ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
ขุทฺทกนิกาเย
เปฏโกปเทสปาฬิ
๑. อริยสจฺจปฺปกาสนปฐมภูมิ
นโม สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปรมตฺถทสฺสีนํ
สีลาทิคุณปารมิปฺปตฺตานํฯ
๑. ทุเว
๒. ตตฺถ กตโม อชฺฌตฺตํ โยนิโส มนสิกาโร?
อชฺฌตฺตํ โยนิโส มนสิกาโร นาม โย ยถาเทสิเต ธมฺเม พหิทฺธา อารมฺมณํ อนภินีหริตฺวา โยนิโส มนสิกาโร – อยํ วุจฺจติ โยนิโส มนสิกาโรฯ
ตํอากาโร โยนิโส ทฺวาโร วิธิ อุปาโยฯ ยถา ปุริโส สุกฺเข กฏฺเฐ วิคตสฺเนเห สุกฺขาย อุตฺตรารณิยา ถเล อภิมนฺถมานํ ภพฺโพ โชติสฺส อธิคมาย
ยถา
๓. ตตฺถ ปรโต โฆสสฺส สจฺจานุสนฺธิสฺส เทสิตสฺส อตฺถํ อวิชานนฺโต อตฺถปฺปฏิสํเวที ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ น จ อตฺถปฺปฏิสํเวที โยนิโส มนสิกริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ ปรโต โฆสสฺส สจฺจานุสนฺธิสฺส เทสิตสฺส อตฺถํ วิชานนฺโต อตฺถปฺปฏิสํเวที ภวิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ อตฺถปฺปฏิสํเวที จ โยนิโส มนสิกริสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ เอส เหตุ เอตํ อารมฺมณํ เอโส อุปาโย สาวกสฺส นิยฺยานสฺส, นตฺถญฺโญฯ โสยํ น จ สุตฺตสฺส อตฺถวิชานนาย สห ยุตฺโต นาปิ โฆสานุโยเคน ปรโต โฆสสฺส อตฺถํ อวิชานนฺเตน สกฺกา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อลมริยญาณทสฺสนํ อธิคนฺตุํ, ตสฺมา นิพฺพายิตุกาเมน สุตมเยน อตฺถา ปริเยสิตพฺพาฯ ตตฺถ
ตตฺถายํ
โสฬสหารา เนตฺตี, ปญฺจนยา สาสนสฺส ปริเยฏฺฐิ;
อฏฺฐารสมูลปทา, กจฺจายนโคตฺตนิทฺทิฏฺฐาฯ
๔. ตตฺถ กตเม โสฬสหารา?
เทสนา วิจโย ยุตฺติ ปทฏฺฐานํ ลกฺขณํ จตุพฺยูโห อาวฏฺโฏ วิภตฺติ ปริวตฺตโน เววจโน ปญฺญตฺติ โอตรโณ โสธโน อธิฏฺฐาโน ปริกฺขาโร สมาโรปโน – อิเม โสฬส หาราฯ
ตตฺถ อุทฺทานคาถา
เทสนา
จตุพฺยูโห จ อาวฏฺโฏ, วิภตฺติ ปริวตฺตโนฯ
เววจโน จ ปญฺญตฺติ, โอตรโณ จ โสธโน;
อธิฏฺฐาโน ปริกฺขาโร, สมาโรปโน โสฬโส –
๕. ตตฺถ กตเม ปญฺจ นยา?
นนฺทิยาวฏฺโฏ ติปุกฺขโล สีหวิกฺกีฬิโต ทิสาโลจโน องฺกุโสติฯ
ตตฺถ อุทฺทานคาถา
ปฐโม นนฺทิยาวฏฺโฏ, ทุติโย จ ติปุกฺขโล;
สีหวิกฺกีฬิโต นาม, ตติโย โหติ โส นโยฯ
ทิสาโลจนมาหํสุ, จตุตฺโถ นยลญฺชโก;
ปญฺจโม องฺกุโส นาม
๖. ตตฺถ กตมานิ อฏฺฐารส มูลปทานิ?
อวิชฺชา
กตมานิ นว ปทานิ อกุสลานิ ยตฺถ สพฺพํ อกุสลํ สโมสรติ?
