ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
วินยปิฏเก
สารตฺถทีปนี-ฏีกา (ทุติโย ภาโค)
๑. ปาราชิกกณฺฑํ
๑. ปฐมปาราชิกํ
สุทินฺนภาณวารวณฺณนา
๒๔. อนุปทวณฺณนนฺติ ภณฺฑปฺปโยชนอุทฺธารสารณาทินา กิจฺเจนาติ เอตฺถ วิกฺกายิกภณฺฑสฺส วิกฺกิณนํ ภณฺฑปฺปโยชนํ, ทาตุํ อุทฺธาโร, ‘‘อสุกสฺมิํ ทิวเส ทาตพฺพ’’นฺติ สตุปฺปาทนํ สารณํฯ จตุพฺพิธายาติ ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติสมณานํ วเสน จตุพฺพิธาย, ภิกฺขุภิกฺขุนีอุปาสกอุปาสิกานํ วเสน วาฯ ทิสฺวานสฺส เอตทโหสีติ เหตุอตฺโถ อยํ ทิสฺวาน-สทฺโท อสมานกตฺตุโก ยถา ‘‘ฆตํ ปิวิตฺวา พลํ โหติ, สีหํ ทิสฺวา ภยํ โหตี’’ติฯ ทสฺสนการณา หิ เอวํ ปริวิตกฺกนํ อโหสิฯ กิญฺจาปิ เอตฺถ ‘‘ภพฺพกุลปุตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ, ตถาปิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนสฺสปิ อชาตสตฺตุโน วิย อนฺตราโย ภวิสฺสตีติ อิมสฺส เถรสฺสปิ กตปาปกมฺมมูลวิปฺปฏิสารวเสน อธิคมนฺตราโย อโหสีติ วทนฺติฯ
กิํ ปน เยสํ มคฺคผลานํ อุปนิสฺสโย อตฺถิ, พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเวปิ เตสํ อนฺตราโย โหตีติ? อาม โหติ, น ปน พุทฺเธ ปฏิจฺจฯ พุทฺธา หิ ปเรสํ
ยนฺนูนาติ ปริวิตกฺกนตฺเถ นิปาโตติ อาห ‘‘ปริวิตกฺกทสฺสนเมต’’นฺติฯ ‘‘ธมฺมํ สุเณยฺย’’นฺติ กิริยาปเทน วุจฺจมาโน เอว หิ อตฺโถ ‘‘ยนฺนูนา’’ติ นิปาตปเทน โชตียติฯ อหํ ยนฺนูน ธมฺมํ สุเณยฺยนฺติ โยชนาฯ ยนฺนูนาติ จ ยทิ ปนาติ อตฺโถฯ ยทิ ปนาติ อิทมฺปิ หิ เตน สมานตฺถเมวฯ ยํ ธมฺมํ สุณาตีติ สมฺพนฺโธฯ อุฬารุฬารชนาติ ขตฺติยมหาสาลาทิอุฬารุฬารชนากิณฺณา ‘‘ปจฺฉา อาคเตนา’’ติฯ สิกฺขตฺตยูปสํหิตนฺติ อธิสีลอธิจิตฺตอธิปญฺญาสงฺขาตสิกฺขตฺตยยุตฺตํฯ โถกํ ธมฺมกถํ สุตฺวา อโหสีติ สมฺพนฺโธฯ อิธาปิ สุตฺวา-สทฺโท เหตุอตฺโถติ ทฏฺฐพฺโพ, สวนการณา เอตทโหสีติ วุตฺตํ ‘‘ตํ ปนสฺส ยสฺมา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตนฺติ ปริวิตกฺกนํฯ
สงฺเขปกถาติ วิสุํ วิสุํ ปทุทฺธารํ อกตฺวา สมาสโต อตฺถวณฺณนาฯ เยน เยน อากาเรนาติ เยน เยน ปกาเรนฯ เตน เตน เม อุปปริกฺขโตติ ‘‘กามา นาเมเต อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา อฏฺฐิกงฺกลูปมา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๓๔; ๒.๔๒; ปาจิ. ๔๑๗; มหานิ. ๓; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๔๗) จ อาทินา เยน เยน อากาเรน กาเมสุ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสํ, ตพฺพิปริยายโต เนกฺขมฺเม อานิสํสํ คุณํ ปกาเสนฺตํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ อวพุชฺฌามิ, เตน เตน ปกาเรน อุปปริกฺขโต วีมํสนฺตสฺส มยฺหํ เอวํ โหติ เอวํ อุปฏฺฐาติฯ สิกฺขตฺตยพฺรหฺมจริยนฺติ อธิสีลสิกฺขาทิสิกฺขตฺตยสงฺคหํ เสฏฺฐจริยํฯ เอกมฺปิ ทิวสนฺติ เอกทิวสมตฺตมฺปิฯ อขณฺฑํ กตฺวาติ ทุกฺกฏมตฺตสฺสปิ อนาปชฺชเนน อขณฺฑิตํ กตฺวา, อขณฺฑอจฺฉิทฺทาทิภาวาปาทเนน วาฯ อขณฺฑลกฺขณวจนญฺเหตํฯ จริมกจิตฺตนฺติ จุติจิตฺตํฯ กิญฺจิปิ เอกเทสํ อเสเสตฺวา เอกนฺเตเนว ปริปูเรตพฺพตาย เอกนฺตปริปุณฺณํฯ กิเลสมเลน อมลีนํ กตฺวาติ ตณฺหาสํกิเลสาทินา อสํกิลิฏฺฐํ กตฺวา, จิตฺตุปฺปาทมตฺตมฺปิ สํกิเลสมลํ อนุปฺปาเทตฺวาฯ อจฺจนฺตเมว วิสุทฺธํ กตฺวา ปริหริตพฺพตาย เอกนฺตปริสุทฺธํฯ ตโต เอว สงฺขํ วิย ลิขิตนฺติ สงฺขลิขิตํฯ เตนาห ‘‘ลิขิตสงฺขสทิส’’นฺติฯ ปริโยทาตฏฺเฐน นิมฺมลภาเวน สงฺขํ วิย ลิขิตํ โธตนฺติ สงฺขลิขิตนฺติ อาห ‘‘โธตสงฺขสปฺปฏิภาค’’นฺติฯ ‘‘อชฺฌาวสตา’’ติ ปทปฺปโยเคน อคารนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘อคารมชฺเฌ’’ติฯ ทาฐิกาปิ มสฺสุคฺคหเณเนว คเหตฺวา ‘‘มสฺสุ’’ตฺเวว วุตฺตํ, อุตฺตราธรมสฺสุนฺติ อตฺโถฯ กสาเยน รตฺตานีติ กาสายานีติ อาห ‘‘กสายรสปีตตายา’’ติฯ ปริทหิตฺวาติ นิวาเสตฺวา เจว ปารุปิตฺวา จฯ อคารสฺส หิตนฺติ อคารวาโส อคารํ อุตฺตรปทโลเปน, ตสฺส วฑฺฒิอาวหํ อคารสฺส หิตํฯ
๒๕. ญาติสาโลหิตาติอาทีสุ ‘‘อยํ อชฺฌตฺติโก’’ติ ชานนฺติ, ญายนฺติ วาติ ญาตี, โลหิเตน สมฺพนฺธาติ สาโลหิตาฯ ปิตุปกฺขิกา ญาตี, มาตุปกฺขิกา สาโลหิตาฯ มาตุปกฺขิกา ปิตุปกฺขิกา วา ญาตี มิตฺตา, มิตฺตาฯ กิจฺจกรณีเยสุ สหภาวฏฺเฐน อมา โหนฺตีติ อมจฺจาฯ มมายตีติ มาตา, ปิยายตีติ ปิตาฯ สรีรกิจฺจเลเสนาติ อุจฺจารปสฺสาวาทิสรีรกิจฺจเลเสนฯ อนนุญฺญาตํ ปุตฺตํ น ปพฺพาเชตีติ ‘‘มาตาปิตูนํ โลกิยมหาชนสฺส จ จิตฺตญฺญถตฺตํ มา โหตู’’ติ น ปพฺพาเชติฯ ตโตเยว จ สุทฺโธทนมหาราชสฺส ตถา วโร ทินฺโนฯ
๒๖. ธุรนิกฺเขเปนาติ ภณฺฑปฺปโยชนาทีสุ ธุรนิกฺเขเปนฯ เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ ปิยายิตพฺโพติ ปิโยติ อาห ‘‘ปีติชนนโก’’ติฯ มนสฺส อปฺปายนโต มนาโปติ อาห ‘‘มนวฑฺฒนโก’’ติฯ สุเขธิโต ตรุณทารกกาเล, ตโต ปรญฺจ สปฺปิขีราทิสาทุรสมนุญฺญโภชนาทิอาหารสมฺปตฺติยา สุขปริหโตฯ อถ วา ทฬฺหภตฺติกธาติชนาทิปริชนสมฺปตฺติยา เจว ปริจฺเฉทสมฺปตฺติยา จ อุฬารปณีตสุขปจฺจยูปหาเรหิ จ สุเขธิโต, อกิจฺเฉเนว ทุกฺขปจฺจยวิโนทเนน สุขปริหโตฯ อชฺฌตฺติกงฺคสมฺปตฺติยา วา สุเขธิโต, พาหิรงฺคสมฺปตฺติยา สุขปริหโตฯ
กิญฺจีติ เอตสฺส วิวรณํ ‘‘อปฺปมตฺตกมฺปิ กลภาค’’นฺติฯ ยทา ชานาติ-สทฺโท โพธนตฺโถ น โหติ, ตทา ตสฺส ปโยเค ‘‘สปฺปิโน ชานาติ, มธุโน ชานาตี’’ติอาทีสุ วิย กรณตฺเถ สามิวจนํ สทฺทตฺถวิทู อิจฺฉนฺตีติ อาห ‘‘กิญฺจิ ทุกฺเขน นานุโภสี’’ติฯ เตนาห ‘‘กรณตฺเถ สามิวจนํ, อนุภวนตฺเถ จ ชานนา’’ติฯ เอตฺถ จ กิญฺจิ ทุกฺเขน นานุโภสีติ เกนจิ ทุกฺเขน กรณภูเตน วิสยํ นานุโภสีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘กิญฺจี’’ติ เอตฺถาปิ หิ กรณตฺเถ สามิวจนสฺส โลโป กโตฯ เตเนว จ วกฺขติ ‘‘วิกปฺปทฺวเยปิ ปุริมปทสฺส อุตฺตรปเทน สมานวิภตฺติโลโป ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ ยทา ปน ชานาติ-สทฺโท สรณตฺโถ โหติ, ตทา สรณตฺถานํ ธาตุสทฺทานํ ปโยเค ‘‘มาตุ สรติ, ปิตุ สรติ, ภาตุ ชานาตี’’ติอาทีสุ วิย อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺตีติ อาห ‘‘อถ วา กิญฺจิ ทุกฺขํ นสฺสรสีติ อตฺโถ’’ติ, กสฺสจิ ทุกฺขสฺส อนนุภูตตฺตา อตฺตนา อนุภูตํ อปฺปมตฺตกมฺปิ ทุกฺขํ ปริเยสมาโนปิ อภาวโตเยว นสฺสรสีติ อตฺโถ วิกปฺปทฺวเยปีติ อนุภวนสรณตฺถวเสน วุตฺเต ทุติยตติยวิกปฺปทฺวเยฯ ปุริมปทสฺสาติ ‘‘กิญฺจี’’ติ ปทสฺสฯ อุตฺตรปเทนาติ ‘‘ทุกฺขสฺสา’’ติ ปเทนฯ สมานวิภตฺติโลโปติ อุตฺตรปเทน สมานสฺส สามิวจนสฺส โลโปฯ ‘‘กสฺสจิ ทุกฺขสฺสา’’ติ วตฺตพฺเพ วิกปฺปทฺวเยปิ ปุริมปเท สามิวจนสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘กิญฺจิ ทุกฺขสฺสา’’ติ นิทฺเทโส กโตฯ อนิจฺฉกาติ อนิจฺฉนฺตาฯ เอวํ สนฺเตติ นนุ มยํ สุทินฺน สามาทีสุ เกนจิปิ อุปาเยน อปฺปฏิสาธเนน อปฺปฏิกาเรน มรเณนปิ ตยา อกามกาปิ เยนาติ เยน การเณนฯ กิํ ปนาติ เอตฺถ กินฺติ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เกน ปน การเณนา’’ติฯ
๒๘. คนฺธพฺพนฏนาฏกาทีนีติ เอตฺถ คนฺธพฺพา นาม คายนกา, นฏา นาม รงฺคนฏา, นาฏกา ลงฺฆนกาทโยฯ ปริจาเรหีติ เอตฺถ ปริโต ตตฺถ ตตฺถ ยถาสกํ วิสเยสุ จาเรหีติ อตฺโถติ อาห ‘‘อินฺทฺริยานิ จาเรหี’’ติอาทิฯ ปริจาเรหีติ วา สุขูปกรเณหิ อตฺตานํ ปริจาเรหิ อตฺตโน ปริจรณํ กาเรหิฯ ตถาภูโต จ ยสฺมา ลฬนฺโต กีฬนฺโต นาม โหติ, ตสฺมา ‘‘ลฬา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภุญฺชิตพฺพโต ปริภุญฺชิตพฺพโต วิเสสโต ปญฺจ กามคุณา โภคา นามาติ อาห ‘‘โภเค ภุญฺชนฺโต’’ติฯ ทานปฺปทานานีติ เอตฺถ นิจฺจทานํ ทานํ นาม, อุโปสถทิวสาทีสุ ทาตพฺพํ อติเรกทานํ ปทานํ นามฯ ปเวณีรกฺขณวเสน วา ทียมานํ ทานํ นาม, อตฺตนาว ปฏฺฐเปตฺวา ทียมานํ ปทานํ นามฯ ปจุรชนสาธารณํ วา นาติอุฬารํ ทานํ นาม, อนญฺญสาธารณํ อติอุฬารํ ปทานํ นามฯ อาทิ-สทฺเทน สีลาทีนิ สงฺคณฺหาติฯ นตฺถิ เอตสฺส วจนปฺปฏิวจนสงฺขาโต อาลาปสลฺลาโปติ นิราลาปสลฺลาโปฯ
๓๐. พลํ คาเหตฺวาติ เอตฺถ พลคฺคหณํ นาม กายพลสฺส อุปฺปาทนเมวาติ อาห ‘‘กายพลํ ชเนตฺวา’’ติฯ อสฺสุมุขนฺติ อสฺสูนิ มุเข เอตสฺสาติ อสฺสุมุโข, ตํ อสฺสุมุขํ, อสฺสุกิลินฺนมุขนฺติ อตฺโถฯ คาโมเยว คามนฺตเสนาสนํ คามปริยาปนฺนตฺตา คามนฺตเสนาสนสฺสฯ อติเรกลาภปฏิกฺเขเปนาติ ‘‘ปิณฺฑิยาโลปโภชนํ นิสฺสายา’’ติ (มหาว. ๑๒๘) เอวํ วุตฺตภิกฺขาหารลาภโต อธิกลาโภ สงฺฆภตฺตาทิอติเรกลาโภ, ตสฺส ปฏิกฺเขเปนาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘จุทฺทส ภตฺตานิ ปฏิกฺขิปิตฺวา’’ติฯ สงฺฆภตฺตํ อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตนภตฺตํ สลากภตฺตํ ปกฺขิกํ อุโปสถิกํ ปาฏิปทิกํ อาคนฺตุกภตฺตํ คมิกภตฺตํ คิลานภตฺตํ คิลานุปฏฺฐากภตฺตํ วิหารภตฺตํ ธุรภตฺตํ วารภตฺตนฺติ อิมานิ จุทฺทส ภตฺตานิฯ ตตฺถ สกลสฺส สงฺฆสฺส ทาตพฺพํ ภตฺตํ สงฺฆภตฺตํฯ กติปเย ภิกฺขู อุทฺทิสิตฺวา ทาตพฺพํ ภตฺตํ อุทฺเทสภตฺตํฯ เอกสฺมิํ ปกฺเข เอกทิวสํ ทาตพฺพํ ภตฺตํ ปกฺขิกํฯ อุโปสเถ ทาตพฺพํ ภตฺตํ อุโปสถิกํฯ ปาฏิปททิวเส ทาตพฺพํ ภตฺตํ ปาฏิปทิกํฯ วิหารํ อุทฺทิสฺส ทาตพฺพํ ภตฺตํ วิหารภตฺตํฯ ธุรเคเหเยว ฐเปตฺวา ทาตพฺพํ ภตฺตํ ธุรภตฺตํฯ คามวาสีอาทีหิ วาเรน ทาตพฺพํ ภตฺตํ วารภตฺตํฯ
อถ ‘‘คหปติจีวรํ ปฏิกฺขิปิตฺวา’’ติ กสฺมา วุตฺตํฯ คหเณ หิ สติ ปฏิกฺเขโป ยุชฺเชยฺย, น จ ปฐมโพธิยํ คหปติจีวรสฺส ปฏิคฺคหณํ อนุญฺญาตํ ปรโต ชีวกวตฺถุสฺมิํ อนุญฺญาตตฺตาฯ เตเนว วกฺขติ ชีวกวตฺถุสฺมิํ (มหาว. อฏฺฐ. ๓๓๗) ‘‘ภควโต หิ พุทฺธภาวปฺปตฺติโต
โลลุปฺปจารํ ปฏิกฺขิปิตฺวาติ กุสลภณฺฑสฺส ภุสํ วิลุมฺปนฏฺเฐน โลลุปฺปํ วุจฺจติ ตณฺหา, โลลุปฺเปน จรณํ โลลุปฺปจาโร, ตณฺหาวเสน ฆรปฏิปาฏิํ อติกฺกมิตฺวา ภิกฺขาย จรณํ, ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ฆรปฏิปาฏิยา ภิกฺขาย ปวิสตี’’ติฯ เอตฺถ จ อารญฺญิกงฺคาทิปธานงฺควเสน เสสธุตงฺคานิปิ คหิตาเนว โหนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ วชฺชีนนฺติ ราชาโน อเปกฺขิตฺวา สามิวจนํ กตํ, วชฺชีราชูนนฺติ อตฺโถฯ ชนปท-สทฺทสฺส ตํนิวาสีสุปิ ปวตฺตนโต ‘‘วชฺชีสู’’ติ ชนปทาเปกฺขํ ภุมฺมวจนํ, วชฺชินามเก ชนปเทติ อตฺโถฯ
อุปโภคปริโภคูปกรณมหนฺตตายาติ ‘‘เย หิ เตสํ อุปโภคา, ยานิ จ อุปโภคูปกรณานิ, ตานิ มหนฺตานี’’ติฯ ‘‘อุปโภคา หตฺถิอสฺสรถอิตฺถีอาทโย, อุปโภคูปกรณานิ เตสเมว สุวณฺณาทิอุปกรณานี’’ติปิ วทนฺติฯ สารกานีติ สารภูตานิฯ นิเธตฺวาติ นิทหิตฺวา, นิธานํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ทิวสปริพฺพยสงฺขาตโภคมหนฺตตายาติ ทิวเส ทิวเส ปริภุญฺชิตพฺพสงฺขาตโภคานํ มหนฺตตายฯ ชาตรูปรชตสฺเสว ปหูตตายาติ ปิณฺฑปิณฺฑวเสน เจว สุวณฺณมาสกรชตมาสกาทิวเสน จ ชาตรูปรชตสฺเสว ปหูตตายฯ วิตฺตีติ ตุฏฺฐิ, วิตฺติยา อุปกรณํ วิตฺตูปกรณํ, ปหูตํ นานาวิธาลงฺการภูตํ วิตฺตูปกรณเมเตสนฺติ ปหูตวิตฺตูปกรณาฯ เตนาห ‘‘อลงฺการภูตสฺสา’’ติอาทิฯ โวหารวเสนาติ วณิชฺชาวเสน วฑฺฒิกตาทิวเสนฯ ธนธญฺญสฺส ปหูตตายาติ สตฺตรตนสงฺขาตสฺส ธนสฺส สพฺพปุพฺพณฺณาปรณฺณสงฺคหิตสฺส ธญฺญสฺส จ ปหูตตายาติ อตฺโถฯ ตตฺถ ‘‘สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาเวฬุริยวชิรปวาฬานิ สตฺต รตนานี’’ติ วทนฺติฯ สาลิวีหิอาทิ ปุพฺพณฺณํ ปุรกฺขตํ สสฺสผลนฺติ กตฺวา, ตพฺพิปริยายโต มุคฺคมาสาทิ อปรณฺณนฺติ เวทิตพฺพํฯ อุกฺกฏฺฐปิณฺฑปาติกตฺตาติ เสสธุตงฺคปริวาริเตน อุกฺกฏฺฐปิณฺฑปาตธุตงฺเคน สมนฺนาคตตฺตาฯ เตนาห ‘‘สปทานจารํ จริตุกาโม’’ติฯ
๓๑. อนฺโตชาตตาย วา ญาติสทิสี ทาสีติ ญาติทาสีฯ ปูติภาเวเนว ลกฺขิตพฺพโทโส วา อาภิโทสิโก, อภิโทสํ วา ปจฺจูสกาลํ คโต ปตฺโต อติกฺกนฺโตติ อาภิโทสิโกฯ เตนาห ‘‘เอกรตฺตาติกฺกนฺตสฺส วา’’ติอาทิฯ ปูติภูตภาเวน ปริโภคํ นารหตีติ อปริโภคารโหฯ ฉฑฺฑนียสภาเว นิจฺฉิเตปิ ปุจฺฉากาเล สนฺเทหโวหารวเสเนว ปุจฺฉิตุํ ยุตฺตนฺติ อาห ‘‘สเจ’’ติฯ อริยโวหาเรนาติ อริยสมุทาจาเรนฯ อริยา หิ มาตุคามํ ภคินิวาเทน สมุทาจรนฺติฯ นิสฺสฏฺฐปริคฺคหนฺติ ปริจฺจตฺตาลยํฯ
‘‘อากิรา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘วิญฺญตฺติ วา’’ติ วุตฺตํ, ‘‘สเจ ตํ ฉฑฺฑนียธมฺม’’นฺติ ปริยายํ อมุญฺจิตฺวา วุตฺตตฺตา ‘‘ปยุตฺตวาจา วา’’ติ วุตฺตํ, ปจฺจยปฏิสํยุตฺตา วาจา ปยุตฺตวาจาฯ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ นิรเปกฺขภาวโต วุตฺตํ อคฺคอริยวํสิโกติ อริยวํสปฏิปตฺติปูรกานํ อคฺโค อุตฺตโมฯ นิมียติ สญฺญายตีติ นิมิตฺตํ, ยถาสลฺลกฺขิโต อากาโรติ อาห ‘‘คิหิกาเล สลฺลกฺขิตปุพฺพํ อาการ’’นฺติฯ หตฺถปิฏฺฐิอาทีนิ โอโลกยมานา ‘‘สามิปุตฺตสฺส เม สุทินฺนสฺส วิย สุวณฺณกจฺฉปปิฏฺฐิสทิสา อิมา หตฺถปาทปิฏฺฐิโย, หริตาลวฏฺฏิโย วิย สุวฏฺฏิตา องฺคุลิโย, มธุโร สโร’’ติ คิหิกาเล สลฺลกฺขิตปุพฺพํ อาการํ อคฺคเหสิ สญฺชานิ สลฺลกฺเขสิฯ กสฺมา ปน สา ญาติทาสี ทิสฺวาว น สญฺชานีติ อาห ‘‘สุทินฺโน หี’’ติอาทิฯ ปพฺพชฺชุปคเตนาติ ปพฺพชฺชํ อุปคเตน, ปพฺพชิเตนาติ อตฺโถฯ ฆรํ ปวิสิตฺวาติ เคหสามินิยา นิสีทิตพฺพฏฺฐานภูตํ อนฺโตเคหํ ปวิสิตฺวาฯ ยคฺเฆติ อิมสฺส อาโรจยามีติ อยมตฺโถติ อาห ‘‘อาโรจนตฺเถ นิปาโต’’ติฯ ‘‘ยคฺเฆ ชาเนยฺยาสีติ สุฏฺฐุ ชาเนยฺยาสี’’ติปิ อตฺถํ วทนฺติฯ อาลปเนติ ทาสิชนสฺส อาลปเนฯ เตนาห ‘‘เอวญฺหี’’ติอาทิฯ
๓๒. ฆเรสุ สาลา โหนฺตีติ ฆเรสุ เอกมนฺเต โภชนสาลา โหนฺติ ปาการปริกฺขิตฺตา สุสํวิหิตทฺวารพนฺธา สุสมฺมฏฺฐวาลิกงฺคณาฯ อุทกกญฺชิยนฺติ อุทกญฺจ กญฺชิยญฺจฯ กสฺมา ปน อีทิสายเมว สาลาย อญฺญตรํ กุฏฺฏมูลนฺติ อยมตฺโถ วุตฺโตติ อาห ‘‘น หิ ปพฺพชิตา’’ติอาทิฯ อสารุปฺเป ฐาเนติ ภิกฺขูนํ อนนุจฺฉวิเก ปเทเสฯ อตฺถิ นุ โขติ นุ-สทฺโท ปุจฺฉนตฺเถ, โข-สทฺโท วจนสิลิฏฺฐตาย วุตฺโตฯ นุโขติ วา นิปาตสมุทาโย ปุจฺฉนตฺโถฯ เตน นาม-สทฺทสฺส ปุจฺฉนตฺถตํ ทสฺเสติฯ เยสํ โน ตฺวนฺติ เยสํ โน ปุตฺโต ตฺวํฯ อีทิเส ฐาเนติ กิญฺจาปิ ‘‘ตถา อตฺถิ นุ โข ตาตา’’ติอาทิฯ ตถาติ สมุจฺจยตฺโถฯ อิทานิ นามสทฺทสฺส มญฺญนตฺถตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตถา อตฺถิ มญฺเญ’’ติอาทิฯ
ทุกฺขาภิตุนฺนตายาติ มานสิเกน ทุกฺเขน อภิปีฬิตตฺตาฯ เอตมตฺถนฺติ ‘‘อตฺถิ นุ โข, ตาต สุทินฺน, อมฺหากํ ธน’’นฺติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํฯ อโนกปฺปนามริสนตฺถวเสนาติ อโนกปฺปนํ อสทฺทหนํฯ อมริสนํ อสหนํฯ อนาคตวจนํ อนาคตสทฺทปฺปโยโค, อตฺโถ ปน วตฺตมานกาลิโกวฯ เตนาห ‘‘ปจฺจกฺขมฺปี’’ติฯ น มริสยามีติ น วิสหามิฯ ตํ น สุนฺทรนฺติ ‘‘ตทาย’’นฺติ ปาฐํ สนฺธายาหฯ อลํ, คหปติ, กตํ เม อชฺช ภตฺตกิจฺจนฺติ เถโร อุกฺกฏฺฐเอกาสนิกตาย ปฏิกฺขิปนฺโต เอวมาหฯ อุกฺกฏฺฐเอกาสนิกตายาติ จ อิทํ ภูตกถนวเสน วุตฺตํ เถรสฺส ตถาภาวทีปนตฺถํฯ มุทุกสฺสปิ หิ เอกาสนิกสฺส ยาย นิสชฺชาย กิญฺจิมตฺตมฺปิ โภชนํ ภุตฺตํ, วตฺตสีเสนปิ ตโต วุฏฺฐิตสฺส ปุน ภุญฺชิตุํ น วฏฺฏติฯ เตนาห ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ‘‘อาสนํ วา รกฺเขยฺย โภชนํ วา’’ติฯ อุกฺกฏฺฐปิณฺฑปาติโกปิ สมาโนติ นิทสฺสนมตฺตมิทํ, เถโร สปทานจาริเกสุปิ อุกฺกฏฺโฐเยวฯ อุกฺกฏฺฐสปทานจาริโกปิ หิ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ อาหฏภิกฺขมฺปิ อคฺคเหตฺวาว ฆรทฺวาเร ฐตฺวา ปตฺตวิสฺสชฺชนเมว กโรติ, ตสฺมา เถโร อุกฺกฏฺฐสปทานจาริกตฺตาปิ สฺวาตนาย ภิกฺขํ นาธิวาเสติฯ อถ กสฺมา ‘‘อธิวาเสสี’’ติ อาห ‘‘สเจ เอกภตฺตมฺปิ น คเหสฺสามี’’ติอาทิฯ ปณฺฑิตา หิ มาตาปิตูนํ อาจริยุปชฺฌายานํ วา กาตพฺพํ อนุคฺคหํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา ธุตงฺควิสุทฺธิกา น ภวนฺติฯ
๓๓. มชฺฌิมปฺปมาโณติ จตุหตฺโถ ปุริโส มชฺฌิมปฺปมาโณฯ ‘‘ฉหตฺโถ’’ติปิ เกจิฯ ติโร กโรนฺติ เอตายาติ ติโรกรณีติ สาณิปาการวจโน อยํ ติโรกรณี-สทฺโทติ อาห ‘‘ติโรกรณิยนฺติ กรณตฺเถ ภุมฺม’’นฺติฯ ‘‘ติโรกรณิยา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ติโรกรณิย’’นฺติ กรณตฺเถ ภุมฺมํ วุตฺตํฯ ติโรกรณีย-สทฺโท วา อยํ สาณิปาการปริยาโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิฯ ตํ ปริกฺขิปิตฺวาติ ตํ สมนฺตโต ขิปิตฺวา, ปริโต พนฺธิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘สมนฺตโต กตฺวา’’ติฯ วิภตฺติปติรูปโกปิ นิปาโต โหตีติ อาห ‘‘เตนาติ อยมฺปิ วา’’ติอาทิฯ
๓๔. ‘‘อถ ‘‘กิญฺจาปิ ปาฬิยํ กาลาโรจนํ น วุตฺต’’นฺติฯ อาโรจิเตเยว กาเลติ ‘‘กาโล, ตาต สุทินฺน, นิฏฺฐิตํ ภตฺต’’นฺติ กาเล อาโรจิเตเยวฯ ทฺเว ปุญฺเชติ กหาปณปุญฺชญฺจ สุวณฺณปุญฺชญฺจฯ
เปตฺติกนฺติ ปิติโต อาคตํ เปตฺติกํฯ นิหิตนฺติ ภูมิคตํฯ ปยุตฺตนฺติ วฑฺฒิวเสน ปโยชิตํฯ ตทฺธิตโลปํ กตฺวา เวทิตพฺพนฺติ ยถา อญฺญตฺถาปิ ‘‘ปิตามหํ ธนํ ลทฺธา, สุขํ ชีวติ สญฺชโย’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ตทฺธิตโลปํ กตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปิตามหโต อาคตํ, ปิตามหสฺส วา อิทํ เปตามหํฯ ปพฺพชิตลิงฺคนฺติ สมณเวสํฯ น ราชภีโตติ อปราธการณา น ราชกุลา ภีโตฯ เยสํ สนฺตกํ ธนํ คหิตํ, เต อิณายิกาฯ ปลิพุทฺโธ ปีฬิโตฯ
วิภตฺติปติรูปโกติ ‘‘เตนา’’ติ ปทํ สนฺธายาหฯ ตํนิทานนฺติ ตํ ธนํ นิทานํ การณมสฺสาติ ตํนิทานํฯ อสฺสาติ ปจฺจตฺตวจนสฺส, ปทสฺส วาฯ ภยนฺติ จิตฺตสฺส อุตฺรสฺตากาเรน ปวตฺตภยํ อธิปฺเปตํ, น ญาณภยํ, นาปิ ‘‘ภายติ เอตสฺมา’’ติ เอวํ วุตฺตํ อารมฺมณภยนฺติ อาห ‘‘จิตฺตุตฺราโสติ อตฺโถ’’ติฯ ฉมฺภิตตฺตนฺติ เตเนว จิตฺตุตฺราสภเยน สกลสรีรสฺส ฉมฺภิตภาโวฯ วิเสสโต ปน หทยมํสจลนนฺติ อาห ‘‘กายกมฺโป หทยมํสจลน’’นฺติฯ โลมหํโสติ เตน ภเยน เตน ฉมฺภิตตฺเตน สกลสรีรโลมานํ หฏฺฐภาโว, โส ปน เนสํ ภิตฺติยํ นาคทนฺตานํ วิย อุทฺธํมุขตาติ อาห ‘‘โลมานํ หํสนํ อุทฺธคฺคภาโว’’ติฯ
๓๕. อตฺตนาติ ปจฺจตฺเต กรณวจนํ, สยนฺติ อตฺโถฯ เทวจฺฉรานนฺติ อนจฺจนฺติโย สนฺธายาหฯ เทวนาฏกานนฺติ นจฺจนฺติโย, ปริยายวจนํ วา เอตํ เทวกญฺญานํฯ สมุปฺปนฺนพลวโสกา หุตฺวาติ อยํ โลโก นาม อตฺตานํว จินฺเตติ, ตสฺมา สาปิ ‘‘อิทานิ อหํ อนาถา ชาตา’’ติ อตฺตานํว จินฺตยมานา ‘‘อยํ อชฺช อาคมิสฺสติ, อชฺช อาคมิสฺสตี’’ติ อฏฺฐ วสฺสานิ พหิ น นิกฺขนฺตา เอตํ นิสฺสาย มยา ทารโกปิ น ลทฺโธ, ยสฺส อานุภาเวน ชีเวยฺยามิ, อิโต จามฺหิ ปริหีนา อญฺญโต จาติ สมุปฺปนฺนพลวโสกา หุตฺวาฯ กุลรุกฺขปติฏฺฐาปเน พีชสทิสตฺตา กุลวํสปฺปติฏฺฐาปโก ปุตฺโต อิธ พีชโกติ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘กุลวํสพีชกํ เอกํ ปุตฺต’’นฺติฯ สํ นาม ธนํ, ตสฺส ปตีติ สํปติ, ธนวา ‘‘อิมํ สาปเตยฺยํ เอวํ มหนฺตํ อมฺหากํ วิภว’’นฺติฯ
๓๖. อิตฺถีนํ กุมารีภาวปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย ปจฺฉิมวยโต โอรํ อสติ วิพนฺเธ อฏฺฐเม อฏฺฐเม สตฺตาเห คพฺภาสยสญฺญิเต ตติเย อาวตฺเต กติปยา โลหิตปีฬกา สณฺฐหิตฺวา อคฺคหิตปุพฺพา เอว ภิชฺชนฺติ, ตโต โลหิตํ ปคฺฆรติ, ตตฺถ อุตุสมญฺญา ปุปฺผสมญฺญา จาติ อาห – ‘‘ปุปฺผนฺติ อุตุกาเล อุปฺปนฺนโลหิตสฺส นาม’’นฺติฯ คพฺภปติฏฺฐานฏฺฐาเนติ ยสฺมิํ โอกาเส ทารโก นิพฺพตฺตติ, ตสฺมิํ ปเทเสฯ สณฺฐหิตฺวาติ นิพฺพตฺติตฺวาฯ ภิชฺชนฺตีติ อคฺคหิตปุพฺพา เอว ภิชฺชนฺติฯ อยญฺหิ ตาสํ สภาโวฯ โทเสนาติ โลหิตมเลนฯ สุทฺเธ วตฺถุมฺหีติ ปคฺฆริตโลหิตตฺตา อนามยตฺตา จ นหานโต ปรํ จตุตฺถทิวสโต ปฏฺฐาย สุทฺเธ คพฺภาสเยฯ สุทฺเธ ปน วตฺถุมฺหิ มาตาปิตูสุ เอกวารํ สนฺนิปติเตสุ ยาว สตฺต ทิวสานิ เขตฺตเมว โหติ คพฺภสณฺฐหนสฺส ปริตฺตสฺส โลหิตเลปสฺส วิชฺชมานตฺตาฯ เกจิ ปน ‘‘อฑฺฒมาสมตฺตมฺปิ เขตฺตเมวา’’ติ วทนฺติฯ พาหายนฺติ อธิกรเณ ภุมฺมนฺติ อาห ‘‘ปุราณทุติยิกาย ยา พาหา, ตตฺร นํ คเหตฺวา’’ติฯ อุปโยคตฺเถ ภุมฺมวจนมฺปิ ยุชฺชติเยว ยถา ‘‘สุทินฺนสฺส ปาเทสุ คเหตฺวา’’ติฯ
ปุพฺเพปิ ปญฺญตฺตสิกฺขาปทานํ สพฺภาวโต อปญฺญตฺเต สิกฺขาปเทติ ปาราชิกํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘ปฐมปาราชิกสิกฺขาปเท อฏฺฐปิเต’’ติฯ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห – ‘‘ภควโต กิร ปฐมโพธิย’’นฺติอาทิฯ เอวรูปนฺติ ปาราชิกปญฺญตฺติยา อนุรูปํฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ, สงฺฆาทิเสสปญฺญตฺติยา อนุรูปมฺปิ อชฺฌาจารํ นากํสุเยวฯ เตเนวาห – ‘‘อวเสเส ปญฺจ ขุทฺทกาปตฺติกฺขนฺเธ เอว ปญฺญเปสี’’ติฯ อิทญฺจ ถุลฺลจฺจยาทีนํ ปญฺจนฺนํ ลหุกาปตฺติกฺขนฺธานํ สพฺภาวมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปญฺจาปตฺติกฺขนฺธานํ อนวเสสโต ปญฺญตฺตตฺตาวฯ ปฐมโพธิยํ ปญฺจนฺนํ ลหุกาปตฺตีนํ สพฺภาววจเนเนว ธมฺมเสนาปติสฺส สิกฺขาปทปญฺญตฺติยาจนา วิเสสโต ครุกาปตฺติปญฺญตฺติยา ปาติโมกฺขุทฺเทสสฺส จ เหตุภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ เกจิ อาราธยิํสูติ จิตฺตํ คณฺหิํสุ, อชฺฌาสยํ เอกํ สมยนฺติ เอกสฺมิํ สมเย, ปฐมโพธิยนฺติ อตฺโถฯ
ยํ อาทีนวนฺติ สมฺพนฺโธฯ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปนฺโตติ ปฐมปาราชิกสิกฺขาปทํ ปญฺญเปนฺโตฯ อาทีนวํ ทสฺเสสฺสตีติ ‘‘วรํ เต, โมฆปุริส, อาสีวิสสฺส โฆรวิสสฺส มุเข องฺคชาตํ ปกฺขิตฺตํ, น ตฺเวว มาตุคามสฺส องฺคชาเต องฺคชาตํ ปกฺขิตฺต’’นฺติอาทินา ยํ อาทีนวํ ทสฺเสสฺสติฯ อภิวิญฺญาเปสีติ อิมสฺส ‘‘ปวตฺเตสี’’ติ อยมตฺโถ กถํ ลทฺโธติ อาห ‘‘ปวตฺตนาปิ หี’’ติอาทิฯ กายวิญฺญตฺติโจปนโตติ กายวิญฺญตฺติวเสน ปวตฺตจลนโตฯ กสฺมา ปเนส เมถุนธมฺเมน อนตฺถิโกปิ สมาโน ติกฺขตฺตุํ อภิวิญฺญาเปสีติ อาห – ‘‘ติกฺขตฺตุํ อภิวิญฺญาปนญฺเจสา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ติกฺขตฺตุํ อภิวิญฺญาปนนฺติ มุตฺติปาปนวเสน ตีสุ วาเรสุ เมถุนธมฺมสฺส ปวตฺตนํฯ
สพฺเพสมฺปิ ปทานํ อวธารณผลตฺตา วินาปิ เอวการํ อวธารณตฺโถ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘เตเนว อชฺฌาจาเรนา’’ติฯ อฏฺฐ หิ คพฺภการณานิฯ วุตฺตญฺเหตํ –
‘‘เมถุนโจฬคฺคหณํ, ตนุสํสคฺโค จ นาภิอามสนํ;
ปานํ ทสฺสนสวนํ, ฆายนมิติ คพฺภเหตโว อฏฺฐา’’ติฯ
อิทานิ อวธารเณน นิวตฺติตมตฺถํ ทสฺเสตุกาโม อาห – ‘‘กิํ ปน อญฺญถาปิ คพฺภคฺคหณํ โหตี’’ติอาทิฯ นนุ จ นาภิปรามสนมฺปิ กายสํสคฺโคเยว, กสฺมา นํ วิสุํ วุตฺตนฺติ? อุภเยสํ ฉนฺทราควเสน กายสํสคฺโค วุตฺโต, อิตฺถิยา ฉนฺทราควเสน นาภิปรามสนํ, วตฺถุวเสน วา ตํ วิสุํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กถํ ปน กายสํสคฺเคน คพฺภคฺคหณํ โหติ, กถญฺจ ตตฺถ สุกฺกโสณิตสฺส สมฺภโวติ อาห ‘‘อิตฺถิโย หี’’ติอาทิ ‘‘องฺคปจฺจงฺคปรามสนํ สาทิยนฺติโยปิ คพฺภํ คณฺหนฺตี’’ติฯ คณฺฐิปเทสุ ปน ‘‘กายสํสคฺคาทินา สตฺตปฺปกาเรน คพฺภคฺคหเณ ปิตุ สุกฺกโกฏฺฐาสํ วินา ฉนฺทราควเสน มาตุ วิการปฺปตฺตํ โลหิตเมว คพฺภสณฺฐานสฺส ปจฺจโย โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ยสฺส องฺคปจฺจงฺคปรามสนํ สาทิยิตฺวา มาตา ปุตฺตํ ปฏิลภติ, สเจ โส อปเรน สมเยน ปริปุณฺณินฺทฺริโย หุตฺวา ตาทิสํ ปิตรํ มนุสฺสชาติกํ ชีวิตา โวโรเปติ, ปิตุฆาตโกว โหตี’’ติ วทนฺติฯ
ตํ อสุจิํ เอกเทสํ มุเขน อคฺคเหสีติ ปุราณจีวรํ โธวนฺตี ตตฺถ ยํ อสุจิํ อทฺทส, ตํ อสุจิํ เอกเทสํ ปิวิฯ ‘‘วฏฺฏติ ตุมฺหากํ เมถุนธมฺโม’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘กปฺปตุ วา มา วา กปฺปตุ, มยํ เตน อนตฺถิกา’’ติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนตฺถิกา มยํ เอเตนา’’ติฯ กิญฺจาปิ นาภิปรามสเน เมถุนราโค นตฺถิ, ตถาปิ นาภิปรามสนกาเล ผสฺสสาทิยนวเสน อสฺสาทมตฺตํ ตสฺสา อโหสีติ คเหตพฺพํ, อญฺญถา คพฺภสณฺฐหนํ น สิยาฯ ทิฏฺฐมงฺคลิกาย นาภิปรามสเนน มณฺฑพฺยสฺส นิพฺพตฺติ อโหสิ, จณฺฑปชฺโชตมาตุ นาภิยํ วิจฺฉิกา ผริตฺวา คตา, เตน จณฺฑปชฺโชตสฺส นิพฺพตฺติ อโหสีติ อาห ‘‘เอเตเนว นเยนา’’ติอาทิฯ ปุริสํ อุปนิชฺฌายตีติ วาตปานาทินา ทิสฺวา วา ทิฏฺฐปุพฺพํ วา ปุริสํ อุปนิชฺฌายติฯ ราโชโรธา วิยาติ สีหฬทีเป กิร เอกิสฺสา อิตฺถิยา ตถา อโหสิ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํฯ
อิธาติ อิมสฺมิํ วตฺถุสฺมิํฯ อยนฺติ สุทินฺนสฺส ปุราณทุติยิกาฯ ยํ สนฺธายาติ ยํ อชฺฌาจารํ สนฺธายฯ สุกฺกํ สนฺธาย ‘‘มาตาปิตโร จ สนฺนิปติตา โหนฺตี’’ติ วุตฺตํ, มาตา จ อุตุนี โหตีติ โลหิตํ สนฺธายฯ ตตฺถ สนฺนิปติตา โหนฺตีติ อสทฺธมฺมวเสน เอกสฺมิํ ฐาเน สมาคตา สงฺคตา โหนฺติฯ มาตา จ อุตุนี โหตีติ อิทํ อุตุสมยํ สนฺธาย วุตฺตํ, น โลกสมญฺญากรชสฺส ลคฺคนทิวสมตฺตํฯ คนฺธพฺโพติ ตตฺรูปคสตฺโต, คนฺตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ ต-การสฺส ธ-กาโร กโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา คนฺธนโต อุปฺปชฺชนคติยา นิมิตฺตุปฏฺฐาเนน สูจนโต ปจฺจุปฏฺฐิโต โหตีติ อุปคโต โหติฯ เอตฺถ จ น มาตาปิตูนํ สนฺนิปาตํ โอโลกยมาโน สมีเป ฐิโต นาม โหติ, กมฺมยนฺตยนฺติโต ปน เอโก สตฺโต ตสฺมิํ โอกาเส นิพฺพตฺตนโก ปุริมชาติยํ ฐิโตเยว คตินิมิตฺตาทิอารมฺมณกรณวเสน อุปปตฺตาภิมุโข โหตีติ อธิปฺปาโยฯ
สนฺนิปาตาติ สโมธาเนน สมาคเมนฯ คพฺภสฺสาติ คพฺเภ นิพฺพตฺตนกสตฺตสฺสฯ คพฺเภ นิพฺพตฺตนกสตฺโตปิ หิ คพฺโภติ วุจฺจติฯ ยถาห – ‘‘ยถา โข ปนานนฺท, อญฺญา อิตฺถิกา นว วา ทส วา มาเส คพฺภํ กุจฺฉินา ปริหริตฺวา วิชายนฺตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๐๕)ฯ กตฺถจิ ปน คพฺโภติ มาตุกุจฺฉิ วุตฺโตฯ ยถาห –
‘‘ยเมกรตฺติํ ปฐมํ, คพฺเภ วสติ มาณโว;
อพฺภุฏฺฐิโตว โส ยาติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตตี’’ติฯ (ชา. ๑.๑๕.๓๖๓); –
เอตฺถ อวกฺกนฺติ โหตีติ นิพฺพตฺติ โหติฯ
อารกฺขเทวตาติ ตสฺส อารกฺขตฺถาย ฐิตา เทวตาฯ อสฺส ตํ อชฺฌาจารนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตถา นิจฺฉาเรสุนฺติ ตถา มหนฺตํ สทฺทํ กตฺวา นิจฺฉาเรสุํฯ กิญฺจาปิ อิธ ปาฬิยํ อากาสฏฺฐเทวตา วิสุํ น อาคตา, ตถาปิ สทฺทสฺส อนุสฺสาวเน อยมนุกฺกโมติ ทสฺเสตุํ จาตุมหาราชิกเทวตาโย ทฺวิธา กตฺวา อากาสฏฺฐเทวตา วิสุํ วุตฺตาฯ เตเนตฺถ อากาสฏฺฐกานํ วิสุํ คหิตตฺตา จาตุมหาราชิกาติ ปริภณฺฑปพฺพตฏฺฐกา เวทิตพฺพาฯ อิติหาติ นิปาตสมุทาโย เอวํสทฺทสฺส อตฺเถ ทฏฺฐพฺโพติ อาห ‘‘เอว’’นฺติฯ ขเณน มุหุตฺเตนาติ ปททฺวยํ เววจนภาวโต สมานตฺถเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอกโกลาหลมโหสีติ เทวพฺรหฺมโลเกสุ
๓๗. ‘‘เอวํ มาตาปุตฺตานํ ปพฺพชฺชา สผลา อโหสิ, ปิตา ปน วิปฺปฏิสาราภิภูโต วิหาสี’’ติ วจนโต สุทินฺนสฺส ตสฺมิํ อตฺตภาเว อรหตฺตาธิคโม นาโหสีติ วิญฺญายติฯ เกจิ ปน ‘‘ปุพฺเพกตปุญฺญตาย โจทิยมานสฺส ภพฺพกุลปุตฺตสฺสาติ วุตฺตตฺตา สุทินฺโน ตํ กุกฺกุจฺจํ วิโนเทตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ, เตเนว ปพฺพชฺชา อนุญฺญาตา’’ติ วทนฺติฯ ตํ ปาฬิยา อฏฺฐกถาย จ น สเมติฯ ปุพฺเพกตปุญฺญตา จ อปฺปมาณํ ตาทิสสฺสปิ อนฺตรากตปาปกมฺมสฺส วเสน อชาตสตฺตุโน วิย อธิคมนฺตรายทสฺสนโตฯ กตากตานุโสจนลกฺขณํ กุกฺกุจฺจํ อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อชฺฌาจารเหตุโก ปจฺฉานุตาโป’’ติฯ กตํ อชฺฌาจารํ ปฏิจฺจ อนุโสจนวเสน วิรูปํ สรณํ จินฺตนํ วิปฺปฏิสาโรติ อาห ‘‘วิปฺปฏิสาโรติปิ ตสฺเสว นาม’’นฺติฯ กุจฺฉิตํ กตํ กิริยาติ กุกตํ, กุกตเมว กุกฺกุจฺจนฺติ อาห ‘‘กุจฺฉิตกิริยาภาวโต กุกฺกุจฺจ’’นฺติฯ ปริยาทินฺนมํสโลหิตตฺตาติ ปริกฺขีณมํสโลหิตตฺตาฯ อวิปฺผาริโกติ อุทฺเทสาทีสุ พฺยาปารรหิโต, อพฺยาวโฏติ อตฺโถฯ วหจฺฉินฺโนติ ตํ ตํ จินฺตยีติ ‘‘ยทิ อหํ ตํ ปาปํ น กริสฺสํ, อิเม ภิกฺขู วิย ปริปุณฺณสีโล อสฺส’’นฺติอาทินา ตํ ตํ จินฺตยิฯ
๓๘. เอวํภูตนฺติ กิสลูขาทิภาวปฺปตฺตํฯ คณสงฺคณิกาปปญฺเจนาติ คเณ ชนสมาคเม สนฺนิปตนํ คณสงฺคณิกา, คณสงฺคณิกาเยว ปปญฺโจ คณสงฺคณิกาปปญฺโจ, เตนฯ ยสฺสาติ เย อสฺสฯ กถาผาสุกาติ วิสฺสาสิกภาเวเนว กถากรเณ ผาสุกา, สุเขน วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยา, สุขสมฺภาสาติ อตฺโถฯ ปสาทสฺส ปมาณโต อูนาธิกตฺตํ สพฺพทา สพฺเพสํ นตฺถีติ อาห ‘‘ปสาทปติฏฺฐาโนกาสสฺส สมฺปุณฺณตฺตา’’ติฯ ทานีติ อิมสฺมิํ อตฺเถ เอตรหิ-สทฺโท อตฺถีติ อาห ‘‘ทานีติ นิปาโต’’ติฯ โน-สทฺโทปิ นุ-สทฺโท วิย ปุจฺฉนตฺโถติ อาห ‘‘กจฺจิ นุ ตฺว’’นฺติฯ ตเมว อนภิรตินฺติ เตหิ ภิกฺขูหิ ปุจฺฉิตํ ตเมว คิหิภาวปตฺถนาการํ อนภิรติํฯ ‘‘ตเมวา’’ติ อวธารเณน นิวตฺติตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อธิกุสลาน’’นฺติอาทิฯ อธิกุสลา ธมฺมา สมถวิปสฺสนาทโยฯ อตฺถีติ วิสยภาเวน จิตฺเต ปริวตฺตนํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปาปสฺส วตฺตมานตํ สนฺธาย, อตฺถิ วิสยภาเวน จิตฺเต ปริวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห – ‘‘นิจฺจกาลํ อภิมุขํ วิย เม ติฏฺฐตี’’ติฯ
ยํ ตฺวนฺติ เอตฺถ ยนฺติ เหตุอตฺเถ นิปาโต, กรณตฺเถ วา ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘เยน ปาเปนา’’ติฯ อเนกปริยาเยนาติ เอตฺถ ปริยาย-สทฺโท การณวจโนติ อาห ‘‘อเนกการเณนา’’ติฯ วิราคตฺถายาติ ภวโภเคสุ วิรชฺชนตฺถายฯ โน ราเคน รชฺชนตฺถายาติ ภวโภเคสุเยว ราเคน อรญฺชนตฺถายฯ เตนาห ‘‘ภควตา หี’’ติอาทิฯ เอส นโย สพฺพปเทสูติ อธิปฺปายิกมตฺตํ สพฺพปเทสุ อติทิสฺสติฯ อิทํ ปเนตฺถ ปริยายวจนมตฺตนฺติ ‘‘วิสํโยคายา’’ติอาทีสุ สพฺพปเทสุ ‘‘กิเลเสหิ วิสํยุชฺชนตฺถายา’’ติอาทินา ปทตฺถวิภาวนวเสน วุตฺตปริยายวจนํ สนฺธาย วทติฯ น สํยุชฺชนตฺถายาติ กิเลเสหิ น สํยุชฺชนตฺถายฯ อคฺคหณตฺถายาติ กิเลเส อคฺคหณตฺถาย, ภวโภเค วา ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อคฺคหณตฺถายฯ น สงฺคหณตฺถายาติ เอตฺถาปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรนิพฺพานเมวาติ สงฺขาเรหิ นิกฺขนฺตํ วิวิตฺตํ, ตโตเยว โลกโต อุตฺติณฺณตฺตา โลกุตฺตรํ นิพฺพานํฯ มทนิมฺมทนายาติ วาติ เอตฺถ อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน วา-สทฺเทน อาทิอตฺเถน อิติ-สทฺเทน วา ‘‘ปิปาสวินยายา’’ติอาทิ สพฺพํ สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตมาเนน อริยมคฺเคน ปหียมานา ราคมานมทาทโย ตํ ปตฺวา ปหียนฺติ นามาติ อาห ‘‘ยสฺมา ปน ตํ อาคมฺมา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตํ อาคมฺมาติ นิพฺพานํ อาคมฺม ปฏิจฺจ มานมทปุริสมทาทโยติ เอตฺถ ชาติอาทิํ นิสฺสาย เสยฺยสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินา อุปฺปชฺชนกมาโนเยว มทชนนฏฺเฐน มโทติ มานมโทฯ ปุริสมโท วุจฺจติ ปุริสมาโน, ‘‘อหํ ปุริโส’’ติ อุปฺปชฺชนกมาโนฯ ‘‘อสทฺธมฺมเสวนสมตฺถตํ นิสฺสาย ปวตฺโต มาโน, ราโค เอว วา ปุริสมโท’’ติ เกจิฯ อาทิ-สทฺเทน พลมทโยพฺพนมทาทิํ สงฺคณฺหาติ มหาคณฺฐิปเท ปน มชฺฌิมคณฺฐิปเท จ ‘‘ปุริสมโท นาม สมฺภโว’’ติ วุตฺตํ, ตํ อิธ ยุตฺตํ วิย น ทิสฺสติฯ น หิ ‘‘ภควตา สมฺภวสฺส วินาสาย ธมฺโม เทสิโต’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ นิมฺมทาติ วิคตมทภาวาฯ อิมเมว หิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อมทา’’ติ วุตฺตํฯ มทา นิมฺมทียนฺติ เอตฺถ อมทภาวํ วินาสํ คจฺฉนฺตีติ มทนิมฺมทโนฯ เอส นโย เสสปเทสุปิฯ
กามปิปาสาติ กามานํ ปาตุกมฺยตา, กามตณฺหาติ อตฺโถฯ อาลียนฺติ อภิรมิตพฺพฏฺเฐน เสวียนฺตีติ อาลยา, ปญฺจ กามคุณาติ อาห ‘‘ปญฺจ กามคุณาลยา’’ติฯ ปญฺจสุ หิ กามคุเณสุ ฉนฺทราคปฺปหาเนเนว ปญฺจ กามคุณาปิ ปหีนา นาม โหนฺติ, เตเนว ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูเปสุ ฉนฺทราโค’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๓.๓๒๓) วุตฺตํฯ ปญฺจกามคุเณสุ วา อาลยา ปญฺจกามคุณาลยาฯ อาลียนฺติ อลฺลียนฺติ อภิรมนวเสน เสวนฺตีติ อาลยาติ หิ ตณฺหาวิจริตานํ อธิวจนํฯ เตภูมกวฏฺฏนฺติ ตีสุ ภูมีสุ กมฺมกิเลสวิปากา วฏฺฏนฏฺเฐน วฏฺฏํฯ วิรชฺชตีติ ปลุชฺชติฯ ‘‘วิรชฺชตีติ กามวินาโส วุตฺโต, นิรุชฺฌตีติ เอกปฺปหาเรน วินาโส’’ติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ วิราโค นิโรโธติ สามญฺญโจทนายปิ ‘‘ตณฺหากฺขโย’’ติ อธิกตตฺตา ตณฺหาย เอว วิรชฺชนํ นิรุชฺฌนญฺจ วุตฺตํฯ
จตสฺโส โยนิโยติ เอตฺถ โยนีติ ขนฺธโกฏฺฐาสสฺสปิ การณสฺสปิ ปสฺสาวมคฺคสฺสปิ นามํฯ ‘‘จตสฺโส นาคโยนิโย (สํ. นิ. ๓.๓๔๒-๓๔๓) จตสฺโส สุปณฺณโยนิโย’’ติ เอตฺถ หิ ขนฺธโกฏฺฐาโส โยนิ นามฯ ‘‘โยนิ เหสา ภูมิช ผลสฺส อธิคมายา’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๒๖) เอตฺถ การณํฯ ‘‘น จาหํ พฺราหฺมณํ พฺรูมิ, โยนิชํ มตฺติสมฺภว’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๔๕๗; ธ. ป. ๓๙๖) เอตฺถ ปสฺสาวมคฺโคฯ อิธ ปน ขนฺธโกฏฺฐาโส ‘‘โยนี’’ติ อธิปฺเปโตฯ ยวนฺติ ตาย สตฺตา อมิสฺสิตาปิ สมานชาติตาย มิสฺสิตา โหนฺตีติ โยนิฯ สา ปน อตฺถโต อณฺฑาทิอุปฺปตฺติฏฺฐานวิสิฏฺโฐ ขนฺธานํ ภาคโส ปวตฺติวิเสโส, สา จ อณฺฑชชลาพุชสํเสทชโอปปาติกวเสน จตุพฺพิธาฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘จตสฺโส โข อิมา, สาริปุตฺต, โยนิโยฯ กตมา จตสฺโส? อณฺฑชา โยนิ ชลาพุชา โยนิ สํเสทชา โยนิ โอปปาติกา โยนี’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๕๒)ฯ
ตตฺถ อณฺฑชาฯ ชลาพุมฺหิ ชาตา ชลาพุชาฯ สํเสเท ชาตา สํเสทชาฯ วินา เอเตหิ การเณหิ อุปฺปติตฺวา วิย นิพฺพตฺตาติ โอปปาติกาฯ เอตฺถ จ เปตโลเก ติรจฺฉาเน มนุสฺเสสุ จ อณฺฑชาทโย จตสฺโสปิ โยนิโย สมฺภวนฺติ, มนุสฺเสสุ ปเนตฺถ เกจิเทว โอปปาติกา โหนฺติ มหาปทุมกุมาราทโย วิยฯ อณฺฑชาปิ โกนฺตปุตฺตา ทฺเวภาติยเถรา วิย, สํเสทชาปิ ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺตโปกฺขรสาติพฺราหฺมณปทุมวตีเทวีอาทโย วิย เกจิเทว โหนฺติ, เยภุยฺเยน ปน มนุสฺสา ชลาพุชาวฯ เปเตสุปิ นิชฺฌามตณฺหิกเปตานํ นิจฺจทุกฺขาตุรตาย กามเสวนา นตฺถิ, ตสฺมา เต คพฺภเสยฺยกา น โหนฺติฯ ชาลาวนฺตตาย น ตาสํ กุจฺฉิยํ คพฺโภ สณฺฐาติ, ตสฺมา เต โอปปาติกาเยว สํเสทชตายปิ อสมฺภวโต, อวเสสเปตา ปน จตุโยนิกาปิ โหนฺติฯ ยถา จ เต, เอวํ ยกฺขาปิ สพฺพจตุปฺปทปกฺขิชาติทีฆชาติอาทโยปิ สพฺเพ จตุโยนิกาเยวฯ สพฺเพ เนรยิกา จ จตุมหาราชิกโต ปฏฺฐาย อุปริเทวา จ โอปปาติกาเยว, ภุมฺมเทวา ปน จตุโยนิกาว โหนฺติฯ ตตฺถ เทวมนุสฺเสสุ สํเสทชโอปปาติกานํ อยํ วิเสโส – สํเสทชา มนฺทา ทหรา หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติ, โอปปาติกา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา หุตฺวาฯ
