํ น อุปฏฺฐาติ, ธมฺมววตฺถานํ ปฏิลทฺธสฺส วิจิกิจฺฉา น อุปฏฺฐาติ, ญาณํ ปฏิลทฺธสฺส อวิชฺชา น อุปฏฺฐาติ, ปาโมชฺชํ ปฏิลทฺธสฺส อรติ น อุปฏฺฐาติ, ปฐมํ ฌานํ ปฏิลทฺธสฺส นีวรณา น อุปฏฺฐนฺติ…เป.… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลทฺธสฺส สพฺพกิเลสา น อุปฏฺฐนฺติฯ
สมนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมํ สมํ, พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาโท สมํ, ถินมิทฺธสฺส ปหีนตฺตา อาโลกสญฺญา สมํ, อุทฺธจฺจสฺส ปหีนตฺตา อวิกฺเขโป สมํ, วิจิกิจฺฉาย ปหีนตฺตา ธมฺมววตฺถานํ สมํ, อวิชฺชาย ปหีนตฺตา ญาณํ สมํ, อรติยา ปหีนตฺตา ปาโมชฺชํ สมํ, นีวรณานํ ปหีนตฺตา ปฐมํ ฌานํ สมํ…เป.… สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺโค สมํฯ
สีสนฺติ เตรส สีสานิ – ปลิโพธสีสญฺจ ตณฺหา, วินิพนฺธนสีสญฺจ มาโน , ปรามาสสีสญฺจ ทิฏฺฐิ, วิกฺเขปสีสญฺจ อุทฺธจฺจํ, สํกิเลสสีสญฺจ อวิชฺชา, อธิโมกฺขสีสญฺจ สทฺธา, ปคฺคหสีสญฺจ วีริยํ, อุปฏฺฐานสีสญฺจ สติ, อวิกฺเขปสีสญฺจ สมาธิ, ทสฺสนสีสญฺจ ปญฺญา, ปวตฺตสีสญฺจ ชีวิตินฺทฺริยํ, โคจรสีสญฺจ วิโมกฺโข, สงฺขารสีสญฺจ นิโรโธติฯ
สมสีสกถา นิฏฺฐิตาฯ
๘. สติปฏฺฐานกถา
๓๔. สาวตฺถินิทานํ ฯ ‘‘จตฺตาโรเม , ภิกฺขเว, สติปฏฺฐานาฯ กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํฯ เวทนาสุ…เป.… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติฯ
๓๕. [ก] กถํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ? อิเธกจฺโจ ปถวีกายํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต; อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ, ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ ฯ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ กายํ อนุปสฺสติฯ กาโย อุปฏฺฐานํ, โน สติฯ สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ กายํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานา’’ฯ
ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนา, อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ
อิเธกจฺโจ อาโปกายํ…เป.… เตโชกายํ… วาโยกายํ… เกสกายํ… โลมกายํ… ฉวิกายํ… จมฺมกายํ… มํสกายํ… รุธิรกายํ… นฺหารุกายํ นหารุกายํ (สฺยา.) … อฏฺฐิกายํ… อฏฺฐิมิญฺชกายํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต ; อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ, นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ ฯ อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ กายํ อนุปสฺสติฯ กาโย อุปฏฺฐานํ, โน สติฯ สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ กายํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานา’’ฯ
ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนา, อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ เอวํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติฯ
[ข] กถํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ? อิเธกจฺโจ สุขํ เวทนํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต…เป.… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ…เป.… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ เวทนํ อนุปสฺสติฯ เวทนา อุปฏฺฐานํ, โน สติฯ สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานา’’ฯ
ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา…เป.… อิเธกจฺโจ ทุกฺขํ เวทนํ…เป.… อทุกฺขมสุขํ เวทนํ… สามิสํ สุขํ เวทนํ… นิรามิสํ สุขํ เวทนํ… สามิสํ ทุกฺขํ เวทนํ… นิรามิสํ ทุกฺขํ เวทนํ… สามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ… นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ… จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ… โสตสมฺผสฺสชํ เวทนํ… ฆานสมฺผสฺสชํ เวทนํ… ชิวฺหาสมฺผสฺสชํ เวทนํ… กายสมฺผสฺสชํ เวทนํ… มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต…เป.… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ…เป.… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ เวทนํ อนุปสฺสติฯ เวทนา อุปฏฺฐานํ, โน สติฯ สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานา’’ฯ
ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… เอวํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติฯ
[ค] กถํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิเธกจฺโจ สราคํ จิตฺตํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต…เป.… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ…เป.… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ ฯ อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ จิตฺตํ อนุปสฺสติฯ จิตฺตํ อุปฏฺฐานํ, โน สติฯ สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานา’’ฯ
ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ
อิเธกจฺโจ วีตราคํ จิตฺตํ…เป.… สโทสํ จิตฺตํ… วีตโทสํ จิตฺตํ… สโมหํ จิตฺตํ… วีตโมหํ จิตฺตํ… สํขิตฺตํ จิตฺตํ… วิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ… มหคฺคตํ จิตฺตํ… อมหคฺคตํ จิตฺตํ… สอุตฺตรํ จิตฺตํ… อนุตฺตรํ จิตฺตํ… สมาหิตํ จิตฺตํ… อสมาหิตํ จิตฺตํ… วิมุตฺตํ จิตฺตํ… อวิมุตฺตํ จิตฺตํ… จกฺขุวิญฺญาณํ… โสตวิญฺญาณํ… ฆานวิญฺญาณํ… ชิวฺหาวิญฺญาณํ… กายวิญฺญาณํ… มโนวิญฺญาณํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต…เป.… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ…เป.… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ จิตฺตํ อนุปสฺสติฯ จิตฺตํ อุปฏฺฐานํ, โน สติฯ สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานา’’ฯ
ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ เอวํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติฯ
[ฆ] กถํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิเธกจฺโจ ฐเปตฺวา กายํ ฐเปตฺวา เวทนํ ฐเปตฺวา จิตฺตํ ตทวเสเส ธมฺเม อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต; อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ เต ธมฺเม อนุปสฺสติฯ ธมฺมา อุปฏฺฐานํ, โน สติฯ สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน เต ธมฺเม อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานา’’ฯ
ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนา, อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ เอวํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตีติฯ
สติปฏฺฐานกถา นิฏฺฐิตาฯ
๙. วิปสฺสนากถา
๓๖. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติฯ ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กญฺจิ กิญฺจิ (ก.) อ. นิ. ๖.๙๙-๑๐๐ ปสฺสิตพฺพา สงฺขารํ นิจฺจโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – เนตํ ฐานํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ขนฺติยา อสมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ – เนตํ ฐานํ วิชฺชติ; สมฺมตฺตนิยามํ อโนกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา อรหตฺตผลํ วา (สฺยา. ก.) อ. นิ. ๖.๙๘ ปสฺสิตพฺพา สจฺฉิกริสฺสตีติ – เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพสงฺขาเร อนิจฺจโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – ฐานเมตํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ – ฐานเมตํ วิชฺชติ, สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ – ฐานเมตํ วิชฺชติฯ
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กญฺจิ สงฺขารํ สุขโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – เนตํ ฐานํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ขนฺติยา อสมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ – เนตํ ฐานํ วิชฺชติ; สมฺมตฺตนิยามํ อโนกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ – เนตํ ฐานํ วิชฺชติ ฯ
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพสงฺขาเร ทุกฺขโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – ฐานเมตํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ – ฐานเมตํ วิชฺชติ; สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ – ฐานเมตํ วิชฺชติฯ
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กญฺจิ ธมฺมํ อตฺตโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – เนตํ ฐานํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ขนฺติยา อสมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ – เนตํ ฐานํ วิชฺชติ; สมฺมตฺตนิยามํ อโนกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ – เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพธมฺเม กญฺจิ ธมฺมํ (สฺยา.), กิญฺจิ ธมฺมํ (ก.) อ. นิ. ๖.๑๐๐ ปสฺสิตพฺพา อนตฺตโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – ฐานเมตํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ – ฐานเมตํ วิชฺชติ; สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ – ฐานเมตํ วิชฺชติฯ