อวิชฺชา ยาว อตฺตสญฺญา, อิมานิ นว ปทานิ อกุสลานิ, ยตฺถ สพฺพํ อกุสลํ สโมสรติฯ
กตมานิ นว ปทานิ กุสลานิ ยตฺถ สพฺพํ กุสลํ สโมสรติ?
สมโถ ยาว อนตฺตสญฺญา, อิมานิ นว ปทานิ กุสลานิ ยตฺถ สพฺพํ กุสลํ สโมสรติฯ อิมานิ อฏฺฐารส มูลปทานิฯ
ตตฺถ อิมา อุทฺทานคาถา
ตณฺหา
จตฺตาโร จ วิปลฺลาสา, กิเลสภูมิ นว ปทานิฯ
เย จ สติปฏฺฐานา สมโถ, วิปสฺสนา กุสลมูลํ;
เอตํ สพฺพํ กุสลํ, อินฺทฺริยภูมิ นวปทานิฯ
สพฺพํ กุสลํ นวหิ ปเทหิ ยุชฺชติ, นวหิ เจว อกุสลํ;
เอกเก นว มูลปทานิ, อุภยโต อฏฺฐารส มูลปทานิฯ
อิเมสํ อฏฺฐารสนฺนํ มูลปทานํ ยานิ นว ปทานิ อกุสลานิ, อยํ ทุกฺขสมุทโย; ยานิ นว ปทานิ กุสลานิ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาฯ อิติ สมุทยสฺส ทุกฺขํ ผลํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย นิโรธํ ผลํฯ อิมานิ
๗. ตตฺถ ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส อปริมาณานิ อกฺขรานิ ปทานิ พฺยญฺชนานิ อาการานิ
โย หิ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํ วเทยฺย ‘‘อหํ อิทํ ทุกฺขํ ปจฺจกฺขาย อญฺญํ ทุกฺขํ ปญฺญเปสฺสามี’’ติ ตสฺส ตํ วาจาวตฺถุกเมวสฺส ปุจฺฉิโต จ น สมฺปายิสฺสติฯ เอวํ สจฺจานิฯ ยญฺจ รตฺติํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ยญฺจ รตฺติํ อนุปาทาย ปรินิพฺพุโต, เอตฺถนฺตเร ยํ กิญฺจิ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ, สพฺพํ ตํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํฯ น กิญฺจิ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ชาติ ชรา พฺยาธิ มรณํ สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขาฯ ตตฺถายํ ลกฺขณนิทฺเทโส, ปาตุภาวลกฺขณา
๘. ตตฺถิมานิ สุตฺตานิฯ
‘‘ยเมกรตฺติํ
อพฺภุฏฺฐิโตว โส ยาติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตตี’’ติฯ
อฏฺฐิมา, อานนฺท, ทานุปปตฺติโย เอกุตฺตริเก สุตฺตํ – อยํ ชาติฯ
ตตฺถ กตมา ชรา?
อจริตฺวา
ชิณฺณโกญฺจาว ฌายนฺติ, ขีณมจฺเฉว ปลฺลเลฯ
ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ เทเวสุ – อยํ ชราฯ
ตตฺถ
สามํ เตน กุโต ราช, ตุวมฺปิ ชรายนฺติ เวเทสิ;
ขตฺติย กมฺมสฺส ผโล, โลโก น หิ กมฺมํ ปนยติฯ
ตโย คิลานา – อยํ พฺยาธิฯ
ตตฺถ กตมํ มรณํ?
ยถาปิ
ขุทฺทกญฺจ มหนฺตญฺจ, ยํ ปกฺกํ ยญฺจ อามกํ;
สพฺพํ เภทนปริยนฺตํ, เอวํ มจฺจาน ชีวิตํฯ
มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน
เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย, ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโนฯ
อุทกปฺปนสุตฺตํ – อิทํ มรณํฯ
ตตฺถ กตโม โสโก?
อิธ
โส โสจติ โส วิหญฺญติ, ทิสฺวา กมฺมกิลิฏฺฐมตฺตโน
ตีณิ ทุจฺจริตานิ – อยํ โสโกฯ
ตตฺถ กตโม ปริเทโว?