ปญฺจ คติโยติ เอตฺถ สุกตทุกฺกฏกมฺมวเสน คนฺตพฺพา อุปปชฺชิตพฺพาติ คติโยฯ ยถา หิ กมฺมภโว ปรมตฺถโต อสติปิ การเก ปจฺจยสามคฺคิยา สิทฺโธ, ตํสมงฺคินา สนฺตานลกฺขเณน สตฺเตน กโตติ โวหรียติ, เอวํ อุปปตฺติภวลกฺขณคติโย ปรมตฺถโต อสติปิ คมเก ตํตํกมฺมวเสน เยสํ ตานิ กมฺมานิ เตหิ คนฺตพฺพาติ โวหรียนฺติฯ อปิจ คติคติ นิพฺพตฺติคติ อชฺฌาสยคติ วิภวคติ นิปฺผตฺติคตีติ พหุวิธา คติ นามฯ ตตฺถ ‘‘ตํ คติํ เปจฺจ คจฺฉามี’’ติ (อ. นิ. ๔.๑๘๔) จ ‘‘ยสฺส คติํ น ชานนฺติ, เทวา คนฺธพฺพมานุสา’’ติ (ธ. ป. ๔๒๐; สุ. นิ. ๖๔๙) จ อยํ คติคติ นามฯ ‘‘อิเมสํ โข ปนาหํ ภิกฺขูนํ สีลวนฺตานํ เนว ชานามิ อาคติํ วา คติํ วา’’ติ (ม. นิ. ๑.๕๐๘) อยํ นิพฺพตฺติคติ นามฯ ‘‘เอวมฺปิ โข เต อหํ พฺรหฺเม คติญฺจ ปชานามิ จุติญฺจ ปชานามี’’ติ (ม. นิ. ๑.๕๐๓) อยํ อชฺฌาสยคติ นามฯ ‘‘วิภโว คติ ธมฺมานํ, นิพฺพานํ อรหโต วิภวคติ นามฯ ‘‘ทฺเวเยว คติโย สมฺภวนฺติ อนญฺญา’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๕๘; ๒.๓๔; ๓.๒๐๐) อยํ นิปฺผตฺติคติ นามฯ ตาสุ อิธ คติคติ อธิปฺเปตา, สา ปน นิรยติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยมนอุสฺสเทวานํ วเสน ปญฺจวิธา โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ปญฺจ โข อิมา, สาริปุตฺต, คติโยฯ กตมา ปญฺจ? นิรโย ติรจฺฉานโยนิ เปตฺติวิสโย มนุสฺสา เทวา’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๕๓)ฯ
ตตฺถ นิรโย, ตโต เอว รมิตพฺพํ อสฺสาเทตพฺพํ ตตฺถ นตฺถีติ นิรติอตฺเถน นิรสฺสาทฏฺเฐน จ นิรโยติ วุจฺจติฯ ติริยํ อญฺจิตาติ ติรจฺฉานา, เทวมนุสฺสาทโย วิย อุทฺธํ ทีฆา อหุตฺวา ติริยํ ทีฆาติ อตฺโถฯ ปกฏฺฐโต สุขโต อยนํ อปคโม เปจฺจภาโว, ตํ เปจฺจภาวํ ปตฺตานํ วิสโยติ เปตฺติวิสโย, เปตโยนิฯ มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา, สติสูรภาวพฺรหฺมจริยโยคฺยตาทิคุณวเสน อุปจิตมานสตาย อุกฺกฏฺฐคุณจิตฺตตาย มนุสฺสาติ วุตฺตํ โหติ, อยํ ปนตฺโถ นิปฺปริยายโต ชมฺพุทีปวาสีวเสน เวทิตพฺโพฯ ยถาห – ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ฐาเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก จ มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวติํเสฯ กตเมหิ ตีหิ? สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ (อ. นิ. ๙.๒๑)ฯ ตถา หิ พุทฺธา จ ภควนฺโต ปจฺเจกพุทฺธา อคฺคสาวกา มหาสาวกา จกฺกวตฺติโน อญฺเญ จ มหานุภาวา สตฺตา ตตฺเถว อุปฺปชฺชนฺติ, เตหิ สมานรูปาทิตาย ปน สทฺธิํ ปริตฺตทีปวาสีหิ อิตรมหาทีปวาสิโนปิ มนุสฺสาตฺเวว ปญฺญายิํสุฯ
อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘โลภาทีหิ อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสาฯ เย หิ สตฺตา มนุสฺสชาติกา, เตสุ วิเสสโต โลภาทโย อโลภาทโย จ อุสฺสนฺนาฯ เต โลภาทิอุสฺสนฺนตาย อปายมคฺคํ, อโลภาทิอุสฺสนฺนตาย สุคติมคฺคํ นิพฺพานคามิมคฺคญฺจ ปริปูเรนฺติ, ตสฺมา โลภาทีหิ อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสนฺนตาย ปริตฺตทีปวาสีหิ สทฺธิํ จตุมหาทีปวาสิโน สตฺตวิเสสา มนุสฺสาติ วุจฺจนฺตี’’ติฯ โลกิยา ปน ‘‘มนุโน
ปญฺจหิ กามคุเณหิ อตฺตโน อตฺตโน เทวานุภาวสงฺขาเตหิ อิทฺธิวิเสเสหิ จ ทิพฺพนฺติ กีฬนฺติ ลฬนฺติ โชตนฺตีติ เทวาฯ ตตฺถ กามเทวา กามคุเณหิ เจว อิทฺธิวิเสเสหิ จ, อิตเร อิทฺธิวิเสเสเหว ทิพฺพนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ สรณนฺติ วา คมิยนฺติ อภิตฺถวียนฺตีติ วา เทวาฯ เอตฺถ จ นิรยคติเทวคติมนุสฺสคตีหิ สทฺธิํ โอกาเสน ขนฺธา วุตฺตาฯ ติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยคฺคหเณน ขนฺธานํ เอว คหณํ เวทิตพฺพํ เตสํ ตาทิสสฺส ปริจฺฉินฺนสฺส โอกาสสฺส อภาวโตฯ ยตฺถ ยตฺถ วา เต อรญฺญสมุทฺทปพฺพตปาทาทิเก นิพทฺธวาสํ วสนฺติ, ตาทิสสฺส ฐานสฺส สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย นว สตฺตาวาสา จ เหฏฺฐา สํวณฺณิตนยา เอวฯ อปราปรภาวายาติ อปราปรํ โยนิอาทิโต โยนิอาทิภาวายฯ อาพนฺธนํ คณฺฐิกรณํ, สํสิพฺพนํ ตุนฺนกรณํฯ ตณฺหาย นิกฺขนฺตํ ตตฺถ ตสฺสา สพฺพโส อภาวโต, นิกฺขมนญฺจสฺส ตณฺหาย วิสํโยโค เอวาติ อาห ‘‘วิสํยุตฺต’’นฺติฯ
กามานํ ปหานนฺติ เอตฺถ กามคฺคหเณน กามียตีติ กาโม, กาเมตีติ กาโมติ ทุวิธสฺสปิ กามสฺส สงฺคโห กโตติ อาห ‘‘วตฺถุกามานํ กิเลสกามานญฺจ ปหาน’’นฺติฯ วตฺถุกามปฺปหานญฺเจตฺถ เตสุ ฉนฺทราคปฺปหาเนนาติ เวทิตพฺพํฯ กามสญฺญานนฺติ กาเมสุ, กามสหคตานํ วา สญฺญานํฯ ปริญฺญาติ ติวิธาปิ ปริญฺญา อิธาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ญาตตีรณปหานวเสน ติวิธา ปริญฺญา’’ติฯ ตตฺถ กตมา ญาตปริญฺญา? สพฺพํ เตภูมกํ นามรูปํ ‘‘อิทํ รูปํ, เอตฺตกํ รูปํ, น อิโต ภิยฺโย, อิทํ นามํ, เอตฺตกํ นามํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ ภูตุปาทายเภทํ รูปํ ผสฺสาทิเภทํ นามญฺจ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานโต ววตฺถเปติ, กมฺมาวิชฺชาทิกญฺจสฺส ปจฺจยํ ปริคฺคณฺหาติ, อยํ ญาตปริญฺญาฯ
กตมา ตีรณปริญฺญา นามฯ กตมา ปหานปริญฺญา? เอวํ ตีรยิตฺวา อคฺคมคฺเคน สพฺพสฺมิํ ฉนฺทราคํ ปชหติ, อยํ ปหานปริญฺญาฯ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิโย วา ญาตปริญฺญา, มคฺคามคฺคปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิอาทโย, กลาปสมฺมสนาทิอนุโลมปริโยสานา วา ปญฺญา ตีรณปริญฺญา, อริยมคฺเค ญาณํ นิปฺปริยาเยน ปหานปริญฺญาฯ อิธ ปน กามสญฺญานํ สภาวลกฺขณปฏิเวธวเสน อนิจฺจาทิสามญฺญลกฺขณวเสน จ ปวตฺตมานานํ ญาตตีรณปริญฺญานมฺปิ กิจฺจนิปฺผตฺติยา มคฺเคเนว อิชฺฌนโต มคฺคกฺขณํเยว สนฺธาย ติวิธาปิ ปริญฺญา วุตฺตาฯ เตเนว ‘‘อิเมสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ กิเลสกฺขยกโร โลกุตฺตรมคฺโคว กถิโต’’ติ วุตฺตํฯ
กาเมสุ, กาเม วา ปาตุมิจฺฉา กามปิปาสาติ อาห – ‘‘กาเมสุ ปาตพฺยตานํ, กาเม วา ปาตุมิจฺฉาน’’นฺติฯ อิเมสุ ปญฺจสุ ฐาเนสูติ ‘‘กามานํ ปหานํ อกฺขาต’’นฺติอาทินา วุตฺเตสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุฯ ตีสุ ฐาเนสูติ ‘‘วิราคาย ธมฺโม เทสิโต, โน สราคาย, วิสํโยคาย ธมฺโม เทสิโต, โน สํโยคาย, อนุปาทานาย ธมฺโม เทสิโต, โน สอุปาทานายา’’ติ เอวํ วุตฺเตสุ ฐาเนสุฯ วิปฺปฏิสารํ กโรตีติ เอวํ ตํ ปาปํ วิปฺปฏิสารํ อุปฺปาเทติฯ กีทิสํ วิปฺปฏิสารํ กโรตีติ อาห ‘‘อีทิเสปิ นามา’’ติอาทิฯ
๓๙. เนว ปิยกมฺยตายาติ อตฺตนิ สตฺถุ เนว ปิยภาวกามตายฯ น เภทปุเรกฺขารตายาติ น สตฺถุ เตน ภิกฺขุนา เภทนาธิปฺปายปุเรกฺขารตายฯ น กลิสาสนาโรปนตฺถายาติ น โทสาโรปนตฺถายฯ กลีติ โกธสฺเสตํ อธิวจนํ, ตสฺส สาสนํ กลิสาสนํ, โกธวเสน วุจฺจมาโน ครหโทโสฯ เวลนฺติ สิกฺขาปทเวลํฯ มริยาทนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ สิกฺขาปทญฺหิ อนติกฺกมนียฏฺเฐน ‘‘เวลา, มริยาทา’’ติ จ วุจฺจติฯ
อชฺฌาจารวีติกฺกโมติ เมถุนวเสน ปวตฺตอชฺฌาจารสงฺขาโต วีติกฺกโมฯ ปกรเณติ เอตฺถ ป-สทฺโท อารมฺภวจโนติ อาห ‘‘กตฺตุํ อารภตี’’ติฯ กตฺถจิ อุปสคฺโค ธาตุอตฺถเมว วทติ, น วิเสสตฺถโชตโกติ อาห ‘‘กโรติเยว วา’’ติฯ ชาติยาติ โคตฺเตนาติ โคตมกสฺสปาทิโคตฺเตนฯ โกลปุตฺติเยนาติ ขตฺติยาทิชาตีสุเยว สกฺกกุลโสตฺถิยกุลาทิวิสิฏฺฐกุลานํ ปุตฺตภาเวนฯ ยสสฺสีติ มหาปริวาโรฯ เปสลนฺติ ปิยสีลํฯ อวิกมฺปมาเนนาติ ปฏิฆานุนเยหิ อกมฺปมาเนนฯ ยสฺส ตสฺมิํ อตฺตภาเว อุปฺปชฺชนารหานํ มคฺคผลานํ อุปนิสฺสโย นตฺถิ, ตํ พุทฺธา ‘‘โมฆปุริสา’’ติ วทนฺติ อริฏฺฐลาฬุทายีอาทิเก วิยฯ อุปนิสฺสเย สติปิ ตสฺมิํ ขเณ มคฺเค วา ผเล วา อสติ ‘‘โมฆปุริสา’’ติ วทนฺติเยว ธนิยอุปเสนตฺเถราทิเก วิยฯ สุทินฺนสฺส ปน ตสฺมิํ อตฺตภาเว มคฺคผลานํ อุปนิสฺสโย สมุจฺฉินฺโนเยว, เตน นํ ‘‘โมฆปุริสา’’ติ อาหฯ
สมณกรณานํ ธมฺมานนฺติ หิโรตฺตปฺปาทีนํฯ มคฺคผลนิพฺพานคฺคหเณน ปฏิเวธสาสนสฺส คหิตตฺตา สาสนานนฺติ ปฏิปตฺติปริยตฺติสาสนานํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ ฉวินฺติ เตสํ ปภสฺสรกรณํ ฉวิํฯ กิํ ตนฺติ อาห ‘‘ฉาย’’นฺติ, เตสํ ปกาสกํ โอภาสนฺติ อตฺโถฯ กิํ ตนฺติ อาห ‘‘สุนฺทรภาว’’นฺติฯ ฉวิมนุคตํ อนุจฺฉวิกํฯ ปติรูปนฺติอาทีสุปิ ‘‘เตส’’นฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ สมณานํ กมฺมํ สามณกํ, น สามณกํ อสฺสามณกํฯ กถํ-สทฺทโยเคน ‘‘น สกฺขิสฺสสี’’ติ อนาคตวจนํ กตํฯ ‘‘นาม-สทฺทโยเคนา’’ติ จ วทนฺติฯ
ทยาลุเกนาติ อนุกมฺปาย สหิเตนฯ ปริภาสนฺโตติ ครหนฺโตฯ นิรุตฺตินเยน อาสีวิส-สทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาสุ สีฆ’’นฺติอาทิฯ เอตสฺสาติ อาสีวิสสฺสฯ อาคจฺฉตีติ โย เตน ทฏฺโฐ, ตํ ปติอาคจฺฉติฯ อาสิตฺตวิโสติปิ อาสีวิโส, สกลกาเย อาสิญฺจิตฺวา วิย ฐปิตวิโส ปรสฺส จ สรีเร อาสิญฺจนวิโสติ อตฺโถฯ อสิตวิโสติปิ อาสีวิโสฯ ยํ ยญฺหิ เอเตน อสิตํ โหติ ปริภุตฺตํ, ตํ วิสเมว สมฺปชฺชติ, ตสฺมา อสิตํ วิสํ เอตสฺสาติ อสิตวิโสติ วตฺตพฺเพ ‘‘อาสีวิโส’’ติ นิรุตฺตินเยน อาสีวิโส, อสิ วิย ติขิณํ ปรสฺส มมฺมจฺเฉทนสมตฺถํ วิสํ เอตสฺสาติ อาสีวิโสติ วุตฺตํ โหติฯ อาสีติ วา ทาฐา วุจฺจติ, ตตฺถ สนฺนิหิตวิโสติ อาสีวิโสฯ เสสสปฺเปหิ กณฺหสปฺปสฺส มหาวิสตฺตา อาสีวิสสฺสานนฺตรํ กณฺหสปฺโป วุตฺโตฯ สปฺปมุขมฺปิ กาสุนฺติ อาวาโฏปิ วุจฺจติ ราสิปิฯ
‘‘กินฺนุ สนฺตรมาโนว, กาสุํ ขณสิ สารถิ;
ปุฏฺโฐ เม สมฺม อกฺขาหิ, กิํ กาสุยา กริสฺสสี’’ติฯ (ชา. ๒.๒๒.๓) –
เอตฺถ หิ อาวาโฏ กาสุ นามฯ
‘‘องฺคารกาสุํ อปเร ผุณนฺติ, นรา รุทนฺตา ปริทฑฺฒคตฺตา’’ติ (ชา. ๒.๒๒.๔๖๒) –
เอตฺถ ราสิฯ อิธ ปน อุภยมฺปิ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘องฺคารปุณฺณกูเป องฺคารราสิมฺหิ วา’’ติฯ กสฺสติ ขณียตีติ กาสุ, อาวาโฏฯ กสียติ จียตีติ กาสุ, ราสิฯ ปทิตฺตายาติ ทิปฺปมานายฯ สํ-สทฺโท เอตฺถ สมนฺตปริยาโยติ อาห ‘‘สมนฺตโต ปชฺชลิตายา’’ติฯ
อิทํ มาตุคามสฺส องฺคชาเต องฺคชาตปกฺขิปนํ นิทานํ การณมสฺส นิรยุปปชฺชนสฺสาติ อิโตนิทานํ, ภาวนปุํสกญฺเจตํฯ ปจฺจตฺตวจนสฺส โต-อาเทโส กโต, ตสฺส จ สมาเสปิ อโลโปฯ ตตฺถ นาม ตฺวนฺติ เอตฺถ ตฺวํ-สทฺโท ‘‘สมาปชฺชิสฺสสี’’ติ อิมินา สมฺพนฺธมุปคจฺฉมาโน อตฺถีติ อาห ‘‘ตฺวนฺติ ตํสทฺทสฺส เววจน’’นฺติฯ ‘‘ยํ ตนฺติ ปน ปาโฐ ยุตฺตรูโป’’ติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ยํ ตนฺติ นายํ อุทฺเทสนิทฺเทโส, ยถา โลเก ยํ วา ตํ วาติ อวญฺญาตวจนํ, เอวํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อาห – ‘‘ยํ วา ตํ วา หีฬิตํ อวญฺญาตนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ นีจชนานนฺติ นิหีนคุณานํ สตฺตานํฯ คามธมฺมนฺติ เอตฺถ คาม-สทฺเทน คามวาสิโน วุตฺตา อเภทูปจาเรนาติ อาห ‘‘คามวาสิกมนุสฺสาน’’นฺติฯ กิเลสปคฺฆรณกํ ธมฺมนฺติ ราคาทิกิเลสวิสฺสนฺทนกธมฺมํ ‘‘อสุขุม’’นฺติฯ อนิปุณนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ อุทเก ภวํ โอทกํฯ กิํ ตํ? อุทกกิจฺจนฺติ อาห – ‘‘อุทกกิจฺจํ อนฺติกํ อวสานํ อสฺสา’’ติฯ สมาปชฺชิสฺสตีติ อนาคตวจนํ นาม-สทฺทโยเคน กตนฺติ อาห – ‘‘สมาปชฺชิสฺสตีติ…เป.… นาม-สทฺเทน โยเชตพฺพ’’นฺติฯ โลเก เมถุนธมฺมสฺส อาทิกตฺตา โกจิ ปฐมกปฺปิโก, น ปนายนฺติ อาห – ‘‘สาสนํ สนฺธาย วทตี’’ติฯ พหูนนฺติ ปุคฺคลาเปกฺขํ, น ปน อกุสลาเปกฺขนฺติ อาห ‘‘พหูนํ ปุคฺคลาน’’นฺติฯ
ยํ อสํวรํ ปฏิจฺจ ทุพฺภรตาทุปฺโปสตาทิ โหติ, โส อสํวโร ทุพฺภรตาทิ-สทฺเทน วุตฺโต การเณ ผลูปจาเรนาติ อาห – ‘‘ทุพฺภรตาทีนํ วตฺถุภูตสฺส อสํวรสฺสา’’ติฯ วตฺถุภูตสฺสาติ การณภูตสฺสฯ วสติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ หิ การณํ วตฺถุฯ อตฺตาติ จิตฺตํ สรีรญฺจ, จิตฺตเมว วาฯ ทุพฺภรตญฺเจว ทุปฺโปสตญฺจ อาปชฺชตีติ อตฺตนา ปจฺจยทายเกหิ จ ทุกฺเขน ภริตพฺพตํ โปเสตพฺพตญฺจ อาปชฺชติฯ อสํวเร ฐิโต หิ เอกจฺโจ อตฺตโนปิ ทุพฺภโร โหติ ทุปฺโปโส, เอกจฺโจ อุปฏฺฐากานมฺปิฯ กถํ? โย หิ อมฺพิลาทีนิ ลทฺธา อนมฺพิลาทีนิ ปริเยสติ, อญฺญสฺส ฆเร ลทฺธํ อญฺญสฺส ฆเร ฉฑฺเฑนฺโต สพฺพํ คามํ จริตฺวา ริตฺตปตฺโตว วิหารํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชติ, อยํ อตฺตโน ทุพฺภโรฯ โย ปน สาลิมํโสทนาทีนํ ปตฺเต ปูเรตฺวา ทินฺเนปิ ทุมฺมุขภาวํ อนตฺตมนภาวเมว ทสฺเสติ, เตสํ วา สมฺมุขาว ตํ ปิณฺฑปาตํ ‘‘กิํ ตุมฺเหหิ ทินฺน’’นฺติ อปสาเทนฺโต สามเณรคหฏฺฐาทีนํ เทติ, อยํ อุปฏฺฐากานํ ทุพฺภโรฯ เอตํ ทิสฺวา มนุสฺสา ทูรโตว ปริวชฺเชนฺติ ‘‘ทุพฺภโร ภิกฺขุ น สกฺกา โปเสตุ’’นฺติฯ
มหิจฺฉตนฺติ เอตฺถ มหนฺตานิ วตฺถูนิ อิจฺฉติ, มหตี วา ปนสฺส อิจฺฉาติ มหิจฺโฉ, ตสฺส ภาโว มหิจฺฉตา, สนฺตคุณวิภาวนตา ปฏิคฺคหเณ อมตฺตญฺญุตา จฯ มหิจฺโฉ หิ อิจฺฉาจาเร ฐตฺวา อตฺตนิ วิชฺชมานสีลธุตธมฺมาทิคุเณ วิภาเวติ, ตาทิสสฺส ปฏิคฺคหเณ อมตฺตญฺญุตาปิ โหติฯ ยํ สนฺธาย วทนฺติ ‘‘สนฺตคุณสมฺภาวนตา ปฏิคฺคหเณ จ อมตฺตญฺญุตา, เอตํ มหิจฺฉตาลกฺขณ’’นฺติฯ สา ปเนสา มหิจฺฉตา ‘‘อิเธกจฺโจ สทฺโธ สมาโน ‘สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตู’ติ อิจฺฉติ, สีลวา สมาโน ‘สีลวาติ มํ ชโน ชานาตู’ติ’’ อิมินา นเยน อาคตาเยว, ตาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทุสฺสนฺตปฺปิโย โหติ, วิชาตมาตาปิสฺส จิตฺตํ คเหตุํ น สกฺโกติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘อคฺคิกฺขนฺโธ
สกเฏน ปจฺจยํ เทนฺตุ, ตโยเปเต อตปฺปิยา’’ติฯ (ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๒๕๒; อ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๖๓; วิภ. อฏฺฐ. ๘๕๐; อุทา. อฏฺฐ. ๓๑; มหานิ. อฏฺฐ. ๘๕);
สตฺเตหิ สงฺคณิกาติ อาห – ‘‘คณสงฺคณิกาย เจว กิเลสสงฺคณิกาย จา’’ติฯ โกสชฺชานุคโต จ โหตีติ กุสีตภาเวน อนุคโต โหติ, กุสีตสฺส ภาโว โกสชฺชํฯ อฏฺฐกุสีตวตฺถุปาริปูริยาติ เอตฺถ กุจฺฉิตํ สีทตีติ กุสีโต ท-การสฺส ต-การํ กตฺวาฯ ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน ปุคฺคโล ‘‘กุสีโต’’ติ วุจฺจติ, โส กุสีตภาโว อิธ กุสีต-สทฺเทน วุตฺโตฯ วินาปิ หิ ภาวโชตนสทฺทํ ภาวตฺโถ วิญฺญายติ ยถา ‘‘ปฏสฺส สุกฺก’’นฺติ, ตสฺมา กุสีตภาววตฺถูนีติ อตฺโถ, โกสชฺชการณานีติ วุตฺตํ โหติฯ ตถา หิ –
‘‘กมฺมํ โข เม กตฺตพฺพํ ภวิสฺสติ, กมฺมํ โข ปน เม กโรนฺตสฺส กาโย กิลมิสฺสติ, หนฺทาหํ นิปชฺชามีติ โส นิปชฺชติ, น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย, อิทํ ปฐมํ กุสีตวตฺถุฯ อหํ โข กมฺมํ อกาสิํ, กมฺมํ โข ปน เม กโรนฺตสฺส กาโย กิลนฺโต, หนฺทาหํ นิปชฺชามิ…เป.… มคฺโค โข เม คนฺตพฺโพ ภวิสฺสติ, มคฺคํ โข ปน เม คจฺฉนฺตสฺส กาโย กิลมิสฺสติ, หนฺทาหํ นิปชฺชามิ…เป.… อหํ โข มคฺคํ อคมาสิํ, มคฺคํ โข ปน เม คจฺฉนฺตสฺส กาโย กิลนฺโต, หนฺทาหํ นิปชฺชามิ…เป.… อหํ โข คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต นาลตฺถํ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูริํ, ตสฺส เม กาโย กิลนฺโต อกมฺมญฺโญ, หนฺทาหํ นิปชฺชามิ…เป.… อหํ โข คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต อลตฺถํ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูริํ, ตสฺส เม กาโย ครุโก อกมฺมญฺโญ มาสาจิตํ มญฺเญ, หนฺทาหํ นิปชฺชามิ…เป.… อุปฺปนฺโน โข เม อยํ อปฺปมตฺตโก อาพาโธ, อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุํ, หนฺทาหํ นิปชฺชามิ…เป.… อหํ โข คิลานา วุฏฺฐิโต อจิรวุฏฺฐิโต เคลญฺญา, ตสฺส เม กาโย ทุพฺพโล อกมฺมญฺโญ, หนฺทาหํ นิปชฺชามีติ โส นิปชฺชติ, น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยายฯ อิทํ อฏฺฐมํ กุสีตวตฺถุ’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๓๓๔; อ. นิ. ๘.๘๐) –
เอวมาคตานิ
สุภโร โหติ สุโปโสติ อตฺตโน อุปฏฺฐาเกหิ จ สุเขน ภริตพฺโพ โปเสตพฺโพติ อตฺโถฯ สํวเร ฐิโต หิ เอกจฺโจ อตฺตโนปิ สุภโร โหติ สุโปโส, เอกจฺโจ อุปฏฺฐากานมฺปิฯ กถํ? โย หิ ยํ กิญฺจิ ลูขํ วา ปณีตํ วา ลทฺธา ตุฏฺฐจิตฺโตว ภุญฺชิตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา อตฺตโน กมฺมํ กโรติ, อยํ อตฺตโน สุภโรฯ โย ปน ปเรสมฺปิ อปฺปํ วา พหุํ วา ลูขํ วา ปณีตํ วา ทานํ อหีเฬตฺวา อตฺตมโน วิปฺปสนฺนมุโข หุตฺวา เอเตสํ สมฺมุขาว ปริภุญฺชิตฺวา ยาติ, อยํ อุปฏฺฐากานํ สุภโรฯ เอตํ ทิสฺวา มนุสฺสา อติวิย วิสฺสตฺถา โหนฺติ, ‘‘อมฺหากํ ภทนฺโต สุภโร, โถกโถเกนปิ ตุสฺสติ, มยเมว นํ โปเสสฺสามา’’ติ ปฏิญฺญํ กตฺวา โปเสนฺติฯ อปฺปิจฺฉตนฺติ อิจฺฉาวิรหิตตฺตํฯ เอตฺถ หิ พฺยญฺชนํ สาวเสสํ วิย, อตฺโถ ปน นิรวเสโสฯ อปฺป-สทฺโท เหตฺถ อภาวตฺโถติ สกฺกา วิญฺญาตุํ ‘‘อปฺปาพาธตญฺจ สญฺชานามี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๒๕) วิยฯ เตเนวาห ‘‘นิตฺตณฺหภาว’’นฺติฯ
ติปฺปเภทาย สนฺตุฏฺฐิยาติ ยถาลาภาทิสนฺโตสสามญฺเญน วุตฺตํ, จตูสุ ปน ปจฺจเยสุ ตโย ตโย สนฺโตสาติ ทฺวาทสวิโธ โหติ สนฺโตโสฯ กถํ? จีวเร ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโสติ ติวิโธ โหติ สนฺโตโสฯ เอวํ ปิณฺฑปาตาทีสุฯ ตสฺสายํ ปเภทสํวณฺณนา (ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๒๕๒; สํ. นิ. อฏฺฐ. ๒.๒.๑๔๔; อ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๖๕) – อิธ ภิกฺขุ จีวรํ ลภติ สุนฺทรํ วา อสุนฺทรํ วา, โส เตเนว ยาเปติ อญฺญํ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติฯ อยมสฺส จีวเร ยถาลาภสนฺโตโสฯ อถ ปน ปกติทุพฺพโล วา โหติ อาพาธชราภิภูโต วา, ครุจีวรํ ปารุปนฺโต กิลมติ, โส สภาเคน ภิกฺขุนา สทฺธิํ ตํ ปริวตฺเตตฺวา ลหุเกน ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐเยว โหติฯ อยมสฺส จีวเร ยถาพลสนฺโตโสฯ ปกติทุพฺพลาทีนญฺหิ ครุจีวรานิ น ผาสุภาวาวหานิ สรีรเขทาวหานิ จ โหนฺตีติ ปโยชนวเสน อนตฺริจฺฉตาทิวเสน ตานิ ปริวตฺเตตฺวา ลหุกจีวรปริโภโค น สนฺโตสวิโรธีติฯ อปโร จีวเร ยถาสารุปฺปสนฺโตโสฯ มหคฺฆญฺหิ จีวรํ พหูนิ วา
อิธ ปน ภิกฺขุ ปิณฺฑปาตํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส เตเนว ยาเปติ อญฺญํ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติฯ อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาลาภสนฺโตโสฯ โย ปน อตฺตโน ปกติวิรุทฺธํ วา พฺยาธิวิรุทฺธํ วา ปิณฺฑปาตํ ลภติ, เยนสฺส ปริภุตฺเตน อผาสุ โหติ, โส สภาคสฺส ภิกฺขุโน ตํ ทตฺวา ตสฺส หตฺถโต สปฺปายโภชนํ ภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติฯ อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาพลสนฺโตโสฯ อปโร พหุํ ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ ลภติ, โส ตํ จีวรํ วิย จิรปพฺพชิตพหุสฺสุตอปฺปลาภคิลานานํ ทตฺวา เตสํ วา เสสกํ ปิณฺฑาย วา จริตฺวา มิสฺสกาหารํ ภุญฺชนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติฯ อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาสารุปฺปสนฺโตโสฯ
อิธ ปน ภิกฺขุ เสนาสนํ ลภติ มนาปํ วา อมนาปํ วา, โส เตน เนว โสมนสฺสํ, น ปฏิฆํ อุปฺปาเทติ, อนฺตมโส ติณสนฺถรเกนปิ ยถาลทฺเธเนว ตุสฺสติฯ อยมสฺส เสนาสเน ยถาลาภสนฺโตโสฯ โย ปน อตฺตโน ปกติวิรุทฺธํ วา พฺยาธิวิรุทฺธํ วา เสนาสนํ ลภติ, ยตฺถสฺส วสโต อผาสุ โหติ, โส ตํ สภาคสฺส ภิกฺขุโน ทตฺวา ตสฺส สนฺตเก สปฺปายเสนาสเน วสนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติฯ อยมสฺส เสนาสเน ยถาพลสนฺโตโสฯ อปโร มหาปุญฺโญ เลณมณฺฑปกูฏาคาราทีนิ พหูนิ ปณีตเสนาสนานิ ลภติ, โส ตานิ จีวราทีนิ วิย จิรปพฺพชิตพหุสฺสุตอปฺปลาภคิลานานํ ทตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ วสนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติฯ อยมสฺส เสนาสเน ยถาสารุปฺปสนฺโตโสฯ โยปิ ‘‘อุตฺตมเสนาสนํ นาม ปมาทฏฺฐานํ, ตตฺถ นิสินฺนสฺส ถินมิทฺธํ โอกฺกมติ, นิทฺทาภิภูตสฺส ปุน ปฏิพุชฺฌโต ปาปวิตกฺกา ปาตุภวนฺตี’’ติ ปฏิสญฺจิกฺขิตฺวา ตาทิสํ เสนาสนํ เสนาสเน ยถาสารุปฺปสนฺโตโสฯ
อิธ ปน ภิกฺขุ เภสชฺชํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส ยํ ลภติ, เตเนว ตุสฺสติ อญฺญํ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติฯ อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาลาภสนฺโตโสฯ โย ปน เตเลน อตฺถิโก ผาณิตํ ลภติ, โส ตํ สภาคสฺส ภิกฺขุโน ทตฺวา ตสฺส หตฺถโต เตลํ คเหตฺวา อญฺญเทว วา ปริเยสิตฺวา เภสชฺชํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติฯ อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาพลสนฺโตโสฯ อปโร มหาปุญฺโญ พหุํ เตลมธุผาณิตาทิปณีตเภสชฺชํ คิลานปจฺจเย ยถาสารุปฺปสนฺโตโสฯ เอวํ ยถาลาภาทิวเสน ติปฺปเภโท สนฺโตโส จตุนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน ทฺวาทสวิโธ โหตีติ เวทิตพฺโพฯ
กามวิตกฺกพฺยาปาทวิตกฺกวิหิํสาวิตกฺกานํ วเสน อกุสลวิตกฺกตฺตยํฯ เนกฺขมฺมวิตกฺกอพฺยาปาทวิตกฺกอวิหิํ สาวิตกฺกานํ วเสน กุสลวิตกฺกตฺตยํฯ สพฺพกิเลสาปจยภูตาย วิวฏฺฏายาติ ราคาทิสพฺพกิเลสานํ อปจยเหตุภูตาย นิพฺพานธาตุยาฯ อฏฺฐวีริยารมฺภวตฺถุปาริปูริยาติ อฏฺฐนฺนํ วีริยารมฺภการณานํ ปาริปูริยาฯ ยถา ตถา ปฐมํ ปวตฺตอพฺภุสฺสหนญฺหิ อุปริ วีริยารมฺภสฺส การณํ โหติฯ อนุรูปปจฺจเวกฺขณาสหิตานิ หิ อพฺภุสฺสหนานิ ตมฺมูลกานิ วา ปจฺจเวกฺขณานิ อฏฺฐ วีริยารมฺภวตฺถูนีติ เวทิตพฺพานิฯ ตถา หิ –
‘‘กมฺมํ โข เม กตฺตพฺพํ ภวิสฺสติ, กมฺมํ โข ปน เม กโรนฺเตน น สุกรํ พุทฺธานํ สาสนํ มนสิ กาตุํ, หนฺทาหํ วีริยํ อารภามิ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยายฯ อหํ โข กมฺมํ อกาสิํ, กมฺมํ โข ปนาหํ กโรนฺโต
เอวํ ปวตฺตอนุรูปปจฺจเวกฺขณาสหิตานิ อพฺภุสฺสหนานิ ตมฺมูลกานิ วา ปจฺจเวกฺขณานิ อฏฺฐ วีริยารมฺภวตฺถูนิ นามฯ
ตทนุจฺฉวิกํ ตทนุโลมิกนฺติ เอตฺถ ต-สทฺโท วกฺขมานาเปกฺโข จ อตีตาเปกฺโข จ โหตีติ อาห ‘‘ยํ อิทานิ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสฺสตี’’ติอาทิฯ สพฺพนามานิ หิ วกฺขมานวจนานิปิ โหนฺติ ปกฺกนฺตวจนานิปิฯ สํวรปฺปหานปฏิสํยุตฺตนฺติ ปญฺจสํวเรหิ เจว ปญฺจปหาเนหิ จ ปฏิสํยุตฺตํฯ ปญฺจวิโธ หิ สํวโร สีลสํวโร สติสํวโร ญาณสํวโร ขนฺติสํวโร วีริยสํวโรติฯ ปหานมฺปิ ปญฺจวิธํ ตทงฺคปฺปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นิสฺสรณปฺปหานนฺติฯ
ตตฺถ ‘‘อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต’’ติ (วิภ. ๕๑๑) เอวมาคโต ปาติโมกฺขสํวโร สีลสํวโร นาม, โส จ อตฺถโต สติสํวโร, สา จ อตฺถโต ตถาปวตฺตา สติ เอวฯ ‘‘โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปญฺญาเยเต ปิธียเร’’ติ (สุ. นิ. ๑๐๔๑; เนตฺติ. ๑๑) เอวมาคโต ญาณสํวโรฯ เอตฺถ หิ ‘‘โสตานํ สํวรํ พฺรูมี’’ติ วตฺวา ‘‘ปญฺญาเยเต ปิธียเร’’ติ วจนโต โสตสงฺขาตานํ ตณฺหาทิฏฺฐิทุจฺจริตอวิชฺชาทิกิเลสานํ สมุจฺเฉทกญาณํ ปิทหนฏฺเฐน สํวโรติ วุตฺตํฯ ‘‘ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺสา’’ติเอวมาคตา (ม. นิ. ๑.๒๔; ม. นิ. ๓.๑๕๙; อ. นิ. ๔.๑๑๔) อธิวาสนา ขนฺติสํวโร, สา จ อตฺถโต ตถาปวตฺตา ขนฺธา อโทโส วาฯ ปญฺญาติ เอเก, ตํ น คเหตพฺพํฯ ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๖) เอวมาคตํ กามวิตกฺกาทีนํ วิโนทนวเสน ปวตฺตํ วีริยเมว วีริยสํวโรฯ สพฺโพ จายํ สํวโร ยถาสกํ สํวริตพฺพานํ ทุสฺสีลฺยสงฺขาตานํ กายวจีทุจฺจริตานํ มุฏฺฐสฺสจฺจสงฺขาตสฺส ปมาทสฺส อภิชฺฌาทีนํ วา อกฺขนฺติ อญฺญาณโกสชฺชานญฺจ สํวรณโต ปิทหนโต ฉาทนโต ‘‘สํวโร’’ติ วุจฺจติฯ สํวรตีติ สํวโร, ปิทหติ นิวาเรติ ปวตฺติตุํ น
เตน เตน คุณงฺเคน ตสฺส ตสฺส อคุณงฺคสฺส ปหานํ ตทงฺคปฺปหานํฯ นามรูปปริจฺเฉทาทีสุ หิ วิปสฺสนาญาเณสุ ปฏิปกฺขภาวโต ทีปาโลเกเนว ตมสฺส นามรูปววตฺถาเนน สกฺกายทิฏฺฐิยา, ปจฺจยปริคฺคเหน อเหตุวิสมเหตุทิฏฺฐีนํ, ตสฺเสว อปรภาเค อุปฺปนฺเนน กงฺขาวิตรเณน กถํกถีภาวสฺส, กลาปสมฺมสเนน ‘‘อหํ มมา’’ติ คาหสฺส, มคฺคามคฺคววตฺถาเนน อมคฺเค มคฺคสญฺญาย, อุทยทสฺสเนน อุจฺเฉททิฏฺฐิยา, วยทสฺสเนน สสฺสตทิฏฺฐิยา, ภยทสฺสเนน สภเย อภยสญฺญายาติอาทินา นเยน เตน เตน วิปสฺสนาญาเณน ตสฺส ตสฺส อคุณงฺคสฺส ปหานํ ตทงฺคปฺปหานนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยํ ปน อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา ปวตฺตินิวารณโต ฆฏปฺปหาเรเนว อุทกปิฏฺเฐ เสวาลสฺส เตสํ เตสํ นีวรณาทิธมฺมานํ ปหานํ, เอตํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ นามฯ วิกฺขมฺภนเมว ปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํฯ ยํ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา ตํตํมคฺควโต สมุจฺเฉทปฺปหานํ นามฯ ยํ ปน ผลกฺขเณ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตํ วูปสนฺตตา กิเลสานํ, เอตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นามฯ ยํ สพฺพสงฺขตนิสฺสฏตฺตา ปหีนสพฺพสงฺขตํ นิพฺพานํ, เอตํ นิสฺสรณปฺปหานํ นามฯ สพฺพมฺปิ เจตํ จาคฏฺเฐน ปหานนฺติ วุจฺจติฯ เอวมิเมหิ ยถาวุตฺตสํวเรหิ เจว ปหาเนหิ จ ปฏิสํยุตฺตา ธมฺมเทสนา ‘‘สํวรปฺปหานปฏิสํยุตฺตา’’ติ เวทิตพฺพาฯ
อสุตฺตนฺตวินิพทฺธนฺติ สุตฺตนฺเตสุ อนิพทฺธํ, ปาฬิอนารุฬฺหนฺติ อตฺโถฯ ปกิณฺณกธมฺมเทสนา หิ สงฺคหํ น อาโรหติฯ วุตฺตเมวตฺถํ ปกาเสนฺโต อาห ‘‘ปาฬิวินิมุตฺต’’นฺติฯ อถ วา อสุตฺตนฺตวินิพทฺธนฺติ สุตฺตาภิธมฺมปาฬิํ อนารุฬฺหภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, ปาฬิวินิมุตฺตนฺติ วินยปาฬิํ อนารุฬฺหภาวํ สนฺธายฯ โอกฺกนฺติกธมฺมเทสนา นาม ญาเณน อนุปวิสิตฺวา อนฺตรา กถิยมานา ธมฺมเทสนา, ปฏิกฺขิปนาธิปฺปายา ภทฺทาลิตฺเถรสทิสาฯ สมฺปเรตพฺพโต เปจฺจ คนฺตพฺพโต สมฺปราโย, ปรโลโกฯ ตตฺถ ภวํ สมฺปรายิกํฯ วฏฺฏภเยน ตชฺเชนฺโตติ ‘‘เอวํ ทุสฺสีลา นิรยาทีสุ ทุกฺขํ ปาปุณนฺตี’’ติ ตชฺเชนฺโตฯ ทีฆนิกายปฺปมาณมฺปิ มชฺฌิมนิกายปฺปมาณมฺปิ ธมฺมเทสนํ กโรตีติ ‘‘เตน ขเณน เตน มุหุตฺเตน กถํ ภควา ตาวมหนฺตํ ธมฺมเทสนํ กโรตี’’ติ น วตฺตพฺพํฯ ยาวตา หิ โลกิยมหาชนา เอกํ ปทํ กเถนฺติ, ตาว อานนฺทตฺเถโร อฏฺฐ ปทานิ กเถติฯ อานนฺทตฺเถเร ปน เอกํ
มูลํ นิสฺสโย ปติฏฺฐาติ ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ปฐมสฺส ปฐมสฺส เววจนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ ปติฏฺฐาติ สมฺปโยควเสน อุปนิสฺสยวเสน จ โอกาสภาโวฯ สิกฺขาสงฺขาตานญฺหิ อวเสสกุสลธมฺมานํ เมถุนวิรติสมฺปโยควเสน วา ปติฏฺฐา สิยา อุปนิสฺสยภาเวน วาฯ เตเนวาห ‘‘เมถุนสํวโร หี’’ติอาทิฯ วุตฺตตฺถวเสนาติ ปติฏฺฐาอธิคมูปายวเสนฯ สิกฺขาปทวิภงฺเค นิทฺทิฏฺฐวิรติเจตนา ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา จ สิกฺขาปทนฺติ ทสฺเสตุกาโม อาห – ‘‘อยญฺจ อตฺโถ สิกฺขาปทวิภงฺเค วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ’’ติฯ สิกฺขาปทวิภงฺเค หิ วิรติอาทโย ธมฺมา นิปฺปริยายโต ปริยายโต จ ‘‘สิกฺขาปท’’นฺติ วุตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ –
‘‘ตตฺถ
‘‘ตตฺถ กตมํ กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ กาเมสุมิจฺฉาจารา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมิํ
‘‘ตตฺถ กตมํ กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ กาเมสุมิจฺฉาจารา วิรมนฺตสฺส, โย ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส…เป.… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป, อิทํ วุจฺจติ กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี สิกฺขาปท’’นฺติ (วิภ. ๗๐๖)ฯ
เอตฺถ หิ ยสฺมา น เกวลํ วิรติเยว สิกฺขาปทํ, เจตนาปิ สิกฺขาปทเมว, ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ ทุติยนโย วุตฺโตฯ ยสฺมา จ น เกวลํ เอเตเยว ทฺเว ธมฺมา สิกฺขาปทํ, เจตนาสมฺปยุตฺตา ปน ปโรปณฺณาส ธมฺมาปิ สิกฺขิตพฺพโกฏฺฐาสโต สิกฺขาปทเมว, ตสฺมา ตติยนโย ทสฺสิโตฯ ทุวิธญฺหิ สิกฺขาปทํ นิปฺปริยายสิกฺขาปทํ ปริยายสิกฺขาปทนฺติฯ ตตฺถ วิรติ นิปฺปริยายสิกฺขาปทํฯ สา หิ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติ ปาฬิยํ อาคตา, โน เจตนาฯ วิรมนฺโต จ ตาย เอว ตโต ตโต วิรมติ, น เจตนาย, เจตนมฺปิ ปน อาหริตฺวา ทสฺเสติ, ตถา เสสเจตนาสมฺปยุตฺตธมฺเมฯ ตสฺมา เจตนา เจว อวเสสสมฺปยุตฺตธมฺมา จ ปริยายสิกฺขาปทนฺติ เวทิตพฺพํฯ
อิทานิ น เกวลํ อิธ วิรติอาทโย ธมฺมาว สิกฺขาปทํ, อถ โข ตทตฺถโชติกา ปญฺญตฺติปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิฯ ‘‘โย ตตฺถ นามกาโย ปทกาโยติ อิทํ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ นามกาโยติ นามสมูโห นามปณฺณตฺติเยวฯ ปทนิรุตฺติพฺยญฺชนานิ นามเววจนาเนว ‘‘นามํ นามกมฺมํ นามนิรุตฺตี’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๓๑๓-๑๓๑๕) วิยฯ สิกฺขาโกฏฺฐาโสติ วิรติอาทโยว วุตฺตา, ตทตฺถโชตกํ วจนมฺปิ สิกฺขาปทนฺติ อิทมฺปิ เอตฺถ ลพฺภเตวฯ
อตฺถวเสติ วุทฺธิวิเสเส อานิสํสวิเสเสฯ เตสํ ปน สิกฺขาปทปญฺญตฺติการณตฺตา อาห ‘‘ทส การณวเส’’ติ, ทส การณวิเสเสติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘หิตวิเสเส’’ติฯ อตฺโถเยว วา อตฺถวโส, ทส อตฺเถ ทส การณานีติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา อตฺโถ อตฺถวโส, เหตูติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ สุฏฺฐุ เทวาติ อิทํ ราชนฺเตปุรปฺปเวสนสิกฺขาปเท (ปาจิ. ๔๙๔ อาทโย) วุตฺตํฯ ‘‘เย มม โสตพฺพํ สทฺทหาตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺติ, เตสํ ตํ อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘โย จ ตถาคตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉติ, ตสฺส ตํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย โหตี’’ติ วุตฺตํฯ อสมฺปฏิจฺฉเน อาทีนวนฺติ ภทฺทาลิสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๑๓๔ อาทโย) วิย อสมฺปฏิจฺฉเน อาทีนวํ ทสฺเสตฺวาฯ สุขวิหาราภาเว สหชีวมานสฺส อภาวโต สหชีวิตาปิ สุขวิหาโรว วุตฺโตฯ สุขวิหาโร นาม จตุนฺนํ อิริยาปถวิหารานํ ผาสุตาฯ
มงฺกุตนฺติ นิตฺเตชภาวํฯ ธมฺเมนาติอาทีสุ ธมฺโมติ ภูตํ วตฺถุฯ วินโยติ โจทนา เจว สารณา จฯ สตฺถุสาสนนฺติ ญตฺติสมฺปทา เจว อนุสฺสาวนสมฺปทา จฯ ปิยสีลานนฺติ สิกฺขากามานํฯ เตสญฺหิ สีลํ ปิยํ โหติฯ เตเนวาห ‘‘สิกฺขตฺตยปาริปูริยา ฆฏมานา’’ติฯ สนฺทิฏฺฐมานาติ สํสยํ อาปชฺชมานาฯ อุพฺพาฬฺหา โหนฺตีติ ปีฬิตา โหนฺติฯ สงฺฆกมฺมานีติ สติปิ อุโปสถปวารณานํ สงฺฆกมฺมภาเว โคพลิพทฺทญาเยน อุโปสถํ ปวารณญฺจ ฐเปตฺวา อุปสมฺปทาทิเสสสงฺฆกมฺมานํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ สมคฺคานํ ภาโว สามคฺคีฯ
‘‘น โว อหํ, จุนฺท, ทิฏฺฐธมฺมิกานํเยว อาสวานํ สํวราย ธมฺมํ เทเสมี’’ติ (ที. นิ. ๓.๑๘๒) เอตฺถ วิวาทมูลภูตา กิเลสา อาสวาติ อาคตาฯ
‘‘เยน เทวูปปตฺยสฺส, คนฺธพฺโพ วา วิหงฺคโม;
ยกฺขตฺตํ เยน คจฺเฉยฺยํ, มนุสฺสตฺตญฺจ อพฺพเช;
เต มยฺหํ อาสวา ขีณา, วิทฺธสฺตา วินฬีกตา’’ติฯ (อ. นิ. ๔.๓๖) –
เอตฺถ เตภูมกํ กมฺมํ อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมาฯ อิธ ปน ปรูปวาทวิปฺปฏิสารวธพนฺธาทโย เจว อปายทุกฺขภูตา จ นานปฺปการา อุปทฺทวา อาสวาติ อาห – ‘‘อสํวเร ฐิเตน ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว ปตฺตพฺพา’’ติอาทิฯ ยทิ หิ ภควา สิกฺขาปทํ น ปญฺญเปยฺย, ตโต อสทฺธมฺมปฏิเสวนอทินฺนาทานปาณาติปาตาทิเหตุ เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ ปรูปวาทาทโย ทิฏฺฐธมฺมิกา นานปฺปการา อนตฺถา, เย จ ตํนิมิตฺตเมว นิรยาทีสุ ทิฏฺฐธมฺมิกาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว ปตฺตพฺพา’’ติฯ สมฺมุขา ครหณํ อกิตฺติ, ปรมฺมุขา ครหณํ อยโสฯ อถ วา สมฺมุขา ปรมฺมุขา จ ครหณํ อกิตฺติ, ปริวารหานิ อยโสติ เวทิตพฺพํฯ อาคมนมคฺคถกนายาติ อาคมนทฺวารปิทหนตฺถายฯ สมฺปเรตพฺพโต เปจฺจ คนฺตพฺพโต สมฺปราโย, ปรโลโกติ อาห ‘‘สมฺปราเย นรกาทีสู’’ติฯ เมถุนาทีนิ รชฺชนฏฺฐานานิ, ปาณาติปาตาทีนิ ทุสฺสนฏฺฐานานิฯ
จุทฺทส ขนฺธกวตฺตานิ นาม วตฺตกฺขนฺธเก วุตฺตานิ อาคนฺตุกวตฺตํ อาวาสิกคมิกอนุโมทนภตฺตคฺคปิณฺฑจาริกอารญฺญิกเสนาสนชนฺตาฆรวจฺจกุฏิอุปชฺฌายสทฺธิวิหาริกอาจริยอนฺเตวาสิกวตฺตนฺติ อิมานิ จุทฺทส วตฺตานิฯ ตโต อญฺญานิ ปน กทาจิ ตชฺชนียกมฺมกตาทิกาเลเยว จริตพฺพานิ ทฺเวอสีติ มหาวตฺตานิ, น สพฺพาสุ อวตฺถาสุ จริตพฺพานิ, ตสฺมา จุทฺทสขนฺธกวตฺเตสุ อคณิตานิ, ตานิ ปน ‘‘ปาริวาสิกานํ ภิกฺขูนํ วตฺตํ ปญฺญเปสฺสามี’’ติ (จูฬว. ๗๕ อาทโย) อารภิตฺวา ‘‘น อุปสมฺปาเทตพฺพํ…เป.… น ฉมายํ จงฺกมนฺเต จงฺกเม จงฺกมิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๗๖) วุตฺตาวสานานิ ฉสฏฺฐิ, ตโต ปรํ ‘‘น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา ปาริวาสิกวุฑฺฒตเรน ภิกฺขุนา สทฺธิํ, มูลายปฏิกสฺสนารเหน, มานตฺตารเหน, มานตฺตจาริเกน, อพฺภานารเหน ภิกฺขุนา สทฺธิํ เอกจฺฉนฺเน อาวาเส วตฺถพฺพ’’นฺติอาทินา (จูฬว. ๘๒) วุตฺตวตฺตานิ ปกตตฺตจริตพฺเพหิ อนญฺญตฺตา วิสุํ อคเณตฺวา ปาริวาสิกวุฑฺฒตราทีสุ ปุคฺคลนฺตเรสุ จริตพฺพตฺตา เตสํ วเสน สมฺปิณฺเฑตฺวา เอเกกํ กตฺวา คณิตานิ ปญฺจาติ เอกสตฺตติ วตฺตานิ, อุกฺเขปนียกมฺมกตวตฺเตสุ วุตฺตํ ‘‘น ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺฐานํ…เป.… นหาเน ปิฏฺฐิปริกมฺมํ สาทิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๗๕) อิทํ อภิวาทนาทีนํ อสาทิยนํ เอกํ, ‘‘น ปกตตฺโต ภิกฺขุ สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํเสตพฺโพ’’ติอาทีนิ (จูฬว. ๕๑) ทสาติ เอวเมตานิ ทฺวาสีติ วตฺตานิฯ เอเตสฺเวว ปน กานิจิ ตชฺชนียกมฺมาทิวตฺตาอานิ, กานิจิ ปาริวาสิกาทิวตฺตานีติ อคฺคหิตคฺคหเณน ทฺวาสีติ เอว, อญฺญตฺถ ปน อฏฺฐกถาปเทเส อปฺปกํ
สํวรวินโยติ สีลสํวโร สติสํวโร ญาณสํวโร ขนฺติสํวโร วีริยสํวโรติ ปญฺจวิโธปิ สํวโร ยถาสกํ สํวริตพฺพานํ วิเนตพฺพานญฺจ กายทุจฺจริตาทีนํ สํวรณโต สํวโร, วินยนโต วินโยติ วุจฺจติฯ ปหานวินโยติ ตทงฺคปฺปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นิสฺสรณปฺปหานนฺติ ปญฺจวิธมฺปิ ปหานํ ยสฺมา จาคฏฺเฐน ปหานํ สมถวินโยติ สตฺต อธิกรณสมถาฯ ปญฺญตฺติวินโยติ สิกฺขาปทเมวฯ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา หิ วิชฺชมานาย เอว สิกฺขาปทสมฺภวโต ปญฺญตฺติวินโยปิ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา อนุคฺคหิโต โหติฯ
อิทานิ –