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิพฺพานํ ทุกฺขโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – เนตํ ฐานํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ขนฺติยา อสมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ – เนตํ ฐานํ วิชฺชติ; สมฺมตฺตนิยามํ อโนกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ – เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิพฺพานํ สุขโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – ฐานเมตํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ – ฐานเมตํ วิชฺชติ; สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ – ฐานเมตํ วิชฺชติ’’ฯ
๓๗. กติหากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติ, กติหากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ? จตฺตารีสาย อากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติ, จตฺตารีสาย อากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ
กตเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติ, กตมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ? ปญฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต ปภงฺคโต (สฺยา.) อทฺธุวโต อตาณโต อตฺตาณโต (สฺยา.) อเลณโต อสรณโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุญฺญโต อนตฺตโต อาทีนวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต อฆมูลโต วธกโต วิภวโต สาสวโต สงฺขตโต มารามิสโต ชาติธมฺมโต ชราธมฺมโต พฺยาธิธมฺมโต มรณธมฺมโต โสกธมฺมโต ปริเทวธมฺมโต อุปายาสธมฺมโต สํกิเลสิกธมฺมโตฯ
๓๘. ปญฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ นิจฺจํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ ทุกฺขโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ สุขํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ โรคโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อาโรคฺยํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ คณฺฑโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อคณฺฑํ นิคณฺโฑ (สฺยา.) นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ สลฺลโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ วิสลฺลํ นิสฺสลฺลํ (สฺยา.) นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ
ปญฺจกฺขนฺเธ อฆโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนโฆ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ อาพาธโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนาพาโธ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ ปรโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อปรปฺปจฺจยํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ ปโลกโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อปโลกธมฺโม นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ อีติโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนีติกํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ
ปญฺจกฺขนฺเธ อุปทฺทวโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนุปทฺทวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ ภยโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อภยํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ อุปสคฺคโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนุปสคฺคํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ จลโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อจลํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ ปภงฺคุโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อปภงฺคุ อปฺปภงฺคํ (สฺยา.) นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ
ปญฺจกฺขนฺเธ อทฺธุวโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ ธุวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ อตาณโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ ตาณํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ อเลณโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ เลณํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ อสรณโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ สรณํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ ริตฺตโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อริตฺตํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ
ปญฺจกฺขนฺเธ ตุจฺฉโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อตุจฺฉํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ สุญฺญโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ ปรมสุญฺญํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ อนตฺตโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ ปรมตฺถํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ อาทีนวโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนาทีนวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ วิปริณามธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อวิปริณามธมฺมํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ
ปญฺจกฺขนฺเธ อสารกโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ สารํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ อฆมูลโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนฆมูลํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ วธกโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อวธกํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ วิภวโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อวิภวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ สาสวโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนาสวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ
ปญฺจกฺขนฺเธ สงฺขตโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อสงฺขตํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ มารามิสโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ นิรามิสํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ ชาติธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อชาตํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ ชราธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อชรํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ พฺยาธิธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อพฺยาธิ อพฺยาธิธมฺมํ (สฺยา.) นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ
ปญฺจกฺขนฺเธ มรณธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อมตํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ โสกธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อโสกํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ ปริเทวธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อปริเทวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ อุปายาสธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนุปายาสํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ปญฺจกฺขนฺเธ สํกิเลสิกธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อสํกิลิฏฺฐํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ
๓๙. อนิจฺจโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนาฯ ทุกฺขโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ โรคโตติ , ทุกฺขานุปสฺสนาฯ คณฺฑโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ สลฺลโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ อฆโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ อาพาธโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ ปรโตติ, อนตฺตานุปสฺสนาฯ ปโลกโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนาฯ อีติโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ
อุปทฺทวโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ ภยโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ อุปสคฺคโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ จลโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนาฯ ปภงฺคุโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนาฯ อทฺธุวโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนาฯ อตาณโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ อเลณโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ อสรณโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ ริตฺตโตติ, อนตฺตานุปสฺสนาฯ
ตุจฺฉโตติ, อนตฺตานุปสฺสนาฯ สุญฺญโตติ, อนตฺตานุปสฺสนาฯ อนตฺตโตติ , อนตฺตานุปสฺสนาฯ อาทีนวโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ วิปริณามธมฺมโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนาฯ อสารกโตติ, อนตฺตานุปสฺสนาฯ อฆมูลโตติ , ทุกฺขานุปสฺสนาฯ วธกโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ วิภวโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนาฯ สาสวโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ
สงฺขตโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนาฯ มารามิสโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ ชาติธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ ชราธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ พฺยาธิธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ มรณธมฺมโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนาฯ โสกธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ ปริเทวธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ อุปายาสธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ สํกิเลสิกธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ
อิเมหิ จตฺตาลีสาย อากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ อิเมหิ จตฺตาลีสาย อากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ
อิเมหิ จตฺตาลีสาย อากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภนฺตสฺส, อิเมหิ จตฺตาลีสาย อากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺตสฺส กติ อนิจฺจานุปสฺสนา, กติ ทุกฺขานุปสฺสนา, กติ อนตฺตานุปสฺสนา?
ปญฺจวีสติ อนตฺตานุปสฺสนา, ปญฺญาส อนิจฺจานุปสฺสนา;
สตํ ปญฺจวีสติ เจว, ยานิ ทุกฺเข ปวุจฺจเรติฯ
วิปสฺสนากถา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. มาติกากถา
๔๐. นิจฺฉาโต นิจฺฉาโต มุจฺจตีติ (สฺยา.), โมกฺโข วิโมกฺโข, วิชฺชาวิมุตฺติ, อธิสีลํ, อธิจิตฺตํ, อธิปญฺญา, ปสฺสทฺธิ, ญาณํ, ทสฺสนํ วิสุทฺธิ สุทฺธิ (สฺยา.) เนกฺขมฺมํ, นิสฺสรณํ ปวิเวโก, โวสฺสคฺโค, จริยา, ฌานวิโมกฺโข, ภาวนา, อธิฏฺฐานํ, ชีวิตํฯ
๔๑. นิจฺฉาโตติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต นิจฺฉาโต, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทโต นิจฺฉาโต…เป.… ปฐเมน ฌาเนน นีวรเณหิ นิจฺฉาโต…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเสหิ นิจฺฉาโตฯ
โมกฺโข วิโมกฺโขติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต มุจฺจตีติ – โมกฺโข วิโมกฺโขฯ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทโต มุจฺจตีติ – โมกฺโข วิโมกฺโข…เป.… ปฐเมน ฌาเนน นีวรเณหิ มุจฺจตีติ – โมกฺโข วิโมกฺโข…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเสหิ มุจฺจตีติ – โมกฺโข วิโมกฺโขฯ
วิชฺชาวิมุตฺตีติ เนกฺขมฺมํ วิชฺชตีติ วิชฺชา, กามจฺฉนฺทโต มุจฺจตีติ วิมุตฺติฯ วิชฺชนฺโต มุจฺจติ, มุจฺจนฺโต วิชฺชตีติ – วิชฺชาวิมุตฺติฯ อพฺยาปาโท อพฺยาปาทํ (สฺยา.) วิชฺชตีติ วิชฺชา, พฺยาปาทโต วิมุจฺจตีติ วิมุตฺติฯ วิชฺชนฺโต มุจฺจติ, มุจฺจนฺโต วิชฺชตีติ – วิชฺชาวิมุตฺติ…เป.… อรหตฺตมคฺโค วิชฺชตีติ วิชฺชา, สพฺพกิเลเสหิ มุจฺจตีติ วิมุตฺติฯ วิชฺชนฺโต มุจฺจติ, มุจฺจนฺโต วิชฺชตีติ – วิชฺชาวิมุตฺติฯ
อธิสีลํ อธิจิตฺตํ อธิปญฺญาติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ, สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ, อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ, ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิฯ โย ตตฺถ สํวรฏฺโฐ, อยํ อธิสีลสิกฺขา ฯ โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโฐ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขาฯ โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโฐ, อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ, อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิฯ ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิฯ โย ตตฺถ สํวรฏฺโฐ, อยํ อธิสีลสิกฺขาฯ โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโฐ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขาฯ โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโฐ, อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ
ปสฺสทฺธีติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส ปฏิปฺปสฺสมฺเภติฯ
ญาณนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ ; พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาโท ญาตฏฺเฐน ญาณํ…เป.… สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺโค ญาตฏฺเฐน ญาณํฯ
ทสฺสนนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมํ ทิฏฺฐตฺตา ทสฺสนํฯ พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาโท ทิฏฺฐตฺตา ทสฺสนํ…เป.… สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺโค ทิฏฺฐตฺตา ทสฺสนํฯ
วิสุทฺธีติ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺเมน วิสุชฺฌติฯ พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาเทน วิสุชฺฌติ…เป.… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺเคน วิสุชฺฌติฯ
เนกฺขมฺมนฺติ กามานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ เนกฺขมฺมํฯ รูปานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ อารุปฺปํฯ ยํ โข ปน กิญฺจิ ภูตํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, นิโรโธ ตสฺส เนกฺขมฺมํฯ พฺยาปาทสฺส อพฺยาปาโท เนกฺขมฺมํฯ ถินมิทฺธสฺส อาโลกสญฺญา เนกฺขมฺมํ…เป.… สพฺพกิเลสานํ อรหตฺตมคฺโค เนกฺขมฺมํฯ