กาเมสุ
ทุกฺขูปนีตา
ติสฺโส วิปตฺติโย – อยํ ปริเทโวฯ
ตตฺถ
สตํ อาสิ อโยสงฺกู
ชลิตา ชาตเวทาว, อจฺจิสงฺฆสมากุลาฯ
มหา วต โส ปริฬาโห
ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ?
สงฺกปฺเปหิ ปเรโต
สุตฺวา ปเรสํ นิคฺโฆสํ, มงฺกุ โหติ ตถาวิโธฯ
ทฺเวเม ตปนียา ธมฺมา – อิทํ โทมนสฺสํฯ
ตตฺถ กตโม อุปายาโส?
กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา, อนฺโต ฑยฺหติ โน พหิ;
เอวํ ฑยฺหติ เม หทยํ, สุตฺวา นิพฺพตฺตมมฺพุชํฯ
ตโย อคฺคี – อยํ อุปายาโสฯ
ตตฺถ กตโม อปฺปิยสมฺปโยโค?
อยสาว
เอวํ อติโธนจารินํ, สานิ กมฺมานิ นยนฺติ ทุคฺคติํฯ
ทฺเวเม ตถาคตํ อพฺภาจิกฺขนฺติ, เอกุตฺตริเก สุตฺตํ ทุเกสุ – อยํ อปฺปิยสมฺปโยโคฯ
ตตฺถ
สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตํ, ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสติ;
เอวมฺปิ ปิยายิตํ
เต เทวา จวนธมฺมํ วิทิตฺวา ตีหิ วาจาหิ อนุสาสนฺติฯ อยํ ปิยวิปฺปโยโคฯ
ยมฺปิจฺฉํ
ตสฺส เจ กามยานสฺส
เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติฯ
สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขาฯ
จกฺขุ โสตญฺจ ฆานญฺจ, ชิวฺหา กาโย ตโต มนํ;
เอเต โลกามิสา โฆรา, ยตฺถ สตฺตา ปุถุชฺชนาฯ
ปญฺจิเม ภิกฺขเว ขนฺธา – อิทํ ทุกฺขํฯ
ตตฺถ กตมา ชรา จ มรณญฺจ?
อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ, โอรํ วสฺสสตาปิ มียเต
อถ วาปิ อกิจฺฉํ ชีวิตํ, อถ โข โส ชรสาปิ มียเตฯ
สํยุตฺตเก ปเสนทิสํยุตฺตเก สุตฺตํ อยฺยิกา เม กาลงฺกตา – อยํ ชรา จ มรณญฺจฯ
ตตฺถ กตมา จุติ จ อุปปตฺติ จ?
‘‘สพฺเพ
ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺติ, อตฺตกมฺมผลูปคา’’ติ
อยํ จุติ จ อุปปตฺติ จฯ
อิเมหิ สุตฺเตหิ เอกสทิเสหิ จ อญฺเญหิ นววิธํ สุตฺตํ ตํ อนุปวิฏฺเฐหิ
๙. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย?
กาเมสุ สตฺตา กามสงฺคสตฺตา
น หิ ชาตุ สํโยชนสงฺคสตฺตา, โอฆํ ตเรยฺยุํ วิปุลํ มหนฺตํฯ
จตฺตาโร อาสวา สุตฺตํ – อยํ ทุกฺขสมุทโยฯ
ตตฺถ
ยมฺหิ น มายา วสตี น มาโน,
โย วีตโลโภ อมโม นิราโส,
ปนุณฺณโกโธ
โส พฺราหฺมโณ โส สมโณ ส ภิกฺขุฯ
ทฺเวมา วิมุตฺติโย, ราควิราคา จ เจโตวิมุตฺติ; อวิชฺชาวิราคา จ ปญฺญาวิมุตฺติ – อยํ นิโรโธฯ
ตตฺถ กตโม มคฺโค?
เอเสว มคฺโค นตฺถญฺโญ, ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยา;
อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, มารสฺเสตํ ปโมหนํฯ
สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา – อยํ มคฺโคฯ
ตตฺถ
‘‘เย ธมฺมา
เตสญฺจ โย นิโรโธ, เอวํวาที มหาสมโณ’’ติฯ
เหตุปฺปภวา
ตตฺถ กตมา อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ?
อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ, ตํ หิ วา นตฺถิ เยน นํ ปญฺญเปยฺย;
สพฺพสงฺคานํ สมูหตตฺตา วิทู, สิตา วาทสตสฺสุ
สํยุตฺตเก โคธิกสํยุตฺตํฯ
อิมานิ
เตสํ
ยเมกรตฺติํ ปฐมํ, อฏฺฐ ทานูปปตฺติโย;
ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ, ขีณมจฺฉํว ปลฺลลํฯ
สามํ
ยถาปิ กุมฺภการสฺส, ยถา นทิทกปฺปนํฯ
อิธ โสจติ เปจฺจ โสจติ, ตีณิ ทุจฺจริตานิ จ;
กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา, ยาว ติสฺโส วิปตฺติโยฯ
สตํ อาสิ
สงฺกปฺเปหิ ปเรโต โส, ตตฺถ ตปนิเยหิ จฯ
กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา, ตโย อคฺคี ปกาสิตา;
อยโต มลมุปฺปนฺนํ, อพฺภกฺขานํ ตถาคเตฯ
ติวิธํ เทวานุสาสนฺติ, สุปิเนน สงฺคโม ยถา;
ติสฺโส เจว มารธีตา, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติฯ
จกฺขุ โสตญฺจ ฆานญฺจ, ปญฺจกฺขนฺธา ปกาสิตา;
อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ, อยฺยิกา เม มหลฺลิกาฯ
สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺติ, อุปปตฺติ จุติจยํ;
กาเมสุ สตฺตา ปสุตา, อาสเวหิ จตูหิ จฯ
ยมฺหิ น มายา วสติ, ทฺเวมา เจโตวิมุตฺติโย;
เอเสว มคฺโค นตฺถญฺโญ, โพชฺฌงฺคา จ สุเทสิตาฯ
อตฺถงฺคตสฺส
เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา, สํโยชนานุปสฺสิโนฯ
อิมา ทส เตสํ อุทฺทานคาถาฯ
๑๐. ตตฺถิมานิ
อวิชฺชาย
วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;
ชปฺปาภิเลปนํ
ตตฺถ ยา อวิชฺชา จ วิวิจฺฉา จ, อยํ สมุทโยฯ ยํ มหพฺภยํ, อิทํ ทุกฺขํฯ อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ – ทุกฺขญฺจ สมุทโย จฯ ‘‘สํโยชนํ สํโยชนิยา จ ธมฺมา’’ติ สํยุตฺตเก จิตฺตสํยุตฺตเกสุ พฺยากรณํฯ ตตฺถ ยํ สํโยชนํ, อยํ สมุทโยฯ เย สํโยชนิยา ธมฺมา, อิทํ ทุกฺขํฯ อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ – ทุกฺขญฺจ สมุทโย จฯ
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขญฺจ นิโรโธ จ?
อุจฺฉินฺนภวตณฺหสฺส, เนตฺติจฺฉินฺนสฺส
วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวฯ
ยํ จิตฺตํ, อิทํ ทุกฺขํฯ โย ภวตณฺหาย อุปจฺเฉโท, อยํ ทุกฺขนิโรโธฯ วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ นิทฺเทโสฯ อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ – ทุกฺขญฺจ นิโรโธ จฯ ทฺเวมา, ภิกฺขเว, วิมุตฺติโย; ราควิราคา จ เจโตวิมุตฺติ, อวิชฺชาวิราคา จ ปญฺญาวิมุตฺติฯ ยํ จิตฺตํ, อิทํ ทุกฺขํฯ ยา วิมุตฺติ, อยํ นิโรโธฯ อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ – ทุกฺขญฺจ นิโรโธ จฯ
ตตฺถ
กุมฺภูปมํ
โยเธถ มารํ ปญฺญาวุเธน, ชิตญฺจ รกฺเข อนิเวสโน สิยาฯ
ตตฺถ
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ นิโรโธ จ?