‘‘ยํ สงฺฆสุฏฺฐุ, ตํ สงฺฆผาสุ, ยํ สงฺฆผาสุ, ตํ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหาย, ยํ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหาย, ตํ เปสลานํ ภิกฺขูนํ ผาสุวิหาราย, ยํ เปสลานํ ภิกฺขูนํ ผาสุวิหาราย, ตํ ทิฏฺฐธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย, ยํ ทิฏฺฐธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย, ตํ สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตาย, ยํ สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตาย, ตํ อปฺปสนฺนานํ ปสาทาย, ยํ อปฺปสนฺนานํ ปสาทาย, ตํ ปสนฺนานํ ภิยฺโยภาวาย, ยํ ปสนฺนานํ ภิยฺโยภาวาย, ตํ สทฺธมฺมฏฺฐิติยา, ยํ สทฺธมฺมฏฺฐิติยา, ตํ วินยานุคฺคหายฯ
‘‘ยํ สงฺฆสุฏฺฐุ, ตํ สงฺฆผาสุ, ยํ สงฺฆสุฏฺฐุ, ตํ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหาย, ยํ สงฺฆสุฏฺฐุ, ตํ เปสลานํ ภิกฺขูนํ ผาสุวิหาราย, ยํ สงฺฆสุฏฺฐุ, ตํ ทิฏฺฐธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย, ยํ สงฺฆสุฏฺฐุ, ตํ สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตาย, ยํ สงฺฆสุฏฺฐุ, ตํ อปฺปสนฺนานํ ปสาทาย, ยํ สงฺฆสุฏฺฐุ, ตํ ปสนฺนานํ ภิยฺโยภาวาย, ยํ สงฺฆสุฏฺฐุ, ตํ สทฺธมฺมฏฺฐิติยา, ยํ สงฺฆสุฏฺฐุ, ตํ วินยานุคฺคหายฯ
‘‘ยํ
‘‘ยํ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหาย…เป.… ยํ เปสลานํ ภิกฺขูนํ ผาสุวิหาราย…เป.… ยํ ทิฏฺฐธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย…เป.… ยํ สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตาย…เป.… ยํ อปฺปสนฺนานํ ปสาทาย…เป.… ยํ ปสนฺนานํ ภิยฺโยภาวาย…เป.… ยํ สทฺธมฺมฏฺฐิติยา…เป.… ยํ วินยานุคฺคหาย, ตํ สงฺฆสุฏฺฐุตาย
‘‘อตฺถสตํ ธมฺมสตํ, ทฺเว จ นิรุตฺติสตานิ;
จตฺตาริ ญาณสตานิ, อตฺถวเส ปกรเณ’’ติ (ปริ. ๓๓๔) –
ยํ วุตฺตํ ปริวาเร, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิมาหฯ
ตตฺถ ‘‘ยํ สงฺฆสุฏฺฐุ, ตํ สงฺฆผาสุ, ยํ สงฺฆผาสุ, ตํ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหายา’’ติ อิมินา อนุกฺกเมน ยํ วุตฺตํ, ตํ สนฺธาย อาสนฺนาสนฺนปทานํ อุปรูปริปเทหิ สทฺธิํ โยชิตตฺตา สงฺขลิกพนฺธนสทิสตฺตา ‘‘สงฺขลิกนย’’นฺติ วุตฺตํฯ สงฺขลิกนยํ กตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ยํ สงฺฆสุฏฺฐุ, ตํ สงฺฆผาสุ, ยํ สงฺฆสุฏฺฐุ, ตํ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหายา’’ติ เอวมาทินา ทสสุ ปเทสุ เอกเมกํ ปทํ ตทวเสเสหิ นวนวปเทหิ โยเชตฺวา ยํ วุตฺตํ, ตํ สนฺธาย ‘‘เอเกกปทมูลิกํ ทสกฺขตฺตุํ โยชนํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ
อตฺถสตนฺติอาทีสุ ปริวาเร ‘‘ยํ สงฺฆสุฏฺฐุ, ตํ สงฺฆผาสู’’ติอาทินา สงฺขลิกนเย ขณฺฑจกฺกเมว วุตฺตํ, ตถาปิ เตเนว นเยน พทฺธจกฺกสฺสปิ นโย ทินฺโน, ตสฺมา ‘‘ยํ สงฺฆสุฏฺฐุ, ตํ สงฺฆผาสู’’ติอาทิํ วตฺวา ‘‘ยํ วินยานุคฺคหาย, ตํ สงฺฆสุฏฺฐู’’ติ โยเชตฺวา พทฺธจกฺกํ กาตพฺพํฯ เอวํ ‘‘ยํ สงฺฆผาสุ, ตํ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหายา’’ติอาทิํ วตฺวาปิ ‘‘ยํ วินยานุคฺคหาย, ตํ สงฺฆสุฏฺฐุ, ยํ สงฺฆสุฏฺฐุ, ตํ สงฺฆผาสู’’ติ โยเชตฺวา พทฺธจกฺกํ กาตพฺพํฯ อิมินา อนุกฺกเมน เสสปเทสุปิ โยชิเตสุ สงฺขลิกนเยน ทส พทฺธจกฺกานิ โหนฺติฯ เตสุ เอเกกสฺมิํ จกฺเก ปุริมปุริมปทานํ วเสน ทส ทส ธมฺมา, ปจฺฉิมปจฺฉิมปทานํ วเสน ทส ทส อตฺถาติ สงฺขลิกนเย อตฺถสตํ ธมฺมสตญฺจ สมฺปชฺชติฯ เอกมูลกนเย ปน ‘‘ยํ สงฺฆสุฏฺฐุ, ตํ สงฺฆผาสุ, ยํ สงฺฆสุฏฺฐุ, ตํ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหายา’’ติ เอวมาทินา เอกเมว ปทํ เสเสหิ นวหิ ปเทหิ โยชิตนฺติ ปุริมปทสฺส ทฺเว จ นิรุตฺติสตานีติ เอตฺถ ปน อตฺถโชติกานํ นิรุตฺตีนํ วเสน นิรุตฺติสตํ, ธมฺมภูตานํ นิรุตฺตีนํ วเสน นิรุตฺติสตนฺติ ทฺเว นิรุตฺติสตานิ จ เวทิตพฺพานิฯ จตฺตาริ ญาณสตานีติ อตฺถสเต ญาณสตํ, ธมฺมสเต ญาณสตํ, ทฺวีสุ นิรุตฺติสเตสุ ทฺเว ญาณสตานีติ จตฺตาริ ญาณสตานิฯ
เอวญฺจ ปน, ภิกฺขเวติ เอตฺถ จ-สทฺโท ภินฺนกฺกเมน โยเชตพฺโพติ อาห ‘‘อุทฺทิเสยฺยาถ จา’’ติฯ กถํ ปเนตฺถ ‘‘อุทฺทิเสยฺยาถา’’ติ วุตฺเต ปริยาปุเณยฺยาถาติอาทิ อตฺถสมฺภโวติ อาห ‘‘อติเรกานยนตฺโถ หิ เอตฺถ จ-สทฺโท’’ติฯ วุตฺตตฺถโต อติเรกสฺส อตฺถสฺส อานยนํ อติเรกานยนํ, โส อตฺโถ เอตสฺสาติ อติเรกานยนตฺโถ, อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถติ ‘‘ทฬฺหํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย สารตฺถทีปนิยํ
ปฐมปญฺญตฺติกถา นิฏฺฐิตาฯ
สุทินฺนภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
มกฺกฏิวตฺถุกถาวณฺณนา
๔๐. อนุตฺตานปทวณฺณนาติ อุตฺตานํ วุจฺจติ ปากฏํ, ตปฺปฏิปกฺเขน อนุตฺตานํ อปากฏํ อปฺปจุรํ ทุวิญฺเญยฺยญฺจ, อนุตฺตานานํ ปทานํ วณฺณนา อนุตฺตานปทวณฺณนาฯ อุตฺตานปทวณฺณนาย ปโยชนาภาวโต อนุตฺตานคฺคหณํฯ ปจุรปฏิเสวโน โหตีติ พหุลปฏิเสวโน โหติ, ทิวเส ทิวเส นิรนฺตรํ ปฏิเสวตีติ อตฺโถฯ ปจุรตฺเถ หิ วตฺตมานวจนนฺติ สพฺพทา ปฏิเสวนาภาเวปิ ‘‘อิห อาหิณฺฑนฺตาติ วิจรนฺตาฯ อญฺเญสุปีติ อญฺเญสุปิ ภิกฺขูสุฯ
๔๑. สโหฑฺฒคฺคหิโตติ สห ภณฺเฑน คหิโตฯ อตฺตโน มิจฺฉาคาเหน เลสโอฑฺฑเนน วา ปริปุณฺณตฺถมฺปิ ปฐมปญฺญตฺติํ อญฺญถา กโรนฺโต ‘‘ตญฺจ โข มนุสฺสิตฺถิยา, โน ติรจฺฉานคตายา’’ติ อาหฯ ทสฺสนนฺติ สานุราคทสฺสนํฯ คหณนฺติ อนุราควเสเนว หตฺเถน คหณํฯ อามสนํ อตฺตโน สรีเรน ตสฺสา สรีรสฺส อุปริ อามสนมตฺตํ, ผุสนํ ตโต ทฬฺหตรํ กตฺวา สํผุสนํ, ฆฏฺฏนํ ตโตปิ ทฬฺหตรํ กตฺวา สรีเรน สรีรสฺส ฆฏฺฏนํฯ ตํ สพฺพมฺปีติ ทสฺสนาทิ สพฺพมฺปิฯ
๔๒. ทฬฺหตรํ สิกฺขาปทมกาสีติ อิมสฺมิํ อธิกาเร อนุปญฺญตฺติยา สิกฺขาปทสฺส ทฬฺหีกรณํ สิถิลกรณญฺจ ปสงฺคโต อาปนฺนํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุกาโม ‘‘ทุวิธญฺหิ สิกฺขาปท’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยสฺส สจิตฺตกสฺส สิกฺขาปทสฺส จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, ตํ โลกวชฺชํฯ ยสฺส สจิตฺตกาจิตฺตกปกฺขสหิตสฺส อจิตฺตกสฺส จ สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว ‘‘ยสฺส สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, ตํ โลกวชฺชํ นามา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘สจิตฺตกปกฺเข’’ติ หิ อิทํ วจนํ อจิตฺตกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ น หิ เอกํสโต สจิตฺตกสฺส ‘‘สจิตฺตกปกฺเข’’ติ วิเสสเน ปโยชนํ อตฺถิฯ สจิตฺตกปกฺเขติ จ วตฺถุวีติกฺกมวิชานนจิตฺเตน ‘‘สจิตฺตกปกฺเข’’ติ คเหตพฺพํ, น ปณฺณตฺติวิชานนจิตฺเตนฯ ยทิ หิ ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ ปณฺณตฺติวิชานนจิตฺเตนปิ ยสฺส สิกฺขาปทสฺส สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว, ตมฺปิ โลกวชฺชนฺติ วเทยฺย, สพฺเพสํ ปณฺณตฺติวชฺชสิกฺขาปทานมฺปิ โลกวชฺชตา อาปชฺเชยฺย ปณฺณตฺติวชฺชานมฺปิ ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ ชานิตฺวา วีติกฺกเม อกุสลจิตฺตสฺเสว สมฺภวโตฯ น หิ ภควโต อาณํ ชานิตฺวา มทฺทนฺตสฺส กุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ อนาทริยวเสน ปฏิฆจิตฺตสฺเสว อุปฺปชฺชนโตฯ
อปิเจตฺถ ‘‘สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมวา’’ติ วจนโต อจิตฺตกสฺส วตฺถุอชานนวเสน อจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมวาติ อยํ นิยโม นตฺถีติ วิญฺญายติฯ ยทิ หิ อจิตฺตกสฺส อจิตฺตกปกฺเขปิ จิตฺตํ อกุสลเมว สิยา, ‘‘สจิตฺตกปกฺเข’’ติ อิทํ วิเสสนํ นิรตฺถกํ สิยาฯ ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, ตํ โลกวชฺช’’นฺติ เอตฺตเก วุตฺเต สุราติ อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺส คนฺธวณฺณกาทิภาวํ อชานิตฺวา ตานิ ลิมฺปนฺตีนํ ภิกฺขุนีนญฺจ จูฬคณฺฐิปเท มชฺฌิมคณฺฐิปเท จ วุตฺตํ ‘‘เอตํ สตฺตํ มาเรสฺสามีติ ตสฺมิํเยว ปเทเส นิปนฺนํ อญฺญํ มาเรนฺตสฺส ปาณสามญฺญสฺส อตฺถิตาย ยถา ปาณาติปาโต โหติ, เอวํ เอตํ มชฺชํ ปิวิสฺสามีติ อญฺญํ มชฺชํ ปิวนฺตสฺส มชฺชสามญฺญสฺส อตฺถิตาย อกุสลเมว โหติฯ ยถา ปน กฏฺฐสญฺญาย สปฺปํ ฆาเตนฺตสฺส ปาณาติปาโต น โหติ, เอวํ นาฬิเกรปานสญฺญาย มชฺชํ ปิวนฺตสฺส อกุสลํ น โหตี’’ติฯ
เกจิ ปน วทนฺติ ‘‘สามเณรสฺส สุราติ อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺส ปาราชิโก นตฺถิ, อกุสลํ ปน โหตี’’ติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํฯ ‘‘ภิกฺขุโน อชานิตฺวาปิ พีชโต ปฏฺฐาย มชฺชํ ปิวนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, สามเณโร ชานิตฺวา กูฏทนฺตสุตฺตฏฺฐกถายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๓๕๒) วุตฺตํ –
‘‘ภวนฺตเรปิ หิ อริยสาวโก ชีวิตเหตุปิ เนว ปาณํ หนติ, น สุรํ ปิวติฯ สเจปิสฺส สุรญฺจ ขีรญฺจ มิสฺเสตฺวา มุเข ปกฺขิปนฺติ, ขีรเมว ปวิสติ, น สุราฯ ยถา กิํ? ยถา โกญฺจสกุณานํ ขีรมิสฺสเก อุทเก ขีรเมว ปวิสติ, น อุทกํฯ อิทํ โยนิสิทฺธนฺติ เจ? อิทมฺปิ ธมฺมตาสิทฺธนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติฯ
ยทิ เอวํ สุราปานสิกฺขาปทฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๒๙) ‘‘วตฺถุอชานนตาย เจตฺถ อจิตฺตกตา เวทิตพฺพา, อกุสเลเนว ปาตพฺพตาย โลกวชฺชตา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ? นายํ โทโสฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – สจิตฺตกปกฺเข อกุสลจิตฺเตเนว ปาตพฺพตาย โลกวชฺชตาติฯ อิมินาเยว หิ อธิปฺปาเยน อญฺเญสุปิ โลกวชฺเชสุ อจิตฺตกสิกฺขาปเทสุ อกุสลจิตฺตตาเยว วุตฺตา, น ปน สจิตฺตกตาฯ เตเนว ภิกฺขุนีวิภงฺคฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๒๒๗) วุตฺตํ –
‘‘คิรคฺคสมชฺชํ
อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – วินาปิ จิตฺเตน อาปชฺชิตพฺพตฺตา อจิตฺตกานิ, จิตฺเต ปน สติ อกุสเลเนว อาปชฺชิตพฺพตฺตา โลกวชฺชานิ เจว อกุสลจิตฺตานิ จาติฯ ตสฺมา ภิกฺขุวิภงฺเค อาคตานิ สุราปานอุยฺยุตฺตอุยฺโยธิกสิกฺขาปทานิ ตีณิ, ภิกฺขุนีวิภงฺเค อาคตานิ คิรคฺคสมชฺชาทีนิ ทสาติ อิเมสํ เตรสนฺนํ อจิตฺตกสิกฺขาปทานํ โลกวชฺชตาทสฺสนตฺถํ ‘‘สจิตฺตกปกฺเข’’ติ อิทํ วิเสสนํ กตนฺติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ ยสฺมา
รุนฺธนฺตีติ วีติกฺกมํ รุนฺธนฺตีฯ ทฺวารํ ปิทหนฺตีติ วีติกฺกมเลสสฺส ทฺวารํ ปิทหนฺตีฯ โสตํ ปจฺฉินฺทมานาติ อุปรูปริ วีติกฺกมโสตํ ปจฺฉินฺทมานาฯ อถ วา รุนฺธนฺตีติ อนาปตฺติเลสํ รุนฺธนฺตีฯ ทฺวารํ ปิทหนฺตีติ อนาปตฺติเลสสฺส ทฺวารํ ปิทหนฺตีฯ โสตํ ปจฺฉินฺทมานาติ อนาปตฺติโสตํ ปจฺฉินฺทมานา, อาปตฺติเมว กุรุมานาติ วุตฺตํ โหติฯ นนุ จ โลกวชฺเช กาจิ อนุปญฺญตฺติ อุปฺปชฺชมานา สิถิลํ กโรนฺตี อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ‘‘โลกวชฺเช อนุปญฺญตฺติ อุปฺปชฺชมานา…เป.… คาฬฺหตรํ กโรนฺตี อุปฺปชฺชตี’’ติ อิทํ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อญฺญตฺร อธิมานา อญฺญตฺร สุปินนฺตา’’ติอาทิฯ ‘‘อญฺญตฺร อธิมานา’’ติ อิมิสฺสา อนุปญฺญตฺติยา ‘‘วีติกฺกมาภาวา’’ติ การณํ วุตฺตํ, ‘‘อญฺญตฺร สุปินนฺตา’’ติ อิมิสฺสา ‘‘อพฺโพหาริกตฺตา’’ติ การณํ วุตฺตํฯ ตตฺถ วีติกฺกมาภาวาติ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโตติอาทิวีติกฺกมาภาวาฯ อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม หิ ‘‘ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อุลฺลปตี’’ติ (มหาว. ๑๒๙) วจนโต วิสํวาทนาธิปฺปาเยน มุสา ภณนฺโต ปาราชิโก โหติฯ อยํ ปน อธิมาเนน อธิคตสญฺญี หุตฺวา อุลฺลปติ, น สิกฺขาปทํ วีติกฺกมิตุกาโม, ตสฺมา ‘‘อญฺญตฺร อธิมานา’’ติ อยํ อนุปญฺญตฺติ อุปฺปชฺชมานา วีติกฺกมาภาวา อนาปตฺติกรา ชาตาฯ อพฺโพหาริกตฺตาติ สุปินนฺเต วิชฺชมานายปิ เจตนาย วีติกฺกมิจฺฉาย จ อพฺโพหาริกตฺตาฯ กิญฺจาปิ หิ สุปินนฺเต โมจนสฺสาทเจตนา สํวิชฺชติ, กทาจิ อุปกฺกมนมฺปิ โหติ, ตถาปิ ถินมิทฺเธน อภิภูตตฺตา ตํ จิตฺตํ อพฺโพหาริกํ, จิตฺตสฺส อพฺโพหาริกตฺตา อุปกฺกมกิริยาสํวตฺตนิกาปิ เจตนา อพฺโพหาริกาฯ เตเนว
อกเต วีติกฺกเมติ ‘‘กุกฺกุจฺจายนฺตา น ภุญฺชิํสู’’ติอาทีสุ วิย วีติกฺกเม อกเตฯ สิถิลํ กโรนฺตีติ ปฐมํ สามญฺญโต พทฺธสิกฺขาปทํ โมเจตฺวา ทฺวารํ ททมานาติ อนาปตฺติยา ทฺวารํ ททมานาฯ เตเนวาห ‘‘อปราปรมฺปิ อนาปตฺติํ กุรุมานา’’ติฯ นนุ จ สญฺจริตฺตสิกฺขาปเท ‘‘อนฺตมโส ตงฺขณิกายปี’’ติ อนุปญฺญตฺติ อุปฺปชฺชมานา อาปตฺติเมว กโรนฺตี อุปฺปนฺนา, อถ กสฺมา ‘‘อนาปตฺติํ กุรุมานา อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อนฺตมโส ตงฺขณิกายปี’’ติอาทิฯ อุทายินา ภิกฺขุนา ตงฺขณิกาย สญฺจริตฺตํ อาปนฺนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตตฺตา ‘‘กเต วีติกฺกเม’’ติ วุตฺตํฯ ปญฺญตฺติคติกาว โหตีติ มูลปญฺญตฺติยํเยว อนฺโตคธา โหติฯ
มกฺกฏิวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สนฺถตภาณวาโร
วชฺชิปุตฺตกวตฺถุวณฺณนา
๔๓. เวสาลี นิวาโส เอเตสนฺติ เวสาลิกาติ อาห ‘‘เวสาลิวาสิโน’’ติฯ วชฺชีสุ ชนปเท วสนฺตา วชฺชิโน, วชฺชีนํ ปุตฺตกา วชฺชิปุตฺตกาติ อาห ‘‘วชฺชิรฏฺเฐ เวสาลิยํ กุลานํ ปุตฺตา’’ติฯ ญาตีนํ พฺยสนนฺติ ญาตีนํ วินาโสฯ โส ปน ญาตีนํ วินาโส ราชทณฺฑาทิการเณน โหตีติ อาห ‘‘ราชทณฺฑพฺยาธิมรณวิปฺปวาสนิมิตฺเตนา’’ติฯ โภคานํ พฺยสนํ วินาโส โภคพฺยสนํฯ ตญฺจ หิรญฺญสุวณฺณทาสิทาสาทีนํ อุปโภคปริโภควตฺถูนํ ราชทณฺฑาทินา วินาโสติ อาห ‘‘เอส นโย ทุติยปเทปี’’ติฯ น พุทฺธํ ครหามาติ ‘‘อสพฺพญฺญุ พุทฺโธ’’ติอาทินา พุทฺธํ น ครหามฯ น ธมฺมครหิโนติ ‘‘อนิยฺยานิโก ธมฺโม’’ติอาทินา ธมฺมํ น ครหามฯ น สงฺฆครหิโนติ ‘‘ทุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’ติอาทินา สงฺฆํ น ครหามฯ อฏฺฐติํสารมฺมเณสูติ ทส กสิณา ทส อสุภา ทสานุสฺสติโย จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา จตฺตาโร อารุปฺปา จตุธาตุววตฺถานํ อาหาเร ปฏิกูลสญฺญาติ อิเมสุ จตฺตาลีสกมฺมฏฺฐาเนสุ ปาฬิยํ อนาคตตฺตา อาโลกากาสกสิณทฺวยํ ฐเปตฺวา อวเสสานิ คเหตฺวา วุตฺตํฯ วิภตฺตา กุสลา ธมฺมาติ ‘‘อิมสฺมิํ อารมฺมเณ อิทํ โหตี’’ติ เอวํ วิภตฺตา อุปจารชฺฌาเนน สทฺธิํ ปฐมชฺฌานาทโย มหคฺคตกุสลา ธมฺมา เตว ธมฺเมติ เต เอว กุสเล ธมฺเมฯ มชฺฌิมยาโม ภิกฺขูนํ นิทฺทากิลมถวิโนทโนกาสตฺตา น คหิโตติ อาห ‘‘ปฐมยามญฺจ ปจฺฉิมยามญฺจา’’ติฯ สจฺจานิ พุชฺฌติ ปฏิวิชฺฌตีติ โพธิ, อรหตฺตมคฺคญาณํฯ อุปการกตฺเตน ตสฺส ปกฺเข ภวา โพธิปกฺขิยาติ อาห ‘‘โพธิสฺส ปกฺเข ภวานํ, อรหตฺตมคฺคญาณสฺส อุปการกาน’’นฺติฯ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ อิเม สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺมาฯ ‘‘คิหิปลิโพธํ อาวาสปลิโพธญฺจ ปหายา’’ติ อิเมสํเยว ทฺวินฺนํ ปลิโพธานํ อุปจฺเฉทสฺส สุทุกฺกรภาวโต วุตฺตํฯ ยุตฺตปยุตฺตาติ สมฺมเทว ยุตฺตาฯ
อาสยนฺติ อชฺฌาสยํฯ สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย ภิกฺขุภาเว ฐตฺวา ปฏิเสวิตเมถุนานํ เตสํ วชฺชิปุตฺตกานํ อุปสมฺปทํ อนุชานนฺโต ภควา ‘‘ปาราชิโก โหติ อสํวาโส’’ติ เอวํ ปญฺญตฺตสิกฺขาปทํ สมูหนติ นามาติ อาห – ‘‘ยทิ หิ ภควา…เป.… ปญฺญตฺตํ สมูหเนยฺยา’’ติฯ ‘‘โย ปน ภิกฺขู’’ติ วุตฺตตฺตา ปน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย ปฏิเสวิตเมถุนสฺส อุปสมฺปทํ อนุชานนฺโต น สมูหนติ นามฯ น หิ โส ภิกฺขุ หุตฺวา ปฏิเสวติฯ ‘‘โส อาคโต น อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติ วจนโต สามเณรภูมิ อนุญฺญาตาติ อาห ‘‘สามเณรภูมิยํ ปน ฐิโต’’ติอาทิฯ อุตฺตมตฺถนฺติ อรหตฺตํ นิพฺพานเมว วาฯ
วชฺชิปุตฺตกวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
จตุพฺพิธวินยกถาวณฺณนา
๔๕. นีหริตฺวาติ สาสนโต นีหริตฺวาฯ ตถา หิ ‘‘ปญฺจหุปาลิ องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา นานุยุญฺชิตพฺพํฯ กตเมหิ ปญฺจหิ? สุตฺตํ น ชานาติ, สุตฺตานุโลมํ น ชานาตี’’ติ (ปริ. ๔๔๒) เอวมาทิปริยตฺติสาสนโต สุตฺตํ สุตฺตานุโลมญฺจ นีหริตฺวา ปกาเสสุํ, ‘‘อนาปตฺติ เอวํ อมฺหากํ อาจริยานํ อุคฺคโห ปริปุจฺฉาติ คณฺหาตี’’ติ เอวมาทิปริยตฺติสาสนโต อาจริยวาทํ นีหริตฺวา ปกาเสสุํ, ภารุกจฺฉกวตฺถุสฺมิํ (ปารา. ๗๘) ‘‘อายสฺมา
วุตฺตนฺติ อาหจฺจปทํ, ภควโตเยว วจนํฯ เตนาห ‘‘อาหจฺจปทนฺติ สุตฺตํ อธิปฺเปต’’นฺติฯ ‘‘อิทํ กปฺปติ, อิทํ น กปฺปตี’’ติ เอวํ อวิเสเสตฺวา ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, มยา ‘อิทํ น กปฺปตี’ติ อปฺปฏิกฺขิตฺตํ, ตญฺเจ อกปฺปิยํ อนุโลเมติ, กปฺปิยํ ปฏิพาหติ, ตํ โว น กปฺปตี’’ติอาทินา (มหาว. ๓๐๕) วุตฺตํ สามญฺญลกฺขณํ อิธ ‘‘รโส’’ติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘รโสติ สุตฺตานุโลม’’นฺติฯ ธมฺมสงฺคาหกปฺปภุติอาจริยปรมฺปรโต อานีตา อฏฺฐกถาตนฺติ อิธ ‘‘อาจริยวํโส’’ติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อาจริยวํโสติ อาจริยวาโท’’ติฯ
อิธ วินยวินิจฺฉยสฺส อธิกตตฺตา ตทนุจฺฉวิกเมว สุตฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘สุตฺตํ นาม สกเล วินยปิฏเก ปาฬี’’ติฯ มหาปเทสาติ มหาโอกาสา, มหนฺตานิ วินยสฺส ปติฏฺฐาปนฏฺฐานานิ เยสุ ปติฏฺฐาปิโต วินโย วินิจฺฉยติ อสนฺเทหโตฯ มหนฺตานิ วา การณานิ มหาปเทสา, มหนฺตานิ วินยวินิจฺฉยการณานีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อตฺถโต ปน ‘ยํ, ภิกฺขเว’ติอาทินา วุตฺตา สาธิปฺปายา ปาฬิเยว มหาปเทสา’’ติ วทนฺติฯ เตเนวาห ‘‘เย ภควตา เอวํ วุตฺตา’’ติอาทิฯ อิเม จ มหาปเทสา ขนฺธเก อาคตา, ตสฺมา เตสํ วินิจฺฉยกถา ตตฺเถว อาวิ ภวิสฺสตีติ อิธ น วุจฺจติฯ ยทิปิ ตตฺถ ตตฺถ ภควตา ปวตฺติตา ปกิณฺณกเทสนาว อฏฺฐกถา, สา ปน ธมฺมสงฺคาหเกหิ ปฐมํ ตีณิ ปิฏกานิ สงฺคายิตฺวา ตสฺส อตฺถวณฺณนานุรูเปเนว วาจนามคฺคํ อาโรปิตตฺตา ‘‘อาจริยวาโท’’ติ วุจฺจติ อาจริยา วทนฺติ สํวณฺเณนฺติ ปาฬิํ เอเตนาติ กตฺวาฯ เตนาห – ‘‘อาจริยวาโท นาม…เป.… อฏฺฐกถาตนฺตี’’ติฯ ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺโหเยว จ พุทฺธวจนสฺส อตฺถสํวณฺณนาภูโต กถามคฺโค มหามหินฺทตฺเถเรน ตมฺพปณฺณิทีปํ อาภโต, ปจฺฉา ตมฺพปณฺณิเยหิ มหาเถเรหิ สีหฬภาสาย ฐปิโต นิกายนฺตรลทฺธิสงฺกรปริหรณตฺถํฯ กิญฺจาปิ อตฺตโนมติ สุตฺตาทีหิ สํสนฺทิตฺวาว ปริกปฺปียติ, ตถาปิ สา น สุตฺตาทีสุ วิเสสโต ‘‘สุตฺตสุตฺตานุโลมอาจริยวาเท มุญฺจิตฺวา’’ติฯ อนุพุทฺธิยาติ สุตฺตาทีนิเยว อนุคตพุทฺธิยาฯ นยคฺคาเหนาติ สุตฺตาทิโต ลพฺภมานนยคฺคหเณนฯ
อตฺตโนมติํ สามญฺญโต ปฐมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตเมว วิเสเสตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ อิทานิ ตตฺถ ปฏิปชฺชิตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘ตํ ปน อตฺตโนมติํ คเหตฺวา กเถนฺเตนา’’ติอาทิฯ อตฺเถนาติ อตฺตนา สลฺลกฺขิเตน อตฺเถนฯ อาจริยวาเท โอตาเรตพฺพาติ อาจริยวาเท ญาเณน อนุปฺปเวเสตพฺพาฯ สพฺพทุพฺพลาติ ปุคฺคลสฺส สยํ ‘‘อาจริยวาโทปิ…เป.… สเมนฺโต เอว คเหตพฺโพ’’ติฯ สเมนฺตเมว คเหตพฺพนฺติ ยถา สุตฺเตน สํสนฺทติ, เอวํ มหาปเทสโต อตฺถา อุทฺธริตพฺพาติ ทสฺเสติฯ สุตฺตานุโลมสฺส สุตฺเตกเทสตฺเตปิ สุตฺเต วิย ‘‘อิทํ กปฺปติ, อิทํ น กปฺปตี’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อาหจฺจภาสิตํ กิญฺจิ นตฺถีติ อาห – ‘‘สุตฺตานุโลมโต หิ สุตฺตเมว พลวตร’’นฺติฯ อปฺปฏิวตฺติยนฺติ อปฺปฏิพาหิยํฯ การกสงฺฆสทิสนฺติ ปมาณตฺตา สงฺคีติการกสงฺฆสทิสํฯ พุทฺธานํ ฐิตกาลสทิสนฺติ อิมินา พุทฺเธเหว กถิตตฺตา ธรมานพุทฺธสทิสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สุตฺเต หิ ปฏิพาหิเต พุทฺโธว ปฏิพาหิโต โหติฯ สกวาที สุตฺตํ คเหตฺวา กเถตีติ สกวาที อตฺตโน สุตฺตํ คเหตฺวา โวหรติฯ ปรวาที สุตฺตานุโลมนฺติ อญฺญนิกายวาที อตฺตโน นิกาเย สุตฺตานุโลมํ คเหตฺวา กเถติฯ เขปํ วา ครหํ วา อกตฺวาติ ‘‘กิํ อิมินา’’ติ เขปํ วา ‘‘กิเมส พาโล วทตี’’ติ ครหํ วา อกตฺวาฯ สุตฺตานุโลมนฺติ ปรวาทินา วุตฺตํ อญฺญนิกาเย สุตฺตานุโลมํฯ สุตฺเต โอตาเรตพฺพนฺติ สกวาทินา อตฺตโน สุตฺเต โอตาเรตพฺพํฯ สุตฺตสฺมิํเยว ฐาตพฺพนฺติ อตฺตโน สุตฺเตเยว ฐาตพฺพํฯ เอวํ เสสวาเรสุปิ อตฺถโยชนา กาตพฺพาฯ อยนฺติ สกวาทีฯ ปโรติ อญฺญนิกายวาทีฯ เอวํ เสเสสุปิฯ
นนุ จ ‘‘สุตฺตานุโลมโต สุตฺตเมว พลวตร’’นฺติ เหฏฺฐา วุตฺตํ, อิธ ปน ‘‘สุตฺตานุโลเม สุตฺตํ โอตาเรตพฺพ’’นฺติอาทิ กสฺมา วุตฺตนฺติ? นายํ วิโรโธฯ ‘‘สุตฺตานุโลมโต สุตฺตเมว พลวตร’’นฺติ หิ อิทํ
พาหิรกสุตฺตนฺติ ติสฺโส สงฺคีติโย อนารุฬฺหคุฬฺหเวสฺสนฺตราทีนิ มหาสงฺฆิกนิกายวาสีนํ สุตฺตานิฯ เวทลฺลาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน คุฬฺหอุมฺมคฺคาทิคฺคหณํ เวทิตพฺพํ, อิตรํ คารยฺหสุตฺตํ น คเหตพฺพํฯ อตฺตโนมติยเมว ฐาตพฺพนฺติ อิมินา อญฺญนิกายโต อานีตสุตฺตโตปิ สกนิกาเย อตฺตโนมติเยว พลวตราติ ทสฺเสติฯ สกวาที สุตฺตํ คเหตฺวา กเถติ, ปรวาทีปิ สุตฺตเมวาติเอวมาทินา
อิทานิ สกวาทีปรวาทีนํ กปฺปิยากปฺปิยาทิภาวํ สนฺธาย วิวาเท อุปฺปนฺเน ตตฺถ ปฏิปชฺชิตพฺพวิธิํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘อถ ปนายํ กปฺปิยนฺติ คเหตฺวา กเถตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ สุตฺเต จ สุตฺตานุโลเม จ โอตาเรตพฺพนฺติ สกวาทินา อตฺตโนเยว สุตฺเต จ สุตฺตานุโลเม จ โอตาเรตพฺพํฯ ปโร การณํ น วินฺทตีติ ปรวาที การณํ น ลภติฯ สุตฺตโต พหุํ การณญฺจ วินิจฺฉยญฺจ ทสฺเสตีติ ปรวาที อตฺตโน สุตฺตโต พหุํ การณํ วินิจฺฉยญฺจ อาหริตฺวา ทสฺเสติฯ สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อกปฺปิเยว ฐาตพฺพนฺติ อิมินา อตฺตโน นิกาเย สุตฺตาทีนิ อลภนฺเตน สกวาทินา ปรวาทีวจเนเยว ฐาตพฺพนฺติ วทติฯ ทฺวินฺนมฺปิ การณจฺฉายา ทิสฺสตีติ สกวาทีปรวาทีนํ อุภินฺนมฺปิ กปฺปิยากปฺปิยภาวสาธกํ การณปติรูปกํ ทิสฺสติฯ ยทิ ทฺวินฺนมฺปิ การณจฺฉายา ทิสฺสติ, กสฺมา ‘‘อกปฺปิเยว ฐาตพฺพ’’นฺติ อาห ‘‘วินยญฺหิ ปตฺวา’’ติอาทิฯ ‘‘วินยํ ปตฺวา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กปฺปิยากปฺปิยวิจารณมาคมฺมา’’ติฯ รุนฺธิตพฺพนฺติอาทีสุ คาฬฺหํ กาตพฺพํฯ อปราปรํ ปวตฺตกปฺปิยคหณโสตํ ปจฺฉินฺทิตพฺพํ, ครุกภาวสงฺขาเต อกปฺปิยภาเวเยว ฐาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ
พหูหิ สุตฺตวินิจฺฉยการเณหีติ พหูหิ สุตฺเตหิ เจว ตโต อานีตวินิจฺฉยการเณหิ จฯ อตฺตโน คหณํ น วิสฺสชฺเชตพฺพนฺติ สกวาทินา อตฺตโน อกปฺปิยนฺติ คหณํ น วิสฺสชฺเชตพฺพํฯ อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ นิคเมนฺโต ‘‘เอว’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ โยติ สกวาทีปรวาทีสุ โย โกจิฯ เกจิ ปน ‘‘สกวาทีสุเยว โย โกจิ อิธาธิปฺเปโต’’ติ วทนฺติ, เอวํ สนฺเต ‘‘อถ ปนายํ กปฺปิยนฺติ คเหตฺวา กเถตี’’ติอาทีสุ สพฺพตฺถ อุโภปิ สกวาทิโนเยว สิยุํ เหฏฺฐา วุตฺตสฺเสว นิคมนวเสน ‘‘เอว’’นฺติอาทีนํ วุตฺตตฺตา, ตสฺมา ตํ น คเหตพฺพํฯ อติเรกการณํ ลภตีติ เอตฺถ สุตฺตาทีสุ ปุริมํ ปุริมํ อติเรกการณํ นาม, โย วา สุตฺตาทีสุ จตูสุ พหุตรํ การณํ ลภติ, โส อติเรกการณํ ลภติ นามฯ
สุฏฺฐุ ปวตฺติ เอตสฺสาติ สุปฺปวตฺติ, สุฏฺฐุ ปวตฺตติ สีเลนาติ วา สุปฺปวตฺติฯ เตนาห ‘‘สุปฺปวตฺตีติ สุฏฺฐุ ปวตฺต’’นฺติฯ วาจาย อุคฺคตํ วาจุคฺคตํ, วจสา สุคฺคหิตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สุตฺตโตติ อิมสฺส วิวรณํ ‘‘ปาฬิโต’’ติฯ เอตฺถ จ ‘‘สุตฺตํ นาม สกลํ วินยปิฏก’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปาฬิโตติ ตทตฺถทีปิกา อญฺญาเยว ปาฬิ เวทิตพฺพาฯ อนุพฺยญฺชนโสติ อิมสฺส วิวรณํ ‘‘ปริปุจฺฉโต จ อฏฺฐกถาโต จา’’ติฯ ปาฬิํ อนุคนฺตฺวา อตฺถสฺส พฺยญฺชนโต ปกาสนโต อนุพฺยญฺชนนฺติ หิ ปริปุจฺฉา อฏฺฐกถา จ วุจฺจติฯ เอตฺถ จ อฏฺฐกถาย วิสุํ คหิตตฺตา ปริปุจฺฉาติ เถรวาโท วุตฺโตฯ สงฺฆเภทสฺส ปุพฺพภาเค ปวตฺตกลหสฺเสตํ อธิวจนํ สงฺฆราชีติฯ กุกฺกุจฺจโกติ อณุมตฺเตสุปิ วชฺเชสุ ภยทสฺสนวเสน กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทนฺโตฯ ตนฺติํ อวิสํวาเทตฺวาติ ปาฬิํ อญฺญถา อกตฺวาฯ อโวกฺกมนฺโตติ อนติกฺกมนฺโตฯ
วิตฺถุนตีติ อตฺถํ อทิสฺวา นิตฺถุนติฯ วิปฺผนฺทตีติ กมฺปติฯ สนฺติฏฺฐิตุํ น สกฺโกตีติ เอกสฺมิํเยว อตฺเถ ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกติฯ เตนาห ‘‘ยํ ยํ ปเรน วุจฺจติ, ตํ ตํ อนุชานาตี’’ติฯ ปรวาทํ คณฺหาตีติ ‘‘อุจฺฉุมฺหิ กสฏํ ยาวชีวิกํ, รโส สตฺตาหกาลิโก, ตทุภยวินิมุตฺโต จ อุจฺฉุ นาม วิสุํ นตฺถิ, ตสฺมา อุจฺฉุปิ วิกาเล วฏฺฏตี’’ติ ปรวาทินา วุตฺเต ตมฺปิ คณฺหาติฯ เอเกกโลมนฺติ ปลิตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยมฺหีติ ยสฺมิํ ปุคฺคเลฯ ปริกฺขยํ ปริยาทานนฺติ อตฺถโต เอกํฯ
อาจริยปรมฺปรา โข ปนสฺส สุคฺคหิตา โหตีติ เอตฺถ อาจริยปรมฺปราติ อาจริยานํ วินิจฺฉยปรมฺปราฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘ยถา อาจริโย จ อาจริยาจริโย จ ปาฬิญฺจ ปริปุจฺฉญฺจ วทนฺติ, ตถา ญาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ปุพฺพาปรานุสนฺธิโตติ ‘‘อิทํ ปุพฺพวจนํ, อิทํ ปรวจนํ, อยมนุสนฺธี’’ติ เอวํ ปุพฺพาปรานุสนฺธิโตฯ อาจริยปรมฺปรนฺติ อิมสฺเสว เววจนํ เถรวาทงฺคนฺติ, เถรปฏิปาฏินฺติ อตฺโถฯ ทฺเว ตโย ปริวฏฺฏาติ ทฺเว ติสฺโส ปรมฺปราฯ
อิเมหิ จ ปน ตีหิ ลกฺขเณหีติ ‘‘สุตฺตมสฺส สฺวาคตํ โหตี’’ติอาทินา เหฏฺฐา วุตฺเตหิ ตีหิ ลกฺขเณหิฯ เอตฺถ จ ปฐเมน ลกฺขเณน วินยสฺส สุฏฺฐุ อุคฺคหิตภาโว วุตฺโต, ทุติเยน อุคฺคหิเตน อจลตา สุปฺปติฏฺฐิตตา วุตฺตา, ตติเยน ยํ ปาฬิยา อฏฺฐกถาย จ นตฺถิ, ตมฺปิ อาจริยวจเนน วินิจฺฉินิตุํ สมตฺถตา วุตฺตาฯ โอติณฺเณ วตฺถุสฺมินฺติ โจทนาสงฺขาเต วีติกฺกมสงฺขาเต วา วตฺถุสฺมิํ สงฺฆมชฺเฌ โอติณฺเณ, โอสเฏติ อตฺโถฯ วุตฺตเมว วิภาเวนฺโต ‘‘โจทเกน จ จุทิตเกน จ วุตฺเต วตฺตพฺเพ’’ติ อาหฯ เกจิ ปน ‘‘โจทเกน โอติณฺเณ วตฺถุสฺมิํ จุทิตเกน จ วุตฺเต วตฺตพฺเพ’’ติ เอวํ โยเชนฺติฯ อปเร ปน ‘‘โจทเกน จ จุทิตเกน จ วุตฺเต วินยธเรน จ วตฺตพฺเพ’’ติ เอวมฺปิ โยเชนฺติฯ ‘‘โจทเกน จ จุทิตเกน จ วุตฺเต วตฺตพฺเพ’’ติ อยเมว ปน โยชนา สุนฺทรตราติ เวทิตพฺพาฯ วตฺถุ โอโลเกตพฺพนฺติ ตสฺส ตสฺส สิกฺขาปทสฺส วตฺถุ โอโลเกตพฺพํฯ ‘‘ติเณน วา ปณฺเณน วา…เป.… โย อาคจฺเฉยฺย, อาปตฺติ ‘‘ปญฺจนฺนํ อาปตฺตีนํ อญฺญตร’’นฺติ วุตฺตํฯ อญฺญตรํ วา อาปตฺตินฺติ ‘‘กาเล วิกาลสญฺญี อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส, กาเล เวมติโก อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ สิกฺขาปทนฺตเรสูติ วินีตวตฺถุํ อนฺโตกตฺวา เอเกกสฺมิํ สิกฺขาปทนฺตเรฯ
สุขุมาติ อตฺตโนปิ ทุวิญฺเญยฺยสภาวสฺส ลหุปริวตฺติโน จิตฺตสฺส สีฆปริวตฺติตาย วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘จิตฺตลหุกา’’ติฯ จิตฺตํ ลหุ สีฆปริวตฺติ เอเตสนฺติ จิตฺตลหุกาฯ เตติ เต วีติกฺกเมฯ ตํวตฺถุกนฺติ เต อทินฺนาทานมนุสฺสวิคฺคหวีติกฺกมา วตฺถุ อธิฏฺฐานํ การณเมตสฺสาติ ตํวตฺถุกํฯ สีลานิ โสเธตฺวาติ ยํวตฺถุกํ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปนฺนํ, ตํ อมนสิกริตฺวา อวเสสสีลานิ โสเธตฺวาฯ ปากฏภาวโต สุขวฬญฺชนตาย จ ‘‘ทฺวตฺติํสาการํ ตาว มนสิ กโรหี’’ติ วุตฺตํฯ อญฺญสฺมิํ ปน กมฺมฏฺฐาเน กตปริจเยน ตเทว มนสิ กาตพฺพํฯ กมฺมฏฺฐานํ ฆฏยตีติ อนฺตรนฺตรา ขณฺฑํ อทสฺเสตฺวา จิตฺเตน สทฺธิํ อาลมฺพนภาเวน จิรกาลํ ฆฏยติฯ สงฺขารา ปากฏา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺตีติ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานิโก เจ, ตสฺส สงฺขารา ปากฏา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติฯ สเจ กตปาราชิกวีติกฺกโม ภเวยฺย, ตสฺส สติปิ อสริตุกามตาย วิปฺปฏิสารวตฺถุวเสน ปุนปฺปุนํ ตํ อุปฏฺฐหตีติ จิตฺเตกคฺคตํ น วินฺทติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กมฺมฏฺฐานํ น ฆฏยตี’’ติอาทิฯ อตฺตนา ชานาตีติ สยเมว ชานาติฯ ปจฺจตฺเต เจตํ กรณวจนํ, อตฺตา ชานาตีติ วุตฺตํ โหติฯ อญฺญา จ เทวตา ชานนฺตีติ อารกฺขเทวตาหิ อญฺญา ปรจิตฺตวิทุนิโย เทวตา จ ชานนฺติฯ
นิฏฺฐิตา จตุพฺพิธวินยกถาวณฺณนา
วินยธรสฺส จ ลกฺขณาทิกถาวณฺณนาฯ
ภิกฺขุปทภาชนียวณฺณนา
ตสฺมาติ ยสฺมา ปน-สทฺทํ อปเนตฺวา อนิยเมน ปุคฺคลทีปกํ โย-สทฺทเมว อาห, ตสฺมาฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ โย-สทฺเทฯ ปน-สทฺทสฺส นิปาตมตฺตตฺตา โย-สทฺทสฺเสว อตฺถํ ปกาเสนฺโต ‘‘โย โกจีติ วุตฺตํ โหตี’’ติ อาหฯ โย โกจิ นามาติ โย วา โส วา โย โกจีติ วุตฺโตฯ วาสธุรยุตฺโต วาติ วิปสฺสนาธุรยุตฺโต วาฯ สีเลสูติ ปกตีสุฯ
ภิกฺขตีติ ลภนฺโต วา อลภนฺโต วาติ โย โกจิ ภิกฺขติ ภิกฺขํ เอสติ คเวสติ, โส ตํ ลภตุ วา มา วา, ตถาปิ ภิกฺขตีติ ภิกฺขูติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ อริยาย ยาจนายาติ ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺฐนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา’’ติ เอวํ วุตฺตาย อริยยาจนาย, น กปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานํ วิย ‘‘เทหิ เทหี’’ติ เอวํ ปวตฺตยาจนายฯ ภิกฺขาจริยนฺติ อุญฺฉาจริยํฯ อชฺฌุปคตตฺตาติ อนุฏฺฐิตตฺตาฯ กาชภตฺตนฺติ กาเชหิ อานีตํ ภตฺตํฯ อคฺฆผสฺสวณฺณเภเทนาติ อคฺฆาทีนํ ปุริมปกติวิชเหนฯ ปุริมปกติวิชหนญฺเหตฺถ เภโทติ อธิปฺเปตํฯ โธวิตฺวา อปเนตุํ อสกฺกุเณยฺยสภาวํ มลํ, ตถา อปเนตุํ สกฺกุเณยฺยสภาวา ชลฺลิกาฯ ภินฺนปฏธโรติ นิพฺพจนํ ภินฺนปฏธเร ภิกฺขุ-สทฺทสฺส นิรุฬฺหตฺตา กตํฯ
อุปนิสฺสยสมฺปนฺนนฺติ ปุพฺเพ อฏฺฐปริกฺขารทานูปนิสฺสยสมฺปนฺนํฯ โย หิ จีวราทิเก อฏฺฐ ปริกฺขาเร ปตฺตจีวรเมว วา โสตาปนฺนาทิอริยสฺส ปุถุชฺชนสฺเสว วา สีลสมฺปนฺนสฺส ทตฺวา ‘‘อิทํ ปริกฺขารทานํ อนาคเต เอหิภิกฺขุภาวาย ปจฺจโย โหตู’’ติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิ, ตสฺส ตํ สติ อธิการสมฺปตฺติยํ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว อิทฺธิมยปริกฺขารลาภาย สํวตฺตตีติ เวทิตพฺพํฯ พฺรหฺมโฆสนฺติ อุตฺตมโฆสํ, พฺรหฺมุโน โฆสสทิสํ วา โฆสํฯ พฺรหฺมจริยนฺติ สาสนพฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยญฺจฯ ทุกฺขสฺส สมฺมา อนฺตกิริยายาติ โยเชตพฺพํฯ ภณฺฑูติ มุณฺโฑฯ วาสีติ ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนวาสิฯ พนฺธนนฺติ กายพนฺธนํฯ ยุตฺโต ภาวนานุโยโค อสฺสาติ ยุตฺตโยโค, ตสฺส ยุตฺตโยคสฺส, ภาวนานุโยคมนุยุตฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ อิริยาปถสมฺปนฺนตาวิภาวนตฺถํ ‘‘สฏฺฐิวสฺสิกตฺเถโร วิยา’’ติ วุตฺตํฯ พุทฺโธว ปพฺพชฺชาจริโย อุปสมฺปทาจริโย จ อสฺสาติ พุทฺธาจริยโกฯ ปฐมโพธิยมฺปิ ปฐมกาเลเยว เสสอุปสมฺปทานํ อภาโวติ อาห ‘‘ปฐมโพธิยํ เอกสฺมิํ กาเล’’ติฯ ปญฺจ ปญฺจวคฺคิยตฺเถราติ ปญฺจวคฺคิยตฺเถรา ปญฺจฯ ตีณิ สตนฺติ ตีณิ สตานิ, คาถาพนฺธสุขตฺถํ วจนวิปลฺลาโส กโตฯ เอโก จ เถโรติ องฺคุลิมาลตฺเถรํ สนฺธาย วุตฺตํฯ น วุตฺตาติ อฏฺฐกถายํ น วุตฺตาฯ ตตฺถาติ วินยปาฬิยํฯ
เวฬุวนมหาวิหาเร ‘‘ตสฺมาติห เต กสฺสปา’’ติอาทิมาหฯ
ตตฺถ (สํ. นิ. อฏฺฐ. ๒.๒.๑๕๔) ตสฺมาติหาติ ตสฺมา อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ, ยสฺมา อหํ ชานนฺโตว ‘‘ชานามี’’ติ ปสฺสนฺโต เอว จ ‘‘ปสฺสามี’’ติ วทามิ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ ติ-การ ห-การา นิปาตาฯ อิหาติ วา อิมสฺมิํ สาสเน, ต-กาโร ปทสนฺธิวเสน อาคโตฯ เอวํ สิกฺขิตพฺพนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน สิกฺขิตพฺพํฯ ติพฺพนฺติ พหลํ มหนฺตํฯ หิโรตฺตปฺปญฺจาติ หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจฯ ปจฺจุปฏฺฐิตํ ภวิสฺสตีติ อุปสงฺกมนโต ปฐมตรเมว อุปฏฺฐิตํ ภวิสฺสติฯ ตถา หิ สติ เตสํ ปุรโต อสฺส สคารวสปฺปติสฺสวตา สณฺฐาติฯ โย จ เถราทีสุ หิโรตฺตปฺปํ อุปฏฺฐเปตฺวา อุปสงฺกมติ, เถราทโยปิ ตํ สหิริกา สโอตฺตปฺปา จ หุตฺวา อุปสงฺกมนฺตีติ อยเมตฺถ อานิสํโสฯ กุสลูปสํหิตนฺติ กุสลนิสฺสิตํ, อนวชฺชธมฺมนิสฺสิตนฺติ อตฺโถฯ อฏฺฐิํ กตฺวาติ อตฺตานํ เตน ธมฺเมน อฏฺฐิกํ กตฺวา, ตํ วา ธมฺมํ ‘‘เอส มยฺหํ ธมฺโม’’ติ อฏฺฐิํ กตฺวาฯ มนสิ กตฺวาติ จิตฺเต ฐเปตฺวาฯ สพฺพเจตสา สมนฺนาหริตฺวาติ จิตฺตสฺส โถกมฺปิ พหิ คนฺตุํ อเทนฺโต โอหิตโสโตติ ฐปิตโสโต, ธมฺเม นิหิตโสโตติ อตฺโถฯ เอวญฺหิ เต สิกฺขิตพฺพนฺติ ญาณโสตญฺจ ปสาทโสตญฺจ โอทหิตฺวา ‘‘มยา เทสิตํ ธมฺมํ สกฺกจฺจเมว สุณิสฺสามี’’ติ เอวญฺหิ เต สิกฺขิตพฺพํฯ สาตสหคตา จ เม กายคตาสตีติ อสุเภสุ เจว อานาปาเน จ ปฐมชฺฌานวเสน สุขสมฺปยุตฺตา กายคตาสติฯ โย จ ปนายํ ติวิโธ โอวาโท, เถรสฺส อยเมว ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ อโหสิฯ
กสิณารมฺมณํ รูปาวจรชฺฌานํ รูปสญฺญาฯ สญฺญาสีเสน เหตฺถ ฌานํ วุตฺตํ, ตเทว จ อุทฺธุมาตกปฏิภาคารมฺมณตฺตา ‘‘อุทฺธุมาตกสญฺญา’’ติ วุตฺตํฯ โสปากสามเณโร ภควตา ปุฏฺโฐ ‘‘เอเต ทฺเว รูปาวจรภาเวน เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นาน’’นฺติ อาหฯ อารทฺธจิตฺโตติ อาราธิตจิตฺโตฯ ครุธมฺมปฏิคฺคหณาทิอุปสมฺปทา อุปริ วิตฺถารโต สยเมว อาวิ ภวิสฺสติฯ
กลฺยาณปุถุชฺชนาทโยติ
‘‘ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก, กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโน’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๗; ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๒; สํ. นิ. อฏฺฐ. ๒.๒.๖๑; อ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๕๑);
ภทฺราย ปญฺญาย ภทฺราย วิมุตฺติยาติ โยเชตพฺพํฯ สีเลนาติอาทีสุ สีลนฺติ จตุปาริสุทฺธิสีลํฯ สมาธีติ วิปสฺสนาปาทกา อฏฺฐ สมาปตฺติโยฯ ปญฺญาติ โลกิยโลกุตฺตรญาณํฯ วิมุตฺตีติ อริยผลวิมุตฺติฯ วิมุตฺติญาณทสฺสนนฺติ เอกูนวีสติวิธํ ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ ยถาสมฺภเวน เจตฺถ โยชนา เวทิตพฺพาฯ กลฺยาณปุถุชฺชนสฺส หิ สีลาทโย ตโย เอว สมฺภวนฺติ, อริยานํ ปน สพฺเพปิ สีลาทโยฯ สาโร ภิกฺขูติปิ กลฺยาณปุถุชฺชนาทโยว วุตฺตาติ อาห ‘‘เตหิเยว สีลสาราทีหี’’ติอาทิฯ อถ วา นิปฺปริยายโต ขีณาสโวว สาโร ‘‘วิคตกิเลสเผคฺคุภาวโต วา’’ติอาทิฯ