นิสฺสรณนฺติ กามานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ เนกฺขมฺมํฯ รูปานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ อารุปฺปํฯ ยํ โข ปน กิญฺจิ ภูตํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, นิโรโธ ตสฺส นิสฺสรณํฯ กามจฺฉนฺทสฺส เนกฺขมฺมํ นิสฺสรณํฯ พฺยาปาทสฺส อพฺยาปาโท นิสฺสรณํ…เป.… สพฺพกิเลสานํ อรหตฺตมคฺโค นิสฺสรณํฯ
ปวิเวโกติ กามจฺฉนฺทสฺส เนกฺขมฺมํ ปวิเวโก …เป.… สพฺพกิเลสานํ อรหตฺตมคฺโค ปวิเวโก ฯ
โวสฺสคฺโคติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ โวสฺสชฺชตีติ – โวสฺสคฺโคฯ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ โวสฺสชฺชตีติ – โวสฺสคฺโค…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส โวสฺสชฺชตีติ – โวสฺสคฺโคฯ
จริยาติ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺเมน จรติฯ พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาเทน จรติ…เป.… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺเคน จรติฯ
ฌานวิโมกฺโขติ เนกฺขมฺมํ ฌายตีติ – ฌานํฯ กามจฺฉนฺทํ ฌาเปตีติ – ฌานํฯ ฌายนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ ฌาเปนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ ฌายนฺตีติ ธมฺมาฯ ฌาเปนฺตีติ กิเลเสฯ ฌาเต จ ฌาเป จ ชานาตีติ – ฌานฌายี ฌานวิโมกฺโข (สฺยา.) อฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพาฯ อพฺยาปาโท ฌายตีติ ฌานํฯ พฺยาปาทํ ฌาเปตีติ – ฌานํ…เป.… อาโลกสญฺญา ฌายตีติ – ฌานํฯ ถินมิทฺธํ ฌาเปตีติ – ฌานํ…เป.… อรหตฺตมคฺโค ฌายตีติ – ฌานํฯ สพฺพกิเลเส ฌาเปตีติ – ฌานํฯ ฌายนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ ฌาเปนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ ฌายนฺตีติ – ธมฺมาฯ ฌาเปนฺตีติ – กิเลเสฯ ฌาเต จ ฌาเป จ ชานาตีติ – ฌานฌายีฯ
๔๒. ภาวนา อธิฏฺฐานํ ชีวิตนฺติ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโนฯ เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ – อธิฏฺฐานสมฺปนฺโนฯ สฺวายํ เอวํ ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺฐานสมฺปนฺโน สมํ ชีวติ, โน วิสมํ; สมฺมา ชีวติ, โน มิจฺฉา; วิสุทฺธํ ชีวติ, โน กิลิฏฺฐนฺติ – อาชีวสมฺปนฺโนฯ สฺวายํ เอวํ ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺฐานสมฺปนฺโน อาชีวสมฺปนฺโน ยญฺญเทว ปริสํ อุปสงฺกมติ – ยทิ ขตฺติยปริสํ ยทิ พฺราหฺมณปริสํ ยทิ คหปติปริสํ ยทิ สมณปริสํ – วิสารโท อุปสงฺกมติ อมงฺกุภูโตฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺฐานสมฺปนฺโน อาชีวสมฺปนฺโนฯ
พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป.… ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสญฺญํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป.… อุทฺธจฺจํ ปชหนฺโต อวิกฺเขปํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป.… วิจิกิจฺฉํ ปชหนฺโต ธมฺมววตฺถานํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป.… อวิชฺชํ ปชหนฺโต วิชฺชํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป.… อรติํ ปชหนฺโต ปาโมชฺชํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป.… นีวรเณ ปชหนฺโต ปฐมํ ฌานํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป.… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโนฯ อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ – อธิฏฺฐานสมฺปนฺโนฯ สฺวายํ เอวํ ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺฐานสมฺปนฺโน สมํ ชีวติ, โน วิสมํ; สมฺมา ชีวติ, โน มิจฺฉา; วิสุทฺธํ ชีวติ, โน กิลิฏฺฐนฺติ – อาชีวสมฺปนฺโนฯ สฺวายํ เอวํ ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺฐานสมฺปนฺโน อาชีวสมฺปนฺโน ยญฺญเทว ปริสํ อุปสงฺกมติ – ยทิ ขตฺติยปริสํ ยทิ พฺราหฺมณปริสํ ยทิ คหปติปริสํ ยทิ สมณปริสํ – วิสารโท อุปสงฺกมติ อมงฺกุภูโตฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺฐานสมฺปนฺโน อาชีวสมฺปนฺโนติฯ
มาติกากถา นิฏฺฐิตาฯ
ปญฺญาวคฺโค ตติโยฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
ปญฺญา อิทฺธิ อภิสมโย, วิเวโก จริยปญฺจโม;
ปาฏิหาริ สมสีสิ, สติปฏฺฐานา วิปสฺสนา;
ตติเย ปญฺญาวคฺคมฺหิ, มาติกาย จ เต ทสาติฯ
มหาวคฺโค ยุคนทฺโธ, ปญฺญาวคฺโค จ นามโต;
ตโยว วคฺคา อิมมฺหิ ติวคฺโค ยสฺส วิกฺเขโป (สฺยา. ก.), ปฏิสมฺภิทาปกรเณฯ
อนนฺตนยมคฺเคสุ, คมฺภีโร สาครูปโม;
นภญฺจ ตารกากิณฺณํ, ถูโล ชาตสฺสโร ยถา;
กถิกานํ วิสาลาย, โยคีนํ ญาณโชตนนฺติฯ
ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิ นิฏฺฐิตาฯ