เย
ปิยํ ปฏิจฺจปฺปภวนฺติ เอเต, ปิเย อสนฺเต น ภวนฺติ เอเตฯ
เย โสกปริเทวา, ยํ จ อเนกรูปํ ทุกฺขํ, ยํ เปมโต ภวติ, อิทํ ทุกฺขํฯ ยํ เปมํ, อยํ สมุทโยฯ โย ตตฺถ ฉนฺทราควินโย ปิยสฺส อกิริยา, อยํ นิโรโธฯ อิมานิ ตีณิ สจฺจานิฯ ติมฺพรุโก ปริพฺพาชโก ปจฺเจติ ‘‘สยํกตํ ปรํกต’’นฺติฯ ยเถสา วีมํสา, อิทํ ทุกฺขํฯ ยา
๑๑. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ มคฺโค จ?
‘‘โย ทุกฺขมทฺทกฺขิ
กามา หิ โลเก สงฺคาติ ญตฺวา, เตสํ สตีมา วินยาย สิกฺเข’’ติฯ
โย
เอกาทสงฺคุตฺตเรสุ โคปาลโกปมสุตฺตํฯ
ตตฺถ ยาว รูปสญฺญุตฺตา ยญฺจ สฬายตนํ ยถา วณํ ปฏิจฺฉาเทติ ยญฺจ ติตฺถํ ยถา จ ลภติ ธมฺมูปสญฺหิตํ อุฬารํ ปีติปาโมชฺชํ จตุพฺพิธํ จ อตฺตภาวโต
ตตฺถ
สติ กายคตา อุปฏฺฐิตา, ฉสุ ผสฺสายตเนสุ สํวุโต
สตตํ ภิกฺขุ สมาหิโต, ชญฺญา
ตตฺถ ยา จ กายคตา สติ ยญฺจ สฬายตนํ ยตฺถ สพฺพญฺเจตํ ทุกฺขํฯ ยา จ กายคตา สติ โย จ สีลสํวโร โย จ สมาธิ ยตฺถ ยา สติ, อยํ ปญฺญากฺขนฺโธฯ สพฺพมฺปิ สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ, อยํ มคฺโคฯ เอวํวิหารินา ญาตพฺพํ นิพฺพานํฯ อยํ นิโรโธ, อิมานิ ตีณิ สจฺจานิฯ สีเล ปติฏฺฐาย ทฺเว ธมฺมา ภาเวตพฺพา สมโถ จ วิปสฺสนา จฯ ตตฺถ ยํ จิตฺตสหชาตา ธมฺมา, อิทํ ทุกฺขํฯ โย จ สมโถ
ตตฺถ
อาสา จ ปีหา อภินนฺทนา จ, อเนกธาตูสุ สรา ปติฏฺฐิตา;
อญฺญาณมูลปฺปภวา ปชปฺปิตา, สพฺพา มยา พฺยนฺติกตา สมูลิกาฯ
อญฺญาณมูลปฺปภวาติ ปุริมเกหิ สมุทโยฯ สพฺพา มยา พฺยนฺติกตา สมูลิกาติ นิโรโธฯ อิมานิ ทฺเว สจฺจานิฯ จตุนฺนํ ธมฺมานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา วิตฺถาเรน กาตพฺพํฯ อริยสฺส สีลสฺส สมาธิโน ปญฺญาย วิมุตฺติยาฯ ตตฺถ โย อิเมสํ จตุนฺนํ ธมฺมานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา, อยํ สมุทโยฯ ปฏิเวโธ ภวเนตฺติยา, อยํ นิโรโธฯ อยํ สมุทโย จ นิโรโธ จฯ
ตตฺถ กตโม สมุทโย จ มคฺโค จ?
ยานิ
สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปญฺญาเยเต ปิธียเรฯ
ยานิ
ตตฺถ กตโม สมุทโย จ นิโรโธ จ มคฺโค จ?
‘‘นิสฺสิตสฺส จลิตํ, อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺถิ, จลิเต อสติ ปสฺสทฺธิ, ปสฺสทฺธิยา สติ นติ น โหติ, นติยา อสติ
ตตฺถ
๑๒. ตตฺถ กตโม นิโรโธ จ มคฺโค จ?