โยปิ กลฺยาณปุถุชฺชโน อนุโลมปฏิปทาย ปริปูรการี สีลสมฺปนฺโน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตญฺญู ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ ‘‘อชฺช วา สฺเว วา อญฺญตรํ สามญฺญผลํ อธิคมิสฺสามี’’ติ, โสปิ วุจฺจติ สิกฺขตีติ เสโขติ อาห ‘‘ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน สทฺธิ’’นฺติฯ สตฺต อริยาติ จตฺตาโร มคฺคฏฺฐา, เหฏฺฐิมา จ ตโย ผลฏฺฐาติ อิเม สตฺต อริยาฯ ติสฺโส สิกฺขาติ อธิสีลาทิกา ติสฺโส สิกฺขาฯ สิกฺขาสุ ชาโตติ วา เสโขฯ อริยปุคฺคโล หิ อริยาย ชาติยา ชายมาโน สิกฺขาสุ ชายติ, น โยนิยํฯ สิกฺขนสีโลติ วา เสโข, ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย วา กถาย เสขสฺส อยนฺติ อนญฺญสาธารณา มคฺคผลตฺตยธมฺมา เสขปริยาเยน วุตฺตาฯ อเสโขติ จ ยตฺถ เสขภาวาสงฺกา อตฺถิ, ตตฺถายํ ปฏิเสโธติ โลกิยนิพฺพาเนสุ อเสขภาวานาปตฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ สีลสมาธิปญฺญาสงฺขาตา หิ สิกฺขา อตฺตโน ปฏิปกฺขกิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา ปริสุทฺธา, อุปกฺกิเลสานํ อารมฺมณภาวมฺปิ อนุปคมนโต ‘‘เสกฺขธมฺเม อติกฺกมฺม …เป.… ขีณาสโว อเสโขติ วุจฺจตี’’ติฯ วุทฺธิปฺปตฺตสิกฺโข วา อเสโขติ เอตสฺมิํ อตฺเถ เสขธมฺเมสุ เอว ฐิตสฺส กสฺสจิ อริยสฺส อเสขภาวาปตฺตีติ อรหตฺตมคฺคธมฺมา วุทฺธิปฺปตฺตา จ ยถาวุตฺเตหิ อตฺเถหิ เสขาติ กตฺวา ตํสมงฺคิโน อคฺคมคฺคฏฺฐสฺส อเสขภาโว อาปนฺโนติ? น, ตํสทิเสสุ ตพฺโพหารโตฯ อรหตฺตมคฺคโต หิ นินฺนานากรณํ อรหตฺตผลํ ฐเปตฺวา ปริญฺญากิจฺจกรณํ วิปากภาวญฺจ, ตสฺมา เต เอว เสขา อคฺคผลธมฺมภาวํ อาปนฺนาติ สกฺกา วตฺตุํฯ กุสลสุขโต จ วิปากสุขํ สนฺตตรตาย ปณีตตรนฺติ วุทฺธิปฺปตฺตา จ เต ธมฺมา โหนฺตีติ ตํสมงฺคี อเสโขติ วุจฺจตีติฯ
สพฺพนฺติเมน ปริยาเยนาติ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทนฯ อุปสมฺปทากมฺมสฺส อธิการตฺตา ‘‘ปญฺจวคฺคกรณีเย’’ติ วุตฺตํฯ ปญฺจนฺนํ วคฺโค สมูโหติ ปญฺจวคฺโค, ปญฺจปริมาณยุตฺโต วา วคฺโค ปญฺจวคฺโค, เตน กตฺตพฺพํ กมฺมํ ปญฺจวคฺคกรณียํฯ ยาวติกา ภิกฺขูติ ยตฺตกา ภิกฺขูฯ กมฺมปฺปตฺตาติ กมฺมารหา ปาราชิกํ อนาปนฺนา อนุกฺขิตฺตา จฯ อุปสมฺปทากมฺมสฺส ปญฺจวคฺคกรณียตฺตา ปญฺเจว ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา เอตฺตเกหิปิ กมฺมสิทฺธิโต, อิตเร ฉนฺทารหาฯ ญตฺติจตุตฺเถนาติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ญตฺติ สพฺพปฐมํ วุจฺจติ, ติสฺสนฺนํ ปน อนุสฺสาวนานํ อตฺถพฺยญฺชนเภทาภาวโต อตฺถพฺยญฺชนภินฺนา ญตฺติ ตาสํ จตุตฺถาติ กตฺวา ‘‘ญตฺติจตุตฺถ’’นฺติ วุจฺจติฯ พฺยญฺชนานุรูปเมว อฏฺฐกถายํ ‘‘ตีหิ อนุสฺสาวนาหิ เอกาย จ ญตฺติยา’’ติ วุตฺตํ, อตฺถปฺปวตฺติกฺกเมน ปน ‘‘เอกาย ญตฺติยา ตีหิ อนุสฺสาวนาหี’’ติ วตฺตพฺพํฯ วตฺถุญตฺติอนอุสฺสาวนสีมาปริสสมฺปตฺติสมฺปนฺนตฺตาติ เอตฺถ วตฺถูติ อุปสมฺปทาเปกฺโข ปุคฺคโล, โส ฐเปตฺวา อูนวีสติวสฺสํ วตฺถุสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ นาม โหติฯ
วตฺถุสงฺฆปุคฺคลญตฺตีนํ อปรามสนานิ ปจฺฉา ญตฺติฏฺฐปนญฺจาติ อิเม ตาว ปญฺจ ญตฺติโทสาฯ ตตฺถ ‘‘อยํ อิตฺถนฺนาโม’’ติ อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส อกิตฺตนํ วตฺถุอปรามสนํ นามฯ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ’’ติ เอตฺถ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘สงฺโฆ’’ติ อภณนํ สงฺฆอปรามสนํ นามฯ ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ อุปชฺฌายสฺส อกิตฺตนํ ปุคฺคลอปรามสนํ ญตฺติอปรามสนํ นามฯ ปฐมํ กมฺมวาจํ นิฏฺฐาเปตฺวา ‘‘เอสา ญตฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘ขมติ สงฺฆสฺสา’’ติ เอวํ ญตฺติกิตฺตนํ ปจฺฉา ญตฺติฏฺฐปนํ นามฯ อิติ อิเมหิ โทเสหิ วิมุตฺตาย ญตฺติยา สมฺปนฺนํ ญตฺติสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ นามฯ
วตฺถุสงฺฆปุคฺคลานํ อปรามสนานิ สาวนาย หาปนํ อกาเล สาวนนฺติ อิเม ปญฺจ อนุสฺสาวนโทสาฯ ตตฺถ วตฺถาทีนํ อปรามสนานิ ญตฺติยํ วุตฺตสทิสาเนวฯ ตีสุ ปน อนุสฺสาวนาสุ ยตฺถ กตฺถจิ เอเตสํ อปรามสนํ อปรามสนเมว, สพฺเพน สพฺพํ ปน กมฺมวาจํ อวตฺวา จตุกฺขตฺตุํ ญตฺติกิตฺตนเมวฯ อถ วา ปน กมฺมวาจพฺภนฺตเร อกฺขรสฺส วา ปทสฺส วา อนุจฺจารณํ วา ทุรุจฺจารณํ วา สาวนาย หาปนํ นามฯ สาวนาย อโนกาเส ปฐมํ ญตฺติํ อฏฺฐเปตฺวา อนุสฺสาวนกรณํ อกาเล สาวนํ นามฯ อิติ อิเมหิ โทเสหิ วิมุตฺตาย อนุสฺสาวนาย สมฺปนฺนํ อนุสฺสาวนสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ นามฯ
วิปตฺติสีมาลกฺขณํ สมติกฺกนฺตาย ปน สีมาย กตํ สีมาสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ นามฯ ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา, เตสํ อนาคมนํ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺทสฺส อนาหรณํ, สมฺมุขีภูตานํ ปฏิกฺโกสนนฺติ อิเม ปน ตโย ปริสโทสา, เตหิ วิมุตฺตาย ปริสาย กตํ ปริสสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ นามฯ
อุปสมฺปทากมฺมวาจาสงฺขาตํ ภควโต วจนํ อุปสมฺปทากมฺมกรณสฺส การณตฺตา ฐานํ, ยถา จ ตํ กตฺตพฺพนฺติ ภควตา อนุสิฏฺฐํ, ตถา กตตฺตา ตทนุจฺฉวิกํ ยถาวุตฺตํ อนูนํ ญตฺติอนุสฺสาวนํ อุปฺปฏิปาฏิยา จ อวุตฺตํ ฐานารหํฯ ยถา กตฺตพฺพนฺติ หิ ภควตา วุตฺตํ, ตถา อกเต อุปสมฺปทากมฺมสฺส การณํ น โหตีติ น ตํ ฐานารหํฯ เตนาห ‘‘การณารเหน สตฺถุสาสนารเหนา’’ติฯ อิมินา ญตฺติอนุสฺสาวนสมฺปตฺติ กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘สมคฺเคน สงฺเฆนา’’ติ อกุปฺเปนาติ อิมสฺส ‘‘วตฺถุญตฺติอนุสฺสาวนสีมาปริสสมฺปตฺติสมฺปนฺนตฺตา อโกเปตพฺพตํ อปฺปฏิกฺโกสิตพฺพตํ อุปคเตนา’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ เกจิ ปน ‘‘ฐานารเหนาติเอตฺถ ‘น หตฺถจฺฉินฺโน ปพฺพาเชตพฺโพ’ติอาทิ (มหาว. ๑๑๙) สตฺถุสาสนํ ฐาน’’นฺติ วทนฺติฯ
‘‘ญตฺติจตุตฺเถน ‘‘อิมสฺมิํ ปน ฐาเน ฐตฺวา’’ติอาทิมาหฯ
อฏฺฐสุ อุปสมฺปทาสุ เอหิภิกฺขูปสมฺปทา สรณคมนูปสมฺปทา โอวาทปฏิคฺคหณูปสมฺปทา ปญฺหพฺยากรณูปสมฺปทาติ อิมาหิ อุปสมฺปทาหิ อุปสมฺปนฺนานํ โลกวชฺชสิกฺขาปทวีติกฺกเม อภพฺพตฺตา ครุธมฺมปฏิคฺคหณูปสมฺปทา ทูเตนูปสมฺปทา อฏฺฐวาจิกูปสมฺปทาติ อิมาสญฺจ ติสฺสนฺนํ อุปสมฺปทานํ ภิกฺขุนีนํเยว อนุญฺญาตตฺตา ญตฺติจตุตฺเถเนว กมฺเมน อุปสมฺปนฺโน คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ ตถา หิ เอหิภิกฺขูปสมฺปทา อนฺติมภวิกานํเยว, สรณคมนูปสมฺปทา ปริสุทฺธานํ, โอวาทปฏิคฺคหณปญฺหพฺยากรณูปสมฺปทา มหากสฺสปโสปากานํ, น จ เต ภพฺพา ปาราชิกาทิโลกวชฺชํ อาปชฺชิตุํ, ครุธมฺมปฏิคฺคหณาทโย จ ภิกฺขุนีนํเยว อนุญฺญาตา, อยญฺจ ภิกฺขุ, ตสฺมา เอตฺถ ญตฺติจตุตฺเถน อุปสมฺปนฺโนว คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ
ปณฺณตฺติวชฺเชสุ ปน สิกฺขาปเทสุ อญฺเญปิ เอหิภิกฺขูปสมฺปทาย อุปสมฺปนฺนาทโย สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ เตปิ หิ สหเสยฺยาทิปณฺณตฺติวชฺชํ อาปตฺติํ อาปชฺชนฺติเยวฯ ยทิ เอวํ ปณฺณตฺติวชฺเชสุปิ สิกฺขาปเทสุ ‘‘อยํ อิมสฺมิํ อตฺเถ อธิปฺเปโต ภิกฺขู’’ติ ญตฺติจตุตฺเถเนว กมฺเมน อุปสมฺปนฺโน กสฺมา วุตฺโตติ? สพฺพสิกฺขาปทวีติกฺกมารหตฺตา สพฺพกาลิกตฺตา จฯ เอหิภิกฺขูปสมฺปทาทโย หิ น สพฺพสิกฺขาปทวีติกฺกมารหา อสพฺพกาลิกา จฯ ตถา หิ อฏฺฐสุ อุปสมฺปทาสุ ญตฺติจตุตฺถกมฺมูปสมฺปทา ทูเตนูปสมฺปทา อฏฺฐวาจิกูปสมฺปทาติ อิมา ติสฺโสเยว ถาวรา, เสสา พุทฺเธ ธรมาเนเยว อเหสุํฯ เตเนว จ ภิกฺขุนีวิภงฺเคปิ (ปาจิ. ๖๕๘) ‘‘ตตฺร ยายํ ภิกฺขุนี สมคฺเคน อุภโตสงฺเฆน ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อกุปฺเปน ฐานารเหน อุปสมฺปนฺนา, อยํ อิมสฺมิํ อตฺเถ อธิปฺเปตา ภิกฺขุนี’’ติ ทูเตนูปสมฺปทาย อฏฺฐวาจิกูปสมฺปทาย จ อุปสมฺปนฺนํ อนฺโตกตฺวา อุภโตสงฺเฆน ญตฺติจตุตฺเถเนว กมฺเมน อุปสมฺปนฺนา ภิกฺขุนี วุตฺตา, น ครุธมฺมปฏิคฺคหณูปสมฺปทาย อุปสมฺปนฺนา ตสฺสา อุปสมฺปทาย ปาฏิปุคฺคลิกภาวโต เกนจิ ปปญฺจิตํ, น ตํ สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ
นิรุตฺติวเสนาติ นิพฺพจนวเสนฯ อภิลาปวเสนาติ โวหารวเสนฯ อนุปฺปนฺนาย กมฺมวาจายาติ อนุปฺปนฺนาย ญตฺติจตุตฺถกมฺมวาจายฯ คุณวเสนาติ สีลาทิตํตํคุณโยคโตฯ เอตฺถ จ ภินฺทติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ ภิกฺขูติ นิพฺพจนํ เวทิตพฺพํฯ
ภิกฺขุปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สิกฺขาสาชีวปทภาชนียวณฺณนา
สิกฺขิตพฺพาติ อาเสวิตพฺพาฯ อุตฺตมนฺติ วิสิฏฺฐํฯ อธิสีลาทีสุ วิชฺชมาเนสุ สีลาทีหิปิ ภวิตพฺพํฯ ยถา หิ โอมกตรปฺปมาณํ ฉตฺตํ วา ธชํ วา อุปาทาย อติเรกปฺปมาณํ ‘‘อติฉตฺตํ อติธโช’’ติ วุจฺจติ, เอวมิหาปิ ‘‘อนุกฺกฏฺฐสีลํ อุปาทาย อธิสีเลน ภวิตพฺพํ, ตถา อนุกฺกฏฺฐํ จิตฺตํ ปญฺญญฺจ อุปาทาย อธิจิตฺเตน อธิปญฺญาย จ ภวิตพฺพ’’นฺติ มนสิ กตฺวา สีลาทิํ สรูปโต วิภาเวตุกาโม ‘‘กตมํ ปเนตฺถ สีล’’นฺติอาทิมาหฯ อฏฺฐงฺคสีลํ ทสงฺคสีเลสฺเวว อนฺโตคธตฺตา วิสุํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ปญฺจงฺคทสงฺคสีล’’นฺติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ ปาติโมกฺขสํวรสีลนฺติ จาริตฺตวาริตฺตวเสน ทุวิธํ วินยปิฏกปริยาปนฺนํ สิกฺขาปทสีลํฯ ตญฺหิ โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมเจติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหีติ ปาติโมกฺขนฺติ วุจฺจติฯ สํวรณํ สํวโร
อปโร
อถ วา อวิชฺชาทินา เหตุนา สํสาเร ปตติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ ปาติฯ ‘‘อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรต’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๑๒๔) หิ วุตฺตํฯ ตสฺส ปาติโน สตฺตสฺส ตณฺหาทิสํกิเลสตฺตยโต โมกฺโข เอเตนาติ ปาติโมกฺโขฯ ‘‘กณฺเฐกาโฬ’’ติอาทีนํ วิยสฺส สมาสสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ
อถ วา ปาเตติ วินิปาเตติ ทุกฺเขหีติ ปาติ, จิตฺตํฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘จิตฺเตน นียติ โลโก, จิตฺเตน ปริกสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๖๒)ฯ ตสฺส ปาติโน โมกฺโข เอเตนาติ ปาติโมกฺโขฯ ปตติ วา เอเตน อปายทุกฺเข สํสารทุกฺเข จาติ ปาติ, ตณฺหาสํกิเลโสฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ตณฺหา ชเนติ ปุริสํ (สํ. นิ. ๑.๕๕-๕๗), ตณฺหาทุติโย ปุริโส’’ติ (อ. นิ. ๔.๙; อิติวุ. ๑๕, ๑๐๕) จ อาทิฯ ตโต ปาติโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺโขฯ
อถ วา ปตติ เอตฺถาติ ปาติ, ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ฉสุ โลโก สมุปฺปนฺโน, ฉสุ กุพฺพติ สนฺถว’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๗๐; สุ. นิ. ๑๗๑)ฯ ตโต ฉอชฺฌตฺติกพาหิรายตนสงฺขาตโต ปาติโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺโขฯ
อถ
อถ วา สพฺพโลกาธิปติภาวโต ธมฺมิสฺสโร ภควา ปตีติ วุจฺจติ, มุจฺจติ เอเตนาติ โมกฺโข, ปติโน โมกฺโข เตน ปญฺญตฺตตฺตาติ ปติโมกฺโข, ปติโมกฺโข เอว ปาติโมกฺโขฯ สพฺพคุณานํ วา มูลภาวโต อุตฺตมฏฺเฐน ปติ จ โส ยถาวุตฺเตน อตฺเถน โมกฺโข จาติ
อถ วา ป-อิติ ปกาเร, อตีติ อจฺจนฺตตฺเถ นิปาโต, ตสฺมา ปกาเรหิ อจฺจนฺตํ โมกฺเขตีติ ปาติโมกฺโขฯ อิทญฺหิ สีลํ สยํ ตทงฺควเสน สมาธิสหิตํ ปญฺญาสหิตญฺจ วิกฺขมฺภนวเสน สมุจฺเฉทวเสน จ อจฺจนฺตํ โมกฺเขติ โมเจตีติ ปาติโมกฺโขฯ
ปติ ปติ โมกฺโขติ วา ปติโมกฺโข, ตมฺหา ตมฺหา วีติกฺกมโทสโต ปจฺเจกํ โมกฺเขตีติ อตฺโถ, ปติโมกฺโข เอว ปาติโมกฺโขฯ โมกฺโข วา นิพฺพานํ, ตสฺส โมกฺขสฺส ปฏิพิมฺพภูโตติ ปติโมกฺโขฯ สีลสํวโร หิ สูริยสฺส อรุณุคฺคมนํ วิย นิพฺพานสฺส อุทยภูโต ตปฺปฏิภาโค จ ยถารหํ กิเลสนิพฺพาปนโต, ปติโมกฺโขเยว ปาติโมกฺโขฯ ปติวตฺตติ โมกฺขาภิมุขนฺติ วา ปติโมกฺขํ, ปติโมกฺขเมว ปาติโมกฺขนฺติ เอวํ ตาเวตฺถ ปาติโมกฺขสทฺทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
สํวรติ ปิทหติ เอเตนาติ สํวโร, ปาติโมกฺขเมว สํวโร ปาติโมกฺขสํวโรฯ โส เอว สีลํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ, อตฺถโต ปน ตโต ตโต วีติกฺกมิตพฺพโต วิรติโย เจว เจตนา จฯ
อธิสีลนฺติ วุจฺจตีติ อนวเสสโต กายิกวาจสิกสํวรภาวโต จ มคฺคสีลสฺส ปทฏฺฐานภาวโต จ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ อธิกํ วิสิฏฺฐํ สีลํ อธิสีลนฺติ วุจฺจติฯ ปชฺโชตานนฺติ อาโลกานํฯ นนุ จ ปจฺเจกพุทฺธาปิ ธมฺมตาวเสน ปาติโมกฺขสํวรสีเลน สมนฺนาคตาว โหนฺติ, เอวํ สติ กสฺมา ‘‘พุทฺธุปฺปาเทเยว ปวตฺตติ, น วินา พุทฺธุปฺปาทา’’ติ ‘‘น หิ ตํ ปญฺญตฺติํ อุทฺธริตฺวา’’ติอาทิฯ กิญฺจาปิ ปจฺเจกพุทฺธา ปาติโมกฺขสํวรสมฺปนฺนาคตา โหนฺติ, น ปน เตสํ วเสน วิตฺถาริตํ หุตฺวา ปวตฺตตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อิมสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ อิมสฺมิํ วีติกฺกเม อิทํ นาม โหตี’’ติ ปญฺญปนํ อญฺเญสํ อวิสโย, พุทฺธานํเยว เอส วิสโย, พุทฺธานํ พลนฺติ อาห – ‘‘พุทฺธาเยว ปนา’’ติอาทิฯ โลกิยสีลสฺส อธิสีลภาโว ปริยาเยนาติ นิปฺปริยายเมว ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรโตปิ จ มคฺคผลสมฺปยุตฺตเมว สีลํ อธิสีล’’นฺติ วุตฺตํฯ น หิ ตํ สมาปนฺโน ภิกฺขูติ คหฏฺเฐสุ โสตาปนฺนานํ สทารวีติกฺกมสมฺภวโต วุตฺตํฯ ตถา หิ เต สปุตฺตทารา อคารํ อชฺฌาวสนฺติฯ
สมาทาปนํ สมาทานญฺจาติ อญฺเญสํ สมาทาปนํ สยํ สมาทานญฺจฯ อธิจิตฺตนฺติ วุจฺจตีติ มคฺคสมาธิสฺส อธิฏฺฐานภาวโต อธิจิตฺตนฺติ วุจฺจติฯ น วินา พุทฺธุปฺปาทาติ กิญฺจาปิ ปจฺเจกพุทฺธานํ วิปสฺสนาปาทกํ อฏฺฐสมาปตฺติจิตฺตํ โหติเยว, น ปน เต ตตฺถ อญฺเญ สมาทาเปตุํ สกฺโกนฺตีติ น เตสํ วเสน วิตฺถาริตํ หุตฺวา ปวตฺตตีติ อธิปฺปาโยฯ วิปสฺสนาปญฺญายปิ อธิปญฺญตาสาธเน ‘‘น วินา พุทฺธุปฺปาทา’’ติ วจนํ อิมินาว อธิปฺปาเยน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ โลกิยจิตฺตสฺส อธิจิตฺตตา ปริยาเยนาติ นิปฺปริยายเมว ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโตปิ จ มคฺคผลจิตฺตเมว อธิจิตฺต’’นฺติ อาหฯ ตํ ปน อิธ อนธิปฺเปตนฺติ อิมินา อฏฺฐกถาวจเนน โลกิยจิตฺตสฺส วเสน อธิจิตฺตสิกฺขาปิ อิธ อธิปฺเปตาติ วิญฺญายติฯ น หิ ตํ สมาปนฺโน ภิกฺขุ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวตีติ จ อิมินา โลกิยอธิจิตฺตํ สมาปนฺโน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวตีติ อาปนฺนํฯ อธิปญฺญานิทฺเทเส จ ‘‘ตโตปิ จ มคฺคผลปญฺญาว อธิปญฺญา’’ติ วตฺวา ‘‘สา ปน อิธ อนธิปฺเปตาฯ น หิ ตํ สมาปนฺโน ภิกฺขุ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวตี’’ติ วุตฺตตฺตา โลกิยปญฺญาวเสน อธิปญฺญาสิกฺขายปิ อิธาธิปฺเปตภาโว ตํ สมาปนฺนสฺส เมถุนธมฺมปฏิเสวนญฺจ อฏฺฐกถายํ อนุญฺญาตนฺติ วิญฺญายติฯ อิทญฺจ สพฺพํ ‘‘ตตฺร ยายํ อธิสีลสิกฺขา, อยํ อิมสฺมิํ อตฺเถ อธิปฺเปตา สิกฺขา’’ติ อิมาย ปาฬิยา น สเมติฯ อยญฺหิ ปาฬิ อธิสีลสิกฺขาว อิธ อธิปฺเปตา, น อิตราติ ทีเปติ, ตสฺมา ปาฬิยา อฏฺฐกถาย จ เอวมธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ – โลกิยอธิจิตฺตอธิปญฺญาสมาปนฺนสฺส ตถารูปปจฺจยํ ปฏิจฺจ ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิสฺสามี’’ติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน ตโต อธิจิตฺตโต
อตฺถิ ทินฺนํ อตฺถิ ยิฏฺฐนฺติอาทินยปฺปวตฺตนฺติ อิมินา –
‘‘ตตฺถ กตมํ กมฺมสฺสกตญฺญาณํ? ‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺฐํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตา, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, อตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมา
อิมํ วิภงฺคปาฬิํ สงฺคณฺหาติฯ
ตตฺถ (วิภ. อฏฺฐ. ๗๙๓) อตฺถิ ทินฺนนฺติอาทีสุ ทินฺนปจฺจยา ผลํ อตฺถีติ อิมินา อุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ทินฺนนฺติ จ เทยฺยธมฺมสีเสน ทานํ วุตฺตํฯ ยิฏฺฐนฺติ มหายาโค, สพฺพสาธารณํ มหาทานนฺติ อตฺโถฯ หุตนฺติ ปโหนกสกฺกาโร อธิปฺเปโตฯ อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตาติ มาตาปิตูสุ สมฺมาปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺติอาทีนํ ผลสมฺภโว วุตฺโตฯ อิทํ วุจฺจตีติ ยํ ญาณํ ‘‘อิทํ กมฺมํ สกํ, อิทํ โน สก’’นฺติ ชานาติ, อิทํ กมฺมสฺสกตญฺญาณํ นาม วุจฺจตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ ติวิธํ มโนทุจฺจริตนฺติ อิทํ น สกกมฺมํ นาม, ตีสุ ทฺวาเรสุ ทสวิธมฺปิ สุจริตํ สกกมฺมํ นามฯ อตฺตโน วาปิ โหตุ ปรสฺส วา, สพฺพมฺปิ อกุสลํ น สกกมฺมํ สกกมฺมํ นามฯ กสฺมา? อนตฺถภญฺชนโต อตฺถชนนโต จฯ เอวํ ชานนสมตฺเถ อิมสฺมิํ กมฺมสฺสกตญฺญาเณ ฐตฺวา พหุํ ทานํ ทตฺวา สีลํ ปูเรตฺวา อุโปสถํ สมาทิยิตฺวา สุเขน สุขํ สมฺปตฺติยา สมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา นิพฺพานํ ปตฺตานํ สตฺตานํ คณนปริจฺเฉโท นตฺถิฯ ฐเปตฺวา สจฺจานุโลมิกํ ญาณนฺติ มคฺคสจฺจสฺส ปรมตฺถสจฺจสฺส จ อนุโลมนโต สจฺจานุโลมิกนฺติ ลทฺธนามํ วิปสฺสนาญาณํ ฐเปตฺวา อวเสสา สพฺพาปิ สาสวา กุสลา ปญฺญา กมฺมสฺสกตญฺญาณเมวาติ อตฺโถฯ
ติลกฺขณาการปริจฺเฉทกนฺติ อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตยสฺส หุตฺวา อภาวาทิอาการปอจฺฉินฺทนกํฯ อธิปญฺญาติ วุจฺจตีติ มคฺคปญฺญาย อธิฏฺฐานภาวโต วิปสฺสนาญาณํ อธิปญฺญาติ วุจฺจติฯ
‘‘กลฺยาณการี กลฺยาณํ, ปาปการี จ ปาปกํ;
อนุโภติ ทฺวยเมตํ, อนุพนฺธติ การก’’นฺติฯ (สํ. นิ. ๑.๒๕๖);
เอวํ ‘‘ตโตปิ จ มคฺคผลปญฺญาว อธิปญฺญา’’ติ วุตฺตํฯ
สห อาชีวนฺติ เอตฺถาติ สาชีโวติ สพฺพสิกฺขาปทํ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘สพฺพมฺปิ…เป.… ตสฺมา สาชีวนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ ตตฺถ สิกฺขาปทนฺติ ‘‘นามกาโย ปทกาโย นิรุตฺติกาโย พฺยญฺชนกาโย’’ติ วุตฺตํ ภควโต วจนสงฺขาตํ สิกฺขาปทํฯ สภาควุตฺติโนติ สมานวุตฺติกา, สทิสปฺปวตฺติกาติ อตฺโถฯ ตสฺมิํ สิกฺขตีติ เอตฺถ อาเธยฺยาเปกฺขตฺตา อธิกรณสฺส กิมาเธยฺยมเปกฺขิตฺวา ‘‘ตสฺมิ’’นฺติ อธิกรณํ นิทฺทิฏฺฐนฺติ อาห – ‘‘ตํ สิกฺขาปทํ จิตฺตสฺส อธิกรณํ กตฺวา’’ติ, ตํ สาชีวสงฺขาตํ สิกฺขาปทํ ‘‘ยถาสิกฺขาปทํ นุ โข สิกฺขามิ, น สิกฺขามี’’ติ เอวํ ปวตฺติวเสน สิกฺขาปทวิสยตฺตา ตทาเธยฺยภูตสฺส จิตฺตสฺส อธิกรณํ กตฺวาติ อตฺโถฯ นนุ จ ‘‘สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน’’ติ อิมสฺส ปทภาชนํ กโรนฺเตน ‘‘ยํ สิกฺขํ สาชีวญฺจ สมาปนฺโน, ตทุภยํ ทสฺเสตฺวา เตสุ สิกฺขติ, เตน ‘‘น เกวลญฺจายเมตสฺมิ’’นฺติอาทิฯ
ตสฺสา จ สิกฺขายาติ ตสฺสา อธิสีลสงฺขาตาย สิกฺขายฯ สิกฺขํ ปริปูเรนฺโตติ
สีลสํวรํ ปริปูเรนฺโต, วาริตฺตสีลวเสน วิรติสมฺปยุตฺตํ เจตนํ จาริตฺตสีลวเสน วิรติวิปฺปยุตฺตํ เจตนญฺจ อตฺตนิ ปวตฺเตนฺโตติ อตฺโถฯ ตสฺมิญฺจ สิกฺขาปเท อวีติกฺกมนฺโต สิกฺขตีติ ‘‘นามกาโย ปทกาโย นิรุตฺติกาโย พฺยญฺชนกาโย’’ติ เอวํ วุตฺตํ ภควโต วจนสงฺขาตํ สิกฺขาปทํ อวีติกฺกมนฺโต หุตฺวา ตสฺมิํ ยถาวุตฺตสิกฺขาปเท สิกฺขตีติ อตฺโถฯ สีลสํวรปูรณํ สาชีวานติกฺกมนญฺจาติ อิทเมว จ ทฺวยํ อิธ สิกฺขนํ นามาติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ สาชีวานติกฺกโม สิกฺขาปาริปูริยา ปจฺจโยฯ สาชีวานติกฺกมโต หิ ยาว มคฺคา สิกฺขาปาริปูรี โหติฯ อปิเจตฺถ ‘‘สิกฺขํ ปริปูเรนฺโต สิกฺขตี’’ติ อิมินา วิรติเจตนาสงฺขาตสฺส สีลสํวรสฺส วิเสสโต สนฺตาเน ปวตฺตนกาโลว คหิโต, ‘‘อวีติกฺกมนฺโต สิกฺขตี’’ติ อิมินา ปน อปฺปวตฺตนกาโลปิฯ สิกฺขญฺหิ ปริปูรณวเสน อตฺตนิ ปวตฺเตนฺโตปิ นิทฺทาทิวเสน อปฺปวตฺเตนฺโตปิ วีติกฺกมาภาวา ‘‘อวีติกฺกมนฺโต สิกฺขตี’’ติ วุจฺจตีติฯ
สิกฺขาสาชีวปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สิกฺขาปจฺจกฺขานวิภงฺควณฺณนา
‘‘อปฺปจฺจกฺขาย คณฺฐิปเทสุ วุตฺโตฯ ทุพฺพลฺเย อาวิกเตปีติ ‘‘ยํนูนาหํ พุทฺธํ ปจฺจกฺเขยฺย’’นฺติอาทินา ทุพฺพลภาเว ปกาสิเตปิฯ สิกฺขาย ปน ปจฺจกฺขาตายาติ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา สิกฺขาย ปจฺจกฺขาตายฯ ยสฺมา ทิรตฺตวจเน คหิเต เตน ปุริมปจฺฉิมปทานิ สํสิลิฏฺฐานิ โหนฺติ, น ตสฺมิํ อคฺคหิเต, ตสฺมา ทิรตฺตวจเนน พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตามตฺตเมว ปโยชนนฺติ อาห ‘‘พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตายา’’ติฯ มุขารุฬฺหตายาติ ยสฺมา เอวรูปํ วจนํ โลกสฺส มุขมารุฬฺหํ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ
พฺยญฺชนํ สมฺปาเทตีติ ตสฺส วิสุํ อตฺถาภาวโต วุตฺตเมวตฺถํ อญฺญปเทน ทีเปนฺโต พฺยญฺชนํ สมฺปาเทติฯ วุตฺตเมวตฺถํ การเณน วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ปริวารกปทวิรหิตญฺหี’’ติอาทิฯ อตฺถทีปกํ ปทํ อตฺถปทํฯ
สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺสาติ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทิสิกฺขาปจฺจกฺขานวจนสฺสฯ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทีสุ ‘‘เอวํ โข, ภิกฺขเว, ทุพฺพลฺยาวิกมฺมญฺเจว โหติ สิกฺขา จ ปจฺจกฺขาตา’’ติ วุตฺตตฺตา อุภยมฺปิ โหตีติ อาห – ‘‘เอกจฺจํ ทุพฺพลฺยาวิกมฺมํ อตฺโถ โหตี’’ติฯ กิญฺจาปิ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทิสิกฺขาปจฺจกฺขานวจนสฺส ทุพฺพลฺยาวิกมฺมปทตฺโถ น โหติ, ตถาปิ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติ วุตฺเต สิกฺขาปริปูรเณ ทุพฺพลฺยาวิภาวสฺสปิ คมฺยมานตฺตา ‘‘สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺส เอกจฺจํ ทุพฺพลฺยาวิกมฺมํ อตฺโถ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ นํ สนฺธายาติ นํ อตฺถภูตํ ทุพฺพลฺยาวิกมฺมํ สนฺธายฯ
วิเสสาวิเสสนฺติ เอตฺถ เยน ทุพฺพลฺยาวิกมฺมเมว โหติ, น สิกฺขาปจฺจกฺขานํ, ตตฺถ สิกฺขาปจฺจกฺขานทุพฺพลฺยาวิกมฺมานํ อตฺถิ วิเสโสฯ เยน ปน สิกฺขาปจฺจกฺขานญฺเจว ทุพฺพลฺยาวิกมฺมญฺจ โหติ, ตตฺถ เนวตฺถิ วิเสโสติ เวทิตพฺพํฯ กฐกิจฺฉชีวเนติ ธาตูสุ ปฐิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘กิจฺฉชีวิกปฺปตฺโต’’ติฯ อุกฺกณฺฐนํ อุกฺกณฺฐา, กิจฺฉชีวิกา, ตํ อิโต ปตฺโตติ อุกฺกณฺฐิโตฯ อิโตติ อิโต ฐานโต, อิโต วิหารโต วาฯ เอตฺถาติ คนฺตุมิจฺฉิตํ ปเทสํ วทติฯ อนภิรติยา ปีฬิโต วิกฺขิตฺตจิตฺโต หุตฺวา สีสํ อุกฺขิปิตฺวา อุทฺธํมุโข อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต อาหิณฺฑตีติ อาห ‘‘อุทฺธํ กณฺฐํ กตฺวา วิหรมาโน’’ติฯ
อฏฺฏียมาโนติ เอตฺถ อฏฺฏมิว อตฺตานมาจรติ อฏฺฏียตีติ อฏฺฏียสทฺทสฺส อนฺโตคธอุปมานภูตกมฺมตฺตา ‘‘ภิกฺขุภาวนฺติ ภิกฺขุภาเวนา’’ติฯ น หิ โส ภิกฺขุภาวํ อฏฺฏมิว อาจรติ, กิญฺจรหิ อตฺตานํ ตสฺมา ภิกฺขุภาเวน กรณภูเตน อตฺตานํ อฏฺฏียมาโนติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติ อาห ‘‘กรณตฺเถ อุปโยควจน’’นฺติฯ กณฺเฐ อาสตฺเตน อฏฺฏีเยยฺยาติ เอตฺถ ปน กรณตฺเถเยว กรณวจนนฺติ อาห – ‘‘ยถาลกฺขณํ กรณวจเนเนว วุตฺต’’นฺติฯ กตฺตุอตฺเถ วา อุปโยควจนํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อาห – ‘‘เตน วา ภิกฺขุภาเวนา’’ติอาทิ, เตน กตฺตุภูเตน ภิกฺขุภาเวนาติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถ อฏฺฏํ กโรตีติ อฏฺฏียตีติ ‘‘อฏฺโฏ กริยมาโน ปีฬิยมาโน’’ติฯ ชิคุจฺฉมาโนติ อิมินา ปน สมฺพนฺเธ กริยมาเน ภิกฺขุภาวนฺติ อุปโยคตฺเถ เอว อุปโยควจนนฺติ อาห – ‘‘อสุจิํ วิย ตํ ชิคุจฺฉนฺโต’’ติ, ตํ ภิกฺขุภาวํ ชิคุจฺฉนฺโตติ อตฺโถฯ สจาหนฺติ สเจ อหํฯ
ปจฺจกฺขานากาเรน วุตฺตานีติ ‘‘ปจฺจกฺเขยฺยํ ปจฺจกฺเขยฺย’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปจฺจกฺขานาการสมฺพนฺเธน วุตฺตานิฯ ภาววิกปฺปากาเรนาติ ‘‘อสฺสํ อสฺส’’นฺติ อาคตตฺตา ยํ ยํ ภวิตุกาโม, ตสฺส ตสฺส ภาวสฺส วิกปฺปากาเรน, ภิกฺขุภาวโต อญฺญภาววิกปฺปากาเรนาติ อธิปฺปาโยฯ
๕๐. น อุสฺสหามีติ อตฺตโน ตตฺถ ตตฺถ อุสฺสหาภาวํ ทสฺเสติฯ น วิสหามีติ เอกภตฺตาทีนํ อสยฺหภาวํ ทสฺเสติฯ น รมามีติ ‘‘ปพฺพชฺชามูลกํ นตฺถิ เม สุข’’นฺติ ทสฺเสติฯ นาภิรมามีติ ปพฺพชฺชาย อตฺตโน สนฺโตสาภาวํ ทสฺเสติฯ
อิทานิ สิกฺขาปจฺจกฺขานวาเร ฐตฺวา อยํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ – ตตฺถ ‘‘สามญฺญา จวิตุกาโม’’ติอาทีหิ ปเทหิ จิตฺตนิยมํ ทสฺเสติฯ ‘‘พุทฺธํ ธมฺม’’นฺติอาทีหิ ปเทหิ เขตฺตนิยมํ ทสฺเสติฯ ยถา หิ โลเก สสฺสานํ รุหนฏฺฐานํ ‘‘เขตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, เอวมิทมฺปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺส รุหนฏฺฐานตฺตา ‘‘เขตฺต’’นฺติ วุจฺจติฯ ‘‘ปจฺจกฺขามิ ธาเรหี’’ติ เอเตน กาลนิยมํ ทสฺเสติฯ ‘‘วทตี’’ติ อิมินา ปโยคนิยมํ ทสฺเสติฯ ‘‘อลํ เม พุทฺเธน, กินฺนุ เม พุทฺเธน, น มมตฺโถ พุทฺเธน, สุมุตฺตาหํ พุทฺเธนา’’ติอาทีหิ อนามฏฺฐกาลวเสนปิ ปจฺจกฺขานํ โหตีติ ทสฺเสติฯ ‘‘วิญฺญาเปตี’’ติ อิมินา วิชานนนิยมํ ทสฺเสติฯ ‘‘อุมฺมตฺตโก สิกฺขํ ปจฺจกฺขาติ, อุมฺมตฺตกสฺส สนฺติเก สิกฺขํ ปจฺจกฺขาตี’’ติอาทีหิ ปุคฺคลนิยมํ ทสฺเสติฯ ‘‘อริยเกน มิลกฺขสฺส สนฺติเก สิกฺขํ ปจฺจกฺขาติ, โส จ นปฺปฏิวิชานาติ, อปฺปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา’’ติอาทีหิ ปุคฺคลาทินิยเม สติปิ วิชานนนิยมาสมฺภวํ ทสฺเสติ
กถํ? อุปสมฺปนฺนภาวโต จวิตุกามตาจิตฺเตเนว หิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ทวา วา รวา วา ภณนฺตสฺสฯ เอวํ จิตฺตวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวนฯ
ตถา ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามิ, ธมฺมํ ปจฺจกฺขามิ, สงฺฆํ ปจฺจกฺขามิ, สิกฺขํ, วินยํ, ปาติโมกฺขํ, อุทฺเทสํ, อุปชฺฌายํ, อาจริยํ, สทฺธิวิหาริกํ, อนฺเตวาสิกํ, สมานุปชฺฌายกํ, สมานาจริยกํ, สพฺรหฺมจาริํ ปจฺจกฺขามี’’ติ เอวํ วุตฺตานํ พุทฺธาทีนํ จตุทฺทสนฺนํ, ‘‘คิหีติ มํ ธาเรหิ, อุปาสโก, อารามิโก, สามเณโร, ติตฺถิโย, ติตฺถิยสาวโก, อสฺสมโณ, อสกฺยปุตฺติโยติ มํ ธาเรหี’’ติ เอวํ วุตฺตานํ คิหิอาทีนํ อฏฺฐนฺนญฺจาติ อิเมสํ ทฺวาวีสติยา เขตฺตปทานํ ยสฺส กสฺสจิ สเววจนสฺส วเสน เตสุ จ ยํกิญฺจิ วตฺตุกามสฺส ยํกิญฺจิ วทโตปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น รุกฺขาทีนํ อญฺญตรสฺส นามํ คเหตฺวา สิกฺขํ ปจฺจกฺขนฺตสฺสฯ เอวํ เขตฺตวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวนฯ
ตตฺถ ยเทตํ ‘‘ปจฺจกฺขามี’’ติ จ ‘‘มํ ธาเรหี’’ติ จ วุตฺตํ วตฺตมานกาลวจนํ, ยานิ จ ‘‘อลํ เม พุทฺเธน, กินฺนุ เม พุทฺเธน, น มมตฺโถ พุทฺเธน, สุมุตฺตาหํ พุทฺเธนา’’ติอาทินา นเยน อาขฺยาตวเสน กาลํ อนามสิตฺวา ปุริเมหิ จุทฺทสหิ ปเทหิ สทฺธิํ โยเชตฺวา วุตฺตานิ ‘‘อลํ เม’’ติอาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ, เตสํเยว จ สเววจนานํ วเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ‘‘ปจฺจกฺขาสิ’’นฺติ วา ‘‘ปจฺจกฺขิสฺส’’นฺติ วา ‘‘มํ ธาเรสี’’ติ วา ‘‘ธาเรสฺสสี’’ติ วา ‘‘ยนูนาหํ ปจฺจกฺเขยฺย’’นฺติ วาติอาทีนิ อตีตานาคตปริกปฺปวจนานิ ภณนฺตสฺสฯ เอวํ วตฺตมานกาลวเสน เจว อนามฏฺฐกาลวเสน จ ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวนฯ
ปโยโค วาจสิกปโยเคเนว ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวนฯ
ปุคฺคโล ปน ทุวิโธ โย จ ปจฺจกฺขาติ, ยสฺส จ ปจฺจกฺขาติฯ ตตฺถ โย ปจฺจกฺขาติ, โส สเจ อุมฺมตฺตกขิตฺตจิตฺตเวทนาฏฺฏานํ อญฺญตโร น โหติฯ ยสฺส ปน ปจฺจกฺขาติ, โส สเจ มนุสฺสชาติโก โหติ, น จ อุมฺมตฺตกาทีนํ อญฺญตโร, สมฺมุขีภูโต จ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติฯ น หิ อสมฺมุขีภูตสฺส ทูเตน วา ปณฺเณน วา อาโรจนํ รุหติฯ เอวํ ยถาวุตฺตปุคฺคลวเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวนฯ
วิชานนมฺปิ นิยมิตานิยมิตวเสน ทุวิธํฯ ตตฺถ ยสฺส เยสํ วา นิยเมตฺวา ‘‘อิมสฺส อิเมสํ วา อาโรเจมี’’ติ วทติ, สเจ เต ยถา ปกติยา โลเก มนุสฺสา วจนํ สุตฺวา อาวชฺชนสมเย ชานนฺติ, เอวํ ตสฺส วจนานนฺตรเมว ตสฺส ‘‘อยํ อุกฺกณฺฐิโต’’ติ วา ‘‘คิหิภาวํ ปตฺถยตี’’ติ วา เยน เกนจิ อากาเรน สิกฺขาปจฺจกฺขานภาวํ ชานนฺติ, ปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขาฯ อถ อปรภาเค ‘‘กิํ อิมินา วุตฺต’’นฺติ จินฺเตตฺวา ชานนฺติ, อญฺเญ วา ชานนฺติ, อปฺปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขาฯ อนิยเมตฺวา อาโรเจนฺตสฺส ปน สเจ วุตฺตนเยน โย โกจิ มนุสฺสชาติโก วจนตฺถํ ชานาติ, ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขาฯ เอวํ วิชานนวเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวนฯ อิติ อิเมสํ วุตฺตปฺปการานํ จิตฺตาทีนํ วเสเนว สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น อญฺญถาติ ทฏฺฐพฺพํฯ
๕๑. ‘‘วทตี’’ติ วจีเภทปฺปโยคํ ทสฺเสตฺวา ตทนนฺตรํ ‘‘วิญฺญาเปตี’’ติ วุตฺตตฺตา เตเนว วจีเภเทน อธิปฺปายวิญฺญาปนํ อิธาธิปฺเปตํ, น เยน เกนจิ อุปาเยนาติ อาห ‘‘เตเนว วจีเภเทนา’’ติฯ ปทปจฺจาภฏฺฐํ กตฺวาติ ปทวิปราวุตฺติํ กตฺวาฯ อิทญฺจ ปทปฺปโยคสฺส อนิยมิตตฺตา วุตฺตํฯ ยถา หิ โลเก ‘‘อาหร ปตฺตํ, ปตฺตํ อาหรา’’ติ อนิยมิเตน ปทปฺปโยเคน ตทตฺถวิญฺญาปนํ ทิฏฺฐํ, เอวมิธาปิ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามิ, ปจฺจกฺขามิ พุทฺธ’’นฺติ อนิยมิเตน ปทปฺปโยเคน ตทตฺถวิญฺญาปนํ โหติเยวาติ อธิปฺปาโยฯ พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติ อตฺถปฺปธาโน อยํ ‘‘มิลกฺขภาสาสุ วา อญฺญตรภาสาย ตมตฺถํ วเทยฺยา’’ติฯ มาคธภาสโต อวสิฏฺฐา สพฺพาปิ อนฺธทมิฬาทิภาสา มิลกฺขภาสาติ เวทิตพฺพาฯ เขตฺตปเทสุ เอกํ วตฺตุกาโม สเจปิ อญฺญํ วเทยฺย, เขตฺตปทนฺโตคธตฺตา ปจฺจกฺขาตาว ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติ วตฺตุกาโม’’ติอาทิฯ ยทิปิ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติ วตฺตุํ อนิจฺฉนฺโต จิตฺเตน ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อญฺญํ วตฺตุกาโม ปุน วิรชฺฌิตฺวา ตเมว วเทยฺย, ตถาปิ สาสนโต จวิตุกามตาจิตฺเต สติ เขตฺตปทสฺเสว วุตฺตตฺตา องฺคปาริปูริสมฺภวโต โหตฺเวว สิกฺขาปจฺจกฺขานนฺติ เวทิตพฺพํฯ เขตฺตเมว โอติณฺณนฺติ สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺส รุหนฏฺฐานภูตํ เขตฺตเมว โอติณฺณํฯ
‘‘ปจฺจกฺขามิ ธาเรหี’’ติ วตฺตมานกาลสฺส ปธานภาเวน วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา อตีตานาคตปริกปฺปวจเนหิ เนวตฺถิ สิกฺขาปจฺจกฺขานนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปน พุทฺธํ ปจฺจกฺขินฺติ วา’’ติอาทิฯ วทติ วิญฺญาเปตีติ เอตฺถ วทตีติ อิมินา ปโยคสฺส นิยมิตตฺตา เอกสฺส สนฺติเก อตฺตโน วจีเภทปฺปโยเคเนว สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ทูตสาสนาทิปฺปโยเคนาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทูตํ วา ปหิณาตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘มม สิกฺขาปจฺจกฺขานภาวํ กเถหี’’ติ มุขสาสนวเสน ‘‘ทูตํ วา ปหิณาตี’’ติ วุตฺตํฯ ปณฺเณ ลิขิตฺวา ปหิณนวเสน ‘‘สาสนํ วา เปเสตี’’ติ วุตฺตํฯ รุกฺขาทีสุ อกฺขรานิ ลิขิตฺวา ทสฺสนวเสน ‘‘อกฺขรํ วา ฉินฺทตี’’ติ วุตฺตํฯ หตฺถมุทฺทาย วา ตมตฺถํ อาโรเจตีติ หตฺเถน อธิปฺปายวิญฺญาปนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อธิปฺปายวิญฺญาปโก หิ หตฺถวิกาโร หตฺถมุทฺทาฯ หตฺถ-สทฺโท เจตฺถ ตเทกเทเสสุ องฺคุลีสุ ทฏฺฐพฺโพ ‘‘น สพฺพํ หตฺถํ มุเข ปกฺขิปิสฺสามี’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๖๑๘) วิยฯ ตสฺมา อธิปฺปายวิญฺญาปเกน องฺคุลิสงฺโกจาทินา หตฺถวิกาเรน ตมตฺถํ อาโรเจตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ
จิตฺตสมฺปยุตฺตนฺติ ปจฺจกฺขาตุกามตาจิตฺตสมฺปยุตฺตํฯ อิทานิ วิชานนวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ นิยมิตานิยมิตวเสน ทฺวิธา เวทิตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘ยทิ อยเมว ชานาตู’’ติอาทิฯ อยญฺจ วิภาโค ‘‘วทติ วิญฺญาเปตีติ เอกวิสยตฺตา โสเยว ชานาตีติ อวธารเณน ตสฺมิํ อวิชานนฺเตเยว อญฺญสฺส ชานนํ ปฏิกฺขิปติฯ เตเนวาห – ‘‘อถ โส น ชานาติ, อญฺโญ สมีเป ฐิโต ชานาติ, อปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา’’ติฯ ตสฺมา ‘‘อยเมว ชานาตู’’ติ เอกํ นิยเมตฺวา อาโรจิเต ยทิปิ โสปิ ชานาติ อญฺโญปิ, นิยมิตสฺส ปน นิยมิตวเสน วิชานนสมฺภวโต สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘อญฺโญ มา ชานาตู’’ติ อนิยมิตตฺตาฯ ทฺวินฺนมฺปิ นิยเมตฺวาติ อิทํ ‘‘ทฺเว วา ชานนฺตุ เอโก วา, อิเมสํเยว ทฺวินฺนํ อาโรเจมี’’ติ เอวํ นิยเมตฺวา อาโรจนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตเนวาห – ‘‘เอกสฺมิํ ชานนฺเตปิ ทฺวีสุ ชานนฺเตสุปี’’ติฯ ตสฺมา ‘‘ทฺเวเยว ชานนฺตุ, เอโก มา ชานาตู’’ติ เอวํ ทฺวินฺนํ นิยเมตฺวา อาโรจิเต ทฺวีสุเยว ชานนฺเตสุ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น เอกสฺมิํ ชานนฺเตติ วทนฺติฯ
สภาเคติ วิสฺสาสิเกฯ ปริสงฺกมาโนติ ‘‘สเจ เต ชาเนยฺยุํ, มํ เต วาเรสฺสนฺตี’’ติ อาสงฺกมาโนฯ สมยญฺญูติ สาสนาจารกุสโล, อิธ ปน ตทธิปฺปายชานนมตฺเตนปิ สมยญฺญู นาม โหติฯ เตเนว อาห – ‘‘อุกฺกณฺฐิโต อยํ…เป.… สาสนโต จุโตติ ชานาตี’’ติฯ ตสฺมา ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติ อิมสฺส อตฺถํ ญตฺวาปิ สเจ ‘‘อยํ ภิกฺขุภาวโต จวิตุกาโม, คิหี วา โหตุกาโม’’ติ น ชานาติ, อปฺปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขาฯ สเจ ปน ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติ วจนสฺส อตฺถํ อชานิตฺวาปิ ‘‘อุกฺกณฺฐิโต คิหี โหตุกาโม’’ติ อธิปฺปายํ ชานาติ, ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขาฯ อญฺญสฺมิํ ขเณ โสตวิญฺญาณวีถิยา สทฺทคฺคหณํ, อญฺญสฺมิํเยว จ มโนวิญฺญาณวีถิยา ตทตฺถวิชานนนฺติ อาห – ‘‘ตงฺขณญฺเญว ปน อปุพฺพํ อจริมํ ทุชฺชาน’’นฺติฯ น หิ เอกสฺมิํเยว ขเณ สทฺทสวนํ ตทตฺถวิชานนญฺจ สมฺภวติฯ ตถา หิ ‘‘ฆโฏ’’ติ วา ‘‘ปโฏ’’ติ วา เกนจิ วุตฺเต ตตฺถ ฆ-สทฺทํ ปจฺจุปฺปนฺนํ คเหตฺวา เอกา โสตวิญฺญาณวีถิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตทนนฺตรํ เอกา มโนวิญฺญาณวีถิ ตเมว อตีตํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชติฯ เอวํ เตน วุตฺตวจเน ยตฺตกานิ อกฺขรานิ โหนฺติ, เตสุ เอกเมกํ อกฺขรํ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตญฺจ คเหตฺวา โสตวิญฺญาณวีถิยา มโนวิญฺญาณวีถิยา จ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธาย อวสาเน
อาวชฺชนสมเยนาติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ, อตฺถาโภคสมเยติ อตฺโถฯ อิทานิ ตเมว อาวชฺชนสมยํ วิภาเวนฺโต อาห – ‘‘ยถา ปกติยา…เป.… ชานนฺตี’’ติฯ เตเนว วจีเภเทน อธิปฺปายวิญฺญาปนสฺส อิธาธิปฺเปตตฺตา อปรภาเค ‘‘กิํ อิมินา วุตฺต’’นฺติ ตํ กงฺขนฺตสฺส จิเรน อธิปฺปายวิชานนํ อญฺเญนปิ เกนจิ อุปายนฺตเรน สมฺภวติ, น เกวลํ วจีเภทมตฺเตนาติ อาห – ‘‘อถ อปรภาเค…เป.… อปฺปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา’’ติฯ ‘‘คิหี ภวิสฺสามี’’ติ วุตฺเต อตฺถเภโท กาลเภโท จ โหตีติ อปฺปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขาฯ ‘‘ธาเรหี’’ติ หิ อิมสฺส โย อตฺโถ กาโล จ, น โส ‘‘ภวิสฺสามี’’ติ เอตสฺสฯ ‘‘คิหี ‘‘ชานาหี’’ติอาทิฯ ธาเรหิ ชานาหิ สญฺชานาหิ มนสิ กโรหีติ หิ เอตานิ ปทานิ อตฺถโต กาลโต จ อภินฺนานิฯ
๕๒. ปุริมาเนว จุทฺทสาติ พุทฺธาทิสพฺรหฺมจารีปริยนฺตานิฯ โหตุ ภวตูติ อิทมฺปิ ปฏิกฺเขปมตฺตเมวาติ อาห ‘‘โหตุ, ปริยตฺตนฺติ อตฺโถ’’ติฯ
๕๓. วณฺณปฏฺฐานนฺติ มหาสงฺฆิกานํ พุทฺธคุณปริทีปกํ เอกํ สุตฺตนฺติ วทนฺติฯ อุปาลิคาถาสูติ (ม. นิ. ๒.๗๖) –
‘‘ธีรสฺส
ปภินฺนขีลสฺส วิชิตวิชยสฺส;
อนีฆสฺส สุสมจิตฺตสฺส;
วุทฺธสีลสฺส สาธุปญฺญสฺส;
เวสมนฺตรสฺส วิมลสฺส;
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิฯ
‘‘อกถํกถิสฺส ตุสิตสฺส;
วนฺตโลกามิสสฺส มุทิตสฺส;
กตสมณสฺส มนุชสฺส;
อนฺติมสารีรสฺส นรสฺส;
อโนปมสฺส วิรชสฺส;
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิฯ
‘‘อสํสยสฺส กุสลสฺส;
เวนยิกสฺส สารถิวรสฺส;
อนุตฺตรสฺส
นิกฺกงฺขสฺส ปภาสกสฺส;
มานจฺฉิทสฺส วีรสฺส;
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิฯ
‘‘นิสภสฺส อปฺปเมยฺยสฺส;
คมฺภีรสฺส โมนปฺปตฺตสฺส;
เขมงฺกรสฺส เวทสฺส;
ธมฺมฏฺฐสฺส สํวุตตฺตสฺส;
สงฺคาติคสฺส มุตฺตสฺส;
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิฯ
‘‘นาคสฺส ปนฺตเสนสฺส;
ขีณสํโยชนสฺส มุตฺตสฺส;
ปฏิมนฺตกสฺส โธนสฺส;
ปนฺนทฺธชสฺส วีตราคสฺส;
ทนฺตสฺส นิปฺปปญฺจสฺส;
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิฯ
‘‘อิสิสตฺตมสฺส
เตวิชฺชสฺส พฺรหฺมปฺปตฺตสฺส;
นฺหาตกสฺส ปทกสฺส;
ปสฺสทฺธสฺส วิทิตเวทสฺส;
ปุรินฺททสฺส สกฺกสฺส;
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิฯ
‘‘อริยสฺส ภาวิตตฺตสฺส;
ปตฺติปฺปตฺตสฺส เวยฺยากรณสฺส;
สติมโต วิปสฺสิสฺส;
อนภินตสฺส โน อปนตสฺส;
อเนชสฺส
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิฯ
‘‘สมุคฺคตสฺส ฌายิสฺส;
อนนุคตนฺตรสฺส สุทฺธสฺส;
อสิตสฺส หิตสฺส;
ปวิวิตฺตสฺส อคฺคปฺปตฺตสฺส;
ติณฺณสฺส ตารยนฺตสฺส;
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิฯ
‘‘สนฺตสฺส ภูริปญฺญสฺส;
มหาปญฺญสฺส วีตโลภสฺส;
ตถาคตสฺส สุคตสฺส;
อปฺปฏิปุคฺคลสฺส อสมสฺส;
วิสารทสฺส นิปุณสฺส;
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิฯ
‘‘ตณฺหจฺฉิทสฺส
วีตธูมสฺส อนุปลิตฺตสฺส;
อาหุเนยฺยสฺส ยกฺขสฺส;
อุตฺตมปุคฺคลสฺส อตุลสฺส;
มหโต ยสคฺคปฺปตฺตสฺส;
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมี’’ติฯ –
เอวํ อุปาลิคหปตินา วุตฺตาสุ อุปาลิสุตฺเต อาคตคาถาสุฯ
ยถารุตเมวาติ ยถาวุตฺตเมว, ปาฬิยํ อาคตเมวาติ อธิปฺปาโยฯ ยสฺมา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธํ อนนฺตพุทฺธิํ อโนมพุทฺธิํ โพธิปญฺญาณ’’นฺติ อิมานิ วณฺณปฏฺฐาเน อาคตนามานิ, ‘‘ธีร’’นฺติอาทีนิ ปน อุปาลิคาถาสุ อาคตนามานิฯ ตตฺถ โพธิ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ตํ สญฺชานนเหตุตฺตา ปญฺญาณํ เอตสฺสาติ โพธิปญฺญาโณ, ภควาฯ ธิยา ปญฺญาย ราติ คณฺหาติ ธีโรฯ สมุจฺฉินฺนสพฺพเจโตขีลตฺตา ปภินฺนขีโลฯ สพฺพปุถุชฺชเน วิชินิํสุ วิชยนฺติ วิชินิสฺสนฺติ จาติ วิชยาฯ เก เต? มจฺจุมารกิเลสมารเทวปุตฺตมาราฯ เต วิชิตา วิชยา เอเตนาติ วิชิตวิชโย, ภควาฯ กิเลสมารมจฺจุมารวิชเยเนว ปเนตฺถ อภิสงฺขารกฺขนฺธมาราปิ วิชิตาว โหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ
สฺวากฺขาตนฺติอาทีสุ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๔๗) สาตฺถสพฺยญฺชนเกวลปริปุณฺณปริสุทฺธพฺรหฺมจริยสฺส ปกาสนโต สฺวากฺขาโต ธมฺโม, อตฺถวิปลฺลาสาภาวโต วา สุฏฺฐุ อกฺขาโตติ สฺวากฺขาโตฯ ยถา หิ อญฺญติตฺถิยานํ ธมฺมสฺส อตฺโถ วิปลฺลาสํ อาปชฺชติ ‘‘อนฺตรายิกา’’ติ วุตฺตธมฺมานํ อนฺตรายิกตฺตาภาวโต, ‘‘นิยฺยานิกา’’ติ จ วุตฺตธมฺมานํ นิยฺยานิกตฺตาภาวโต, เตน เต อญฺญติตฺถิยา ทุรกฺขาตธมฺมาเยว โหนฺติ, น ตถา ภควโต ธมฺมสฺส อตฺโถ วิปลฺลาสํ อาปชฺชติ ‘‘อิเม ธมฺมา อนฺตรายิกา นิยฺยานิกา’’ติ เอวํ วุตฺตธมฺมานํ ตถาภาวานติกฺกมนโตติฯ เอวํ ตาว ปริยตฺติธมฺโม สฺวากฺขาโต ธมฺโมฯ
โลกุตฺตรธมฺโม ปน นิพฺพานานุรูปาย ปฏิปตฺติยา ปฏิปทานุรูปสฺส จ นิพฺพานสฺส อกฺขาตตฺตา สฺวากฺขาโตฯ ยถาห –
‘‘สุปญฺญตฺตา
อริยมคฺโค เจตฺถ อนฺตทฺวยํ อนุปคมฺม มชฺฌิมาปฏิปทาภูโตว ‘‘มชฺฌิมา ปฏิปทา’’ติ อกฺขาตตฺตา สฺวากฺขาโตฯ สามญฺญผลานิ ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลสาเนว ‘‘ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลสานี’’ติ อกฺขาตตฺตา สฺวากฺขาตานิฯ นิพฺพานํ สสฺสตามตตาณเลณาทิสภาวเมว สสฺสตาทิสภาววเสน อกฺขาตตฺตา สฺวากฺขาตนฺติ เอวํ โลกุตฺตรธมฺโมปิ สฺวากฺขาโตฯ
อริยมคฺโค อตฺตโน สนฺตาเน ราคาทีนํ อภาวํ กโรนฺเตน อริยปุคฺคเลน สามํ ทฏฺฐพฺโพ ‘‘อริยมคฺเคน มม ราคาทโย ปหีนา’’ติ สยํ อตฺตนา อนญฺญเนยฺเยน ปสฺสิตพฺโพติ สนฺทิฏฺฐิ, สนฺทิฏฺฐิ เอว สนฺทิฏฺฐิโกฯ อปิจ นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโม เยน เยน อธิคโต โหติ, เตน เตน อริยสาวเกน ปรสทฺธาย คนฺตพฺพตํ หิตฺวา ปจฺจกฺขญาเณน สยํ ทฏฺฐพฺโพติ สนฺทิฏฺฐิโกฯ อถ วา ปสตฺถา ทิฏฺฐิ สนฺทิฏฺฐิ, สนฺทิฏฺฐิยา ชยตีติ สนฺทิฏฺฐิโกฯ ตถา เหตฺถ อริยมคฺโค สมฺปยุตฺตาย, อริยผลํ การณภูตาย, นิพฺพานํ วิสยิภูตาย สนฺทิฏฺฐิยา กิเลเส ชยติ, ตสฺมา ยถา รเถน ชยตีติ รถิโก, เอวํ นววิโธปิ โลกุตฺตรธมฺโม สนฺทิฏฺฐิยา ชยตีติ สนฺทิฏฺฐิโกฯ โลกุตฺตรธมฺโม หิ ภาวนาภิสมยวเสน สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน จ ทิสฺสมาโนเยว วฏฺฏภยํ นิวตฺเตติ, ตสฺมา ยถา วตฺถมรหตีติ วตฺถิโก, เอวํ สนฺทิฏฺฐํ อรหตีติ สนฺทิฏฺฐิโกฯ
อตฺตโน ผลทานํ สนฺธาย นาสฺส อาคเมตพฺโพ กาโล อตฺถีติ อกาโลฯ ยถา หิ โลกิยกุสลสฺส อุปปชฺชอปราปริยาเยติอาทินา ผลทานํ ปติ อาคเมตพฺโพ กาโล อตฺถิ, น เอวเมตสฺสาติ อตฺโถฯ อกาโลเยว อกาลิโก, น ปญฺจาหสตฺตาหาทิเภทํ กาลํ เขเปตฺวา ผลํ เทติ, อตฺตโน ปน ปวตฺติสมนนฺตรเมว ผลโทติ อกาลิโกฯ มคฺคเมว หิ สนฺธาย ‘‘อกาลิโก’’ติ อิทํ วุตฺตํฯ
‘‘เอหิ ปสฺส อิมํ ธมฺม’’นฺติ เอวํ ปวตฺตํ เอหิปสฺสวิธิํ อรหตีติ เอหิปสฺสิโกฯ กสฺมา ปเนส ตํ วิธิํ อรหตีติ? ปรมตฺถโต วิชฺชมานตฺตา ปริสุทฺธตฺตา จฯ ริตฺตมุฏฺฐิยญฺหิ หิรญฺญํ วา สุวณฺณํ วา อตฺถีติ วตฺวาปิ ‘‘เอหิ ปสฺส อิม’’นฺติ น สกฺกา วตฺตุํฯ กสฺมา? อวิชฺชมานตฺตาฯ วิชฺชมานมฺปิ จ คูถํ วา มุตฺตํ วา มนุญฺญภาวปฺปกาสเนน จิตฺตสมฺปหํสนตฺถํ ‘‘เอหิ ปสฺส อิม’’นฺติ น สกฺกา วตฺตุํ, อปิจ โข นํ ติเณหิ วา ปณฺเณหิ วา ปฏิจฺฉาเทตพฺพเมว โหติฯ กสฺมา? อปริสุทฺธตฺตาฯ อยํ ปน นววิโธปิ โลกุตฺตรธมฺโม สภาวโต จ วิชฺชมาโน วิคตวลาหเก จ อากาเส สมฺปุณฺณจนฺทมณฺฑลํ วิย ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺตชาติมณิ วิย จ ปริสุทฺโธ, ตสฺมา วิชฺชมานตฺตา ปริสุทฺธตฺตา จ เอหิปสฺสวิธิํ อรหตีติ เอหิปสฺสิโกฯ
อุปเนตพฺโพติ โอปเนยฺยิโกฯ อยํ ปเนตฺถ วินิจฺฉโย – อุปนยนํ อุปนโย, อาทิตฺตํ เจลํ วา สีสํ วา อชฺฌุเปกฺขิตฺวาปิ ภาวนาวเสน อตฺตโน จิตฺเต อุปนยนํ อุปฺปาทนํ อรหตีติ โอปเนยฺยิโกฯ อิทํ สงฺขเต โลกุตฺตรธมฺเม ยุชฺชติ, อสงฺขโต ปน อตฺตโน จิตฺเต อารมฺมณภาเวน อุปนยนํ อรหตีติ โอปเนยฺยิโก, สจฺฉิกิริยาวเสน อลฺลียนํ อรหตีติ อตฺโถ โอปเนยฺยิโกฯ
สพฺเพหิ อุคฺฆฏิตญฺญูอาทีหิ วิญฺญูหิ ‘‘ภาวิโต เม มคฺโค, อธิคตํ ผลํ, สจฺฉิกโต นิโรโธ’’ติ อตฺตนิ อตฺตนิ เวทิตพฺโพติ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิญฺญูหิฯ น หิ อุปชฺฌาเยน ภาวิเตน มคฺเคน สทฺธิวิหาริกสฺส กิเลสา ปหียนฺติ, น โส ตสฺส ผลสมาปตฺติยา ผาสุ วิหรติ, น เตน สจฺฉิกตํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ, ตสฺมา น เอส ปรสฺส สีเส อาภรณํ วิย ทฏฺฐพฺโพ, อตฺตโน ปน จิตฺเตเยว ทฏฺฐพฺโพ, อนุภวิตพฺโพ วิญฺญูหีติ วุตฺตํ โหติฯ
อสงฺขตนฺติ อมตํ, เอตสฺมิํ วา อธิคเต นตฺถิ ปุคฺคลสฺส มตํ มรณนฺติ อมตํฯ กิญฺจาปิ เอตฺถ ‘‘สฺวากฺขาตํ ธมฺมํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา สพฺพตฺถ ธมฺม-สทฺทปฺปโยโค ทสฺสิโต, ตถาปิ ธมฺม-สทฺเทน อโยเชตฺวา วุตฺเต เววจเน น ปจฺจกฺขานํ นาม น โหตีติ ‘‘สฺวากฺขาตํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา วุตฺเตปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘สฺวากฺขาตํ ธมฺม’’นฺติอาทินา ปน ธมฺม-สทฺทปฺปโยโค สฺวากฺขาตา-ทิสทฺทานํ ธมฺม-วิเสสนภาวทสฺสนตฺถํ กโตติ เวทิตพฺพํฯ เอกธมฺมกฺขนฺธสฺสปิ นามนฺติ เอตฺถ ‘‘ปฐมธมฺมกฺขนฺธํ ทุติยธมฺมกฺขนฺธํ ปุจฺฉาธมฺมกฺขนฺธํ วิสฺสชฺชนาธมฺมกฺขนฺธ’’นฺติอาทินา ธมฺมกฺขนฺธนามานิ เวทิตพฺพานิฯ
สุปฺปฏิปนฺนนฺติ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปนฺนตฺตา สุปฺปฏิปนฺนํฯ มชฺฌิมาย ปฏิปทาย อนฺตทฺวยํ อนุปคมฺม ปฏิปนฺนตฺตา กายวจีมโนวงฺกกุฏิลชิมฺหโทสปฺปหานาย ปฏิปนฺนตฺตา จ อุชุปฺปฏิปนฺนํฯ ญาโย วุจฺจติ นิพฺพานํ อริยมคฺคาทีหิ ญายติ ปฏิวิชฺฌียติ สจฺฉิกรียตีติ กตฺวา, ตทตฺถาย ปฏิปนฺนตฺตา ญายปฺปฏิปนฺนํฯ ยถา ปฏิปนฺนา คุณสมฺภาวนาย ปเรหิ กริยมานํ ปจฺจุฏฺฐานาทิสามีจิกมฺมํ อรหนฺติ, ตถา ปฏิปนฺนตฺตา สามีจิปฺปฏิปนฺนํฯ
ยุคฬวเสน ปฐมมคฺคฏฺโฐ ผลฏฺโฐติ อิทเมกํ ยุคฬนฺติ เอวํ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ โหนฺติฯ เอตฺถ ปน ‘‘จตุปุริสยุคํ สงฺฆ’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘จตฺตารี’’ติ วิภตฺติโลปํ อกตฺวา นิทฺเทโส กโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ เอตฺถาติ จตุปุริสยุโคติ หิ สงฺโฆ วุจฺจติฯ อฏฺฐปุริสปุคฺคลนฺติ อฏฺฐปุริสปุคฺคโล, สงฺโฆฯ เอตฺถ จ ปุริโสติ วา ปุคฺคโลติ วา เอกตฺถาเนตานิ ปทานิ, เวเนยฺยวเสน ปเนตํ วุตฺตํฯ
อาหุเนยฺยนฺติอาทีสุ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๕๖) อาเนตฺวา หุนิตพฺพนฺติ อาหุนํ, ทูรโตปิ อาเนตฺวา สีลวนฺเตสุ ทาตพฺพานํ จตุนฺนํ ปจฺจยานเมตํ อธิวจนํฯ ตํ อาหุนํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโต ตสฺส มหปฺผลภาวกรณโตติ อาหุเนยฺโย, สงฺโฆฯ อถ วา ทูรโตปิ อาคนฺตฺวา สพฺพสาปเตยฺยมฺปิ เอตฺถ หุนิตพฺพนฺติ
‘‘โย จ วสฺสสตํ ชนฺตุ, อคฺคิํ ปริจเร วเน;
เอกญฺจ ภาวิตตฺตานํ, มุหุตฺตมปิ ปูชเย;
สาเยว ปูชนา เสยฺโย, ยญฺเจ วสฺสสตํ หุต’’นฺติฯ (ธ. ป. ๑๐๗);
ตเทตํ นิกายนฺตเร ‘‘อาหวนีโย’’ติ ปทํ อิธ ‘‘อาหุเนยฺโย’’ติ อิมินา ปเทน อตฺถโต เอกํ, พฺยญฺชนโต ปเนตฺถ กิญฺจิมตฺตเมว นานํฯ
ปาหุเนยฺยนฺติ เอตฺถ ปน ปาหุนํ วุจฺจติ ทิสาวิทิสโต อาคตานํ ปิยมนาปานํ ญาติมิตฺตานํ อตฺถาย สกฺกาเรน ปฏิยตฺตํ อาคนฺตุกทานํฯ ตมฺปิ ฐเปตฺวา เต ตถารูเป ปิยมิตฺตาทิเก ปาหุนเก สงฺฆสฺเสว ทาตุํ ยุตฺตํ, สงฺโฆว ตํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโตฯ สงฺฆสทิโส หิ ปาหุนโก นตฺถิฯ ตถา เหส เอกพุทฺธนฺตเร วีติวตฺเตเยว ทิสฺสติ, อพฺโพกิณฺณญฺจ ปิยมนาปตฺตกเรหิ สีลาทิธมฺเมหิ สมนฺนาคโตติ เอวํ ปาหุนมสฺส ทาตุํ ยุตฺตํ, ปาหุนญฺจ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโตติ ปาหุเนยฺโยฯ
ทกฺขนฺติ เอตาย สตฺตา ยถาธิปฺเปตาหิ สมฺปตฺตีหิ วฑฺฒนฺตีติ ทกฺขิณา, ปรโลกํ สทฺทหิตฺวา ทาตพฺพทานํฯ ตํ ทกฺขิณํ อรหติ, ทกฺขิณาย วา หิโต ยสฺมา นํ มหปฺผลกรตาย วิโสเธตีติ ทกฺขิเณยฺโยฯ อุโภ หตฺเถ สิรสิ ปติฏฺฐาเปตฺวา สพฺพโลเกน กริยมานํ อญฺชลิกมฺมํ อรหตีติ อญฺชลิกรณีโยฯ อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตนฺติ สพฺพโลกสฺส อสทิสํ ปุญฺญวิรุหนฏฺฐานํ
สิกฺขาเววจเนสุ ‘‘ภิกฺขุสิกฺขํ ภิกฺขุนีสิกฺข’’นฺติ วุตฺเตเยว สีสํ เอติ, อธิสีลาทโย ปน สิกฺขา เอวาติ ‘‘อธิสีลํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา วุตฺเตปิ สีสํ เอติฯ ปฐมํ ปาราชิกนฺติอาทินา สิกฺขาปทานํเยว คหณํ เวทิตพฺพํ, น อาปตฺตีนํฯ
อุปชฺฌายเววจเนสุ อุปชฺฌาโย หุตฺวา โย ปพฺพาเชสิ เจว อุปสมฺปาเทสิ จ, ตํ สนฺธาย ‘‘โย มํ ปพฺพาเชสี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺส มูเลนาติ ยสฺส ปธานภาเวน การณภาเวน วาฯ ยสฺส มูลํ ปธานภาโว การณภาโว วา เอติสฺสาติ ยสฺสมูลิกา, ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา จฯ มูล-สทฺทสฺส สาเปกฺขภาเวปิ นิจฺจสาเปกฺขตาย คมกตฺตา ตทฺธิตวุตฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ
อาจริยเววจเนสุ ปน โย อุปชฺฌํ อทตฺวา อาจริโยว หุตฺวา ปพฺพาเชสิ, กมฺมวาจาจริโย หุตฺวา อุปสมฺปาเทสิ จ, ตํ สนฺธาย ‘‘โย มํ ปพฺพาเชสิ, โย มํ อนุสาเวสี’’ติ วุตฺตํฯ อิเมหิ ทฺวีหิ วจเนหิ ปพฺพชฺชาจริโย จ อุปสมฺปทาจริโย จ ทสฺสิโตฯ ยาหํ นิสฺสาย วสามีติ นิสฺสยาจริยํ ทสฺเสติฯ ยาหํ อุทฺทิสาเปมีติอาทินา ปน ธมฺมาจริโย วุตฺโตฯ ตตฺถ อุทฺทิสาเปมีติ ปาฐํ อุทฺทิสาเปมิฯ ปริปุจฺฉามีติ อุคฺคหิตปาฐสฺส อตฺถํ ปริปุจฺฉามิฯ สทฺธิวิหาริกเววจนาทีสุ จ วุตฺตานุสาเรเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตสฺส มูเลติ เอตฺถ ปน ตสฺส สนฺติเกติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ
โอกลฺลโกติ ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขปเรตานํ ขีณสุขานํ นหานาทิสรีรปฏิชคฺคนรหิตานํ กปณมนุสฺสานเมตํ อธิวจนํฯ โมฬิพทฺโธติ สิขาพทฺโธ โอมุกฺกมกุโฏ วาฯ กิญฺจาปิ ทฺเววาจิโก อุปาสโก ปฐมโพธิยํเยว สมฺภวติ, ตถาปิ ตทา ลพฺภมานนามํ คเหตฺวา วุตฺเตปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติเยวาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ทฺเววาจิโก อุปาสโก’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ทฺเววาจิโก’’ติ อิทเมว
กุมารโกติ เจลฺลโกติ ตโต มหนฺตตโร ขุทฺทกสามเณโรฯ เจฏโกติ มชฺฌิโมฯ โมฬิคลฺโลติ มหาสามเณโรฯ สมณุทฺเทโสติ ปน อวิเสสโต สามเณราธิวจนํฯ นิคณฺฐุปฏฺฐาโกติอาทีนิปิ ติตฺถิยสาวกเววจนานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ
ทุสฺสีโลติ นิสฺสีโล สีลวิรหิโตฯ ปาปธมฺโมติ ทุสฺสีลตฺตา เอว หีนชฺฌาสยตาย ลามกสภาโวฯ อสุจิสงฺกสฺสรสมาจาโรติ อปริสุทฺธกายกมฺมาทิตาย อสุจิ หุตฺวา สงฺกาย สริตพฺพสมาจาโรฯ ทุสฺสีโล หิ กิญฺจิเทว อสารุปฺปํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ อสุเกน กตํ ภวิสฺสตี’’ติ ปเรสํ อาสงฺกนีโย โหติฯ เกนจิเทว กรณีเยน มนฺตยนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘กจฺจิ นุ โข อิเม มยา กตกมฺมํ ชานิตฺวา มนฺเตนฺตี’’ติ อตฺตโนเยว สงฺกาย สริตพฺพสมาจาโรฯ ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโตติ ลชฺชิตพฺพตาย ปฏิจฺฉาเทตพฺพกมฺมนฺโตฯ อสฺสมโณติ น สมโณฯ สลากคฺคหณาทีสุ ‘‘อหมฺปิ สมโณ’’ติ มิจฺฉาปฏิญฺญาย สมณปฏิญฺโญ, อเสฏฺฐจาริตาย อพฺรหฺมจารี, อุโปสถาทีสุ ‘‘อหมฺปิ พฺรหฺมจารี’’ติ มิจฺฉาปฏิญฺญาย พฺรหฺมจาริปฏิญฺโญ, ปูตินา กมฺเมน สีลวิปตฺติยา อนฺโต อนุปวิฏฺฐตฺตา อนฺโตปูติ, ฉหิ ทฺวาเรหิ ราคาทิกิเลสานุสฺสวเนน ตินฺตตฺตา อวสฺสุโต, สญฺชาตราคาทิกจวรตฺตา สีลวนฺเตหิ ฉฑฺเฑตพฺพตฺตา จ กสมฺพุชาโตฯ โกณฺโฐติ ทุสฺสีลาธิวจนเมตํฯ
‘‘ยานิ วา ปนญฺญานิปิ อตฺถิ พุทฺธเววจนานิ วา’’ติอาทินา ยํ-สทฺทปรามฏฺฐานํ พุทฺธาทิเววจนานํเยว ตํ-สทฺเทน ปรามสนํ โหตีติ อาห – ‘‘เตหิ อากาเรหิ…เป.… พุทฺธาทีนํ เววจเนหี’’ติฯ กถํ ปน ตานิ อาการาทิสทฺเทหิ โวหรียนฺตีติ อาห ‘‘เววจนานิ หี’’ติอาทิฯ สณฺฐานวนฺตานํ พุทฺธาทีนํ สณฺฐานทีปนํ ตาว โหตุ, สณฺฐานรหิตานํ ปน ธมฺมสิกฺขาทีนํ กถนฺติ อาห ‘‘สิกฺขาปจฺจกฺขานสณฺฐานตฺตา เอว วา’’ติฯ สิกฺขาปจฺจกฺขานรูปานิ หิ เววจนานิ ‘‘สิกฺขาปจฺจกฺขานสณฺฐานานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ เอวํ โขติ เอตฺถ โขติ อวธารณตฺเถ นิปาโตติ อาห ‘‘เอวเมวา’’ติฯ
๕๔. มุจฺฉาปเรโตติ ‘‘นาคมาณวกสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ติเหตุกปฏิสนฺธิกาติ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํฯ น หิ สพฺพาปิ เทวตา อติขิปฺปํ ชานนฺตีติ เทวตานํ ภวงฺคปริวาสสฺส มนุสฺสานํ วิย อทนฺธภาวโต วุตฺตํฯ
สภาคสฺสาติ ปุริสสฺสฯ วิสภาคสฺสาติ มาตุคามสฺสฯ อนริยโกติ มาคธโวหารโต อญฺโญฯ ทวาติ สหสาฯ รวาติ วิรชฺฌิตฺวาฯ อญฺญํ ภณิสฺสามีติ อญฺญํ ภณนฺโต พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติ ภณตีติ โยเชตพฺพํฯ อกฺขรสมยานภิญฺญตาย วา กรณสมฺปตฺติยา อภาวโต วา กเถตพฺพํ กเถตุํ อสกฺโกนฺโต หุตฺวา อญฺญํ กเถนฺโต รวา ภณติ นามฯ อุภยถาปิ อญฺญํ ภณิตุกามสฺส อญฺญภณนํ สมานนฺติ อาห ‘‘ปุริเมน โก วิเสโส’’ติฯ
วาเจตีติ ปาฬิํ กเถนฺโต อญฺญํ อุคฺคณฺหาเปนฺโต วา วาเจติฯ ปริปุจฺฉตีติ ปาฬิยา อตฺถํ ปริปุจฺฉนฺโต ปาฬิํ ปริปุจฺฉติฯ อุคฺคณฺหาตีติ อญฺญสฺส สนฺติเก ปาฬิํ อุคฺคณฺหาติฯ สชฺฌายํ กโรตีติ อุคฺคหิตปาฬิํ สชฺฌายติฯ วณฺเณตีติ ปาฬิยา อตฺถํ สํวณฺเณนฺโต ปาฬิํ วณฺเณติฯ มหลฺลกสฺส กิญฺจิ อชานนโต อวิทิตินฺทฺริยตาย วา ‘‘โปตฺถกรูปสทิสสฺสา’’ติ วุตฺตํ, มตฺติกาย กตรูปสทิสสฺสาติ อตฺโถฯ ครุเมธสฺสาติ อารมฺมเณสุ ลหุปฺปวตฺติยา อภาวโต ทนฺธคติกตาย ครุปญฺญสฺส, มนฺทปญฺญสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ สพฺพโส วาติ อิมินา ‘‘อิทํ ปทํ สาเวสฺสามิ ‘สิกฺขํ ปจฺจกฺขามี’’’ติ เอวํ ปวตฺตจิตฺตุปฺปาทสฺส อภาวํ ทสฺเสติฯ ยสฺมา ปน อสติ เอวรูเป จิตฺตุปฺปาเท เกนจิ ปริยาเยน ตถาวิธํ วจีเภทํ กตฺวา สาวนํ นาม เนว สมฺภวติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติอาทีสุ…เป.… วจีเภทํ กตฺวา น สาเวตี’’ติฯ
สิกฺขาปจฺจกฺขานวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
มูลปญฺญตฺติวณฺณนา
๕๕. นิทฺทิสิตพฺพสฺสาติ กิเลเสหีติ อหิริกาทีหิ กิเลเสหิฯ อิโต ปฏฺฐายาติ ทุฏฺฐุลฺล-ปทโต ปฏฺฐายฯ ตสฺส กมฺมสฺสาติ เมถุนธมฺมปฏิเสวนสงฺขาตสฺส กมฺมสฺสฯ ทสฺสนนฺติอาทิ วุตฺตนยเมวฯ อสฺสาติ เมถุนธมฺมสฺสฯ
ทฺวีหิ ทฺวีหิ สมาปชฺชิตพฺพา ทฺวยํทฺวยสมาปตฺตีติ อาห ‘‘ทฺวเยน ทฺวเยน สมาปชฺชิตพฺพโต’’ติฯ ราคปริยุฏฺฐาเนน สทิสภาวปฺปตฺติยา มิถุนานํ อิทํ เมถุนํ, เมถุนเมว ธมฺโม เมถุนธมฺโมติ ‘‘อุภินฺนํ รตฺตาน’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ รตฺตานนฺติ เมถุนราเคน รตฺตานํฯ สารตฺตานนฺติ เตเนว ราเคน อติวิย รตฺตานํฯ อวสฺสุตานนฺติ โลกสฺสาทมิตฺตสนฺถววเสน อุปฺปนฺนเมถุนราเคน ตินฺตานํฯ ปริยุฏฺฐิตานนฺติ เมถุนราคุปฺปตฺติยา ปริโยนทฺธจิตฺตานํฯ สทิสานนฺติ รตฺตตาทีหิ สทิสานํฯ
ยสฺมา ‘‘ปฏิเสวติ นามา’’ติ ปทํ มาติกาย นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ปฏิเสวติ นามาติ กสฺมา อุทฺธฏ’’นฺติ โย มญฺญติ, ตสฺส การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฏิเสเวยฺยาติ เอตฺถ…เป.… มาติกาปท’’นฺติ อาหฯ อิตฺถิยา นิมิตฺเตนาติ อิทํ ‘‘มคฺเคน คจฺฉตี’’ติอาทิ วิย ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา หิ ‘‘มคฺเคน คจฺฉตี’’ติ วุตฺเต ‘‘มคฺคํ คจฺฉติ, มคฺเค วา คจฺฉตี’’ติ อยมตฺโถ ลพฺภติ, เอวํ ‘‘อิตฺถิยา นิมิตฺเตน ปเวเสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘อิตฺถิยา นิมิตฺตํ ปเวเสติ, นิมิตฺเต วา ปเวเสตี’’ติ อยมตฺโถ ลพฺภติฯ อิทญฺจ เยภุยฺเยน ปุริสปโยคทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ นิมิตฺตํ องฺคชาตนฺติ อตฺถโต เอกํฯ ปเวสนํ นาม น พหิ ฉุปนมตฺตนฺติ อาห ‘‘วาเตน อสมฺผุฏฺเฐ อลฺโลกาเส’’ติฯ อพฺภนฺตรญฺหิ ปเวเสนฺโต ‘‘ปเวเสตี’’ติ วุจฺจติ, น พหิ ฉุปนฺโตฯ อพฺภนฺตรนฺติ จ ปกติยา สพฺพโส ปิหิตสฺส นิมิตฺตสฺส วาเตน อสมฺผุฏฺโฐกาโส วุจฺจตีติฯ
อิทานิ สพฺพถา เลโสกาสปิทหนตฺถํ อิตฺถินิมิตฺเต ปุริสนิมิตฺเต จ ลพฺภมานํ ปเวสกาเล อญฺญมญฺญํ ผสฺสารหํ ปเทสวิเสสํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตฺถินิมิตฺเต จตฺตาริ ปสฺสานี’’ติอาทิมาหฯ วาเตน หิ อสมฺผุฏฺเฐ อลฺโลกาเส ยตฺถ กตฺถจิ เอเกนปิ ปเทเสน ฉุปิตฺวา ปเวเสนฺโต ‘‘ปเวเสตี’’ติ วุจฺจติฯ เวมชฺฌนฺติ ยถา จตฺตาริ ปสฺสานิ อสมฺผุสนฺโต ปเวเสติ, เอวํ กตวิวรสฺส อิตฺถินิมิตฺตสฺส เหฏฺฐิมตลํ วุจฺจติ มชฺฌนฺติ อคฺคโกฏิํ สนฺธาย วทติฯ อุปรีติ อคฺคโกฏิโต อุปริภาคปฺปเทโสฯ อิทญฺจ มชฺเฌน สมิญฺชิตฺวา ปเวเสนฺตสฺส มชฺฌิมปพฺพสมิญฺชิตงฺคุลิํ กตฺถจิ ปเวเสนฺตสฺส องฺคุลิยา มชฺฌิมปพฺพปิฏฺฐิสทิสํ องฺคชาตสฺส อุปริภาคเวมชฺฌํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เหฏฺฐา ปเวเสนฺโตติ อิตฺถินิมิตฺตสฺส เหฏฺฐิมภาเคน ฉุปนฺตํ ปเวเสนฺโตฯ มชฺเฌน ปเวเสนฺโตติ อพฺภนฺตรตลํ ฉุปิตฺวา มชฺเฌน ปเวเสนฺโตฯ กตฺถจิ อจฺฉุปนฺตํ ปเวเสตฺวา นีหรนฺตสฺส หิ นตฺถิ ปาราชิกํ, ทุกฺกฏํ ปน โหติ ฉินฺนสีสวตฺถุสฺมิํ วฏฺฏกเต มุเข อจฺฉุปนฺตํ ปเวเสตฺวา นีหรนฺตสฺส วิยฯ มชฺเฌเนว ฉุปนฺตํ ปเวเสนฺโตติ อคฺคโกฏิยา ฉุปนฺตํ ปเวเสนฺโตฯ มชฺฌิมปพฺพปิฏฺฐิยา สมิญฺชิตงฺคุลินฺติ สมฺพนฺโธฯ อถ วา สมิญฺชิตงฺคุลิํ มชฺฌิมปพฺพปิฏฺฐิยา ปเวเสนฺโต วิยาติ โยเชตพฺพํฯ สงฺโกเจตฺวาติ นิมิตฺตมชฺเฌน ภินฺทิตฺวาฯ อุปริภาเคนาติ สงฺโกจิตสฺส อุปริภาคโกฏิยาฯ อิทานิ ปุริสนิมิตฺตสฺส เหฏฺฐา วุตฺเตสุ ฉสุ ฐาเนสุ อุปรีติ วุตฺตฏฺฐานนฺตรสฺส วเสน วิสุํ จตฺตาริ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ เหฏฺฐา ปน วิสุํ ตานิ อคฺคเหตฺวา ‘‘จตฺตาริ ปสฺสานี’’ติ วจนสามญฺญโตปิ วิสุํ วิสุํ ลพฺภมานานิ เอกจฺจํ คเหตฺวา ฉ ฐานานิ วุตฺตานิฯ ตุลาทณฺฑสทิสํ ปเวเสนฺตสฺสาติ อุชุกํ ปเวเสนฺตสฺสฯ
นิมิตฺเต ชาตนฺติ อตฺตโน นิมิตฺเต ชาตํฯ จมฺมขีลนฺติ นิมิตฺเต อุฏฺฐิตํ จมฺมเมวฯ ‘‘อุณฺณิคณฺโฑ’’ติปิ วทนฺติฯ นิมิตฺเต ชาตมฺปิ จมฺมขีลาทิ นิมิตฺตเมวาติ อาห ‘‘อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติฯ ‘‘อุปหตกายปฺปสาท’’นฺติ อวตฺวา ‘‘นฏฺฐกายปฺปสาท’’นฺติ วจนํ อุปาทินฺนภาวสฺส นตฺถิตาทสฺสนตฺถํฯ เตเนวาห – ‘‘มตจมฺมํ วา สุกฺขปีฬกํ วา’’ติฯ สติ หิ อุปาทินฺนภาเว อุปหเตปิ กายปฺปสาเท อุปหตินฺทฺริยวตฺถุสฺมิํ วิย ปาราชิกาปตฺติเยว สิยา, มตจมฺมํ ปน สุกฺขปีฬกญฺจ อนุปาทินฺนกํ อุปาทินฺนเกเยว จ ปาราชิกาปตฺติฯ เตเนวาห ‘‘อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติฯ น จ เอวํ กโรนฺตสฺส อนาปตฺติ สกฺกา วตฺตุนฺติ ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, อิตฺถินิมิตฺตสฺส ปน นฏฺเฐปิ อุปาทินฺนภาเว ปาราชิกาปตฺติเยวฯ มเต อกฺขายิเต เยภุยฺเยน อกฺขายิเต ปาราชิกาปตฺติวจนโต เมถุนสฺสาเทนาติ อิมินา กายสํสคฺคราคํ นิวตฺเตติฯ สติ หิ กายสํสคฺคราเค สงฺฆาทิเสโสว สิยา, พีชานิปิ นิมิตฺตสงฺขฺยํ น คจฺฉนฺตีติ ทุกฺกฏเมว วุตฺตํฯ ‘‘นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ปเวเสตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ
อิทานิ ‘‘อยญฺจ เมถุนกถา นามา’’ติอาทิมาหฯ เมถุนกถาย ราควุทฺธิเหตุตฺตา หาสวิสยตฺตา จ ตทุภยนิวตฺตนตฺถํ ปฏิกูลมนสิการาทีสุ นิโยเชติฯ ปฏิกูลมนสิกาเรน หิ ราโค นิวตฺตติ, สมณสญฺญาทีสุ ปจฺจุปฏฺฐิเตสุ หาโส นิวตฺตติฯ สตฺตานุทฺทยายาติ สตฺตานํ อปายทุกฺขาทีหิ อนุรกฺขณตฺถํฯ โลกานุกมฺปายาติ สตฺตโลกวิสยาย อนุกมฺปายฯ
มุขํ อปิธายาติ มุขํ อปิทหิตฺวา, เยน เกนจิ ปมาเทน กทาจิ มนฺทหาโส ภเวยฺย, ตทา ครุตฺตํ กุปฺเปยฺย, ตสฺมา ตาทิเส กาเล ครุภาวสฺส อวิโกปนตฺถํ พีชเกน มุขํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา นิสีทิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ อถ วา มุขํ อปิธายาติ มุขํ ปิทหิตฺวาติ อตฺโถฯ พีชเกน มุขํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา หสมาเนน น นิสีทิตพฺพนฺติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ ทนฺตวิทํสกนฺติ ทนฺเต ทสฺเสตฺวา วิวริตฺวา จาติ อตฺโถฯ คพฺภิเตนาติ สงฺโกจํ อนาปชฺชนฺเตน, อุสฺสาหชาเตนาติ อตฺโถฯ ยทิ หิ ‘‘อีทิสํ นาม อสพฺภิํ กเถมี’’ติ สงฺโกจํ สตฺถุปฏิภาเคนาติ สตฺถุกปฺเปน, สตฺถุสทิเสนาติ อตฺโถฯ
มูลปญฺญตฺติวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อนุปญฺญตฺติวณฺณนา
ติรจฺฉาเนสุ คตายาติ ติรจฺฉาเนสุ อุปฺปนฺนายฯ ยสฺมา ติรจฺฉานคตา นาม อติขุทฺทกาปิ โหนฺติ, เยสํ มคฺเคสุ ติลผลมตฺตมฺปิ ปเวสนํ นปฺปโหติ, ตสฺมา น สพฺพาว ติรจฺฉานคติตฺถิโย ปาราชิกวตฺถุภูตาติ ปเวสนปฺปโหนกวเสน ลพฺภมานกติรจฺฉานคติตฺถิโย ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปาราชิกวตฺถุภูตา เอว เจตฺถา’’ติอาทิมาหฯ อปทานํ อหิมจฺฉาติอาทิคาถา ปาราชิกวตฺถูนํ เหฏฺฐิมปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ โปราเณหิ ฐปิตาฯ ตตฺถ อหีติ ชาตินิทฺเทเสน สพฺพาปิ ‘‘อหิคฺคหเณน…เป.… ทีฆชาติ สงฺคหิตา’’ติฯ ตตฺถ โคนสาติ สปฺปวิเสสา, เยสํ ปิฏฺฐีสุ มหนฺตานิ มณฺฑลานิ สนฺทิสฺสนฺติฯ มจฺฉคฺคหณํ โอทกชาติยา อุปลกฺขณปทนฺติ อาห – ‘‘มจฺฉคฺคหเณน…เป.… โอทกชาติ สงฺคหิตา’’ติฯ เตเนว มณฺฑูกกจฺฉปานํ สปาทกตฺเตปิ โอทกชาติกตฺตา สงฺคโห กโตฯ
มุขสณฺฐานนฺติ โอฏฺฐจมฺมสณฺฐานํฯ วณสงฺเขปํ คจฺฉตีติ วณสงฺคหํ คจฺฉติ นวสุ วณมุเขสุ สงฺคหิตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ วเณ ถุลฺลจฺจยญฺจ ‘‘อมคฺเคน อมคฺคํ ปเวเสติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ อิมสฺส วเสน เวทิตพฺพํฯ ตสฺมิญฺหิ สุตฺเต ทฺวีสุ สมฺภินฺนวเณสุ เอเกน วเณน ปเวเสตฺวา ทุติเยน นีหรนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํฯ วกฺขติ จ ‘‘อิมสฺส สุตฺตสฺส อนุโลมวเสน สพฺพตฺถ วณสงฺเขเป ถุลฺลจฺจยํ เวทิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. ๑.๖๖)ฯ กุกฺกุฏิคฺคหณมฺปิ สพฺพาย ปกฺขิชาติยา อุปลกฺขณปทนฺติ อาห – ‘‘กุกฺกุฏิคฺคหเณน…เป.… ปกฺขิชาติ สงฺคหิตา’’ติฯ มชฺชาริคฺคหณมฺปิ จตุปฺปทชาติยา อุปลกฺขณปทนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห – ‘‘มชฺชาริคฺคหเณน…เป.… จตุปฺปทชาติ สงฺคหิตา’’ติฯ รุกฺขสุนขา นาม กลนฺทกาติปิ วทนฺติฯ มงฺคุสาติ นงฺคุลาฯ
ปราชิต-สทฺโท อุปสคฺคสฺส วุทฺธิํ กตฺวา ต-การสฺส จ ก-การํ กตฺวา ปาราชิโกติ นิทฺทิฏฺโฐติ อาห ‘‘ปาราชิโกติ ปราชิโต’’ติฯ ‘‘กตฺถจิ อาปตฺตีติ ‘ปาราชิเกน ธมฺเมน อนุทฺธํเสยฺยา’ติอาทีสุ กตฺถจิ สิกฺขาปทนฺติ อิทํ ปน ทิสฺวา ชานิตพฺพ’’นฺติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ปราชยตีติ ปาราชิกํ, ปาราชิกาติ จ กตฺตุสาธเนน ปาราชิก-สทฺเทน สิกฺขาปทํ อาปตฺติ จ วุจฺจตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย ตํ อติกฺกมตี’’ติอาทิฯ ปุคฺคโล ปน กมฺมสาธเนน ปาราชิก-สทฺเทน วุจฺจตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุคฺคโล ยสฺมา ปราชิโต’’ติอาทิฯ
เอตเมว หิ อตฺถํ สนฺธายาติ ‘‘ตํ อาปตฺติํ อาปนฺโน ปุคฺคโล ปราชิโต โหติ ปราชยมาปนฺโน’’ติ เอตมตฺถํ สนฺธายฯ จุโต ปรทฺโธติอาทินา หิ ตํ อาปตฺติํ อาปนฺนปุคฺคโล จุโต โหติ ปราชิโต ปราชยํ อาปนฺโนติ อยมตฺโถ วิญฺญายติ, น ปน ปุคฺคโล ปาราชิโก นาม โหตีติ เอตมตฺถํ สนฺธายาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพฯ น หิ ปริวาเรปิ คาถา ปุคฺคลวุตฺติปาราชิกสทฺทนิพฺพจนทสฺสนตฺถํ วุตฺตา เตเนตํ อิติ วุจฺจติ เตน การเณน เอตํ อาปตฺติปาราชิกํ อิติ วุจฺจตีติฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยสฺมา ปราชิโต โหติ เอเตน, ตสฺมา เอตํ ปาราชิกนฺติ วุจฺจตีติฯ ปริภฏฺโฐติ สาสนโต ภฏฺโฐ, ปริหีโนติ อตฺโถฯ ฉินฺโนติ อนฺตรา ขณฺฑิโตฯ
สทฺธิํ โยชนายาติ ปทโยชนาย สทฺธิํฯ จตุพฺพิธํ สงฺฆกมฺมนฺติ อปโลกนาทิวเสน จตุพฺพิธํ กมฺมํฯ สีมาปริจฺฉินฺเนหีติ เอกสีมาปริยาปนฺเนหิฯ ปกตตฺตา นาม ปาราชิกํ อนาปนฺนา อนุกฺขิตฺตา จฯ ปญฺจวิโธปีติ นิทานุทฺเทสาทิวเสน ปญฺจวิโธปิฯ นหาปิตปุพฺพกานํ วิย โอธิสอนุญฺญาตํ ฐเปตฺวา อวเสสํ สพฺพมฺปิ สิกฺขาปทํ สพฺเพหิปิ ลชฺชีปุคฺคเลหิ อนติกฺกมนียตฺตา วุตฺตํ ‘‘สพฺเพหิปิ ลชฺชีปุคฺคเลหิ สมํ สิกฺขิตพฺพภาวโต’’ติฯ สมนฺติ สทฺธิํ, เอกปฺปหาเรน วาฯ สิกฺขิตพฺพภาวโตติ อนติกฺกมนวเสน อุคฺคหปริปุจฺฉาทินา จ สิกฺขิตพฺพภาวโตฯ สามญฺญสิกฺขาปเทสุ ‘‘อิทํ ตยา น สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ เอวํ อพหิกาตพฺพโต ‘‘น เอโกปิ ตโต พหิทฺธา สนฺทิสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ ยํ ตํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ
๕๖. น เกวลํ อิตฺถิยา เอว นิมิตฺตํ ปาราชิกวตฺถูติ อิมินา เกวลํ อิตฺถิยา เอว นิมิตฺตํ น จ มนุสฺสิตฺถิยา เอวาติ อิมินา ปน มนุสฺสิตฺถิยา เอว นิมิตฺตํ ปาราชิกวตฺถุ น โหติ, อมนุสฺสิตฺถิติรจฺฉานคติตฺถิอมนุสฺสุภโตพฺยญฺชนกาทีนมฺปิ นิมิตฺตํ ปาราชิกวตฺถูติ ทสฺเสติฯ ‘‘วตฺถุเมว น โหตีติ อมนุสฺสิตฺถิปสงฺเคน อาคตํ สุวณฺณรชตาทิมยํ ปฏิกฺขิปตี’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺตํ วิย น ทิสฺสติฯ น หิ อิโต ปุพฺเพ อมนุสฺสิตฺถิคฺคหณํ กตํ อตฺถิ, เยน ตปฺปสงฺโค สิยาฯ อิทาเนว หิ ‘‘ติสฺโส อิตฺถิโย’’ติอาทินา อมนุสฺสิตฺถิคฺคหณํ กตํ, น จ อมนุสฺสิตฺถิคฺคหเณน สุวณฺณรชตาทิมยานํ วินีตวตฺถูสุ (ปารา. ๗๑) ‘‘เลปจิตฺตสฺส นิมิตฺตํ องฺคชาเตน ฉุปิ, ทารุธีตลิกาย นิมิตฺตํ องฺคชาเตน ฉุปี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา นิมิตฺตสามญฺญโต ‘‘สุวณฺณรชตาทิมยานมฺปิ นิมิตฺตํ ปาราชิกวตฺถุ โหติ, น โหตี’’ติ กสฺสจิ อาสงฺกา สิยาฯ เตเนว ‘‘เลปจิตฺตาทิวตฺถูสุ ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสี’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ปาราชิกวตฺถุภูตสตฺตนิยมนตฺถญฺจ ชาติวเสน มนุสฺสามนุสฺสาทิโต ติธา กตฺวา ปาราชิกวตฺถุภูเต สตฺเต ภควา วิภชิตฺวา ทสฺเสติ, ตสฺมา ‘‘วตฺถุเมว น โหตี’’ติ นิมิตฺตสามญฺญโต ปสงฺคาคตํ สุวณฺณรชตาทิมยานํ นิมิตฺตํ ปฏิกฺขิปตีติ วตฺตพฺพํฯ
ตโย มคฺเคติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ตีสุ มคฺเคสูติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติฯ เอวํ สพฺพตฺถาติ อิมินา ‘‘ทฺเว มคฺเค’’ติ เอตฺถาปิ ทฺวีสุ มคฺเคสูติ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อติทิสฺสติฯ
อนุปญฺญตฺติวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปฐมจตุกฺกกถาวณฺณนา
๕๗. อสฺสาติ ‘‘โหตี’’ติ อาหฯ คณฺฐิปเทสุ ปน ‘‘อสฺสาติ ปุคฺคลํ ปรามสิตฺวา โหตีติ
๕๘. สาทิยนฺตสฺเสวาติ เอตฺถ สาทิยนํ นาม เสเวตุกามตาจิตฺตสฺส อุปฏฺฐาปนนฺติ อาห ‘‘ปฏิเสวนจิตฺตสมงฺคิสฺสา’’ติฯ ‘‘ปฏิปกฺขํ อตฺถยนฺตีติ สิกฺขากามานํ ภิกฺขูนํ ปฏิปกฺขํ ทุสฺสีลภาวํ อตฺถยนฺตี’’ติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ อตฺตโน เวริปุคฺคลสฺส ปน ปฏิปกฺขภูตํ กญฺจิ อมิตฺตํ อตฺถยนฺติ คเวสนฺตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ปจฺจตฺถิกา หิ อตฺตโน เวริํ นาเสตุกามา ตสฺส ปฏิปกฺขภูตํ กญฺจิ อมิตฺตํ อตฺตโน สหายภาวมุปคจฺฉนฺตํ อิจฺฉนฺติฯ ราชปจฺจตฺถิกาทีนํ อุปริ วกฺขมานตฺตา ตทนุรูปวเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภิกฺขู เอว ปจฺจตฺถิกา ภิกฺขุปจฺจตฺถิกา’’ติ อาหฯ ‘‘ภิกฺขุสฺส ปจฺจตฺถิกา ภิกฺขุปจฺจตฺถิกา’’ติ เอวํ ปน วุจฺจมาเน ภิกฺขุสฺส ปจฺจตฺถิกา ราชาทโยปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหนฺตีติ ราชปจฺจตฺถิกาทโย วิสุํ น วตฺตพฺพา สิยุํ, อญฺญตฺถ ปน ภิกฺขุสฺส ปจฺจตฺถิกา ภิกฺขุปจฺจตฺถิกาติ อยมตฺโถ ลพฺภเตว ‘‘สาสนปจฺจตฺถิกา’’ติ ยถาฯ อิสฺสาปกตาติ ปเรสํ ลาภสกฺการาทิอสหนลกฺขณาย อิสฺสาย อภิภูตาฯ นิปฺปริปฺผนฺทนฺติ ปริปฺผนฺทวิรหิตํ, ยถา จลิตุํ ปริวตฺติตุํ น สกฺโกติ, ตถา คเหตฺวาติ อตฺโถฯ สมฺปโยเชนฺตีติ วจฺจมคฺเคน สทฺธิํ โยเชนฺติฯ
ตสฺมิํ ขเณติ ตสฺมิํ ปเวสนกฺขเณ, อคฺคโต ยาว มูลา ปเวสนกาโล ‘‘ปเวสนกฺขโณ’’ติ วุจฺจติฯ สาทิยนํ นาม เสวนจิตฺตสฺส อุปฺปาทนนฺติ อาห ‘‘เสวนจิตฺตํ อุปฏฺฐาเปตี’’ติฯ ปวิฏฺฐกาเลติ องฺคชาตสฺส ยตฺตกํ ฐานํ ปเวสนารหํ, ตตฺตกํ อนวเสสโต ปวิฏฺฐกาเลฯ เอวํ ปวิฏฺฐสฺส อุทฺธรณารมฺภโต อนฺตรา ฐิตกาโล ฐิตํ นามฯ อฏฺฐกถายํ ปน มาตุคามสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺฐิํ ปตฺวา สพฺพถา วายมโต โอรมิตฺวา ฐิตกาลํ สนฺธาย ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺฐิสมเย’’ติ วุตฺตํฯ อุทฺธรณํ นาม ยาว อคฺคา นีหรณกาโลติ อาห – ‘‘นีหรณกาเล ปฏิเสวนจิตฺตํ อุปฏฺฐาเปตี’’ติฯ องฺคารกาสุนฺติ องฺคารราสิํฯ เอวรูเป กาเล อสาทิยนํ นาม น สพฺเพสํ วิสโยติ อาห ‘‘อิมญฺหิ เอวรูปํ อารทฺธวิปสฺสก’’นฺติอาทิ เอกาทสหิ อคฺคีหีติ ราคโทสโมหชาติชรามรณโสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสงฺขาเตหิ เอกาทสหิ อคฺคีหิฯ ราคาทโย หิ อนุฑหนฏฺเฐน ‘‘อคฺคี’’ติ วุจฺจนฺติฯ เต หิ ยสฺส สนฺติ ‘‘ปจฺจตฺถิกานญฺจสฺส มโนรถวิฆาตํ กโรนฺโต’’ติฯ อสฺสาติ อสาทิยนฺตสฺส ยถาวุตฺตคุณสมงฺคิสฺสฯ
ปฐมจตุกฺกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
เอกูนสตฺตติทฺวิสตจตุกฺกกถาวณฺณนา
๕๙-๖๐. อกฺขายิตนิมิตฺตา อกฺขายิต-สทฺเทน วุตฺตา อุตฺตรปทโลเปนาติ อาห ‘‘โสณสิงฺคาลาทีหิ อกฺขายิตนิมิตฺต’’นฺติฯ อกฺขายิตํ นิมิตฺตํ ยสฺสา สา อกฺขายิตนิมิตฺตาฯ ‘‘ชาครนฺติ’’นฺติอาทิ วิเสสนรหิตตฺตา ‘‘สุทฺธิกจตุกฺกานี’’ติ วุตฺตํฯ
สมานาจริยกา เถราติ เอกาจริยสฺส ปาฐกนฺเตวาสิกาฯ มหาภเยติ พฺราหฺมณติสฺสภเยฯ คงฺคาย อปรภาโค อปรคงฺคํฯ วต เรติ ครหตฺเถ นิปาโตฯ อวิสฺสชฺชนฺเตน กิํ กตฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘นิจฺจกาลํ โสตพฺพ’’นฺติอาทิฯ เอวํ วินยครุกานนฺติ อิมินา อุปริ เตหิ วุจฺจมานวินิจฺฉยสฺส ครุกรณียตาย การณํ วุตฺตํฯ สพฺพํ ปริยาทิยิตฺวาติ สพฺพํ ปาราชิกกฺเขตฺตํ อนวเสสโต คเหตฺวาฯ โสตํ ฉินฺทิตฺวาติ ปาราชิกกฺเขตฺเต วีติกฺกมโสตํ ฉินฺทิตฺวาฯ อปญฺญตฺตภาวโต ยุตฺติอภาวโต จ ‘‘ปาราชิกจฺฉายา ปเนตฺถ น ทิสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘อุปฑฺฒกฺขายิตภาวสฺส ทุพฺพินิจฺฉยตฺตา ตตฺถ ปาราชิกํ น ปญฺญเปสี’’ติ วทนฺติ, ตํ อการณํ, น จ ทุพฺพินิจฺฉยตา อปญฺญตฺติการณํ เยภุยฺยกฺขายิตาทีสุปิ ทุพฺพินิจฺฉยภาวสฺส สมานตฺตาฯ อุปฑฺฒกฺขายิตโต หิ กิญฺจิเทว อธิกํ อูนํ วา ยทิ ขายิตํ สิยา, ตมฺปิ เยภุยฺเยน ขายิตํ อกฺขายิตนฺติ สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ อุปฑฺฒกฺขายิตมิว เยภุยฺยกฺขายิตาทีนิปิ ทุพฺพินิจฺฉยาเนวฯ อปิจ อุปฑฺฒกฺขายิตํ ยทิ สภาวโต
อิทานิ เถเรน กตวินิจฺฉยเมว อุปตฺถมฺเภตฺวา อปรมฺปิ ตตฺถ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ นิมิตฺเต อปฺปมตฺติกาปิ มํสราชิ สเจ อวสิฏฺฐา โหติ, ตํ เยภุยฺยกฺขายิตเมว โหติ, ตโต ปรํ ปน สพฺพโส ขายิเต นิมิตฺเต ทุกฺกฏเมวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตโต ปรํ ถุลฺลจฺจยํ นตฺถี’’ติฯ อถ วา เยภุยฺเยน ขายิตํ นาม วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคมุขานํ จตูสุ โกฏฺฐาเสสุ ทฺเว โกฏฺฐาเส อติกฺกมฺม ยาว ตติยโกฏฺฐาสสฺส ปริโยสานา มตสรีรสฺมิํเยว เวทิตพฺพนฺติ ‘‘มตํ เยภุยฺเยน อกฺขายิต’’นฺติอาทิวจนโตฯ ‘‘ยทิปิ นิมิตฺตํ สพฺพโส ขายิตนฺติอาทิ สพฺพํ ชีวมานกสรีรเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ มหาคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ เกนจิ ปน ‘‘ตํ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพ’’นฺติ ลิขิตํฯ กิเมตฺถ วีมํสิตพฺพํ ชีวมานกสรีรสฺเสว อธิกตตฺตา มตสรีเร ลพฺภมานสฺส วินิจฺฉยสฺส วิสุํ วกฺขมานตฺตา จฯ เตเนว มาติกาฏฺฐกถายมฺปิ (กงฺขา. อฏฺฐ. ปฐมปาราชิกวณฺณนา) –
‘‘ชีวมานกสรีรสฺส วุตฺตปฺปกาเร มคฺเค สเจปิ ตจาทีนิ อนวเสเสตฺวา สพฺพโส ฉินฺเน นิมิตฺตสณฺฐานมตฺตํ ปญฺญายติ, ตตฺถ อนฺตมโส องฺคชาเต อุฏฺฐิกํ อนฏฺฐกายปฺปสาทํ ปีฬกํ วา จมฺมขีลํ วา ปเวเสนฺตสฺสปิ เสวนจิตฺเต สติ ปาราชิกํ, นฏฺฐกายปฺปสาทํ สุกฺขปีฬกํ วา มตจมฺมํ วา โลมํ วา ปเวเสนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ สเจ นิมิตฺตสณฺฐานมตฺตมฺปิ อนวเสเสตฺวา สพฺพโส มคฺโค อุปฺปาฏิโต, ตตฺถ อุปกฺกมโต วณสงฺเขปวเสน ถุลฺลจฺจย’’นฺติ –
ชีวมานกสรีรสฺมิํเยว ยถาวุตฺตวินิจฺฉโย ทสฺสิโตฯ
สพฺพโส ขายิตนฺติ นิมิตฺตปฺปเทเส พหิฏฺฐิตํ ฉวิจมฺมํ สพฺพโส ฉินฺทิตฺวา โสณสิงฺคาลาทีหิ ขายิตสทิสํ กตํฯ เตเนวาห ‘‘ฉวิจมฺมํ นตฺถี’’ติฯ นิมิตฺตมํสสฺส ปน อพฺภนฺตเร ฉวิจมฺมสฺส จ วิชฺชมานตฺตา ‘‘นิมิตฺตสณฺฐานํ ปญฺญายตี’’ติ วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘ปเวสนํ ชายตี’’ติฯ นิมิตฺตสณฺฐานํ ปน อนวเสเสตฺวาติ นิมิตฺตากาเรน ฐิตํ ฉวิจมฺมมํสาทิํ อนวเสเสตฺวาฯ ชีวมานกสรีเร ลพฺภมานวิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มตสรีเร ลพฺภมานวิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มตสรีเร ปนา’’ติอาทิฯ
มนุสฺสานํ ชีวมานกสรีเรติอาทินา ปน อกฺขิอาทโยปิ วณสงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ วเณน เอกปริจฺเฉทํ กตฺวา อกฺขิอาทีสุปิ ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํฯ เตสญฺจ วณสงฺคโห ‘‘นวทฺวาโร มหาวโณ’’ติ (มิ. ป. ๒.๖.๑) เอวมาทิสุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ ติรจฺฉานคตานํ อกฺขิกณฺณวเณสุ ทุกฺกฏํ ปน อฏฺฐกถาปฺปมาเณน คเหตพฺพํฯ ยถา หิ มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคเตสุ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคมุขานํ ปาราชิกวตฺถุภาเว นานากรณํ นตฺถิ, เอวํ อกฺขิอาทีนมฺปิ ถุลฺลจฺจยาทิวตฺถุภาเว นินฺนานากรเณน ภวิตพฺพํฯ วเณ ถุลฺลจฺจยญฺจ ‘‘อมคฺเคน มนุสฺสานนฺติ อิตฺถิปุริสปณฺฑกอุภโตพฺยญฺชนกานํ สามญฺญโต วุตฺตํฯ วตฺถิโกเสสูติ วตฺถิปุเฏสุ ปุริสานํ องฺคชาตโกเสสุฯ มตสรีรํ ยาว อุทฺธุมาตกาทิภาเวน กุถิตํ น โหติ, ตาว อลฺลสรีรนฺติ เวทิตพฺพํฯ เตนาห – ‘‘ยทา ปน สรีรํ อุทฺธุมาตกํ โหตี’’ติอาทิฯ ปาราชิกวตฺถุญฺจ ถุลฺลจฺจยวตฺถุญฺจ วิชหตีติ เอตฺถ ปาราชิกวตฺถุภาวํ ถุลฺลจฺจยวตฺถุภาวญฺจ วิชหตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ มตานํ ติรจฺฉานคตานนฺติ สมฺพนฺโธฯ
เมถุนราเคน วตฺถิโกสํ ปเวเสนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปตฺถิโกสํ อปฺปเวเสนฺโต’’ติฯ อิตฺถิยา อปฺปเวเสนฺโตติ อิตฺถิยา นิมิตฺตํ อปฺปเวเสนฺโตฯ อปฺปเวเสนฺโตติ จ ปเวสนาธิปฺปายสฺส อภาวํ ทสฺเสติฯ ปเวสนาธิปฺปาเยน พหิ ฉุปนฺตสฺส ปน เมถุนสฺส ปุพฺพปโยคตฺตา ทุกฺกเฏเนว ภวิตพฺพํฯ นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ฉุปติ, ถุลฺลจฺจยนฺติ อิทํ ‘‘น จ, ภิกฺขเว, รตฺตจิตฺเตน องฺคชาตํ ฉุปิตพฺพํ, โย ฉุเปยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ ‘‘มหาอฏฺฐกถายํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘กตฺวา มหาอฏฺฐกถํ สรีร’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. ๑.คนฺถารมฺภกถา) วุตฺตํ, ตถาปิ เสสอฏฺฐกถาสุ ‘‘เมถุนราเคน มุเขนา’’ติ วจนสฺส อภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘มหาอฏฺฐกถายํ ปนา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘องฺคชาเตนา’’ติ อวุตฺตตฺตา ‘‘อวิเสเสนา’’ติ วุตฺตํฯ
อิทานิ มหาอฏฺฐกถํ ปาฬิยา สํสนฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ตาว มหาอฏฺฐกถาย’’นฺติอาทิมาหฯ อิตรถา หิ ทุกฺกฏํ สิยาติ ปกติมุเขน ฉุปนฺตสฺส วิสาณาทิคฺคหเณ วิย ทุกฺกฏํ สิยาฯ เอวํ มหาอฏฺฐกถํ ปาฬิยา สํสนฺทิตฺวา อิทานิ ตตฺถ เกสญฺจิ อญฺญถา อตฺถวิกปฺปํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เกจิ ปนา’’ติอาทิมาหฯ สงฺฆาทิเสโสติ กายสํสคฺคสิกฺขาปเทน สงฺฆาทิเสโสฯ วุตฺตนเยเนวาติ เมถุนราเคเนวฯ ‘‘นิมิตฺตมุเขนา’’ติ วุตฺตตฺตา ติรจฺฉานคติตฺถิยา ปสฺสาวมคฺคํ เมถุนราเคน ปกติมุเขน ฉุปนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพํฯ กายสํสคฺคราเคน ทุกฺกฏนฺติ นิมิตฺตมุเขน วา ปกติมุเขน วา กายสํสคฺคราเคน ฉุปนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวฯ
เอกูนสตฺตติทฺวิสตจตุกฺกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สนฺถตจตุกฺกเภทกถาวณฺณนา
๖๑-๒. ปฏิปนฺนกสฺสาติ อุปาทินฺนกนฺติ กายินฺทฺริยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อุปาทินฺนเกน ผุสตีติ อุปาทินฺนเกน ผุสียติ ฆฏฺฏียตีติ เอวํ กมฺมนิ ย-การโลเปน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อถ วา เอวํ กโรนฺโต กิญฺจิ อุปาทินฺนกํ อุปาทินฺนเกน น ผุสติ น ฆฏฺเฏตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เลสํ โอฑฺเฑสฺสนฺตีติ เลสํ สมุฏฺฐาเปสฺสนฺติ, ปริกปฺเปสฺสนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ สนฺถตาทิเภเทหิ ภินฺทิตฺวาติ สนฺถตาทิวิเสสเนหิ วิเสเสตฺวา, สนฺถตาทีหิ จตูหิ โยเชตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ
สนฺถตายาติ เอกเทเส สมุทายโวหาโร ‘‘ปโฏ ทฑฺโฒ’’ติอาทีสุ วิยฯ ตถา หิ ปฏสฺส เอกเทเสปิ ทฑฺเฒ ‘‘ปโฏ ทฑฺโฒ’’ติ โวหรนฺติ ‘‘สนฺถตา นามา’’ติอาทิฯ วตฺถาทีนิ อนฺโต อปฺปเวเสตฺวา พหิ ฐเปตฺวา พนฺธนํ สนฺธาย ‘‘ปลิเวเฐตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ เอกเทเส สมุทายโวหารวเสเนว ภิกฺขุปิ ‘‘สนฺถโต’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘สนฺถโต นามา’’ติอาทิฯ ยตฺตเก ปวิฏฺเฐติ ติลผลมตฺเต ปวิฏฺเฐฯ อกฺขิอาทิมฺหิ สนฺถเตปิ ยถาวตฺถุกเมวาติ อาห ‘‘ถุลฺลจฺจยกฺเขตฺเต ถุลฺลจฺจยํ, ทุกฺกฏกฺเขตฺเต ทุกฺกฏเมว โหตี’’ติฯ
ขาณุํ ฆฏฺเฏนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ อิตฺถินิมิตฺตสฺส อนฺโต ขาณุํ ปเวเสตฺวา สมตลํ อติริตฺตํ วา ขาณุํ ฆฏฺเฏนฺตสฺส ทุกฺกฏํ ปเวสาภาวโตฯ สเจ ปน อีสกํ อนฺโต ปวิสิตฺวา ฐิตํ ขาณุกเมว องฺคชาเตน ฉุปติ, ปาราชิกเมวฯ ตสฺส ตลนฺติ เวฬุนฬาทิกสฺส อนฺโตตลํฯ วินีตวตฺถูสุ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตโร ภิกฺขุ สีวถิกํ คนฺตฺวา ฉินฺนสีสํ ปสฺสิตฺวา วฏฺฏกเต มุเข อจฺฉุปนฺตํ องฺคชาตํ ปเวเสสิฯ ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสิ…เป.… อนาปตฺติ ภิกฺขุ ปาราชิกสฺส, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา ตสฺส สุตฺตสฺส อนุโลมโต ‘‘อากาสคตเมว กตฺวา ปเวเสตฺวา นีหรติ, ทุกฺกฏ’’นฺติ (ปารา. ๗๓) วุตฺตํฯ พหิทฺธา ขาณุเกติ อนฺโตปเวสิตเวณุปพฺพาทิกสฺส พหิ นิกฺขนฺตขาณุเกฯ เมถุนราเคน อินฺทฺริยพทฺธอานินฺทฺริยพทฺธสนฺตาเนสุ ยตฺถ กตฺถจิ อุปกฺกมนฺตสฺส น สกฺกา อนาปตฺติยา ภวิตุนฺติ ‘‘ทุกฺกฏเมวา’’ติ วุตฺตํฯ เตเนว วินีตวตฺถุมฺหิ อฏฺฐิเกสุ อุปกฺกมนฺตสฺส ทุกฺกฏํ วุตฺตํฯ
สนฺถตจตุกฺกเภทกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ราชปจฺจตฺถิกาทิจตุกฺกเภทกถาวณฺณนา
๖๕. สามญฺญโชตนาย ‘‘ธุตฺตาติ เมถุนุปสํหิตขิฑฺฑาปสุตา’’ติอาทิฯ อิทานิ สามญฺญโตปิ อตฺถสมฺภวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตฺถิธุตฺตสุราธุตฺตาทโย วา’’ติ อาหฯ หทยนฺติ หทยมํสํฯ
สพฺพากาเรน จตุกฺกเภทกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อาปตฺตานาปตฺติวารวณฺณนา
๖๖. ปฏิญฺญากรณํ นตฺถีติ ปุจฺฉิตพฺพาภาวโตฯ น หิ ทูสโก ‘‘เกน จิตฺเตน วีติกฺกมํ อกาสิ, ชานิตฺวา อกาสิ, อุทาหุ อชานิตฺวา’’ติ เอวํ ปุจฺฉาย อรหติฯ ตตฺเถวาติ เวสาลิยํ มหาวเน เอวฯ สพฺพงฺคคตนฺติ ฐเปตฺวา เกสโลมทนฺตนขานํ มํสวินิมุตฺตฏฺฐานญฺเจว ถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ อุทกมิว เตลพินฺทุ อวเสสสพฺพสรีรํ พฺยาเปตฺวา ฐิตํฯ สรีรกมฺปาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อกฺขีนํ ปีตวณฺณาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ปิตฺตโกสเก ฐิตนฺติ หทยปปฺผาสานํ อนฺตเร ยกนมํสํ นิสฺสาย ปติฏฺฐิเต มหาโกสาตกีโกสสทิเส ปิตฺตโกเส ฐิตํฯ กุปิเตติ ปิตฺตโกสโต จลิตฺวา พหิ นิกฺขนฺเตฯ
วิสฺสฏฺฐจิตฺโตติ วิสฺสฏฺฐปกติจิตฺโตฯ ยกฺขุมฺมตฺตโกติ ยกฺขา กิร ยสฺส จิตฺตํ ขิปิตุกามา โหนฺติ, ตสฺส เสตมุขํ นีโลทรํ สุรตฺตหตฺถปาทํ มหาสีสํ ปชฺชลิตเนตฺตํ เภรวํ วา อตฺตภาวํ นิมฺมินิตฺวา ทสฺเสนฺติ, เภรวํ วา สทฺทํ สาเวนฺติ, กเถนฺตสฺเสว วา มุเขน หตฺถํ ปกฺขิปิตฺวา หทยมํสํ มทฺทนฺติ, เตน โส สตฺโต อุมฺมตฺตโก โหติ ขิตฺตจิตฺโตฯ เตเนวาห ‘‘เภรวานิ วา อารมฺมณานิ ทสฺเสตฺวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เภรวานีติ ทสฺสนมตฺเตเนว สตฺตานํ ภยํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํสํ อุปฺปาเทตุํ สมตฺถานิฯ นิจฺจเมว อุมฺมตฺตโก โหตีติ ยสฺส ปิตฺตโกสโต ปิตฺตํ จลิตฺวา พหิ นิกฺขนฺตํ โหติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยสฺส ปน ปิตฺตํ จลิตฺวา ปิตฺตโกเสเยว ฐิตํ โหติ พหิ อนิกฺขนฺตํ, โส อนฺตรนฺตรา สญฺญํ ปฏิลภติ, น นิจฺจเมว อุมฺมตฺตโก โหตีติ เวทิตพฺพํฯ ญตฺวาติ สญฺญาปฏิลาเภน ชานิตฺวาฯ อธิมตฺตายาติ อธิกปฺปมาณายฯ
อาปตฺตานาปตฺติวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปกิณฺณกกถาวณฺณนา
ปกิณฺณกนฺติ สมุฏฺฐานนฺติ อุปฺปตฺติการณํฯ กิริยาติอาทิ นิทสฺสนมตฺตํ, อกิริยาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ เวทนายาติ สหโยเค กรณวจนํ, เวทนาย สห กุสลญฺจาติ วุตฺตํ โหติฯ สพฺพสงฺคาหกวเสนาติ ฉ สิกฺขาปทสมุฏฺฐานานีติ กาโย วาจา กายวาจา กายจิตฺตํ วาจาจิตฺตํ กายวาจาจิตฺตนฺติ เอวํ วุตฺตานิ ฉ อาปตฺติสมุฏฺฐานานิฯ อาปตฺติเยว หิ สิกฺขาปทสีเสน วุตฺตาฯ สมุฏฺฐานาทโย หิ อาปตฺติยา โหนฺติ, น สิกฺขาปทสฺส, อิเมสุ ปน ฉสุ สมุฏฺฐาเนสุ ปุริมานิ ตีณิ อจิตฺตกานิ, ปจฺฉิมานิ สจิตฺตกานิฯ เตสุ เอเกน วา ทฺวีหิ วา ตีหิ วา จตูหิ วา ฉหิ วา สมุฏฺฐาเนหิ อาปตฺติโย สมุฏฺฐหนฺติ, ปญฺจสมุฏฺฐานา อาปตฺติ นาม นตฺถิฯ ตตฺถ เอกสมุฏฺฐานา จตุตฺเถน จ ปญฺจเมน จ ฉฏฺเฐน จ สมุฏฺฐาเนน สมุฏฺฐาติ, น อญฺเญนฯ ทฺวิสมุฏฺฐานา ปฐมจตุตฺเถหิ จ ทุติยปญฺจเมหิ จ ตติยฉฏฺเฐหิ จ จตุตฺถฉฏฺเฐหิ จ ปญฺจมฉฏฺเฐหิ จ สมุฏฺฐาเนหิ สมุฏฺฐาติ, น อญฺเญหิฯ ติสมุฏฺฐานา ปฐเมหิ จ ตีหิ, ปจฺฉิเมหิ จ ตีหิ สมุฏฺฐาเนหิ สมุฏฺฐาติ, น อญฺเญหิฯ จตุสมุฏฺฐานา ปฐมตติยจตุตฺถฉฏฺเฐหิ จ ทุติยตติยปญฺจมฉฏฺเฐหิ จ สมุฏฺฐาเนหิ สมุฏฺฐาติ, น อญฺเญหิฯ ฉสมุฏฺฐานา ฉหิปิ สมุฏฺฐาติฯ
สิกฺขาปทํ นาม อตฺถิ ฉสมุฏฺฐานนฺติ เอตฺถาปิ สิกฺขาปทสีเสน อาปตฺติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘สพฺพญฺเจตํ อาปตฺติยํ ยุชฺชติ, สิกฺขาปทสีเสน ปน สพฺพอฏฺฐกถาสุ เทสนา อารุฬฺหา’’ติฯ กายาทีหิ ฉหิ สมุฏฺฐานํ อุปฺปตฺติ, ฉ วา สมุฏฺฐานานิ เอตสฺสาติ ฉสมุฏฺฐานํฯ อตฺถิ จตุสมุฏฺฐานนฺติ กาโย กายวาจา กายจิตฺตํ กายวาจาจิตฺตนฺติ อิมานิ จตฺตาริ, วาจา กายวาจา วาจาจิตฺตํ กายวาจาจิตฺตนฺติ อิมานิ วา จตฺตาริ สมุฏฺฐานานิ เอตสฺสาติ จตุสมุฏฺฐานํฯ อตฺถิ ติสมุฏฺฐานนฺติ กาโย วาจา กายวาจาติ อิมานิ ตีณิ, กายจิตฺตํ วาจาจิตฺตํ กายวาจาจิตฺตนฺติ อิมานิ วา ตีณิ สมุฏฺฐานานิ เอตสฺสาติ ติสมุฏฺฐานํฯ ทฺวิสมุฏฺฐานํ เอกสมุฏฺฐานญฺจ สมุฏฺฐานสีสวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺถิ กถินสมุฏฺฐาน’’นฺติอาทิมาหฯ เตรส หิ สมุฏฺฐานสีสานิ ปฐมปาราชิกสมุฏฺฐานํ อทินฺนาทานสมุฏฺฐานํ สญฺจริตฺตสมุฏฺฐานํ สมนุภาสนสมุฏฺฐานํ กถินสมุฏฺฐานํ เอฬกโลมสมุฏฺฐานํ ปทโสธมฺมสมุฏฺฐานํ อทฺธานสมุฏฺฐานํ เถยฺยสตฺถสมุฏฺฐานํ ธมฺมเทสนาสมุฏฺฐานํ ภูตาโรจนสมุฏฺฐานํ โจริวุฏฺฐาปนสมุฏฺฐานํ อนนุญฺญาตสมุฏฺฐานนฺติฯ
ตตฺถ
เอวํ สมุฏฺฐานสีเสน สพฺพสิกฺขาปทานิ เตรสธา ทสฺเสตฺวา อิทานิ กิริยาวเสน ปญฺจธา ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺราปิ กิญฺจิ กิริยโต สมุฏฺฐาตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กิญฺจีติ สิกฺขาปทสีเสน อาปตฺติํ วทติฯ ตสฺมา ยา กาเยน วา วาจาย วา ปถวีขณนาทีสุ วิย วีติกฺกมํ กโรนฺตสฺส โหติ, อยํ กิริยโต สมุฏฺฐาติ นามฯ ยา กายวาจาย กตฺตพฺพํ อกโรนฺตสฺส โหติ ปฐมกถินาปตฺติ วิย, อยํ อกิริยโต สมุฏฺฐาติ นามฯ ยา กโรนฺตสฺส จ อกโรนฺตสฺส จ โหติ อญฺญาติกาย ภิกฺขุนิยา หตฺถโต จีวรปฏิคฺคหณาปตฺติ วิย, อยํ กิริยากิริยโต สมุฏฺฐาติ นามฯ ยา สิยา กโรนฺตสฺส จ สิยา อกโรนฺตสฺส จ โหติ รูปิยปฏิคฺคหณาปตฺติ วิย, อยํ สิยา กิริยโต สิยา อกิริยโต สมุฏฺฐาติ นามฯ ยา สิยา กโรนฺตสฺส จ สิยา กโรนฺตสฺส จ อกโรนฺตสฺส จ โหติ กุฏิการาปตฺติ วิย, อยํ สิยา กิริยโต สิยา กิริยากิริยโต สมุฏฺฐาติ นามฯ
อิทานิ ‘‘ตตฺราปิ อตฺถิ สญฺญาวิโมกฺข’’นฺติอาทิมาหฯ สญฺญาย อภาเวน วิโมกฺโข อสฺสาติ สญฺญาวิโมกฺขนฺติ มชฺเฌปทโลปสมาโส ทฏฺฐพฺโพฯ ยโต หิ วีติกฺกมสญฺญาอภาเวน มุจฺจติ, อิทํ สญฺญาวิโมกฺขนฺติ วุจฺจติฯ จิตฺตงฺคํ ลภติเยวาติ กายจิตฺตาทิสจิตฺตกสมุฏฺฐาเนเหว สมุฏฺฐหนโต ‘‘อิตร’’นฺติ วุตฺตํ อิตร-สทฺทสฺส วุตฺตปฏิโยควิสยตฺตาฯ
ปุน สพฺพสิกฺขาปทานิ จิตฺตวเสน ทฺวิธา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุน อตฺถิ สจิตฺตก’’นฺติอาทิมาหฯ ยํ สเหว จิตฺเตน อาปชฺชตีติ ยํ สจิตฺตเกเนว สมุฏฺฐาเนน อาปชฺชติ, โน อจิตฺตเกนฯ วินาปีติ อปิ-สทฺเทน สหาปิ จิตฺเตน อาปชฺชตีติ ทสฺเสติฯ ยญฺหิ กทาจิ อจิตฺตเกน, กทาจิ สจิตฺตเกน สมุฏฺฐาเนน สมุฏฺฐาติ, ตํ อจิตฺตกนฺติ วุจฺจติฯ เอตฺถ จ สญฺญาทุกํ อนาปตฺติมุเขน, สจิตฺตกทุกํ อาปตฺติมุเขน วุตฺตนฺติ อิทเมเตสํ นานากรณนฺติ เวทิตพฺพํฯ
โลกวชฺชทุกสฺส เหฏฺฐา วุตฺตลกฺขณตฺตา ตํ อวิภชิตฺวา อิทานิ สพฺพสิกฺขาปทานิ กมฺมวเสน ทุวิธานิ, กุสลาทิวเสน เวทนาวเสน จ ติวิธานิ โหนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กมฺมกุสลเวทนาวเสนา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ อฏฺฐกถาสุ อาคตนเยน กายกมฺมํ วจีกมฺมนฺติ กมฺมวเสน ทุกํ วุตฺตํ, ติกเมว ปน ทสฺเสตุํ วฏฺฏติฯ สพฺพเมว หิ สิกฺขาปทํ กายทฺวาเร อาปชฺชิตพฺพโต วจีทฺวาเร อาปชฺชิตพฺพโต กายวจีทฺวาเร อาปชฺชิตพฺพโต จ ติวิธํ โหติฯ เตเนว มาติกาฏฺฐกถายํ (กงฺขา. อฏฺฐ. ปฐมปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตํ ‘‘สพฺพาว กายกมฺมวจีกมฺมตทุภยวเสน ติวิธา โหนฺติฯ ตตฺถ กายทฺวาเร อาปชฺชิตพฺพา กายกมฺมนฺติ วุจฺจติ, วจีทฺวาเร อาปชฺชิตพฺพา วจีกมฺมนฺติ วุจฺจติ, อุภยตฺถ อาปชฺชิตพฺพา กายกมฺมวจีกมฺม’’นฺติฯ ตโตเยว จ อทินฺนาทานสิกฺขาปทาทีสุ กายกมฺมวจีกมฺมนฺติ ตทุภยวเสน ทสฺสิตํฯ
อตฺถิ ปน สิกฺขาปทํ กุสลนฺติอาทินา อาปตฺติํ อาปชฺชนฺโต กุสลจิตฺตสมงฺคี วา อาปชฺชติ อกุสลจิตฺตสมงฺคี วา อพฺยากตจิตฺตสมงฺคี วาติ ทส กามาวจรกิริยจิตฺตานีติ หสิตุปฺปาทโวฏฺฐพฺพเนหิ สทฺธิํ อฏฺฐ มหากิริยจิตฺตานิฯ ทฺวินฺนํ อภิญฺญาจิตฺตานํ อาปตฺติสมุฏฺฐาปกตฺตํ ปญฺญตฺติํ อชานนฺตสฺส อิทฺธิวิกุพฺพนาทีสุ ทฏฺฐพฺพํฯ ยํ กุสลจิตฺเตน อาปชฺชตีติ ยํ สิกฺขาปทสีเสน คหิตํ อาปตฺติํ กุสลจิตฺตสมงฺคี อาปชฺชติฯ อิมินา ปน วจเนน ตํ กุสลนฺติ อาปตฺติยา วุจฺจมาโน กุสลภาโว ปริยายโตว, น ปรมตฺถโตติ ทสฺเสติฯ กุสลจิตฺเตน หิ อาปตฺติํ อาปชฺชนฺโต สวิญฺญตฺติกํ อวิญฺญตฺติกํ อิตเรหิ อิตรนฺติ อิตเรหิ อกุสลาพฺยากตจิตฺเตหิ ยํ อาปชฺชติ, ตํ อิตรํ, อกุสลํ อพฺยากตญฺจาติ อตฺโถฯ อิทญฺจ อาปตฺติํ อาปชฺชนฺโต อกุสลจิตฺตสมงฺคี วา อาปชฺชติ กุสลาพฺยากตจิตฺตสมงฺคี วาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เอวํ สนฺเตปิ สพฺพสิกฺขาปเทสุ กิญฺจิ อกุสลจิตฺตเมว กิญฺจิ กุสลาพฺยากตวเสน ทฺวิจิตฺตํ, กิญฺจิ สพฺเพสํ วเสน ติจิตฺตนฺติ อยเมว ปเภโท ลพฺภติ, น อญฺโญติ เวทิตพฺพํฯ
ติเวทนํ ทฺวิเวทนํ เอกเวทนนฺติ อิทญฺจ ยถาวุตฺตเวทนาวเสเนว ลพฺภติ, นาญฺญถาติ ทฏฺฐพฺพํฯ นิปชฺชิตฺวา นิโรธํ สมาปนฺนสฺส สหเสยฺยวเสน ตทาการปฺปวตฺตรูปกฺขนฺธสฺเสว อาปตฺติภาวโต ‘‘อตฺถิ อเวทน’’นฺติปิ วตฺตพฺพเมตํ, กทาจิ กรหจิ ยทิจฺฉกํ สมฺภวตีติ อคฺคเหตฺวา เยภุยฺยวเสน ลพฺภมานํเยว คเหตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ
อิทานิ ยถาวุตฺตสมุฏฺฐานาทีนิ อิมสฺมิํ สํวณฺณิยมานสิกฺขาปเท วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมํ ปกิณฺณกํ วิทิตฺวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิทิตฺวาติ อิมสฺส ‘‘เวทิตพฺพ’’นฺติ อิมินา อปรกาลกิริยาวจเนน สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ กิริยสมุฏฺฐานนฺติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ ปรูปกฺกเม สติ สาทิยนฺตสฺส อกิริยสมุฏฺฐานภาวโตฯ ‘‘มโนทฺวาเร อาปตฺติ นาม นตฺถีติ อิทมฺปิ พาหุลฺลวเสเนว วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ จิตฺตํ ปเนตฺถ องฺคมตฺตํ โหตีติ ปฐมปาราชิกํ กายจิตฺตโต สมุฏฺฐาตีติ จิตฺตเมตฺถ อาปตฺติยา องฺคเมว โหติฯ น ตสฺส วเสน กมฺมภาโว ลพฺภตีติ วิญฺญตฺติชนกวเสน ‘‘สพฺพญฺเจตํ อาปตฺติยํ ยุชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ น หิ ยถาวุตฺตสมุฏฺฐานาทิ ปญฺญตฺติยํ ยุชฺชติฯ
ปกิณฺณกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
วินีตวตฺถุวณฺณนา
อิทํ กินฺติ กเถตุกมฺยตาย ปุจฺฉติฯ วินีตานิ วินิจฺฉิตานิ วตฺถูนิ วินีตวตฺถูนิฯ ตานิ หิ ‘‘อาปตฺติํ ตฺวํ ภิกฺขุ อาปนฺโน ปาราชิกํฯ อนาปตฺติ ภิกฺขุ ปาราชิกสฺส, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสฯ อนาปตฺติ ภิกฺขุ อสาทิยนฺตสฺสา’’ติอาทินา ภควตาเยว วินิจฺฉิตานิ ‘‘ภควตา สยํ วินิจฺฉิตาน’’นฺติฯ อุทฺทานคาถาติ อุทฺเทสคาถา, สงฺคหคาถาติ วุตฺตํ โหติฯ วตฺถุคาถาติ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตโร ภิกฺขู’’ติอาทิกา นิทานวตฺถุทีปิกา วินีตวตฺถุปาฬิเยว เตสํ เตสํ วตฺถูนํ คนฺถนโต ‘‘วตฺถุคาถา’’ติ วุตฺตา, น ฉนฺโทวิจิติลกฺขเณนฯ คาถานํ วตฺถุ วตฺถุคาถาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอตฺถาติ วินีตวตฺถูสุฯ ทุติยาทีนนฺติ ทุติยปาราชิกาทีนํฯ ทุติยาทีนิ วินิจฺฉินิตพฺพานีติ โยเชตพฺพํฯ สิปฺปิกานนฺติ จิตฺตการาทิสิปฺปิกานํฯ ยํ ปสฺสิตฺวา ปสฺสิตฺวา จิตฺตการาทโย จิตฺตกมฺมาทีนิ อุคฺคณฺหนฺตา กโรนฺติ, ตํ ‘‘ปฏิจฺฉนฺนกรูป’’นฺติ วุจฺจติฯ
๖๗. ปุริมานิ ทฺเว วตฺถูนีติ มกฺกฏิวตฺถุํ วชฺชิปุตฺตกวตฺถุญฺจฯ ตานิ ปน กิญฺจาปิ อนุปญฺญตฺติยํ อาคตาเนว, ตถาปิ ภควตา สยํ วินิจฺฉิตวตฺถุภาวโต อทินฺนาทานาทีสุ อนุปญฺญตฺติยํ อาคตานิ รชกาทิวตฺถูนิ วิย ปุน วินีตวตฺถูสุ ปกฺขิตฺตานิฯ ยทิ เอวํ ‘‘ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสี’’ติ อิทํ วิรุชฺเฌยฺย, อนุปญฺญตฺติยญฺหิ อญฺเญ ภิกฺขู ทิสฺวา ตํ ภิกฺขุํ โจเทสุนฺติ? สจฺจเมตํ, เตหิ ปน ภิกฺขูหิ อนุปญฺญตฺติยํ วุตฺตนเยน โจเทตฺวา ‘‘นนุ, อาวุโส, ตเถว ตํ โหตี’’ติ วุตฺเต ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสีติ คเหตพฺพํฯ ‘‘ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสี’’ติ อิทญฺจ เตหิ ภิกฺขูหิ อนุปญฺญตฺติยํ วุตฺตนเยน ภควโต อาโรจิเต ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ มกฺกฏิยา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวี’’ติ ภควตา
วชฺชิปุตฺตกวตฺถุมฺหิ ปน สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตฺวา วิพฺภมิตฺวา เย อานนฺทตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุน ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทญฺจ ยาจิํสุ, เต สนฺธาย ‘‘อฏฺฐานเมตํ, อานนฺท, อนวกาโส, ยํ ตถาคโต วชฺชีนํ วา วชฺชิปุตฺตกานํ วา การณา สาวกานํ ปาราชิกํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ สมูหเนยฺยา’’ติอาทิ อนุปญฺญตฺติยํ วุตฺตํฯ เย ปน อวิพฺภมิตฺวา สลิงฺเค ฐิตาเยว อุปฺปนฺนกุกฺกุจฺจา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ, เต สนฺธาย ‘‘อาปตฺติํ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อาปนฺนา ปาราชิก’’นฺติ อิธ วุตฺตํฯ เกจิ ปน อิมํ อธิปฺปายํ อชานนฺตาว ‘‘อญฺญเมว มกฺกฏิวตฺถุ วชฺชิปุตฺตกวตฺถุ จ วินีตวตฺถูสุ อาคต’’นฺติ วทนฺติฯ
กุเส คนฺเถตฺวาติ กุสติณานิ คนฺเถตฺวาฯ เกเสหีติ มนุสฺสเกเสหิฯ ตํ ราคนฺติ กายสํสคฺคราคํฯ ญตฺวาติ สยเมว ชานิตฺวาฯ ยทิ กายสํสคฺคราเคน กตํ, กายสํสคฺคราคสิกฺขาปทสฺส
๖๘. อติทสฺสนียาติ ทิวสมฺปิ ปสฺสนฺตานํ อติตฺติกรณโต อติวิย ทสฺสนโยคฺคาฯ วณฺณโปกฺขรตายาติ เอตฺถ โปกฺขรตา วุจฺจติ สุนฺทรภาโว, วณฺณสฺส โปกฺขรตา วณฺณโปกฺขรตา, ตาย วณฺณโปกฺขรตาย, วณฺณสมฺปตฺติยาติ อตฺโถฯ โปราณา ปน โปกฺขรนฺติ สรีรํ วทนฺติ, วณฺณํ วณฺณเมวฯ เตสํ มเตน วณฺณญฺจ โปกฺขรญฺจ วณฺณโปกฺขรานิ, เตสํ ภาโว วณฺณโปกฺขรตา, ตสฺมา วณฺณโปกฺขรตายาติ ปริสุทฺเธน วณฺเณน เจว สรีรสณฺฐานสมฺปตฺติยา จาติ อตฺโถฯ อถ วา วณฺณสมฺปนฺนํ โปกฺขรํ วณฺณโปกฺขรนฺติ อุตฺตรปทโลโป ปุพฺพปทสฺส ทฏฺฐพฺโพ, ตสฺส ภาโว วณฺณโปกฺขรตา, ตาย วณฺณโปกฺขรตาย, วณฺณสมฺปนฺนสรีรตายาติ อตฺโถฯ ปธํเสสีติ อภิภวีติ อตฺโถฯ กถํ ปน อสาทิยนฺตี นิสีทีติ อาห – ‘‘อสทฺธมฺมาธิปฺปาเยน…เป.… ขาณุกา วิยา’’ติฯ
น ลิมฺปตีติ น อลฺลียติฯ กาเมสูติ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ปทุมินิปณฺเณ อุทกพินฺทุ น สณฺฐาติ, ยถา จ สูจิมุเข สาสโป น สนฺติฏฺฐติ, เอวเมว โย อพฺภนฺตเร ทุวิเธนปิ กาเมน น ลิมฺปติ, ตสฺมิํ กาโม น สณฺฐาติ, ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติฯ
๖๙. ปุริสสณฺฐานํ อนฺตรหิตํ, อิตฺถิสณฺฐานํ อุปฺปนฺนนฺติ ผลสฺส วินาสุปฺปาททสฺสเนน การณสฺสปิ วินาสุปฺปาทา วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปุริสินฺทฺริเย หิ นฏฺเฐ ปุริสสณฺฐานํ อนฺตรธายติ, อิตฺถินฺทฺริเย สมุปฺปนฺเน อิตฺถิสณฺฐานํ ปาตุภวติฯ ตถา หิ ‘‘ยสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ? โนฯ ยสฺส วา ปน ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ? โน’’ติ ยมกปกรเณ (ยม. ๓. อินฺทฺริยยมก.๑๘๘) วุตฺตตฺตา อินฺทฺริยทฺวยสฺส เอกสฺมิํ สนฺตาเน สหปวตฺติยา อสมฺภวโต ยสฺมิํ ขเณ อิตฺถินฺทฺริยํ ปาตุภวติ, ตโต ปุพฺเพ สตฺตรสมจิตฺตโต ปฏฺฐาย ปุริสินฺทฺริยํ นุปฺปชฺชติฯ ตโต ปุพฺเพ อุปฺปนฺเนสุ จ ปุริสินฺทฺริเยสุ สหชรูเปหิ สทฺธิํ กเมน นิรุทฺเธสุ ตสฺมิํ สนฺตาเน อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติฯ ตโต ปุริสสณฺฐานากาเรน ปวตฺเตสุ กมฺมชรูเปสุ เสสรูเปสุ จ กญฺจิ กาลํ ปวตฺติตฺวา นิรุทฺเธสุ อิตฺถิสณฺฐานากาเรน
ปุริสลิงฺคํ อุตฺตมํ, อิตฺถิลิงฺคํ หีนนฺติ อิมินา จ ปุริสินฺทฺริยสฺส อุตฺตมภาโว, อิตฺถินฺทฺริยสฺส จ หีนภาโว วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ อินฺทฺริยสฺส หีนุกฺกฏฺฐภาวํ วินา ตนฺนิสฺสยสฺส ลิงฺคสฺส หีนุกฺกฏฺฐตา สมฺภวติฯ ปุริสลิงฺคํ พลวอกุสเลน อนฺตรธายตีติอาทินาปิ อินฺทฺริยสฺเสว วินาสุปฺปาทา วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อินฺทฺริเย หิ วินฏฺเฐ อุปฺปนฺเน จ ตนฺนิสฺสยสฺส ลิงฺคสฺสปิ อนฺตรธานํ ปติฏฺฐานญฺจ สมฺภวติฯ กถํ ปเนตฺถ ปุริสลิงฺคํ พลวอกอุสเลน อนฺตรธายติ, อิตฺถิลิงฺคํ ทุพฺพลกุสเลน ปติฏฺฐาตีติ? วุจฺจเต – ปฏิสนฺธิยํ ตาว ปุริสินฺทฺริยุปฺปาทกํ อนุปหตสามตฺถิยํ พลวกุสลกมฺมํ ยาวตายุกํ ปุริสินฺทฺริยเมว อุปฺปาเทติ, อนฺตรา ปน เกนจิ ลทฺธปจฺจเยน ปารทาริกตฺตาทินา พลวอกุสลกมฺเมน อุปหตสามตฺถิยํ ตเทว ปฏิสนฺธิทายกํ กุสลกมฺมํ ทุพฺพลีภูตํ ปุริสินฺทฺริยํ อนุปฺปาเทตฺวา อตฺตโน สามตฺถิยานุรูปํ
ทุพฺพลอกุสเลน อนฺตรธายตีติ ปารทาริกตฺตาทิพลวอกุสลกมฺมสฺส ปุริสินฺทฺริยุปฺปาทนวิพนฺธกสฺส ทุพฺพลภาเว สติ อนฺตรธายนฺตํ อิตฺถิลิงฺคํ ทุพฺพลอกุสเลน อนฺตรธายตีติ วุตฺตํฯ ตถา หิ ปารทาริกตฺตาทินา พลวอกุสลกมฺเมน พาหิตตฺตา ปุริสินฺทฺริยุปฺปาทเน อสมตฺถํ ปฏิสนฺธิยํ อิตฺถิยา อิตฺถินฺทฺริยุปฺปาทกํ ทุพฺพลกุสลกมฺมํ ยทา ปวตฺติยํ พฺรหฺมจริยวาสมิจฺฉาจารปฏิวิรติวเสน ปุริสตฺตปตฺถนาวเสน วา กตุปจิตพลวกุสลกมฺเมน อาหิตสามตฺถิยํ ปุริสินฺทฺริยุปฺปาทเน สมตฺถํ อิตฺถินฺทฺริยํ อนุปฺปาเทตฺวา อตฺตโน สามตฺถิยานุรูปํ ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปาเทติ, ตทา ปุริสินฺทฺริยุปฺปาทนวิพนฺธกสฺส พลวอกุสลกมฺมสฺส ทุพฺพลภาเว สติ ตํ อิตฺถินฺทฺริยํ อนฺตรหิตนฺติ ‘‘อิตฺถิลิงฺคํ อนฺตรธายนฺตํ ทุพฺพลอกุสเลน อนฺตรธายตี’’ติ วุจฺจติฯ ยถาวุตฺตนเยเนว พลวตา กุสลกมฺเมน ปุริสินฺทฺริยสฺส อุปฺปาทิตตฺตา ‘‘ปุริสลิงฺคํ พลวกุสเลน ปติฏฺฐาตี’’ติ วุจฺจติฯ ปุพฺเพ อิตฺถิภูตสฺส ปฏิสนฺธิยํ ปุริสินฺทฺริยุปฺปาเทปิ อยํ นโย เวทิตพฺโพฯ อุภยมฺปิ อกุสเลน อนฺตรธายติ, กุสเลน ปฏิลพฺภตีติ อิทํ สุคติภวํ สนฺธาย วุตฺตํ, ทุคฺคติยํ ปน อุภินฺนํ อุปฺปตฺติ วินาโส จ อกุสลกมฺเมเนวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ
อุภินฺนมฺปิ สหเสยฺยาปตฺติ โหตีติ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ มาตุคาเมน สหเสยฺยํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติยํฯ ยา ปน ภิกฺขุนี ปุริเสน สหเสยฺยํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺตตฺตา อุภินฺนมฺปิ สหเสยฺยวเสน ปาจิตฺติยาปตฺติ โหติฯ ทุกฺขีติ เจโตทุกฺขสมงฺคิตาย ทุกฺขีฯ ทุมฺมโนติ โทเสน ทุฏฺฐมโน, วิรูปมโน วา โทมนสฺสาภิภูตตายฯ ‘‘สมสฺสาเสตพฺโพ’’ติ วตฺวา สมสฺสาเสตพฺพวิธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โหตุ มา จินฺตยิตฺถา’’ติอาทิมาหฯ อนาวโฏติ อวาริโตฯ ธมฺโมติ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธสงฺขาโต ติวิโธปิ สทฺธมฺโมฯ สคฺโค จ มคฺโค จ สคฺคมคฺโค, สคฺคสฺส ‘‘สํวิทหนํ ปริโมเจตฺวา’’ติ อาหฯ ‘‘มยํ อสุกํ นาม ฐานํ คจฺฉามา’’ติ วตฺวา ‘‘เอหิ สทฺธิํ คมิสฺสามา’’ติอาทินา อสํวิทหิตตฺตา อนาปตฺติฯ
พหิคาเมติ อตฺตโน วสนคามโต พหิฯ คามนฺตรนทีปารรตฺติวิปฺปวาสคณโอหียนาปตฺตีหิ อนาปตฺตีติ ‘‘ทุติยิกา ภิกฺขุนี ปกฺกนฺตา วา โหตี’’ติอาทินา (ปาจิ. ๖๙๓) วุตฺตอนาปตฺติลกฺขเณหิ สํสนฺทนโต วุตฺตํฯ อาราธิกาติ จิตฺตาราธเน สมตฺถาฯ ตา โกเปตฺวาติ ตา ปริจฺจชิตฺวาฯ ลชฺชินิโย…เป.… ลพฺภตีติ ‘‘สงฺคเห อสติ อุกฺกณฺฐิตฺวา วิพฺภเมยฺยาปี’’ติ สงฺคหวเสเนว วุตฺตํฯ อลชฺชินิโย…เป.… ลพฺภตีติ อลชฺชิภาวโต อสนฺตปกฺขํ ภชนฺตีติ วุตฺตํฯ อญฺญาติกา…เป.… วฏฺฏตีติ อิทํ ปน อิมิสฺสา อาเวณิกํ กตฺวา อฏฺฐกถายํ อนุญฺญาตนฺติ วทนฺติฯ ภิกฺขุภาเวปีติ ภิกฺขุกาเลปิฯ ปริสาวจโรติ อุปชฺฌาโย จ อาจริโย จ หุตฺวา ปริสุปฏฺฐาโกฯ อญฺญสฺส สนฺติเก นิสฺสโย คเหตพฺโพติ ตสฺส สนฺติเก อุปสมฺปนฺเนหิ สทฺธิวิหาริเกหิ อญฺญสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก นิสฺสโย คเหตพฺโพฯ ตํ นิสฺสาย วสนฺเตหิปีติ อนฺเตวาสิเก สนฺธาย วทติฯ อุปชฺฌา คเหตพฺพาติ อุปสมฺปทตฺถํ อุปชฺฌา คเหตพฺพา, อญฺญสฺส สนฺติเก อุปสมฺปชฺชิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
วินยกมฺมนฺติ วิกปฺปนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปุน กาตพฺพนฺติ ปุน วิกปฺเปตพฺพํฯ ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหํ วฏฺฏตีติ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนีนํ สนฺนิธิ ภิกฺขูหิ, ภิกฺขูนํ สนฺนิธิ ภิกฺขุนีหิ ปฏิคฺคาหาเปตฺวา ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๔๒๑) วจนโต ปุน ปฏิคฺคหิตํ ตทหุ สามิสมฺปิ วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ สตฺตเม ทิวเสติ อิทํ ตญฺจ นิสฺสคฺคิยํ อนาปชฺชิตฺวาว ปุนปิ สตฺตาหํ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน ภิกฺขุนิยา นิสฺสคฺคิยํ ภิกฺขุสฺส วฏฺฏติ, ภิกฺขุสฺส นิสฺสคฺคิยํ ภิกฺขุนิยา วฏฺฏติ, ตสฺมา อฏฺฐเมปิ ทิวเส ลิงฺคปริวตฺเต สติ อนิสฺสชฺชิตฺวาว อนฺโตสตฺตาเห ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ ตํ ปกตตฺโต รกฺขตีติ อปริวตฺตลิงฺโค ตํ ปฏิคฺคหณวิชหนโต รกฺขติ, อวิภตฺตตาย ปฏิคฺคหณํ น วิชหตีติ อธิปฺปาโยฯ สามํ คเหตฺวาน นิกฺขิเปยฺยาติ ปฏิคฺคเหตฺวา สยํ นิกฺขิเปยฺยฯ ปริภุญฺชนฺตสฺส อาปตฺตีติ ลิงฺคปริวตฺเต สติ ปฏิคฺคหณวิชหนโต ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชนฺตสฺส อาปตฺติฯ
‘‘หีนายาวตฺตเนนาติ ปาราชิกํ อาปนฺนสฺส คิหิภาวูปคมเนนา’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํ, ตํ สุวุตฺตํฯ น หิ ปาราชิกํ อนาปนฺนสฺส สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย ‘‘วิพฺภมิสฺสามี’’ติ คิหิลิงฺคคฺคหณมตฺเตน ภิกฺขุภาโว วินสฺสติฯ ปาราชิกํ อาปนฺโน จ ภิกฺขุลิงฺเค ฐิโต ยาว น ปฏิชานาติ, ตาว อตฺเถว ตสฺส ภิกฺขุภาโว, น โส อนุปสมฺปนฺนสงฺขฺยํ คจฺฉติฯ ตถา หิ โส สํวาสํ สาทิยนฺโตปิ เถยฺยสํวาสโก น โหติ, สหเสยฺยาทิอาปตฺติํ น ชเนติ, โอมสวาเท ปาจิตฺติยญฺจ ชเนติฯ เตเนว ‘‘อสุทฺโธ โหติ ปุคฺคโล อญฺญตรํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโน, ตญฺเจ สุทฺธทิฏฺฐิ สมาโน โอกาสํ การาเปตฺวา อกฺโกสาธิปฺปาโย วเทติ, อาปตฺติ โอมสวาทสฺสา’’ติ (ปารา. ๓๘๙) โอมสวาเท ปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ อสติ หิ ภิกฺขุภาเว ทุกฺกฏํ ภเวยฺย, สติ จ ภิกฺขุภาเว ปฏิคฺคหิตสฺส ปฏิคฺคหณวิชหนํ นาม อยุตฺตํ, ตสฺมา สพฺพโส ภิกฺขุภาวสฺส อภาวโต ปาราชิกํ อาปชฺชิตฺวา คิหิลิงฺคคฺคหเณน คิหิภาวูปคมนํ อิธ ‘‘หีนายาวตฺตน’’นฺติ อธิปฺเปตํ, น ปน ปกตตฺตสฺส คิหิลิงฺคคฺคหณมตฺตํฯ เตเนว กตฺถจิ สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน สมานคติกตฺตา หีนายาวตฺตนํ วิสุํ น คณฺหนฺติฯ สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน ปฏิคฺคหณวิชหเน วุตฺเต ปาราชิกํ อาปนฺนสฺส คิหิภาวูปคมเนน สพฺพโส ภิกฺขุภาวสฺส อภาวโต วตฺตพฺพเมว นตฺถีติฯ ตถา หิ พุทฺธทตฺตาจริเยน อตฺตโน วินยวินิจฺฉเย –
‘‘อจฺเฉทคาหนิรเปกฺขนิสคฺคโต จ,
สิกฺขาปฺปหานมรเณหิ จ ลิงฺคเภทา;
ทาเนน ตสฺส จ ปรสฺส อภิกฺขุกสฺส,
สพฺพํ ปฏิคฺคหณเมติ วินาสเมว’’นฺติฯ –
เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ ตถา ธมฺมสิริตฺเถเรนปิ –
‘‘สิกฺขามรณลิงฺเคหิ, อนเปกฺขวิสคฺคโต;
อจฺเฉทานุปสมฺปนฺน-ทานา คาโหปสมฺมตี’’ติฯ –
วุตฺตํ
อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนนาติ อญฺญสฺส อทตฺวาว อนตฺถิกตาย ‘‘นตฺถิ อิมินา กมฺมํ, น อิทานิ นํ ปริภุญฺชิสฺสามี’’ติ วตฺถูสุ วา ‘‘ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิสฺสามี’’ติ ปฏิคฺคหเณ วา อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนนฯ อจฺฉินฺทิตฺวา คาเหนาติ โจราทีหิ อจฺฉินฺทิตฺวา คหเณนฯ
เอตฺถาติ ภิกฺขุวิหาเรฯ อุปโรปกาติ เตน โรปิตา รุกฺขคจฺฉาฯ เตรสสุ สมฺมุตีสูติ ภตฺตุทฺเทสกเสนาสนปญฺญาปกภณฺฑาคาริกจีวรปฏิคฺคาหกจีวรภาชกยาคุภาชกผลภาชกขชฺชภาชกอปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชกสาฏิยคฺคาหาปกปตฺตคฺคาหาปกอารามิกเปสกสามเณรเปสกสมฺมุติสงฺขาตาสุ เตรสสุ สมฺมุตีสุฯ กามํ ปุริมิกาย ปจฺฉิมิกาย จ เสนาสนคฺคาโห ปฏิปฺปสฺสมฺภติเยว, ปุริมิกาย ปน เสนาสนคฺคาเห ปฏิปฺปสฺสทฺเธ ปจฺฉิมิกาย อญฺญตฺถ อุปคนฺตุํ สกฺกาติ ปุริมิกาย เสนาสนคฺคาหปฏิปฺปสฺสทฺธิํ วิสุํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉิมิกาย เสนาสนคฺคาเห ปฏิปฺปสฺสทฺเธ น สกฺกา อญฺญตฺถ อุปคนฺตุนฺติ ตตฺถ ภิกฺขูหิ กตฺตพฺพสงฺคหํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สเจ ปจฺฉิมิกาย เสนาสเน คหิเต’’ติอาทิมาหฯ