สยํ
วิภวญฺจ ญตฺวา โลกสฺมิํ, ตาว ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขุฯ
ยํ สจฺเจน, อยํ มคฺโคฯ ยํ ขีณปุนพฺภโว, อยํ นิโรโธฯ อิมานิ ทฺเว สจฺจานิฯ ปญฺจ วิมุตฺตายตนานิ สตฺถา วา ธมฺมํ เทเสสิ อญฺญตโร วา วิญฺญู สพฺรหฺมจารีติ วิตฺถาเรน กาตพฺพาฯ ตสฺส อตฺถปฺปฏิสํเวทิสฺส ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ยาว นิพฺพินฺทนฺโต
อิมานิ สาธารณานิ สุตฺตานิฯ อิเมหิ สาธารเณหิ สุตฺเตหิ ยถานิกฺขิตฺเตหิ ปฏิเวธโต จ ลกฺขณโต จ โอตาเรตฺวา อญฺญานิ สุตฺตานิ นิทฺทิสิตพฺพานิ อปริหายนฺเตนฯ คาถาหิ คาถา อนุมินิตพฺพา, พฺยากรเณหิ พฺยากรณํฯ อิเม จ สาธารณา ทส ปริวฑฺฒกา เอโก จ จตุกฺโก นิทฺเทโส สาธารโณฯ อยญฺจ ปกิณฺณกนิทฺเทโสฯ เอกํ ปญฺจ ฉ จ สเวกเทโส สพฺพํฯ อิเม ทฺเว ปริวชฺชนา ปุริมกา จ ทสฯ อิเม ทฺวาทส ปริวฑฺฒกา สจฺจานิฯ เอตฺตาวตา สพฺพํ สุตฺตํ นตฺถิ, ตํ พฺยากรณํ วา คาถา วิยฯ อิเมหิ ทฺวาทสหิ ปริวฑฺฒเกหิ น โอตริตุํ อปฺปมตฺเตน ปริเยสิตฺวา นิทฺทิสิตพฺพาฯ
ตตฺถายํ สงฺเขโปฯ สพฺพํ ทุกฺขํ สตฺตหิ ปเทหิ สโมสรณํ คจฺฉติฯ กตเรหิ สตฺตหิ? อปฺปิยสมฺปโยโค จ ปิยวิปฺปโยโค จ, อิเมหิ ทฺวีหิ
ตตฺถ ติวิโธ สมุทโย อจตุตฺโถ อปญฺจโมฯ กตโม ติวิโธ? ตณฺหา จ ทิฏฺฐิ จ กมฺมํฯ ตตฺถ ตณฺหา จ ภวสมุทโย กมฺมํฯ ตถา
ตถา วิปลฺลาสโต ทิฏฺฐิภวคนฺตพฺพาฯ สา สตฺตวิธา นิทฺทิสิตพฺพาฯ เอโก วิปลฺลาโส ตีณิ นิทฺทิสียติ, จตฺตาริ วิปลฺลาสวตฺถูนิฯ ตตฺถ กตโม เอโก วิปลฺลาโส? โย วิปรีตคฺคาโห ปฏิกฺเขเปน, โอตรณํ ยถา ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’มิติ วิปรีตํ คณฺหาติฯ เอวํ จตฺตาโร วิปลฺลาสาฯ อยเมโก วิปลฺลาสียติ สญฺญา จิตฺตํ ทิฏฺฐิฯ กตมานิ จตฺตาริ วิปลฺลาสวตฺถูนิ
ตตฺถิมา อุทฺทานคาถา
อวิชฺชาย
สา ปจฺฉินฺนภวตณฺหา, ทฺเวมา เจว วิมุตฺติโยฯ
กุมฺภูปมํ กายมิมํ, ยํ น ตุมฺหากํ ตํ ปชห
เย เกจิ โสกปริเทวา, ติมฺพรุโก จ สยํกตํฯ
ทุกฺขํ ทิฏฺฐิ จ อุปฺปนฺนํ, ยญฺจ โคปาลโกปมํ;
สติ กายคตา มาหุ, สมโถ จ วิปสฺสนาฯ
อาสา ปิหา จ อภินนฺทนา จ, จตุนฺนมนนุโพธนา;
ยานิ
ยํ นิสฺสิตสฺส จลิตํ, อนุปฏฺฐิตกายคตาสติ;
สยํ กเตน สจฺเจน, วิมุตฺตายตเนหิ จฯ
เปฏโกปเทเส มหากจฺจายเนน ภาสิเต ปฐมภูมิ อริยสจฺจปฺปกาสนา นาตํ ชีวตา ภควตา มาทิเสน สมุทฺทเนน ตถาคเตนาติฯ