ปกฺขมานตฺตเมว ทาตพฺพนฺติ ภิกฺขุนีนํ ปฏิจฺฉนฺนายปิ อาปตฺติยา มานตฺตจารสฺเสว อนุญฺญาตตฺตาฯ ปุน ปกฺขมานตฺตเมว ทาตพฺพนฺติ ภิกฺขุกาเล จิณฺณมานตฺตาภาวโตฯ ภิกฺขุนีหิ อพฺภานกมฺมํ กาตพฺพนฺติ ภิกฺขุกาเล จิณฺณมานตฺตตาย ภิกฺขุนีกาเลปิ จิณฺณมานตฺตา อิจฺเจว สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ สเจ อกุสลวิปาเก…เป.… ฉารตฺตํ มานตฺตเมว ทาตพฺพนฺติ มานตฺตํ จรนฺตสฺส ลิงฺคปริวตฺตาธิการตฺตา วุตฺตํฯ สเจ ปน ภิกฺขุกาเล ปฏิจฺฉนฺนาย สาธารณาปตฺติยา ปริวสนฺตสฺส อสมาทิณฺณปริวาสสฺส วา ลิงฺคํ ปริวตฺตติ, ตสฺส ภิกฺขุนีกาเล ปกฺขมานตฺตํ จรนฺตสฺส อกุสลวิปาเก ปริกฺขีเณ ปุน ลิงฺเค ปริวตฺติเต ปริวาสํ ทตฺวา ปริวุตฺถปริวาสสฺส ฉารตฺตํ มานตฺตํ ทาตพฺพนฺติ วทนฺติฯ
สญฺจริตฺตาปตฺตีติ ปริวาสทานํ นตฺถีติ ภิกฺขุกาเล อปฺปฏิจฺฉนฺนภาวโตฯ ภิกฺขุนีกาเล ปน อาโรจิตาปิ สาธารณาปตฺติ สเจ ภิกฺขุกาเล อนาโรจิตา, ปฏิจฺฉนฺนาว โหตีติ วทนฺติฯ ภิกฺขูหิ มานตฺเต อทินฺเนติ อจิณฺณมานตฺตาย ลิงฺคปริวตฺเต ยา อาปตฺติโย ปุพฺเพ ปฏิปฺปสฺสทฺธาติ ยา อสาธารณาปตฺติโย ปุพฺเพ ภิกฺขุภาเว ปฏิปฺปสฺสทฺธาฯ ‘‘ปาราชิกํ อาปนฺนสฺส ลิงฺคปริวตฺเต สติ สนฺตานสฺส เอกตฺตา น ปุน โส อุปสมฺปทํ ลภติ, ตถา วิพฺภนฺตาปิ ภิกฺขุนี ลิงฺคปริวตฺเต สติ ปุน อุปสมฺปทํ น ลภตี’’ติ วทนฺติฯ
๗๑. ‘‘อนุปาทินฺนเกสูติ อธิการตฺตา อุปาทินฺนเกปิ เอเสว นโยติ วุตฺต’’นฺติ จูฬคณฺฐิปเท มชฺฌิมคณฺฐิปเท จ วุตฺตํ, ตํ ทุวุตฺตํฯ น หิ อุปาทินฺนเกสุ นิมิตฺเต อุปกฺกมนฺตสฺส ทุกฺกฏํ ทิสฺสติฯ ตถา หิ อุปาทินฺนเกสุ นิมิตฺเต อปฺปเวเสตฺวา พหิ อุปกฺกมนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ ‘‘น จ, ภิกฺขเว, รตฺตจิตฺเตน องฺคชาตํ ฉุปิตพฺพํ, โย ฉุเปยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๕๒) วุตฺตตฺตาฯ เอตฺถ จ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ อฏฺฐกถายํ ปุพฺเพ วิจาริตเมวฯ ทุกฺกฏเมวาติ โมจนราคสฺส อภาวโตฯ ตเถวาติ มุจฺจตุ วา มา วาติ อิมมตฺถํ อติทิสฺสติฯ
อวิสโยติ อสาทิยนํ นาม เอวรูเป ฐาเน ทุกฺกรนฺติ กตฺวา วุตฺตํฯ มาตุคามสฺส วจนํ คเหตฺวาติ ‘‘อหํ วายมิสฺสามิ, ตฺวํ มา วายมี’’ติอาทินา วุตฺตวจนํ คเหตฺวาฯ อุภยวายาเมเนว อาปตฺตีติ สญฺญาย ‘‘ตฺวํ มา วายมี’’ติ วุตฺตํฯ
๗๓. วฏฺฏกเตติ อิมสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิวเฏ’’ติ อาหฯ ‘‘ปาราชิกภเยน อากาสคตเมว กตฺวา ปเวสนาทีนิ กโรนฺตสฺส สหสา ตาลุกํ วา ปสฺสํ วา องฺคชาตํ ผุสติ เจ, ทุกฺกฏเมว เมถุนราคสฺส อภาวโต’’ติ วทนฺติ, อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺโพฯ สุผุสิตาติ สุฏฺฐุ ปิหิตาฯ อนฺโตมุเข โอกาโส นตฺถีติ ทนฺตานํ สุปิหิตภาวโต อนฺโตมุเข ปเวเสตุํ โอกาโส นตฺถิฯ อุปฺปาฏิเต ปน โอฏฺฐมํเส ทนฺเตสุเยว อุปกฺกมนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยนฺติ ปตงฺคมุขมณฺฑูกสฺส มุขสณฺฐาเน พหิ นิกฺขนฺตทนฺตชิวฺหาสุปิ เอเสว นโยฯ
อมุจฺจนฺเต ถุลฺลจฺจยนฺติ ‘‘เจเตติ อุปกฺกมติ น มุจฺจติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปารา. ๒๖๒) วจนโตฯ นิชฺฌามตณฺหิกาทีติ อาทิ-สทฺเทน ขุปฺปิปาสิกาทิเปตีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อลฺลียิตุมฺปิ น สกฺกาติ นิชฺฌามตณฺหิกานํ โลมกูเปหิ สมุฏฺฐิตอคฺคิชาลาหิ นิจฺจํ ปชฺชลิตสรีรตาย ขุปฺปิปาสิกาทีนํ อติวิย ปฏิกูลวิรูปพีภจฺฉอฏฺฐิจมฺมาวสิฏฺฐนิจฺจาตุรสรีรตาย เทวตา วิย สมฺปตฺติํ อนุโภนฺตีติ เอตฺถ ยาสนฺติ สามิวจนํ ยาติ ปจฺจตฺตวจเนน วิปริณาเมตฺวา โยเชตพฺพํ ‘‘ยา เทวตา วิย สมฺปตฺติํ อนุโภนฺตี’’ติฯ ทสฺสนาทีสุ ทสฺสนํ นาม ภิกฺขุนา ตาสํ ทสฺสนํ, คหณมฺปิ ภิกฺขุนาว ตาสํ องฺคปจฺจงฺคคหณํฯ อามสนาทีนิ ปน ตาสํ กิจฺจานิฯ ตตฺถ อามสนํ นาม อตฺตโน สรีเรน ภิกฺขุโน สรีรสฺส อุปริ อามสนมตฺตํ, ผุสนํ ตโต ทฬฺหตรํ กตฺวา สมฺผุสนํ, ฆฏฺฏนํ ตโตปิ ทฬฺหตรํ กตฺวา สรีเรน สรีรสฺส ฆฏฺฏนํฯ วิสญฺญํ กตฺวาติ ยถา โส กตมฺปิ อุปกฺกมนํ น ชานาติ, เอวํ กตฺวาฯ ยทิปิ อามสนาทิ ตสฺสา กิจฺจํ, ตถาปิ เตเนว อนาปตฺติํ อวตฺวา ‘‘ตํ ปุคฺคลํ วิสญฺญํ กตฺวา’’ติ วจนโต อกตวิสญฺโญ ชานิตฺวา สาทิยติ เจ, ปาราชิกเมวฯ ภิกฺขุโน ปน ทสฺสนคหเณสุ สติ อสาทิยนํ นาม น โหตีติ ทสฺสนคหเณสุ ปญฺญายมาเนสุ อนาปตฺติ น วุตฺตาฯ ยทิ ปน ปฐมํ ทสฺสนคหเณสุ สติ ปจฺฉา ตํ ปุคฺคลํ วิสญฺญํ กตฺวา อามสนาทีนิ กโรนฺตี อตฺตโน มโนรถํ ปูเรตฺวา คจฺฉติ, นตฺถิ ปาราชิกํฯ
อุปหตกายปฺปสาโทติ อนฏฺเฐปิ กายปฺปสาเท กายวิญฺญาณุปฺปาทเน อสมตฺถตาปาทนวเสน วาตปิตฺตาทีหิ อุปหตกายปฺปสาโทฯ เสวนจิตฺตวเสน อาปตฺตีติ ยถา สนฺถตนิมิตฺตวเสน อุปาทินฺนผสฺสํ อวินฺทนฺตสฺสปิ เสวนจิตฺตวเสน อาปตฺติ, เอวมิธาปิ ปิตฺตวาตาทินา อุปหตกายปฺปสาทตฺตา อเวทิยนฺตสฺสปิ เสวนจิตฺตวเสน อาปตฺติฯ
นนุ ‘‘โย เมถุน’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ สีสนฺติ มคฺเคน มคฺคปฏิปาทนํฯ ตญฺหิ ปโยคานํ มตฺถกสทิสตฺตา ‘‘สีส’’นฺติ วุตฺตํ ตโต ปรํ ปโยคาภาวโตฯ ทุกฺกเฏ ติฏฺฐนฺตีติ ทุกฺกฏํ ชเนนฺติฯ ทุกฺกฏญฺหิ ชเนนฺตา หตฺถคฺคาหาทโย ปโยคา ‘‘ทุกฺกเฏ ติฏฺฐนฺตี’’ติ วุตฺตา อญฺญิสฺสา อาปตฺติยา ชนกวเสน อปฺปวตฺตนโตฯ
๗๔. ชาติปุปฺผคุมฺพานนฺติ ชาติสุมนคุมฺพานํฯ อุสฺสนฺนตายาติ พาหุลฺลตายฯ อุปจาเรติ อาสนฺนปฺปเทเสฯ เตน วาตุปตฺถมฺเภนาติ ‘‘องฺคมงฺคานิ วาตุปตฺถทฺธานิ โหนฺตี’’ติ เอวํ วุตฺตวาตุปตฺถมฺเภนฯ อิมินา นิทฺโทกฺกมนสฺส การณํ วุตฺตํฯ เอกรสนฺติ อาวชฺชนาทิวีถิจิตฺเตหิ อพฺโพกิณฺณํฯ
๗๖. สงฺคามสีสโยโธ ภิกฺขูติ ยสฺมา กิเลสารีหิ อนภิภูโต หุตฺวา เต ปราเชสิ, ตสฺมา สงฺคามมุเข โยธสทิโส ภิกฺขุฯ
๗๗. อุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมินฺติ เมถุนวตฺถุสฺมิํ อุปฺปนฺเนฯ ปริวตฺตกทฺวารเมวาติ สํวรณวิวรณวเสน อิโต จิโต จ ปริวตฺตนโยคฺคทฺวารเมวฯ รุกฺขสูจิกณฺฏกทฺวารนฺติ รุกฺขสูจิทฺวารํ กณฺฏกทฺวารญฺจฯ ‘‘รุกฺขสูจิทฺวารํ กณฺฏกทฺวาร’’มิจฺเจว วา ปาโฐฯ ยํ อุโภสุ ปสฺเสสุ รุกฺขถมฺเภ นิขณิตฺวา ตตฺถ วิชฺฌิตฺวา มชฺเฌ ทฺเว ติสฺโส รุกฺขสูจิโย ปเวเสตฺวา กโรนฺติ, ตํ รุกฺขสูจิทฺวารํฯ ยํ ปเวสนนิกฺขมนกาเล อปเนตฺวา ถกนโยคฺคํ, เอกาย พหูหิ วา กณฺฏกสาขาหิ กตํ, ตํ กณฺฏกทฺวารํฯ จกฺกลกยุตฺตทฺวารนฺติ เหฏฺฐา เอตํ จกฺกํ โยเชตฺวา กตํ มหาทฺวารํ, ยํ น สกฺกา เอเกน สํวริตุํ วิวริตุญฺจฯ โคปฺเผตฺวาติ รชฺชูหิ คนฺเถตฺวาฯ เอกํ ทุสฺสสาณิทฺวารเมวาติ เอตฺถ กิลญฺชสาณิทฺวารมฺปิ สงฺคหํ คจฺฉติฯ
ยตฺถ ทฺวารํ สํวริตฺวา นิปชฺชิตุํ น สกฺกา โหติ, ตตฺถ กตฺตพฺพวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ พหูนํ วฬญฺชนฏฺฐานํ โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ พหูนํ อวฬญฺชนฏฺฐาเนปิ เอกํ อาปุจฺฉิตฺวา นิปชฺชิตุํ วฏฺฏติเยวฯ อถ ภิกฺขู…เป.… นิสินฺนา โหนฺตีติ อิทํ ตตฺถ ภิกฺขูนํ สนฺนิหิตภาวสนฺทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ‘‘นิสินฺโน ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘นิสินฺนา โหนฺตีติ วจนโต สเจ นิปนฺนา โหนฺติ, อาโภคํ กาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํฯ ยทิ หิ ‘‘นิสินฺนา โหนฺตี’’ติ วจนโต นิปนฺเน อาโภคํ กาตุํ น วฏฺฏติ, ฐิเตปิ จงฺกมนฺเตปิ อาโภคํ กาตุํ น วฏฺฏติฯ น หิ นิสินฺนวจนํ นิปนฺนํเยว นิวตฺเตติ, ตสฺมา ‘‘นิสินฺนา โหนฺตี’’ติ อิทํ ตตฺถ เตสํ อตฺถิตามตฺตสนฺทสฺสนตฺถํ, น เสสอิริยาปถสมงฺคิตานิวตฺตนตฺถํฯ เอวํ สนฺเตปิ นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺโต อสนฺตปกฺเข ฐิตตฺตา อาโภคารโห น โหตีติ อมฺหากํ ขนฺติฯ อสนฺตปกฺเข ฐิตตฺตาเยว หิ รโห นิสชฺชาย นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺโต อนาปตฺติํ น กโรตีติ วุตฺตํฯ ทฺวารสํวรณํ นาม ภิกฺขุนีอาทีนํ ปเวสนนิวารณตฺถนฺติ อาห – ‘‘ภิกฺขุนิํ วา มาตุคามํ วา อาปุจฺฉิตุํ น วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนกํ อิตฺถิปณฺฑกญฺจ อาปุจฺฉิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ มาตุคามสฺส อนฺโตคพฺเภ ฐิตภาวํ ชานิตฺวาปิ ทฺวาเร ยถาวุตฺตวิธิํ กตฺวา นิปชฺชนฺตสฺส อนาปตฺติฯ นิสฺเสณิํ อาโรเปตฺวาติ อุปริตลํ อาโรเปตฺวา วิสงฺขริตฺวา ภูมิยํ ปาเตตฺวา ฉินฺทิตฺวา วา นิปชฺชิตุมฺปิ วฏฺฏติฯ ทฺเวปิ ทฺวารานิ ชคฺคิตพฺพานีติ เอตฺถ สเจ เอกสฺมิํ ทฺวาเร กวาฏํ วา นตฺถิ, เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สํวริตุํ วา น สกฺกา, อิตรํ ทฺวารํ อสํวริตฺวาปิ นิปชฺชิตุํ วฏฺฏติฯ
ภิกฺขาจารา ปฏิกฺกมฺมาติ ภิกฺขาจารโต นิวตฺติตฺวาฯ ทฺวารปาลสฺสาติ ทฺวารโกฏฺฐเก มหาทฺวาเร นิสฺเสณิมูเล วา ฐตฺวา ทฺวารรกฺขณกสฺสฯ ปจฺฉิมานํ ภาโรติ เอกานุพนฺธวเสน อาคจฺฉนฺเต สนฺธาย วุตฺตํฯ อสํวุตทฺวาเร อนฺโตคพฺเภ วาติ โยเชตพฺพํฯ พหิ วาติ คพฺภโต พหิฯ นิปชฺชนกาเลปิ…เป.… วฏฺฏติเยวาติ เอตฺถ ‘‘ทฺวารชคฺคนกสฺส ตทธีนตฺตา ตทา ตสฺส ตตฺถ สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวํ อนุปธาเรตฺวาปิ อาโภคํ กาตุํ วฏฺฏติเยวา’’ติ วทนฺติฯ
เยน เกนจิ ปริกฺขิตฺเตติ ปากาเรน วา วติยา วา เยน เกนจิ ปริกฺขิตฺเตฯ ‘‘ปริกฺเขปสฺส อุจฺจโต ปมาณํ สหเสยฺยปฺปโหนเก วุตฺตนเยน เวทิตพฺพ’’นฺติ วทนฺติฯ ยทิ ปน เอกสฺมิํ ปเทเส ปริกฺเขโป วุตฺตปฺปมาณโต นีจตโร โหติ, วฏฺฏติฯ มหาปริเวณํ โหตีติ มหนฺตํ มหาโพธิยงฺคณโลหปาสาทยงฺคณสทิสนฺติ พหุสญฺจารทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น มหาปริจฺเฉททสฺสนตฺถํฯ อรุเณ อุคฺคเต อุฏฺฐหติ, อนาปตฺตีติ สุทฺธจิตฺเตน นิปนฺนสฺส นิทฺทายนฺตสฺเสว อรุเณ อุคฺคเตเยว นิทฺทาวเสเนว อนาปตฺติฯ ปพุชฺฌิตฺวา ปุน สุปติ, อาปตฺตีติ อรุเณ อุคฺคเต ปพุชฺฌิตฺวา อรุณุคฺคมนํ อชานิตฺวาปิ อนุฏฺฐหิตฺวาว สยิตสนฺตาเนน สยนฺตสฺส อาปตฺติ, ปุรารุเณ ปพุชฺฌิตฺวาปิ อชานิตฺวา สยิตสนฺตาเนน สยนฺตสฺสปิ อรุเณ อุคฺคเต อาปตฺติเยวฯ ยถาปริจฺเฉทเมว วุฏฺฐาตีติ อรุเณ อุคฺคเตเยว อุฏฺฐหติฯ ตสฺส อาปตฺตีติ อสุทฺธจิตฺเตเนว นิปนฺนตฺตา นิทฺทายนฺตสฺสปิ อรุเณ อุคฺคเต ทิวาปฏิสลฺลานมูลิกา อาปตฺติฯ ‘‘เอวํ นิปชฺชนฺโต อนาทริยทุกฺกฏาปิ น มุจฺจตี’’ติ วุตฺตตฺตา อสุทฺธจิตฺเตน นิปชฺชนฺโต อรุณุคฺคมนโต ปุเรตรํ อุฏฺฐหนฺโตปิ อนุฏฺฐหนฺโตปิ นิปชฺชนกาเลเยว อนาทริยทุกฺกฏํ อาปชฺชติ, ทิวาปฏิสลฺลานมูลิกํ ปน ทุกฺกฏํ อรุเณ อุคฺคเตเยว อาปชฺชติฯ
ยํ ปเนตฺถ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํ ‘‘รตฺติํ ทฺวารํ สํวริตฺวา นิปนฺโน สเจ อรุณุคฺคมนเวลายํ ทฺวาเร วิวเฏปิ นิปชฺชติ, ตสฺส อาปตฺติ อเขตฺเต สํวริตฺวา นิปนฺนตฺตาฯ อรุณุคฺคมนเวลายํ วิวเฏปิ ทฺวาเร ‘‘นิปชฺชิสฺสามี’’ติ รตฺติํ ทฺวารํ สํวริตฺวาปิ นิปนฺนสฺส อเขตฺเต ปิหิตตฺตา นิปชฺชนกาเล อนาทริยทุกฺกฏํ, อรุเณ อุคฺคเต นิปชฺชนมูลทุกฺกฏญฺจ โหติฯ รตฺติํ ปิหิเตปิ อปิหิเตปิ ทฺวาเร นิปนฺนสฺส อรุณุคฺคมนกฺขเณเยว อปิหิตทฺวาเร ปิหิเต ปิหิตทฺวาเร จ ปุน วิวริตฺวา ปิหิเต เขตฺเต ปิหิตตฺตา อนาปตฺตี’’ติ, ตํ อฏฺฐกถาย น สเมติฯ รตฺติํ ทฺวารํ อสํวริตฺวา นิปนฺนสฺเสว หิ อรุณุคฺคมเน อาปตฺติ อฏฺฐกถายํ ทสฺสิตา, ตสฺมา เขตฺเต วา ปิหิตํ โหตุ อเขตฺเต วา, สํวรณเมเวตฺถ ปมาณนฺติ อมฺหากํ ขนฺติฯ
นิทฺทาวเสน นิปชฺชตีติ นิทฺทาภิภูตตาย เอกปสฺเสน นิปชฺชติ, เอวํ ปน นิปนฺโน นิปนฺโน อนาปตฺติ วุตฺตาฯ อปสฺสาย สุปนฺตสฺสาติ กฏิยา ปิฏฺฐิเวมชฺฌสฺส จ อนฺตเร อปฺปมตฺตกมฺปิ ปเทสํ ภูมิํ อผุสาเปตฺวา ถมฺภาทิํ อปสฺสาย สุปนฺตสฺสฯ สหสาว วุฏฺฐาตีติ ปกฺขลิตฺวา ปติโต วิย สหสา วุฏฺฐาติฯ ตตฺเถว สยติ น วุฏฺฐาตีติ นิทฺทาภิภูตตาย
เอกภงฺเคนาติ เอกสฺส ปสฺสสฺส ภญฺชเนน, เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปาเท ภูมิโต อโมเจตฺวาว เอกํ ปสฺสํ ภญฺชิตฺวา นาเมตฺวา นิปนฺโนติ วุตฺตํ โหติฯ มหาอฏฺฐกถายํ ปน มหาปทุมตฺเถเรน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ มุจฺฉิตฺวา ปติตตฺตา เถเรน ‘‘อวิสยตฺตา อาปตฺติ น ทิสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ อาจริยา ปน ยถา ยกฺขคหิตโก พนฺธิตฺวา นิปชฺชาปิโต จ ปรวโส โหติ, เอวํ อปรวสตฺตา มุจฺฉิตฺวา ปติโต กญฺจิ กาลํ ชานิตฺวาปิ นิปชฺชตีติ อนาปตฺติํ น วทนฺติฯ โย จ ยกฺขคหิตโก, โย จ พนฺธิตฺวา นิปชฺชาปิโตติ อิมสฺส มหาอฏฺฐกถาวาทสฺส ปจฺฉิมตฺตา โสเยว ปมาณโต คเหตพฺโพฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘สพฺพตฺถ โย โย อฏฺฐกถาวาโท วา เถรวาโท วา ปจฺฉา วุจฺจติ, โสว ปมาณโต ทฏฺฐพฺโพ’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๑.๙๒)ฯ ยกฺขคหิตคฺคหเณเนว เจตฺถ วิสญฺญีภูโตปิ สงฺคหิโตติ เวทิตพฺพํฯ เอกภงฺเคน นิปนฺโน ปน อตฺถโต อนิปนฺนตฺตา มุจฺจติเยวาติ มหาอฏฺฐกถาวาเทน โส อปฺปฏิกฺขิตฺโตว โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทิวา สํวริตฺวา นิปนฺนสฺส เกนจิ วิวเฏปิ ทฺวาเร อนาปตฺติ นิปชฺชนกาเล สํวริตฺวา นิปนฺนตฺตาฯ สเจ ทิวา สํวริตฺวา ทฺวารสมีเป นิปนฺโน ปจฺฉา สยเมว ทฺวารํ วิวรติ, เอวมฺปิ วฏฺฏติฯ อจิตฺตกา จายํ อาปตฺติ กิริยา จ อกิริยา จฯ
๗๘. ‘‘อปเท ปทํ กโรนฺโต วิยา’’ติ วตฺวา ปุน ตเมวตฺถํ อาวิกโรนฺโต ‘‘อากาเส ปทํ ทสฺเสนฺโต วิยา’’ติ อาหฯ เอตทคฺคนฺติ เอโส อคฺโคฯ ยทิทนฺติ โย อยํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ
วินีตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ตตฺริทนฺติอาทิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมวฯ
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย สารตฺถทีปนิยํ
ปฐมปาราชิกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ทุติยปาราชิกํ
อทุติเยน
ธนิยวตฺถุวณฺณนา
๘๔. ราชคเหติ เอตฺถ ทุคฺคชนปทฏฺฐานวิเสสสมฺปทาทิโยคโต ปธานภาเวน ราชูหิ คหิตํ ปริคฺคหิตนฺติ ราชคหนฺติ อาห ‘‘มนฺธาตุ…เป.… วุจฺจตี’’ติฯ ตตฺถ มหาโควินฺเทน มหาสตฺเตน ปริคฺคหิตํ เรณุนา ปริคฺคหิตเมว โหตีติ มหาโควินฺทคฺคหณํฯ มหาโควินฺทปอคฺคหิตตากิตฺตนญฺหิ ตทา เรณุนา มคธราเชน ปริคฺคหิตภาวูปลกฺขณํฯ ตสฺส หิ โส ปุโรหิโตฯ ‘‘มหาโควินฺโทติ มหานุภาโว ปุราตโน เอโก มคธราชา’’ติ เกจิฯ ปริคฺคหิตตฺตาติ ราชธานีภาเวน ปริคฺคหิตตฺตาฯ คยฺหตีติ คโห, ราชูนํ คโหติ ราชคหํ, นครสทฺทาเปกฺขาย นปุํสกนิทฺเทโสฯ อญฺเญเปตฺถ ปกาเรติ ‘‘นครมาปเนน รญฺญา การิตสพฺพคหตฺตา ราชคหํ, คิชฺฌกูฏาทีหิ ปริกฺขิตฺตตฺตา ปพฺพตราเชหิ ปริกฺขิตฺตเคหสทิสนฺติปิ ราชคหํ, สมฺปนฺนภวนตาย ราชมานํ เคหนฺติปิ ราชคหํ, สุวิหิตารกฺขตาย อนตฺถาวหภาเวน อุปคตานํ ปฏิราชูนํ คหํ เคหภูตนฺติปิ ราชคหํ, ราชูหิ ทิสฺวา สมฺมา ปติฏฺฐาปิตตฺตา เตสํ คหํ เคหภูตนฺติปิ ราชคหํฯ อารามรามเณยฺยกาทีหิ ราชเต, นิวาสสุขตาทินา สตฺเตหิ มมตฺตวเสน คยฺหติ ปริคฺคยฺหตีติ วา ราชคห’’นฺติ เอทิเส ปกาเรฯ โส ปเทโส ฐานวิเสสภาเวน อุฬารสตฺตปริโภโคติ อาห ‘‘ตํ ปเนต’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ พุทฺธกาเล จกฺกวตฺติกาเล จาติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํฯ เตสนฺติ ยกฺขานํฯ วสนวนนฺติ อาปานภูมิภูตํ อุปวนํฯ คิชฺฌา เอตฺถ สนฺตีติ คิชฺฌํ, กูฏํฯ ตํ เอตสฺสาติ คิชฺฌกูโฏฯ คิชฺโฌ วิยาติ วา คิชฺฌํ, กูฏํฯ ตํ เอตสฺสาติ คิชฺฌกูโฏ, ปพฺพโตฯ คิชฺฌสทิสกูโฏติ คิชฺฌกูโฏติ ‘‘คิชฺฌา’’ติอาทิฯ
ตโต ปรํ สงฺโฆติ ติณฺณํ ชนานํ อุปริ สงฺโฆ จตุวคฺคกรณียาทิกมฺมปฺปตฺตตฺตาฯ ตสฺมิํ ปพฺพเต สนฺนิปติตฺวา สมาปตฺติยา วีตินาเมนฺตีติ ยถาผาสุกฏฺฐาเน ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺจา อาคนฺตฺวา เจติยคพฺเภ ยมกมหาทฺวารํ วิวรนฺตา วิย ตํ ปพฺพตํ ทฺวิธา กตฺวา อนฺโต ปวิสิตฺวา รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ มาเปตฺวา ตตฺถ สมาปตฺติยา วีตินาเมนฺติฯ
กทา ปเนเต ตตฺถ วสิํสุ? อตีเต กิร อนุปฺปนฺเน ตถาคเต พาราณสิํ อุปนิสฺสาย เอกสฺมิํ คามเก เอกา กุลธีตา เขตฺตํ รกฺขติ, ตสฺสา เขตฺตกุฏิยา วีหโย ภชฺชนฺติยา ตตฺถ มหากรญฺชปุปฺผปฺปมาณา มหนฺตมหนฺตา มโนหรา ปญฺจสตมตฺตา ลาชา ชายิํสุฯ สา เต คเหตฺวา มหติ ปทุมินิปตฺเต ฐเปสิฯ ตสฺมิญฺจ สมเย เอโก ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตสฺสา อนุคฺคหตฺถํ อวิทูเร เขตฺตปาฬิยา คจฺฉติฯ สา ตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานสา สุปุปฺผิตํ มหนฺตํ เอกํ ปทุมํ คเหตฺวา ตตฺถ ลาเช ปกฺขิปิตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺจหิ ลาชสเตหิ สทฺธิํ ตํ ปทุมปุปฺผํ ทตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ‘‘อิมสฺส, ภนฺเต, ปุญฺญสฺส อานุภาเวน อานุภาวสมฺปนฺเน ปญฺจสตปุตฺเต ลเภยฺย’’นฺติ ปญฺจ ปุตฺตสตานิ ปตฺเถสิฯ ตสฺมิํเยว ขเณ ปญฺจสตา มิคลุทฺทกา สมฺภตสมฺภารา ปริปกฺกปจฺเจกโพธิญาณา ตสฺเสว ปจฺเจกพุทฺธสฺส มธุรมํสํ ทตฺวา ‘‘เอติสฺสา ปุตฺตา ภเวยฺยามา’’ติ ปตฺถยิํสุฯ อตีตาสุ อเนกาสุ ชาตีสุ ตสฺสา ปุตฺตภาเวน อาคตตฺตา ตถา เตสํ อโหสิฯ สา ยาวตายุกํ ฐตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ, ตโต จุตา ชาตสฺสเร ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺติฯ ตเมโก ตาปโส ทิสฺวา ปฏิชคฺคิฯ ตสฺสา ปทสา วิจรนฺติยา ปทุทฺธาเร ปทุทฺธาเร ภูมิโต ปทุมานิ อุฏฺฐหนฺติฯ เอโก วนจรโก ทิสฺวา พาราณสิรญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ตํ อาเนตฺวา อคฺคมเหสิํ อกาสิ, ตสฺสา คพฺโภ สณฺฐาติฯ มหาปทุมกุมาโร มาตุกุจฺฉิยํ วสิ, เสสา พหิ นิกฺขนฺตํ คพฺภมลํ นิสฺสาย สํเสทชภาเวน นิพฺพตฺตาฯ ‘‘โอปปาติกภาเวนา’’ติ เกจิฯ เต วยปฺปตฺตา อุยฺยาเน ปทุมสฺสเร กีฬนฺตา เอเกกสฺมิํ ปทุเม นิสีทิตฺวา ขยวยํ ปฏฺฐเปตฺวา ปจฺเจกโพธิญาณํ นิพฺพตฺตยิํสุฯ อยํ เตสํ พฺยากรณคาถา อโหสิ –
‘‘สโรรุหํ
อนิจฺจตายํ วยตํ วิทิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ –
ตสฺมิํ ‘‘อิสิคิลี’’ติ สมญฺญา อุทปาทิฯ อิเม อิสโยติ อิเม ปจฺเจกพุทฺธอิสีฯ สมา ญายติ เอตายาติ สมญฺญา, นามนฺติ อตฺโถฯ
ติณจฺฉทนา กุฏิโย มชฺเฌปทโลปีสมาสํ กตฺวา, เอกเทเส วา สมุทายโวหารวเสน ‘‘ติณกุฏิโย’’ติ วุตฺตาฯ ‘‘วสฺสํ อุปคจฺฉิํสู’’ติ วจนโต วสฺสูปคมนารหา สทฺวารพนฺธา เอว เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘ติณจฺฉทนา สทฺวารพนฺธา กุฏิโย’’ติฯ วสฺสํ อุปคจฺฉนฺเตนาติ วสฺสาวาสํ อุปคจฺฉนฺเตนฯ นาลกปฏิปทนฺติ ‘‘โมเนยฺยํ เต อุปญฺญิสฺส’’นฺติอาทินา (สุ. นิ. ๗๒๑) สตฺถารา นาลกตฺเถรสฺส เทสิตํ ปุถุชฺชนกาลโต ปภุติ กิเลสจิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวา ปฏิปชฺชิตพฺพํ โมเนยฺยปฏิปทํฯ ตํ ปน ปฏิปทํ สุตฺวา นาลกตฺเถโร ตีสุ ฐาเนสุ อปฺปิจฺโฉ อโหสิ ทสฺสเน สวเน ปุจฺฉายาติฯ โส หิ เทสนาปริโยสาเน ปสนฺนจิตฺโต ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา วนํ ปวิฏฺโฐฯ ปุน ‘‘อโห วตาหํ ภควนฺตํ ปสฺเสยฺย’’นฺติ โลลภาวํ น ชเนสิ, อยมสฺส ทสฺสเน อปฺปิจฺฉตาฯ ตถา ‘‘อโห วตาหํ ปุน ธมฺมเทสนํ สุเณยฺย’’นฺติ โลลภาวํ น ชเนสิ, อยมสฺส สวเน อปฺปิจฺฉตาฯ ตถา ‘‘อโห วตาหํ ปุน โมเนยฺยปฏิปทํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ โลลภาวํ น ชเนสิ, อยมสฺส ปุจฺฉาย อปฺปิจฺฉตาฯ
โส เอวํ อปฺปิจฺโฉ สมาโน ปพฺพตปาทํ ปวิสิตฺวา เอกวนสณฺเฑ ทฺเว ทิวสานิ น วสิ, เอกรุกฺขมูเล ทฺเว ทิวสานิ น นิสีทิ, เอกสฺมิํ คาเม ทฺเว ทิวสานิ ปิณฺฑาย น ปาวิสิฯ อิติ วนโต วนํ, รุกฺขโต รุกฺขํ, คามโต คามํ อาหิณฺฑนฺโต อนุรูปปฏิปทํ ปฏิปชฺชิตฺวา อคฺคผเล ปติฏฺฐาสิฯ เอกสฺส ภควโต กาเล เอโกเยว นํ ปูเรติฯ อิมญฺหิ โมเนยฺยปฏิปทํ อุกฺกฏฺฐํ กตฺวา ปูเรนฺโต ภิกฺขุ สตฺเตว มาสานิ ชีวติ, มชฺฌิมํ กตฺวา ปูเรนฺโต สตฺต วสฺสานิ, มุทุกํ กตฺวา ปูเรนฺโต โสฬส วสฺสานิฯ อยํ ปน เถโร อุกฺกฏฺฐํ กตฺวา ปูเรสิ, ตสฺมา สตฺต มาเส ฐตฺวา อตฺตโน ‘‘นาลกปฏิปทํ ปฏิปนฺเนนปี’’ติ วุตฺตํฯ
ปญฺจนฺนํ ฉทนานนฺติ ติณปณฺณอิฏฺฐกสิลาสุธาสงฺขาตานํ ปญฺจนฺนํ ฉทนานํฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, อเสนาสนิเกน วสฺสํ อุปคนฺตพฺพนฺติ (มหาว. ๒๐๔) วจีเภทํ กตฺวา วสฺสูปคมนํ สนฺธาเยว ปฏิกฺเขโป, น อาลยกรณวเสน อุปคมนํ สนฺธายา’’ติ วทนฺติฯ ปาฬิยํ ปน อวิเสสตฺตา อฏฺฐกถายญฺจ ‘‘นาลกปฏิปทํ ปฏิปนฺเนนปี’’ติอาทินา อวิเสเสเนว ทฬฺหํ กตฺวา วุตฺตตฺตา อเสนาสนิกสฺส นาวาทิํ วินา อญฺญตฺถ อาลโย น วฏฺฏตีติ อมฺหากํ ขนฺติฯ นาวาสตฺถวเชสุเยว หิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, นาวายํ วสฺสํ อุปคนฺตุ’’นฺติอาทินา (มหาว. ๒๐๓) สติ อสติ วา เสนาสเน วสฺสูปคมนสฺส วิสุํ อนุญฺญาตตฺตา ‘‘น, ภิกฺขเว, อเสนาสนิเกน วสฺสํ อุปคนฺตพฺพ’’นฺติ อยํ ปฏิกฺเขโป ตตฺถ น ลพฺภตีติ อสติ เสนาสเน อาลยวเสนปิ นาวาทีสุ อุปคมนํ วุตฺตํฯ
กติกวตฺตานิ จ ขนฺธกวตฺตานิ จ อธิฏฺฐายาติ ปริยตฺติธมฺโม นาม ติวิธมฺปิ สทฺธมฺมํ ปติฏฺฐาเปติ, ตสฺมา สกฺกจฺจํ อุทฺทิสถ อุทฺทิสาเปถ, สชฺฌายํ กโรถ, ปธานฆเร วสนฺตานํ สงฺฆฏฺฏนํ อกตฺวา อนฺโตวิหาเร นิสีทิตฺวา อุทฺทิสถ อุทฺทิสาเปถ, สชฺฌายํ กโรถ, ธมฺมสฺสวนํ สมิทฺธํ กโรถ, ปพฺพาเชนฺตา โสเธตฺวา ปพฺพาเชถ, โสเธตฺวา อุปสมฺปาเทถ, โสเธตฺวา นิสฺสยํ เทถฯ เอโกปิ หิ กุลปุตฺโต ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ ลภิตฺวา สกลํ สาสนํ ปติฏฺฐาเปติฯ อตฺตโน ถาเมน ยตฺตกานิ สกฺโกถ, ตตฺตกานิ ธุตงฺคานิ สมาทิยถ, อนฺโตวสฺสํ นาเมตํ สกลทิวสํ รตฺติยา จ ปฐมปจฺฉิมยาเมสุ อปฺปมตฺเตหิ ภวิตพฺพํ, วีริยํ อารภิตพฺพํ
‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสฺสํวุฏฺฐานํ ตีหิ ฐาเนหิ ปวาเรตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๐๙) วุฏฺฐวสฺสานํ ปวารณาย อนุญฺญาตตฺตา อิมสฺส สุตฺตสฺส วเสน ปวารณาทิวสสฺส อรุณุคฺคมนโต ปฏฺฐาย อปฺปวาริตาปิ ‘‘วุฏฺฐวสฺสา’’ติ วุจฺจนฺติฯ กิญฺจาปิ ‘‘อิมํ เตมาสํ วสฺสํ อุเปมี’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. ๑๘๔) วจนโต ปวารณาทิวสสฺส เตมาสนฺโตคธตฺตา ตํ ทิวสํ ยาว น ปวาเรนฺติ ‘‘มหาปวารณาย ปวาริตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปาฏิปททิวสโต ปฏฺฐาย หิ วสฺสานสฺส ปจฺฉิเม มาเส กถินตฺถาโร อนุญฺญาโต ปริวาเร ‘‘กถินสฺส อตฺถารมาโส ชานิตพฺโพติ วสฺสานสฺส ปจฺฉิโม มาโส ชานิตพฺโพ’’ติ (ปริ. ๔๑๒) วุตฺตตฺตาฯ ‘‘มหาปวารณาย ปวาริตา’’ติ อิทญฺจ ปุริมิกาย วสฺสูปคตานํ สภาวทสฺสนมตฺตํ, เกนจิ อนฺตราเยน อปฺปวาริตาปิ ‘‘วุฏฺฐวสฺสา’’อิจฺเจว วุจฺจนฺติฯ
‘‘อาปุจฺฉิตพฺพา’’ติ วตฺวา อิทานิ อาปุจฺฉนวิธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สเจ อิมํ กุฏิ’’นฺติอาทิมาหฯ ปฏิชคฺคนกํ วา น ลภตีติ วิหารปจฺจนฺเต กเต สงฺโคเปตฺวาติ เอกสฺมิํ ปเทเส ราสิํ กตฺวาฯ อิทานิ ตเมว สงฺโคปนวิธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา จ ฐปิต’’นฺติอาทิมาหฯ น โอวสฺสียตีติ อโนวสฺสกํ, กมฺมนิ อก-สทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ ยถา จ ฐปิตํ น โอวสฺสียติ น เตมียตีติ อตฺโถฯ
อนวโยติ เอตฺถ วโยติ หานิ ‘‘อายวโย’’ติอาทีสุ วิยฯ นตฺถิ เอตสฺส อตฺตโน สิปฺเป วโย อูนตาติ อวโยติ อาห ‘‘อนูโน ปริปุณฺณสิปฺโป’’ติฯ อาจริยสฺส กมฺมํ อาจริยกนฺติ อาห ‘‘อาจริยกมฺเม’’ติฯ ปิฏฺฐสงฺฆาโฏ ทฺวารพาหา, กฏฺฐกมฺมํ ถมฺภาทิฯ เตลตมฺพมตฺติกายาติ เตลมิสฺสตมฺพมตฺติกายฯ
๘๕. กุฏิกาย กรณภาวนฺติ กุฏิยา กตภาวํฯ สทฺทสตฺถวิทูหิ กิํ-สทฺทโยเค อนาคตวจนสฺส อิจฺฉิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ตสฺส ลกฺขณํ สทฺทสตฺถโต ปริเยสิตพฺพ’’นฺติฯ เมตฺตาปุพฺพภาคนฺติ เมตฺตาฌานสฺส ปุพฺพภาคภูตํ สพฺพสตฺเตสุ หิตผรณมตฺตํฯ กสฺมา ปเนตํ วุตฺตํ, นนุ อนุทฺทยา-สทฺโท กรุณาย ปวตฺตตีติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปน อนุทฺทยาสทฺโท อนุรกฺขณมตฺถํ อนฺโตนีตํ กตฺวา ปวตฺตมาโน เมตฺตาย กรุณาย จ ปวตฺตตีติ อิธ เมตฺตาย ปวตฺตมาโน กรุณาปุพฺพภาคนฺติ กรุณาฌานสฺส ปุพฺพภาคภูตํ สตฺเตสุ อนุกมฺปมตฺตํฯ จิกฺขลฺลํ มตฺติกา, ตสฺส มทฺทนํ อุทกํ อาสิญฺจิตฺวา หตฺถาทีหิ ปริมทฺทนํฯ เมตฺตากรุณานนฺติ อปฺปนาปฺปตฺตเมตฺตากรุณานํฯ กิญฺจาปิ เถเรน สญฺจิจฺจ ขุทฺทานุขุทฺทกา ปาณา มรณาธิปฺปาเยน น พฺยาพาธิตา, ตถาปิ กรุณาย อภาเวน ‘‘เอวํ กเต อิเม ปาณา วินสฺสิสฺสนฺตี’’ติ อนุปปริกฺขิตฺวา กตตฺตา เถรํ วิครหิฯ ชนานํ สมูโห ชนตาติ อาห ‘‘ปจฺฉิโม ชนสมูโห’’ติฯ ปาตพฺยภาวนฺติ วินาเสตพฺพตํฯ ปาณาติปาตํ กโรนฺตานนฺติ เถเรน อกเตปิ ปาณาติปาเต ปเรหิ สลฺลกฺขณาการํ ทสฺเสติฯ อิมสฺส ทิฏฺฐานุคตินฺติ อิมสฺส ทิฏฺฐิยา อนุคมนํฯ ฆํสิตพฺเพติ ฆฏฺฏยิตพฺเพ, วินาสิตพฺเพติ อตฺโถฯ เอวํ มญฺญีติ ยถา เถเรน กตํ, เอวํ มา มญฺญิฯ ‘‘มา ปจฺฉิมา
ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตเมว อาปตฺตินฺติ ปถวีขณนภูตคามปาตพฺยตาทีสุ วุตฺตปาจิตฺติยาทิอาปตฺติํฯ อาทิกมฺมิกตฺตา อนาปตฺตีติ กุฏิกรณปจฺจยา อนาปตฺติฯ สิกฺขาปทํ อติกฺกมิตฺวาติ ‘‘น จ, ภิกฺขเว, สพฺพมตฺติกามยา กุฏิกา กาตพฺพา, โย กเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทํ อติกฺกมิตฺวาฯ ยทิ อญฺเญน กตํ ลภิตฺวา วสนฺตสฺส อนาปตฺติ สิยา, น ภควา ตํ กุฏิกํ ภินฺทาเปยฺยาติ อาห – ‘‘กตํ ลภิตฺวา ตตฺถ วสนฺตานมฺปิ ทุกฺกฏเมวา’’ติฯ ยถา วา ตถา วา มิสฺสา โหตูติ เหฏฺฐา มตฺติกา อุปริ ทพฺพสมฺภาราติอาทินา เยน เกนจิ อากาเรน มิสฺสา โหตุฯ คิญฺชกาวสถสงฺเขเปนาติ เอตฺถ คิญฺชกา วุจฺจนฺติ อิฏฺฐกา, คิญฺชกาหิ เอว กโต อาวสโถ คิญฺชกาวสโถฯ อิฏฺฐกามยสฺส อาวสถสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตํ กิร อาวสถํ ยถา สุธาปริกมฺเมน ปโยชนํ นตฺถิ, เอวํ อิฏฺฐกาหิ เอว จินิตฺวา ฉาเทตฺวา กโรนฺติ, ตุลาทณฺฑกวาฏผลกานิ ปน ทารุมยาเนวฯ วิกิรนฺตาติ จุณฺณวิจุณฺณํ กโรนฺตาฯ
กิสฺสาติ เกน การเณนฯ วยกมฺมมฺปิ อตฺถีติ ทฺวารกวาฏาทิอภิสงฺขรณาทีสุ กตวยกมฺมมฺปิ อตฺถิฯ ภิกฺขูนํ อกปฺปิยตฺตา เอว ติตฺถิยวตานุรูปตฺตา ติตฺถิยธโชฯ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตการเณสุ อตฺตโน อธิปฺเปตการณทฺวยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา อปรานิปิ ตตฺถ วุตฺตการณานิ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘อฏฺฐกถายํ ปน อญฺญานิปิ การณานิ วุตฺตานี’’ติอาทิฯ ตตฺถ สตฺตานุทฺทยายาติ ตาทิสาย กุฏิกาย กรณปจฺจยา วินสฺสมานสตฺเตสุ อนุทฺทยายฯ ยสฺมา สพฺพมตฺติกามยา กุฏิ สุกรา ภินฺทิตุํ, ตสฺมา ตตฺถ ฐปิตํ ปตฺตจีวราทิ อคุตฺตํ โหติ, โจราทีหิ อวหริตุํ สกฺกาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปตฺตจีวรคุตฺตตฺถายา’’ติฯ เสนาสนพาหุลฺลปฏิเสธนตฺถายาติ เสนาสนานํ พหุภาวนิเสธนตฺถาย, ตาทิสสฺส วา เสนาสนสฺส อภิสงฺขรเณ ภิกฺขูนํ อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีนิ เสสกมฺมานิ ปริจฺจชิตฺวา นิจฺจพฺยาวฏตานิเสธนตฺถํฯ อนุปวชฺโชติ โทสํ อาโรเปตฺวา น วตฺตพฺโพฯ
ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉยวณฺณนา
ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉเยสุ ตญฺจ โข…เป.… น วณฺณมฏฺฐตฺถายาติ อิทํ ฉตฺตทณฺฑคฺคาหกสลากปญฺชรวินนฺธนํ สนฺธายาติ วทนฺติฯ สพฺพตฺถาติ ฉตฺตทณฺเฑ สพฺพตฺถฯ อารคฺเคนาติ นิขาทนมุเขนฯ ฆฏกมฺปิ วาฬรูปมฺปิ ภินฺทิตฺวา ธาเรตพฺพนฺติ สเจ ตาทิสํ อกปฺปิยฉตฺตํ ลภติ, ฆฏกมฺปิ วาฬรูปมฺปิ ภินฺทิตฺวา ตจฺเฉตฺวา ธาเรตพฺพํฯ สุตฺตเกน วา ทณฺโฑ เวเฐตพฺโพติ ยถา ฉตฺตทณฺเฑ เลขา น ปญฺญายติ, ตถา เวเฐตพฺโพฯ ทณฺฑพุนฺเทติ ทณฺฑมูเล, ฉตฺตทณฺฑสฺส เหฏฺฐิมตเลติ อตฺโถฯ ฉตฺตมณฺฑลิกนฺติ ฉตฺตสฺส อนฺโต ขุทฺทกมณฺฑลํฯ อุกฺกิริตฺวาติ อุฏฺฐเปตฺวาฯ สา วฏฺฏตีติ ยทิปิ รชฺชุเกหิ น พนฺธนฺติ, พนฺธิตุํ ปน ยุตฺตฏฺฐานตฺตา วฏฺฏติฯ
นานาสุตฺตเกหีติ นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิฯ อิทญฺจ ตถา กโรนฺตานํ กรณปฺปการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, เอกวณฺณสุตฺตเกนปิ วุตฺตปฺปกาเรน สิพฺพิตุํ น วฏฺฏติเยวฯ ปฏฺฏมุเขติ ปฏฺฏโกฏิยํฯ ทฺวินฺนํ ปฏฺฏานํ สงฺฆฏฺฏิตฏฺฐานํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ปริยนฺเตติ จีวรปริยนฺเตฯ จีวรอนุวาตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เวณินฺติ วรกสีสากาเรน สิพฺพนํฯ สงฺขลิกนฺติ พิฬาลพนฺธนากาเรน สิพฺพนํฯ ‘‘เวณิํ สงฺขลิก’’นฺติ เจตฺถ อุปโยควจนํ ‘‘กโรนฺตี’’ติ กรณกิริยาเปกฺขํฯ อคฺฆิยคยมุคฺคราทีนีติ เอตฺถ อคฺฆิยํ นาม เจติยสณฺฐาเนน สิพฺพนํ, มูเล ตนุกํ อคฺเค มหนฺตํ กตฺวา คทากาเรน สิพฺพนํ คยา, มูเล จ อคฺเค จ เอกสทิสํ กตฺวา มุคฺครากาเรน สิพฺพนํ มุคฺคโรฯ กกฺกฏกฺขีนิ อุกฺกิรนฺตีติ คณฺฐิกปฏฺฏปาสกปฏฺฏานํ อนฺเต ปาฬิพทฺธํ กตฺวา กกฺกฏกานํ อกฺขิสณฺฐานํ อุฏฺฐเปนฺติ, กโรนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘โกณสุตฺตปิฬกาติ คณฺฐิกปาสกปฏฺฏานํ โกเณหิ นีหฏสุตฺตานํ โกฏิโย’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ กถํ ปน ตา ปิฬกา ทุวิญฺเญยฺยรูปา กาตพฺพาติ? โกเณหิ นีหฏสุตฺตานํ อนฺเตสุ เอกวารํ คณฺฐิกกรเณน วา ปุน ธมฺมสิริตฺเถเรน ปน –
‘‘โกณสุตฺตา จ ปิฬกา, ทุวิญฺเญยฺยาว กปฺปเร’’ติ –
วุตฺตํฯ ตถา อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถเรนปิ –
‘‘สุตฺตา จ ปิฬกา ตตฺถ, ทุวิญฺเญยฺยาว ทีปิตา’’ติ –
วุตฺตํ
มณินาติ มสารคลฺลาทิปาสาเณนฯ น ฆฏฺเฏตพฺพนฺติ น ฆํสิตพฺพํ, อํสพทฺธกกายพนฺธนานิ ปน สงฺขาทีหิ ฆํสิตุํ วฏฺฏติฯ ปาสกํ กตฺวา พนฺธิตพฺพนฺติ รชนกาเล พนฺธิตพฺพํ, เสสกาเล โมเจตฺวา ฐเปตพฺพํฯ คณฺฐิเกติ ทนฺตมยาทิคณฺฐิเกฯ ปิฬกาติ พินฺทุํ พินฺทุํ กตฺวา อุฏฺฐาเปตพฺพปิฬกาฯ
‘‘เตลวณฺโณติ สมณสารุปฺปวณฺณํ สนฺธาย วุตฺตํ, มณิวณฺณํ ปน ปตฺตํ อญฺเญน กตํ ลภิตฺวา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ ปตฺตมณฺฑเลติ ติปุสีสาทิมเย ปตฺตมณฺฑเลฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, จิตฺรานิ ปตฺตมณฺฑลานิ ธาเรตพฺพานิ รูปกากิณฺณานิ ภิตฺติกมฺมกตานี’’ติ (จูฬว. ๒๕๓) วุตฺตตฺตา ‘‘ภิตฺติกมฺมํ น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มกรทนฺตกํ ฉินฺทิตุ’’นฺติ วจนโต ‘‘มกรทนฺตกํ ปน วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ
มกรมุขนฺติ มกรมุขสณฺฐานํฯ เทฑฺฒุภสีสนฺติ อุทกสปฺปสีสสณฺฐานํฯ อจฺฉีนีติ กุญฺชรจฺฉิสณฺฐานานิฯ รชฺชุกกายพนฺธนํ เอกเมว วฏฺฏตีติ รชฺชุกํ พนฺธนฺเตน เอกคุณเมว กตฺวา พนฺธิตุํ วฏฺฏติ, มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา ทิคุณํ กตฺวา พนฺธิตุํ น วฏฺฏติ, ทิคุณํ ปน อกตฺวา เอกรชฺชุกเมว สตวารมฺปิ ปุนปฺปุนํ อาวิชฺชิตฺวา พนฺธิตุํ วฏฺฏติฯ เอกมฺปิ น วฏฺฏตีติ เอกคุณมฺปิ กตฺวา พนฺธิตุํ น วฏฺฏติฯ พหุรชฺชุเก…เป... วฏฺฏตีติ อิทํ กายพนฺธนํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ทสา สนฺธายฯ อีทิสญฺหิ กายพนฺธนํ พนฺธิตุํ วฏฺฏติฯ เตเนว อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถเรน วุตฺตํ –
‘‘เอกรชฺชุมยํ
ปญฺจปามงฺคสณฺฐานํ, เอกมฺปิ จ น วฏฺฏติฯ
‘‘รชฺชุเก เอกโต กตฺวา, พหู เอกาย รชฺชุยา;
นิรนฺตรญฺหิ เวเฐตฺวา, กตํ วฏฺฏติ พนฺธิตุ’’นฺติฯ
มุรชํ ปน กายพนฺธนํ น วฏฺฏติ ‘‘น, ภิกฺขเว, อุจฺจาวจานิ กายพนฺธนานิ ธาเรตพฺพานิ กลาพุกํ เทฑฺฒุภกํ มุรชํ มทฺทวีณํ, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๒๗๘) วุตฺตตฺตาฯ กิํ ปน พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา
กายพนฺธนวิเธติ ‘‘กายพนฺธนสฺส ปวนนฺโต ชีรติฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วิธ’’นฺติ วุตฺตตฺตา กายพนฺธนสฺส ปาสนฺเต ทสามูเล ตสฺส ถิรภาวตฺถํ กตฺตพฺเพ ทนฺตวิสาณาทิมเย วิเธฯ ‘‘อฏฺฐ มงฺคลานิ นาม สงฺโข จกฺกํ ปุณฺณกุมฺโภ คยา สิรีวจฺโฉ องฺกุโส ธชํ โสวตฺถิก’’นฺติ วทนฺติฯ ปริจฺเฉทเลขามตฺตนฺติ อุโภสุ โกฏีสุ กาตพฺพปริจฺเฉทราชิมตฺตํฯ ‘‘อุชุกเมวา’’ติ วุตฺตตฺตา จตุรสฺสาทิวงฺกคติกํ น วฏฺฏติฯ ‘‘ฉตฺตทณฺฑธมฺมกรณอญฺชนนาฬิกา นานาวณฺณเลขาปอกมฺมกตา น วฏฺฏนฺตี’’ติ วทนฺติฯ
อารกณฺฏเกติ โปตฺถกาทิอภิสงฺขรณตฺถํ กเต ทีฆมุขสตฺถเกฯ วฏฺฏมณิกนฺติ วฏฺฏํ กตฺวา อคฺคโกฏิยํ อุฏฺฐาเปตพฺพปุพฺพุฬํฯ อญฺญํ วา วณฺณมฏฺฐนฺติ อิมินา ปิฬกาทิํ สงฺคณฺหาติฯ มณิกนฺติ เอกาวฏฺฏมณิฯ ปิฬกนฺติ สาสปมตฺติกา มุตฺตราชิสทิสา พหุวฏฺฏเลขาฯ ‘‘อิมสฺมิํ อธิกาเร อวุตฺตตฺตา เลขนิยํ ยํ กิญฺจิ วณฺณมฏฺฐํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ วลิตกนฺติ มชฺเฌ วลิํ อุฏฺฐาเปตฺวาฯ มณฺฑลํ โหตีติ อุตฺตรารณิยา ปเวสนตฺถํ อาหฏมณฺฑลํ โหติฯ
กิญฺจาปิ
อามณฺฑสารเกติ ภูมตฺถรเณติ จิตฺตกฏสารกจิตฺตตฺถรณาทิเก ปริกมฺมกตาย ภูมิยา อตฺถริตพฺพอตฺถรเณฯ ปานียฆเฏติ อิมินา กุณฺฑิกสรเกปิ สงฺคณฺหาติฯ พีชเนติ จตุรสฺสพีชเนฯ สพฺพํ…เป.… วฏฺฏตีติ ยถาวุตฺเตสุ มญฺจปีฐาทีสุ อิตฺถิรูปํ วินา สพฺพํ มาลากมฺมลตากมฺมาทิ วณฺณมฏฺฐํ ภิกฺขุโน วฏฺฏติฯ เสนาสเน กิญฺจิ ปฏิเสเธตพฺพํ นตฺถิ อญฺญตฺร วิรุทฺธเสนาสนาติ เอตฺถายมธิปฺปาโย – เสนาสนปริกฺขาเรสุ ปฏิเสเธตพฺพํ นาม กิญฺจิ นตฺถิ, วิรุทฺธเสนาสนํ ปน สยเมว ปฏิกฺขิปิตพฺพนฺติฯ อญฺเญสนฺติ สีมสามิโน วุตฺตาฯ ราชวลฺลภา ปรนิกายิกาปิ เอกนิกายิกาปิ อุโปสถปวารณานํ อนฺตรายกรา อลชฺชิโน ราชกุลูปคา วุจฺจนฺติฯ เตสํ ลชฺชิปริสาติ เตสํ สีมสามิกานํ ปกฺขา หุตฺวา อนุพลํ ทาตุํ สมตฺถา ลชฺชิปริสาฯ สุกตเมวาติ อญฺเญสํ สนฺตเกปิ อตฺตโน สีมาย อนฺโตวุตฺตวิธินา กตํ สุกตเมวฯ
ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘๖. เทเวน คหิตทารูนีติ รญฺญา ปริคฺคหิตทารูนิ, รญฺโญ สนฺตกานีติ วุตฺตํ โหติฯ ขณฺฑาขณฺฑํ กโรนฺโตติ ขุทฺทกํ มหนฺตญฺจ ขณฺฑํ กโรนฺโตฯ
๘๗. กุลโภคอิสฺสริยาทีหิ มหตี มตฺตา ปมาณํ เอตสฺสาติ มหามตฺโตฯ เตนาห – ‘‘มหติยา อิสฺสริยมตฺตาย สมนฺนาคโต’’ติฯ
๘๘. อวชฺฌายนฺตีติ เหฏฺฐา กตฺวา โอโลเกนฺติ, จินฺเตนฺติ วาฯ เตนาห ‘‘อวชานนฺตา’’ติอาทิฯ ลามกโต วา จินฺเตนฺตีติ นิหีนโต จินฺเตนฺติฯ กเถนฺตีติ ‘‘กิํ นาเมตํ กิํ นาเมต’’นฺติ อญฺญมญฺญํ กเถนฺติฯ
กถํ ปเนตฺถ ‘‘ทารูนี’’ติ พหุวจนํ ‘‘อทินฺน’’นฺติ เอกวจเนน สทฺธิํ สมฺพนฺธมุปคจฺฉตีติ อาห – ‘‘อทินฺนํ อาทิยิสฺสตีติ อยํ อุชฺฌายนตฺโถ’’ติอาทิฯ อุชฺฌายนสฺส อทินฺนาทานวิสยตฺตา อทินฺนาทานํ อุชฺฌายนตฺโถติ วุตฺตํฯ สติปิ ปเนตฺถ โคปเกน ทินฺนทารูนํ วจนเภเทติ เอกวจนพหุวจนานํ เภเทฯ
สพฺพาวนฺตํ ปริสนฺติ ภิกฺขุภิกฺขุนีอาทิสพฺพาวยววนฺตํ ปริสํฯ สพฺพา จตุปริสสงฺขอาตา ปชา เอตฺถ อตฺถีติ สพฺพาวนฺตา, ปริสาฯ เสนา เอตสฺส อตฺถีติ เสนิโก, เสนิโก เอว เสนิโยฯ พิมฺพิสาโรติ ตสฺส นามนฺติ เอตฺถ พิมฺพีติ สุวณฺณํ, ตสฺมา สารสุวณฺณสทิสวณฺณตาย พิมฺพิสาโรติ วุจฺจตีติ เวทิตพฺโพฯ จตุตฺโถ ภาโค ปาโทติ เวทิตพฺโพติ อิมินาว สพฺพชนปเทสุ กหาปณสฺส วีสติโม ภาโค มาสโกติ อิทญฺจ วุตฺตเมว โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ โปราณสตฺถานุรูปํ ลกฺขณสมฺปนฺนา อุปฺปาทิตา นีลกหาปณาติ เวทิตพฺพาฯ รุทฺรทาเมน อุปฺปาทิโต รุทฺรทามโกฯ โส กิร นีลกหาปณสฺส ติภาคํ อคฺฆติฯ ยสฺมิํ ปเทเส นีลกหาปณา น สนฺติ, ตตฺถาปิ นีลกหาปณานํ วฬญฺชนฏฺฐาเน จ อวฬญฺชนฏฺฐาเน จ สมานอคฺฆวเสน ปวตฺตมานํ ภณฺฑํ คเหตฺวา นีลกหาปณวเสเนว ปริจฺเฉโท กาตพฺโพติ วทนฺติฯ
ธนิยวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ตสฺสตฺโถ…เป.… วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ อิมินา ‘‘ภควตา ภิกฺขูนํ อิทํ สิกฺขาปทํ เอวํ ปญฺญตฺตํ โหติ จ, อิทญฺจ อญฺญํ วตฺถุ อุทปาที’’ติ เอวํ ปฐมปาราชิกวณฺณนายํ (ปารา. อฏฺฐ. ๑.๓๙) วุตฺตนเยน ตสฺสตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘อิทานิ ยํ ตํ อญฺญํ วตฺถุ อุปฺปนฺนํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘เตน โข ปน สมเยนา’ติอาทิมาหา’’ติ เอวํ อนุปญฺญตฺติสมฺพนฺโธ จ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ ทสฺเสติฯ
๙๐-๙๑. รชกา อตฺถรนฺติ เอตฺถาติ รชกตฺถรณํ, รชกตฺถรณนฺติ รชกติตฺถํ วุจฺจตีติ อาห ‘‘รชกติตฺถํ คนฺตฺวา’’ติฯ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ตญฺหี’’ติอาทิฯ
ปทภาชนียวณฺณนา
๙๒. ‘‘อภินวนิวิฏฺโฐ เอกกุฏิกาทิคาโม ยาว มนุสฺสา ปวิสิตฺวา วาสํ น กปฺเปนฺติ, ตาว คามสงฺขฺยํ น คจฺฉตี’’ติ วทนฺติ, ตสฺมา ตตฺถ คามปฺปเวสนาปุจฺฉาทิกิจฺจมฺปิ นตฺถิฯ ยกฺขปริคฺคหภูโตติ สอุปทฺทววเสน วุตฺตํ, ยกฺขนคราทิํ วา สงฺคณฺหาติฯ ยกฺขนครมฺปิ อาปณาทีสุ ทิสฺสมาเนสุ คามสงฺขฺยํ ปุนปิ อาคนฺตุกามาติ อิมินา เตสํ ตตฺถ สาเปกฺขภาวํ ทสฺเสติฯ ยโต ปน นิรเปกฺขาว หุตฺวา ปกฺกมนฺติ, โส คามสงฺขฺยํ น คจฺฉติ, ตสฺมา ตตฺถ คามปฺปเวสนาปุจฺฉาทิกิจฺจมฺปิ นตฺถิฯ
นนุ จ ‘‘คามา วา อรญฺญา วา’’ติ เอตฺตกเมว มาติกายํ วุตฺตํ, ตสฺมา คามลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา อรญฺญเมว ทสฺเสตพฺพํ สิยา, คามูปจาโร นามาติอาทิ ปน กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘คามูปจาโรติอาทิ อรญฺญปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ วุตฺต’’นฺติฯ คามูปจาเร หิ ทสฺสิเต ฐเปตฺวา คามญฺจ คามูปจารญฺจ อวเสสํ อรญฺญํ นามาติ อรญฺญปริจฺเฉโท สกฺกา ทสฺเสตุํ, อิทญฺจ คามคามูปจาเร อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ มาติกายํ ปน คามคฺคหเณเนว คามูปจาโรปิ สงฺคหิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ คามูปจาโร หิ โลเก คามสงฺขฺยเมว คจฺฉติฯ เอวญฺจ กตฺวา มาติกาย อนวเสสอวหรณฏฺฐานปริคฺคโห สิทฺโธ โหติฯ อินฺทขีเลติ อุมฺมาเรฯ อรญฺญสงฺเขปํ คจฺฉตีติ ‘‘นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรญฺญ’’นฺติ (วิภ. ๕๒๙) อภิธมฺเม วุตฺตตฺตาฯ เวมชฺฌเมว อินฺทขีโลติ วุจฺจตีติ อินฺทขีลฏฺฐานิยตฺตา อสติปิ อินฺทขีเล เวมชฺฌเมว ตถา วุจฺจติฯ ยตฺถ ปน ทฺวารพาหาปิ นตฺถิ, ตตฺถ อุโภสุ ปสฺเสสุ วติยา วา ปาการสฺส วา โกฏิเวมชฺฌเมว อินฺทขีลฏฺฐานิยตฺตา ‘‘อินฺทขีโล’’ติ คเหตพฺพํฯ อุฑฺฑาเปนฺโตติ ปลาเปนฺโตฯ ลุฐิตฺวาติ ปริวตฺเตตฺวาฯ
มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺสาติ ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺสฯ อิมินา ปน วจเนน สุปฺปมุสลปาโตปิ พลทสฺสนวเสเนว กโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ กุรุนฺทฏฺฐกถายํ มหาปจฺจริยญฺจ ฆรูปจาโร คาโมติ อธิปฺปาเยน ‘‘ฆรูปจาเร ฐิตสฺส เลฑฺฑุปาโต คามูปจาโร’’ติ วุตฺตํฯ ทฺวาเรติ นิพฺพโกสสฺส อุทกปตนฏฺฐานโต อพฺภนฺตรํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อนฺโตเคเหติ จ ปมุขสฺส อพฺภนฺตรเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ กตปริกฺเขโปติ อิมินาว ฆรสฺส สมนฺตโต ตตฺตโก ปริจฺเฉโท ฆรูปจาโร นามาติ วุตฺตํ โหติฯ ยสฺส ปน ฆรสฺส สมนฺตโต โครูปานํ ปเวสนนิวารณตฺถํ ปาการวติอาทีหิ ปริกฺเขโป กโต โหติ, ตตฺถ โสว ปริกฺเขโป ฆรูปจาโร, สุปฺปปาตาทิปริจฺเฉโท ปน อปริกฺขิตฺตฆรํ สนฺธาย วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํ อิทเมตฺถ ปมาณนฺติ วิกาลคามปฺปเวสนาทีสุ คามคามูปจารานํ อสงฺกรโต วินิจฺฉยสฺส เวทิตพฺพตฺตาฯ กุรุนฺทีอาทีสุ วุตฺตนเยน หิ ฆรูปจารสฺส คาโมติ อาปนฺนตฺตา ฆรฆรูปจารคามคามูปจารานํ สงฺกโร สิยาฯ เอวํ สพฺพตฺถาติ อิมินา อิโต ปุพฺเพปิ ปจฺฉิมสฺเสว วาทสฺส ปมาณภาวํ ทสฺเสติ
เสสมฺปีติ คามูปจารลกฺขณํ สนฺธาย วทติฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ คามูปจารคฺคหเณฯ ตสฺส คามปริจฺเฉททสฺสนตฺถนฺติ ตสฺส อปริจฺเฉทสฺส คามสฺส คามปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุนฺติ อตฺโถฯ ยทิ เอวํ ‘‘คาโม นามา’’ติ ปทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ฆรูปจาเร ฐิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาโต’’ติ กสฺมา น วุตฺตนฺติ? ‘‘คาโม นามาติ อิธ อวุตฺตมฺปิ อธิการวเสน ลพฺภติเยวา’’ติ วทนฺติฯ อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘คามูปจาโร นามาติ อิมินาว คามสฺส จ คามูปจารสฺส จ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ กถํ? ‘คามสฺส อุปจาโร คามูปจาโร’ติ เอวํ วิคฺคเห กริยมาเน ‘ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อินฺทขีเล ฐิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาโต’ติ อิมินา ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส คามูปจารลกฺขณํ ทสฺสิตํ โหติ, ‘คามสงฺขาโต อุปจาโร คามูปจาโร’ติ เอวํ ปน คยฺหมาเน ‘อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ฆรูปจาเร ฐิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาโต’ติ อิมินา อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส คามปริจฺเฉโท ทสฺสิโตติ สกฺกา วิญฺญาตุ’’นฺติฯ ‘‘ฆรูปจาเร ฐิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาโต’’ติ อิมินา ปริกฺขิตฺตสฺสปิ คามสฺส สเจ เลฑฺฑุปาตโต ทูเร ปริกฺเขโป โหติ, เลฑฺฑุปาโตเยว คามปริจฺเฉโทติ คเหตพฺพนฺติ วทนฺติฯ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนวาติ ปริกฺขิตฺตคาเม วุตฺตนเยเนวฯ
สงฺกรียตีติ มิสฺสียติฯ เอตฺถาติ ฆรฆรูปจารคามคามูปจาเรสุฯ ‘‘วิกาเล คามปฺปเวสเน ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปํ อติกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส, อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจารํ โอกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๕๑๓) วุตฺตตฺตา คามคามูปจารานํ อสงฺกรตา อิจฺฉิตพฺพาติ อาห – ‘‘อสงฺกรโต เจตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ วิกาเล คามปฺปเวสนาทีสู’’ติฯ เอตฺถ จ ‘‘ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปํ, อปริกฺขิตฺตสฺส วิกาลคามปฺปเวสนสิกฺขาปทฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๕๑๒) ‘‘อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจาโร อทินฺนาทาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ มาติกาฏฺฐกถายมฺปิ (กงฺขา. อฏฺฐ. ทุติยปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตํ ‘‘ยฺวายํ อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจาโร ทสฺสิโต, ตสฺส วเสน วิกาเล คามปฺปเวสนาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ฆรฆรูปจาราทีสุ ฐิตานํ อุปฺปนฺนลาภภาชนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ
นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลาติ อินฺทขีลโต พหิ นิกฺขมิตฺวาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ วินยปริยาเยน ตาว ‘‘ฐเปตฺวา คามญฺจ คามูปจารญฺจ อวเสสํ อรญฺญ’’นฺติ (ปารา. ๙๒) อาคตํ, สุตฺตนฺตปริยาเยน อารญฺญิกํ ภิกฺขุํ สนฺธาย ‘‘อารญฺญกํ นาม เสนาสนํ ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิม’’นฺติ (ปารา. ๖๕๔) อาคตํฯ วินยสุตฺตนฺตา อุโภปิ ปริยายเทสนา นาม, อภิธมฺโม ปน นิปฺปริยายเทสนาฯ นิปฺปริยายโต จ คามวินิมุตฺตํ ฐานํ อรญฺญเมว โหตีติ อภิธมฺมปริยาเยน อรญฺญํ ทสฺเสตุํ ‘‘นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา’’ติ (วิภ. ๕๒๙) วุตฺตํฯ ‘‘อาจริยธนุ นาม ปกติหตฺเถน นววิทตฺถิปฺปมาณํ, ชิยาย ปน อาโรปิตาย จตุหตฺถปฺปมาณ’’นฺติ วทนฺติฯ เลโสกาสนิเสธนตฺถนฺติ ‘‘มยา เนว คาเม, น อรญฺเญ หฏํ, ฆเร วา ฆรูปจาเรสุ วา คามูปจาเรสุ วา อญฺญตรสฺมิ’’นฺติ วตฺตุํ มา ลภตูติ วุตฺตํ โหติฯ
กปฺปิยนฺติ อนุรูปวเสน วุตฺตํฯ อกปฺปิยมฺปิ ปน อปฺปฏิคฺคหิตญฺเจ, อทินฺนสงฺขฺยเมว คจฺฉติฯ ปริจฺจาคาทิมฺหิ อกเต ‘‘อิทํ มยฺหํ สนฺตก’’นฺติ อวิทิตมฺปิ ปรปริคฺคหิตเมว
ยสฺส วเสน ปุริโส เถโนติ วุจฺจติ, ตํ เถยฺยนฺติ อาห ‘‘อวหรณจิตฺตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติฯ สงฺขา-สทฺโท ญาณโกฏฺฐาสปญฺญตฺติคณนาทีสุ ทิสฺสติฯ ‘‘สงฺขาเยกํ ปฏิเสวตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๑๖๘) หิ ญาเณ ทิสฺสติฯ ‘‘ปปญฺจสญฺญาสงฺขา สมุทาจรนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๐๔) โกฏฺฐาเสฯ ‘‘เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมญฺญา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๓๑๓) ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘น สุกรํ สงฺขาตุ’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. ๑๙๖; อป. เถร. ๑.๑๐.๒) คณนายํฯ ตตฺถ โกฏฺฐาสวจนํ สงฺขา-สทฺทํ สนฺธายาห ‘‘สงฺขาสงฺขาตนฺติ อตฺถโต เอก’’นฺติฯ เตนาห ‘‘โกฏฺฐาสสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติฯ ปปญฺจสงฺขาติ ตณฺหามานทิฏฺฐิสงฺขาตา ปปญฺจโกฏฺฐาสาฯ ‘‘เอโก จิตฺตโกฏฺฐาโสติ ยญฺจ ปุพฺพภาเค อวหริสฺสามีติ ปวตฺตํ จิตฺตํ, ยญฺจ คมนาทิสาธกํ ปรามสนาทิสาธกํ วา มชฺเฌ ปวตฺตํ, ยญฺจ จูฬคณฺฐิปเท ปน ‘‘อูนมาสกมาสกอูนปญฺจมาสกปญฺจมาสกาวหรณจิตฺเตสุ เอโก จิตฺตโกฏฺฐาโส’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อเนกปฺปเภทตฺตา จิตฺตสฺส เอโก จิตฺตโกฏฺฐาโสติ วุตฺต’’นฺติ มหาคณฺฐิปเท มชฺฌิมคณฺฐิปเท จ วุตฺตํฯ อิทเมเวตฺถ สุนฺทรตรํ ‘‘เถยฺยจิตฺตสงฺขาโต เอโก จิตฺตโกฏฺฐาโส’’ติ วุตฺตตฺตาฯ เถยฺยสงฺขาเตนาติ เถยฺยจิตฺตโกฏฺฐาเสน กรณภูเตน, น วิสฺสาสตาวกาลิกาทิคาหวสปฺปวตฺตจิตฺตโกฏฺฐาเสนาติ วุตฺตํ โหติฯ
อภิโยควเสนาติ อฑฺฑกรณวเสนฯ อภิยุญฺชตีติ โจเทติ, อฑฺฑํ กโรตีติ อตฺโถฯ ปริกปฺปิตฏฺฐานนฺติ โอกาสปริกปฺปนวเสน ปริกปฺปิตปฺปเทสํฯ สุงฺกฆาตนฺติ เอตฺถ ราชูนํ เทยฺยภาคสฺส เอตํ อธิวจนํ สุงฺโกติ, โส เอตฺถ หญฺญติ อทตฺวา คจฺฉนฺเตหีติ สุงฺกฆาโตฯ ‘‘เอตฺถ ปวิฏฺเฐหิ สุงฺโก ทาตพฺโพ’’ติ รุกฺขปพฺพตาทิสญฺญาเณน นิยมิตปฺปเทสสฺเสตํ อธิวจนํฯ
ปญฺจวีสติอวหารกถาวณฺณนา
อากุลาติ ลุฬิตาติ วิโลฬิตาฯ กตฺถจีติ เอกิสฺสาย อฏฺฐกถายํฯ เอกํ ปญฺจกํ ทสฺสิตนฺติ ‘‘ปรปริคฺคหิตญฺจ โหติ, ปรปริคฺคหิตสญฺญี จ, ครุโก จ โหติ ปริกฺขาโร ปญฺจมาสโก วา อติเรกปญฺจมาสโก วา, เถยฺยจิตฺตญฺจ ปจฺจุปฏฺฐิตํ โหติ, อามสติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ ผนฺทาเปติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสฯ ฐานา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. ๑๒๒) เอวํ วุตฺตปญฺจอวหารงฺคานิ เอกํ ปญฺจกนฺติ ทสฺสิตํฯ ทฺเว ปญฺจกานิ ทสฺสิตานีติ ‘‘ฉหากาเรหิ อทินฺนํ อาทิยนฺตสฺส อาปตฺติ ปาราชิกสฺสฯ น จ สกสญฺญี, น จ วิสฺสาสคฺคาหี, น จ ตาวกาลิกํ, ครุโก จ โหติ ปริกฺขาโร ปญฺจมาสโก วา อติเรกปญฺจมาสโก วา, เถยฺยจิตฺตญฺจ ปจฺจุปฏฺฐิตํ โหติ, อามสติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ ผนฺทาเปติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสฯ ฐานา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ เอวํ วุตฺเตสุ ฉสุ ปเทสุ เอกํ อปเนตฺวา อวเสสานิ ปญฺจ ปทานิ เอกํ ปญฺจกนฺติ ทสฺเสตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตปญฺจกญฺจ คเหตฺวา ทฺเว ปญฺจกานิ ทสฺสิตานิฯ เอตฺถ ปนาติ ‘‘ปญฺจหากาเรหิ อทินฺนํ อาทิยนฺตสฺสา’’ติอาทีสุฯ สพฺเพหิปิ ปเทหีติ ‘‘ปรปริคฺคหิตญฺจ โหตี’’ติอาทีหิ ปเทหิฯ ลพฺภมานานิเยว ปญฺจกานีติ ปญฺจวีสติยา อวหาเรสุ ลพฺภมานปญฺจกานิฯ
ปญฺจนฺนํ อวหารานํ สมูโห ปญฺจกํ, สโก หตฺโถ สหตฺโถ, เตน นิพฺพตฺโต, ตสฺส วา สมฺพนฺธีติ สาหตฺถิกปญฺจกนฺติ อาทิปทวเสน นามลาโภ ทฏฺฐพฺโพ กุสลาทิตฺติกสฺส กุสลตฺติกโวหาโร วิยฯ อิมินาว นเยน ปุพฺพปโยคาทิ ปญฺจกํ ปุพฺพปโยคปญฺจกํ, เถยฺยาวหาราทิ ปญฺจกํ เถยฺยาวหารปญฺจกนฺติ นามลาโภ ทฏฺฐพฺโพติฯ ตติยปญฺจเมสุ ปญฺจเกสูติ สาหตฺถิกปญฺจกเถยฺยาวหารปญฺจเกสุฯ ลพฺภมานปทวเสนาติ สาหตฺถิกปญฺจเก ลพฺภมานสฺส นิสฺสคฺคิยาวหารปทสฺส วเสน เถยฺยาวหารปญฺจเก ลพฺภมานสฺส ปริกปฺปาวหารปทสฺส จ วเสน โยเชตพฺพนฺติ อตฺโถฯ
อาณตฺติยา นิพฺพตฺโต อวหาโร อาณตฺติโกฯ นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโค, สุงฺกฆาตฏฺฐาเน ปริกปฺปิโตกาเส วา ฐตฺวา ภณฺฑสฺส พหิ ปาตนํฯ นิสฺสคฺโคว นิสฺสคฺคิโยฯ กิริยาสิทฺธิโต ปุเรตรเมว ปาราชิกาปตฺติสงฺขาตํ อตฺถสาธโกฯ ‘‘อสุกสฺส ภณฺฑํ ยทา สกฺโกสิ, ตทา อวหรา’’ติ เอวรูโป หิ อาณาปนปโยโค ปรสฺส เตลกุมฺภิยา ปาทคฺฆนกํ เตลํ อวสฺสํ ปิวนกานํ อุปาหนาทีนํ นิกฺเขปปโยโค จ อาณตฺตสฺส ภณฺฑคฺคหณโต อุปาหนาทีนํ เตลปาตนโต จ ปุเรตรเมว ปาราชิกาปตฺติสงฺขาตํ อตฺถํ สาเธติฯ สาหตฺถิกปโยโคปิ หิ เอวรูโป อตฺถสาธโกติ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺเหตํ มาติกาฏฺฐกถายํ (กงฺขา. อฏฺฐ. ทุติยปาราชิกวณฺณนา) –
‘‘อตฺถสาธโก นาม ‘อสุกสฺส ภณฺฑํ ยทา สกฺโกสิ, ตทา ตํ อวหรา’ติ อาณาเปติฯ ตตฺถ สเจ ปโร อนนฺตรายิโก หุตฺวา ตํ อวหรติ, อาณาปกสฺส อาณตฺติกฺขเณเยว ปาราชิกํฯ ปรสฺส วา ปน เตลกุมฺภิยา ปาทคฺฆนกํ เตลํ อวสฺสํ ปิวนกานิ อุปาหนาทีนิ ปกฺขิปติ, หตฺถโต มุตฺตมตฺเตเยว ปาราชิก’’นฺติฯ
ธุรสฺส นิกฺขิปนํ ธุรนิกฺเขโปฯ อารามาภิยุญฺชนาทีสุ อตฺตโน จ ปรสฺส จ ทานคฺคหเณสุ นิรุสฺสาหภาวาปชฺชนํฯ สหตฺถา อวหรตีติ สหตฺเถน คณฺหาติฯ ‘‘อสุกสฺส ภณฺฑํ อวหรา’’ติ อญฺญํ อาณาเปตีติ เอตฺถาปิ อาณาปกสฺส อาณตฺติกฺขเณเยว อาปตฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ ยทิ เอวํ อิมสฺส, อตฺถสาธกสฺส จ โก วิเสโสติ? ตงฺขณญฺเญว คหเณ นิยุญฺชนํ อาณตฺติกปโยโค, กาลนฺตเรน คหณตฺถํ นิโยโค อตฺถสาธโกติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ เตเนวาห – ‘‘อสุกสฺส ภณฺฑํ ยทา สกฺโกสิ, ตทา อวหราติ อาณาเปตี’’ติฯ เอตฺถ จ อาณาปนปโยโคว อตฺถสาธโกติ ทสฺสิโต, สาหตฺถิกวเสนปิ อตฺถสาธกปโยโค ปน อุปริ อาวิ ภวิสฺสติฯ ธุรนิกฺเขโป ปน อุปนิกฺขิตฺตภณฺฑวเสน เวทิตพฺโพติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํฯ อารามาภิยุญฺชนาทีสุปิ ตาวกาลิกภณฺฑเทยฺยานํ อทาเนปิ เอเสว นโยฯ
‘‘อาณตฺติวเสน ปุพฺพปโยโค เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา อนนฺตราเยน คณฺหนฺตสฺส ‘อสุกสฺส ภณฺฑํ อวหรา’ติ อาณาปนํ ภณฺฑคฺคหณโต ปุพฺพตฺตา ปุพฺพปโยโค, ปโยเคน สห วตฺตมาโน อวหาโร สหปโยโค, ‘‘อสุกํ นาม ภณฺฑํ หริสฺสามา’’ติ สํวิทหิตฺวา สํวิทาวหาโรฯ สงฺเกตกมฺมํ นาม ปุพฺพณฺหาทิกาลปริจฺเฉทวเสน สญฺชานนกมฺมํ, นิมิตฺตกมฺมํ นาม สญฺญุปฺปาทนตฺถํ อกฺขินิขณนาทินิมิตฺตกรณํฯ ฐานาจาวนวเสน สหปโยโคติ อิทํ ปน นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ, ขิลสงฺกมนาทีสุปิ อสติ จ ฐานาจาวเน สหปโยโค ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ มาติกาฏฺฐกถายํ (กงฺขา. อฏฺฐ. ทุติยปาราชิกวณฺณนา) ‘‘ฐานาจาวนวเสน ขิลาทีนิ สงฺกาเมตฺวา เขตฺตาทิคฺคหณวเสน จ สหปโยโค เวทิตพฺโพ’’ติฯ
เถโน วุจฺจติ โจโร, ตสฺส ภาโว เถยฺยํ, เตน อวหรณํ เถยฺยาวหาโรฯ โย หิ สนฺธิจฺเฉทาทีนิ กตฺวา อทิสฺสมาโน อวหรติ, ตุลากูฏมานกูฏกูฏกหาปณาทีหิ วา วญฺเจตฺวา คณฺหาติ, ตสฺเสวํ คณฺหโต อวหาโร เถยฺยาวหาโรฯ ปสยฺห อภิภวิตฺวา อวหรณํ ปสยฺหาวหาโรฯ โย หิ ปสยฺห พลกฺกาเรน ปเรสํ สนฺตกํ คณฺหาติ คามฆาตกาทโย วิย, อตฺตโน ปตฺตพลิโต วา วุตฺตนเยน อธิกํ คณฺหาติ ราชภฏาทโย วิย, ตสฺเสวํ คณฺหโต อวหาโร ปสยฺหาวหาโรฯ ภณฺฑวเสน จ โอกาสวเสน จ ปริกปฺเปตฺวา อวหรณํ ปริกปฺปาวหาโรฯ ติณปณฺณาทีหิ องฺคุลิมุทฺทิกาทิํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปจฺฉา ตสฺส ปฏิจฺฉนฺนสฺส อวหรณํ ปฏิจฺฉนฺนาวหาโรฯ กุสํ สงฺกาเมตฺวา อวหรณํ กุสาวหาโรฯ
ตุลยิตฺวาติ อุปปริกฺขิตฺวาฯ สามีจีติ วตฺตํ, อาปตฺติ ปน นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ มหาชนสมฺมทฺโทติ มหาชนสงฺโขโภฯ ภฏฺเฐ ชนกาเยติ อปคเต ชนกาเยฯ ‘‘อิทญฺจ กาสาวํ อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา เอตสฺเสว ภิกฺขุโน เทหี’’ติ กิํการณา เอวมาห? จีวรสามิเกน ยสฺมา ธุรนิกฺเขโป กโต, ตสฺมา ตสฺส อทินฺนํ คเหตุํ น วฏฺฏติฯ อวหารโกปิ วิปฺปฏิสารสฺส อุปฺปนฺนกาลโต ปฏฺฐาย จีวรสามิกํ ปริเยสนฺโต วิจรติ ‘‘ทสฺสามี’’ติ, จีวรสามิเกน จ ‘‘มเมต’’นฺติ วุตฺเต เอเตนปิ อวหารเกน อาลโย ปริจฺจตฺโต, ตสฺมา เอวมาหฯ ยทิ เอวํ จีวรสามิโกเยว ‘‘อตฺตโน สนฺตกํ คณฺหาหี’’ติ กสฺมา น วุตฺโตติ? อุภินฺนมฺปิ กุกฺกุจฺจวิโนทนตฺถํฯ กถํ? อวหารกสฺส ‘‘มยา สหตฺเถน น ทินฺนํ, ภณฺฑเทยฺยเมต’’นฺติ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺเชยฺย, อิตรสฺส ‘‘มยา ปฐมํ ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา ปจฺฉา อทินฺนํ คหิต’’นฺติ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺเชยฺยาติฯ
สมคฺฆนฺติ ทารุอตฺถํ ผรตีติ ทารูหิ กตฺตพฺพกิจฺจํ สาเธติฯ มยิ สนฺเตติอาทิ
เอกทิวสํ ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนาทินา ยา อยํ อคฺฆหานิ วุตฺตา, สา สพฺพา ภณฺฑสามินา
กิณิตฺวา คหิตเมว สนฺธาย วุตฺตา, สพฺพํ ปเนตํ อฏฺฐกถาจริยปฺปมาเณน คเหตพฺพํฯ ปาสาณญฺจ สกฺขรญฺจ ปาสาณสกฺขรํฯ ธาเรยฺยตฺถํ วิจกฺขโณติ อิมสฺเสว วิวรณํ ‘‘อาปตฺติํ วา อนาปตฺติํ วา’’ติอาทิฯ
ปญฺจวีสติอวหารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อกฺขทสฺสาติ เอตฺถ อกฺข-สทฺเทน กิร วินิจฺฉยสาลา วุจฺจติฯ ตตฺถ นิสีทิตฺวา วชฺชาวชฺชํ ปสฺสนฺตีติ อกฺขทสฺสา วุจฺจนฺติ ธมฺมวินิจฺฉนกาฯ หเนยฺยุนฺติ เอตฺถ หนนํ นาม หตฺถปาทาทีหิ โปถนญฺเจว สีสาทิจฺเฉทนญฺจ โหตีติ อาห – ‘‘หเนยฺยุนฺติ โปเถยฺยุญฺเจว ฉินฺเทยฺยุญฺจา’’ติฯ เตเนว ปทภาชนิยญฺจ ‘‘หตฺเถน วา ปาเทน วา กสาย วา เวตฺเตน วา อฑฺฒทณฺฑเกน วา เฉชฺชาย วา หเนยฺยุ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อฑฺฒทณฺฑเกนาติ ทฺวิหตฺถปฺปมาเณน รสฺสมุคฺคเรน เวฬุเปสิกาย วาฯ เฉชฺชายาติ หตฺถปาทสีสาทีนํ เฉทเนนฯ นีหเรยฺยุนฺติ คามนิคมาทิโต นีหเรยฺยุํฯ โจโรสิ…เป.… เถโนสีติ เอตฺถ ‘‘ปริภาเสยฺยุ’’นฺติ ปทํ อชฺฌาหริตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘โจโรสีติ เอวมาทีนิ จ วตฺวา ปริภาเสยฺยุ’’นฺติฯ
๙๓. ยํ ตํ ภณฺฑํ ทสฺสิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ยตฺถ ยตฺถ ฐิตนฺติ ภูมิอาทีสุ ยตฺถ ยตฺถ ฐิตํฯ ยถา ยถา อาทานํ คจฺฉตีติ ภูมิอาทีสุ ฐิตํ ภณฺฑํ สพฺพโส อคฺคหเณปิ เยน เยน อากาเรน คหณํ อุปคจฺฉติฯ
ภูมฏฺฐกถาวณฺณนา
๙๔. ผนฺทาเปติ, สพฺพตฺถ ทุกฺกฏเมวาติ เอตฺถ ‘‘อุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ ผนฺทาเปตฺวา ปุน อนุฏฺฐหิตฺวา ตตฺเถว สยนฺตสฺสปิ องฺคปจฺจงฺคํ อผนฺทาเปตฺวา เอกปโยเคน อุฏฺฐหนฺตสฺสปิ ทุกฺกฏเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺญสฺมิํ วา คมนสฺส อนุปกาเรติ ยถา ทฺวารปิทหเน กุมฺภิฏฺฐานคมนสฺส อนุปการตฺตา อนาปตฺติ, เอวํ อญฺญสฺมิํ วา คมนสฺส อนุปกาเร กายวจีกมฺเม อนาปตฺติฯ วาจาย วาจายาติ เอเกกตฺถทีปิกาย วาจาย วาจายฯ อุปลทฺโธติ ญาโตฯ ปุญฺญานิ จ กริสฺสามาติ เอตฺถ ‘‘มุสาวาทํ กตฺวา ปุญฺญานิ กริสฺสามาติ วทนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวา’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํ, ตํ อิมสฺมิํเยว ปเทเส อฏฺฐกถาวจเนน วิรุชฺฌติฯ ตถา หิ ‘‘ยํ ยํ วจนํ มุสา, ตตฺถ ตตฺถ ปาจิตฺติย’’นฺติ จ ‘‘น หิ อทินฺนาทานสฺส ปุพฺพปโยเค ปาจิตฺติยฏฺฐาเน ทุกฺกฏํ นาม อตฺถี’’ติ จ วกฺขติฯ เอวํ ปน วุตฺเต น วิรุชฺฌติ ‘‘มุสาวาทํ กตฺวา ปุญฺญานิ จ กริสฺสามาติ วทนฺตสฺส ปาจิตฺติเยน สทฺธิํ ทุกฺกฏ’’นฺติฯ ตถา หิ ‘‘อกปฺปิยปถวิํ ขณนฺตานํ ทุกฺกเฏหิ สทฺธิํ ปาจิตฺติยานีติ มหาปจฺจริยํ วุตฺต’’นฺติ จ ‘‘ยถา จ อิธ, เอวํ สพฺพตฺถ ปาจิตฺติยฏฺฐาเน ทุกฺกฏา น มุจฺจตี’’ติ จ วกฺขติฯ สเจ ปน กุสลจิตฺโต ‘‘ปุญฺญานิ กริสฺสามา’’ติ วทติ, อนาปตฺติ ‘‘พุทฺธปูชํ วา ธมฺมปูชํ วา สงฺฆภตฺตํ วา กริสฺสามาติ กุสลํ อุปฺปาเทติ, กุสลจิตฺเตน คมเน อนาปตฺตี’’ติ จ ‘‘ยถา จ อิธ, เอวํ สพฺพตฺถ อเถยฺยจิตฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ จ วกฺขมานตฺตาฯ
ปมาทลิขิตนฺติ เวทิตพฺพนฺติ อปรภาเค โปตฺถการุฬฺหกาเล ปมชฺชิตฺวา ลิขิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปาฬิยํ เสสอฏฺฐกถาสุ จ ‘‘กุทาลํ วา ปิฏกํ วา’’ติ อิทเมว ทฺวยํ วตฺวา วาสิผรสูนํ อวุตฺตตฺตา เตสมฺปิ สงฺเขปฏฺฐกถาทีสุ อาคตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺเขปฏฺฐกถายํ ปน มหาปจฺจริยญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เถยฺยจิตฺเตน กตตฺตา ‘‘ทุกฺกเฏหิ สทฺธิํ ปาจิตฺติยานี’’ติ วุตฺตํฯ ตโต ปรํ สพฺพกิริยาสูติ พีชคฺคหณโต ปรํ กตฺตพฺพกิริยาสุฯ สพฺพํ ปุริมนเยเนวาติ ยาว ปิฏกปริโยสานา หตฺถวารปทวาเรสุ ทุกฺกฏํฯ
เถเรหิ ทสฺสิตนฺติ ปุพฺพปโยคสหปโยคทุกฺกเฏสุ อสมฺโมหตฺถํ สโมธาเนตฺวา ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ทสฺสิตํฯ ‘‘สพฺเพสมฺปิ ทุกฺกฏานํ อิเมสุเยว อฏฺฐสุ สงฺคเหตพฺพภาวโต อิตเรหิ สตฺตหิ ทุกฺกเฏหิ วินิมุตฺตํ วินยทุกฺกเฏเยว สงฺคเหตพฺพ’’นฺติ วทนฺติฯ ทสวิธํ รตนนฺติ ‘‘มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโค มสารคลฺล’’นฺติ เอวมาคตํ ทสวิธํ รตนํฯ
‘‘มณิ
สิลา ปวาฬํ รชตญฺจ เหมํ;
สโลหิตงฺคญฺจ มสารคลฺลํ,
ทเสติ ธีโร รตนานิ ชญฺญา’’ติฯ –
หิ วุตฺตํฯ
สตฺตวิธํ ธญฺญนฺติ สาลิ วีหิ ยโว กงฺคุ กุทฺรูโส วรโก โคธุโมติ อิทํ สตฺตวิธํ ธญฺญํฯ อาวุธภณฺฑาทินฺติ อาทิ-สทฺเทน ตูริยภณฺฑอิตฺถิรูปาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อนามสิตพฺเพ วตฺถุมฺหิ ทุกฺกฏํ อนามาสทุกฺกฏํฯ ทุรุปจิณฺณทุกฺกฏนฺติ ‘‘น กตฺตพฺพ’’นฺติ วาริตสฺส กตตฺตา ทุฏฺฐุ อาจิณฺณํ จริตนฺติ ทุรุปจิณฺณํ, ตสฺมิํ ทุกฺกฏํ ทุรุปจิณฺณทุกฺกฏํฯ วินเย ปญฺญตฺตํ ทุกฺกฏํ วินยทุกฺกฏํฯ ‘‘สงฺฆเภทาย ปรกฺกมตี’’ติ สุตฺวา ตํนิวารณตฺถาย ญาเต อตฺเถ อวทนฺตสฺส ญาตทุกฺกฏํฯ เอกาทส สมนุภาสนา นาม ภิกฺขุปาติโมกฺเข จตฺตาโร ยาวตติยกา สงฺฆาทิเสสา, อริฏฺฐสิกฺขาปทนฺติ ปญฺจ, ภิกฺขุนีปาติโมกฺเข เอกํ ยาวตติยกํ ปาราชิกํ, จตฺตาโร สงฺฆาทิเสสา, จณฺฑกาฬีสิกฺขาปทนฺติ ฉฯ วสฺสาวาสาทิํ ปฏิสฺสุณิตฺวา น สมฺปาเทนฺตสฺส ปฏิสฺสวนิมิตฺตํ ทุกฺกฏํ ปฏิสฺสวทุกฺกฏํฯ
ปุพฺพสหปโยเค จ, อนามาสทุรุปจิณฺเณ;
วินเย เจว ญาเต จ, ญตฺติยา จ ปฏิสฺสเว;
อฏฺเฐเต ทุกฺกฏา วุตฺตา, วินเย วินยญฺญุนาฯ
สหปโยคโต ปฏฺฐาย เจตฺถ ปุริมา ปุริมา อาปตฺติโย ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ อาห ‘‘อถ ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา ขณนฺตสฺส ปุริมาปตฺติโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิยูหนทุกฺกฏํ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, อุทฺธรณทุกฺกเฏ ปติฏฺฐาตีติ อิทํ ปาฬิยํ อาคตานุกฺกเมน ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ยทิ ปน ปํสุํ อุทฺธริตฺวา สอุสฺสาโหว ปุน ขณติ, อุทฺธรณทุกฺกฏํ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, ขณนทุกฺกเฏ ปติฏฺฐาติฯ
กตํ กรณํ กิริยาติ อตฺถโต เอกนฺติ อาห ‘‘วิรูปา สา กิริยา’’ติฯ อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ ปริวารปาฬิยา นิทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อปรทฺธํ วิรทฺธํ ขลิตนฺติ สพฺพเมตํ ยญฺจ ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถ วุตฺตสฺส ทุกฺกฏสฺส ปริยายวจนํฯ ยญฺหิ ทุฏฺฐุ กตํ, วิรูปํ วา กตํ อปรทฺธํ, กุสลํ วิรชฺฌิตฺวา ปวตฺตตฺตา วิรทฺธํ, อริยวํสปฺปฏิปทํ อนารุฬฺหตฺตา ขลิตํฯ ยํ มนุสฺโส กเรติ อิทํ ปเนตฺถ โอปมฺมนิทสฺสนํฯ ตสฺสตฺโถ – ยถา ยํ โลเก มนุสฺโส อาวิ วา ยทิ วา รโห ปาปํ กโรติ, ตํ ทุกฺกฏนฺติ ปเวเทนฺติ, เอวมิทมฺปิ พุทฺธปฏิกุฏฺเฐน ลามกภาเวน ปาปํ, ตสฺมา ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพนฺติฯ
ยถา ‘‘สมฺปราเย จ ทุคฺคตี’’ติอาทิมาหฯ สํโยเค ปน กเต สํโยคปรสฺส รสฺสตฺตํ สิทฺธเมวาติ มนสิ กตฺวา ‘‘สํโยคภาโว เวทิตพฺโพ’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ เอกสฺส มูเลติ เอกสฺส สนฺติเกฯ อจฺจโย เตน สโม นตฺถีติ เทสนาคามีสุ อจฺจเยสุ เตน สโม ถูโล อจฺจโย นตฺถิฯ เตเนตํ อิติ วุจฺจตีติ ถูลตฺตา อจฺจยสฺส เอตํ ถุลฺลจฺจยนฺติ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ
‘‘สพฺพตฺถาปิ อามสเน ทุกฺกฏํ ผนฺทาปเน ถุลฺลจฺจยญฺจ วิสุํ วิสุํ เถยฺยจิตฺเตน อามสนผนฺทาปนปโยคํ กโรนฺตสฺเสว โหติ, เอกปโยเคน คณฺหนฺตสฺส ปน อุทฺธาเร ปาราชิกเมว, น ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยานี’’ติ วทนฺติฯ สหปโยคํ ปน อกตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ปุพฺพปโยเค อาปนฺนาปตฺตีนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา อภาวโต สหปโยคํ กตฺวาปิ ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกนฺเตน ปุพฺพปโยเค อาปนฺนาปตฺติโย เทเสตพฺพา’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถาวจนํ ปน กเต สหปโยเค ปุพฺพปโยเค อาปนฺนาปตฺตีนมฺปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ ทีเปติ, อญฺญถา ‘‘สหปโยคํ ปน อกตฺวา’’ติ อิทํ วิเสสนเมว นิรตฺถกํ สิยาฯ ยญฺจ เหฏฺฐา วุตฺตํ ‘‘สเจ ปนสฺส ตตฺถชาตเก ติณรุกฺขลตาทิมฺหิ ฉินฺเนปิ ลชฺชิธมฺโม โอกฺกมติ, สํวโร อุปฺปชฺชติ, เฉทนปจฺจยา ทุกฺกฏํ เทเสตฺวา มุจฺจตี’’ติ, ตมฺปิ สหปโยเค กเต ปุพฺพปโยเค อาปนฺนาปตฺตีนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิเมว ทีเปติ สหปโยเค เฉทนปจฺจยา อาปนฺนทุกฺกฏสฺเสว เทสนาย วุตฺตตฺตาฯ สหปโยคโต ปฏฺฐาเยวาติ จ อิทํ สหปโยคํ ปตฺตสฺส ตโต ปุพฺเพ อาปนฺนานํ ปุพฺพปโยคาปตฺตีนมฺปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ ทีเปติฯ เตน หิ อยมตฺโถ วิญฺญายติ ‘‘ยาว สหปโยคํ น ปาปุณาติ, ตาว ปุพฺเพ อาปนฺนาปตฺตีนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ น
พหุกาปิ อาปตฺติโย โหนฺตุ, เอกเมว เทเสตฺวา มุจฺจตีติ เอตฺถายมธิปฺปาโย – สเจ ขณนวิยูหนุทฺธรเณสุ ทส ทส กตฺวา อาปตฺติโย อาปนฺนา, ตาสุ อุทฺธรเณ ทส อาปตฺติโย เทเสตฺวา มุจฺจติ วิสภาคกิริยํ ปตฺวา ปุริมาปุริมาปตฺตีนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตาติฯ ชาติวเสน ปน สมานกิริยาย อาปนฺนาปตฺติโย เอกตฺเตน คเหตฺวา ‘‘เอกเมว เทเสตฺวา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา อิมินาปิ กุรุนฺทฏฺฐกถาวจเนน ปฐมํ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตปุริมาปตฺติปฏิปฺปสฺสทฺธิเมว สมตฺถยติ, น ปน อุภินฺนํ อฏฺฐกถานํ อตฺถโต นานากรณํ อตฺถิฯ อปรมฺเปตฺถ ปการํ วณฺณยนฺติ ‘‘สมานกิริยาสุปิ ปุริมปุริมขณนปจฺจยา อาปนฺนาปตฺติโย ปจฺฉิมปจฺฉิมขณนํ ปตฺวา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ กุรุนฺทฏฺฐกถายํ วุตฺต’’’นฺติฯ ‘‘เอวญฺจ สติ ‘พหุกาปิ อาปตฺติโย โหนฺตู’ติ น วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, วุตฺตญฺจ, ตสฺมา วิสภาคกิริยเมว ปตฺวา ปุริมาปตฺตีนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อิจฺฉนฺเตเนว พหุกาสุปิ อาปตฺตีสุ เอกเมว เทเสตฺวา มุจฺจตีติ อิมสฺมิํ ฐาเน วิสุํเยเวโก เทสนากฺกโม ทสฺสิโต’’ติปิ วทนฺติฯ อยเมเตสํ อธิปฺปาโย – ยถา อิธ ปุริมาปตฺตีนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ อฏฺฐกถาจริยปฺปมาเณน คหิตา, เอวํ พหุกาสุปิ อาปตฺตีสุ เอกเมว เทเสตฺวา มุจฺจตีติ อิทมฺปิ อิธ อฏฺฐกถาจริยปฺปมาณโตเยว เวทิตพฺพํฯ ยถา จ ปาฬิยํ ปาจิตฺติยฏฺฐาเนปิ ทุกฺกฏเมว โหตีติ อิธ อาเวณิกํ กตฺวา อาปตฺติวิเสโส ทสฺสิโต, เอวํ ปุริมาปตฺตีนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเสโส จ เทสนาวิเสโส จ อฏฺฐกถาจริเยหิ ทสฺสิโตติฯ
เหฏฺฐโต โอสีเทนฺโตติ ‘‘สามิเกสุ อาคนฺตฺวา อปสฺสิตฺวา คเตสุ คณฺหิสฺสามี’’ติ เถยฺยจิตฺเตน เหฏฺฐาภูมิยํ โอสีเทนฺโตฯ พุนฺเทนาติ กุมฺภิยา เหฏฺฐิมตเลนฯ เอวํ เอกฏฺฐาเน ฐิตาย กุมฺภิยา ฐานาจาวนํ ฉหิ อากาเรหิ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ วลยํ นีหรติ, ปาราชิกนฺติ อากาสคตํ อกตฺวา ฆํสิตฺวา นีหรนฺตสฺส ฉินฺนโกฏิโต นีหฏมตฺเต ปาราชิกํฯ อิโต จิโต จ สาเรตีติ ฆํสนฺโตเยว อากาสคตํ อกตฺวา สาเรติฯ
ฉินฺนมตฺเต ปาราชิกนฺติ อวสฺสํ เจ ปตติ, ฉินฺนมตฺเต ปาราชิกํฯ ปริจฺเฉโทติ ‘‘ปญฺจมาสกํ วา อติเรกปญฺจมาสกํ วา’’ติ วุตฺตคณนปริจฺเฉโทฯ อปพฺยูหนฺโตติ ‘‘เหฏฺฐา ฐิตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ หตฺเถน ทฺวิธา กโรนฺโตฯ อุปฑฺฒกุมฺภิยนฺติ อุปฑฺฒปุณฺณาย กุมฺภิยาฯ นนุ จ อฏฺฐกถาจริยปฺปมาเณน สงฺเขปฏฺฐกถาทีสุ วุตฺตมฺปิ กสฺมา น คเหตพฺพนฺติ อาห – ‘‘วินยวินิจฺฉเย หิ อาคเต ครุเก ฐาตพฺพ’’นฺติฯ วินยธมฺมตาติ วินยครุกานํ ธมฺมตาฯ วินยครุกา หิ วินยวินิจฺฉเย อาคเต ครุเก ติฏฺฐนฺติฯ วินยครุกตาพฺยาปนตฺถญฺหิ วินยครุโกเยเวตฺถ วินย-สทฺเทน วุตฺโต, วินยสฺส วา เอสา ธมฺมตา เตสํ ครุคารวฏฺฐานสฺส วินยวิสยตฺตาฯ
อิทานิ สงฺเขปฏฺฐกถาทีสุ วุตฺตํ ปาฬิยาปิ น สเมตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิฯ ภาชนนฺติ ปตฺตาทิภาชนํฯ ปตฺตาทิํ อปูเรตฺวา คณฺหนฺตสฺส อนุทฺธเฏปิ มุขวฏฺฏิปริจฺเฉโท โหติ, ปูเรตฺวา คณฺหนฺตสฺส ปน อุทฺธรณกาเล โหตีติ อาห ‘‘มุขวฏฺฏิปริจฺเฉเทน วา อุทฺธาเรน วา’’ติฯ ยทา ปน เตลกุมฺภีอาทีสุ เตลาทีนํ อพหุภาวโต ภาชนํ จิกฺกนนฺติ ถทฺธํฯ อากฑฺฒนวิกฑฺฒนโยคฺคนฺติ เอตฺถ อภิมุขํ กฑฺฒนํ อากฑฺฒนํ, ปรโต กฑฺฒนํ วิกฑฺฒนํฯ ปฏินีหริตุนฺติ อตฺตโน ภาชนโต ปฏินีหริตุํฯ หตฺถโต มุตฺตมตฺเต ปาราชิกนฺติ เถยฺยจิตฺเตน ปรสนฺตกคฺคหณปโยคสฺส กตตฺตาฯ มหาอฏฺฐกถายเมว ‘‘สเจปิ มริยาทํ ทุพฺพลํ กตฺวา สุกฺขตฬากสฺส อุทกนิพฺพหนฏฺฐานํ อุทกนิทฺธมนตุมฺพํ วา ปิทหติ, อญฺญโต จ คมนมคฺเค วา ปาฬิํ พนฺธติ, สุกฺขมาติกํ วา อุชุํ กโรติ, ปจฺฉา เทเว วุฏฺเฐ อุทกํ อาคนฺตฺวา มริยาทํ ภินฺทติ, สพฺพตฺถ ภณฺฑเทยฺย’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘ตํ ปน ตตฺเถว สุกฺขตฬาเก สุกฺขมาติกาย อุชุกรณวินิจฺฉเยน วิรุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํฯ
อวหารลกฺขณนฺติ ปญฺจวีสติยา อวหาเรสุ เอกมฺปิ อวหารลกฺขณํ, ฐานาจาวนปโยโค เอว วาฯ อุทฺธาเรติ กุมฺภิยา ผุฏฺฐฏฺฐานโต เกสคฺคมตฺเตปิ อุทฺธเฏฯ ยุตฺตนฺติ ฐานาจาวนปโยคสพฺภาวโต ยุตฺตํฯ สงฺโคปนตฺถายาติ อิมินา สุทฺธจิตฺตตํ ทสฺเสติฯ ปลิพุชฺฌิสฺสตีติ นิวาเรสฺสติฯ วุตฺตนเยเนว ปาราชิกนฺติ หตฺถโต มุตฺตมตฺเตเยว ปาราชิกํฯ สุทฺธจิตฺโตว อุทฺธรตีติ กุมฺภิยํ เตลสฺส อากิรณโต ปุเรตรเมว สุทฺธจิตฺโต นิกฺขิปิตฺวา ปจฺฉา สุทฺธจิตฺโตว อุทฺธรติฯ เนว อวหาโรติ เถยฺยจิตฺเตน อวหรณปโยคสฺส อกตตฺตาฯ อตฺตโน ภาชนตฺตา ปน ‘‘น คีวา’’ติ วุตฺตํ, อนาปตฺติมตฺตเมว วุตฺตํ, น ปน เอวํ วิจาริตนฺติ อธิปฺปาโยฯ อถ วา อนาปตฺติมตฺตเมว วุตฺตนฺติ อิมินาปิ ตตฺถ ‘‘คีวา’’ติ วจนาภาวโต ‘‘น คีวา’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตมหาอฏฺฐกถาวาทเมว ปติฏฺฐาเปติ, ปจฺฉา ทสฺสิเตน กุรุนฺทิวาเทนปิ มหาอฏฺฐกถาวาโทว สมตฺถิโตฯ อตฺตโน ภณฺฑนฺติ เตลากิรณโต ปุเรตรเมว อตฺตโน กุมฺภิยํ สุทฺธจิตฺเตน ฐปิตํ ปีตเตลํ อตฺตโน ปริกฺขารํฯ สมฺโมหฏฺฐานนฺติ อาปตฺติวินิจฺฉยวเสน สมฺโมหฏฺฐานํฯ
พหิคตํ นาม โหตีติ ตโต ปฏฺฐาย เตลสฺส อฏฺฐานภาวโต อโธมุขภาวโต จ พหิคตํ นาม โหติฯ อนฺโต ปฏฺฐาย ฉิทฺเท กริยมาเน เตลสฺส นิกฺขมิตฺวา คตคตฏฺฐานํ ภาชนสงฺขฺยเมว คจฺฉตีติ อาห – ‘‘พาหิรนฺตโต ปาทคฺฆนเก คฬิเต ปาราชิก’’นฺติฯ ยถา ตถา วา กตสฺสาติ พาหิรนฺตโต อพฺภนฺตรโต วา ปฏฺฐาย กตสฺสฯ มชฺเฌ ฐเปตฺวา กตฉิทฺเทติ มชฺเฌ โถกํ กปาลํ ฐเปตฺวา ปจฺฉา ตํ ฉินฺทนฺเตน กตฉิทฺเทฯ ‘‘มริยาทจฺเฉทเน อนฺโต ฐตฺวา พหิมุโข ฉินฺทนฺโต พหิ อนฺเตน กาเรตพฺโพ, พหิ ฐตฺวา อนฺโตมุโข ฉินฺทนฺโต อนฺโต อนฺเตน กาเรตพฺโพ, อนฺโต จ พหิ จ ฉินฺทิตฺวา มชฺเฌ ฐเปตฺวา ตํ ฉินฺทนฺโต มชฺเฌน กาเรตพฺโพ’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๑.๑๐๘) วุตฺตตฺตา ‘‘ตฬากสฺส จ มริยาทเภเทน สเมตี’’ติ วุตฺตํฯ อิทเมตฺถ ยุตฺตนฺติ อนฺโต ปฏฺฐาย กเต ปน พาหิรนฺเตน, พหิ ปฏฺฐาย กเต อพฺภนฺตเรน กาเรตพฺโพติ อยํ ติปฺปกาโรปิ เอตฺถ เวมฏฺฐฉิทฺเท ยุตฺโตฯ อุทเก กตปโยคสฺส อภาวโต ‘‘ฐานาจาวนปโยคสฺส อภาวา’’ติ วุตฺตํฯ
อฏฺฐกถายํ ตาว วุตฺตนฺติ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ปตฺถินฺนสฺส ขาทนํ อิตรสฺส ปานญฺจ สปฺปิอาทีนํ ปริโภโคติ อาห – ‘‘อขาทิตพฺพํ วา อปาตพฺพํ วา กโรตี’’ติฯ กถํ ปน ตถา กโรตีติ อาห ‘‘อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา’’ติอาทิฯ กสฺมา ปเนตฺถ ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ฐานาจาวนสฺส นตฺถิตาย ทุกฺกฏ’’นฺติฯ ปุริมทฺวยนฺติ เภทนํ ฉฑฺฑนญฺจฯ กสฺมา น สเมตีติ ‘‘ตญฺหี’’ติอาทิฯ กุมฺภิชชฺชรกรเณนาติ ปุณฺณกุมฺภิยา ชชฺชรกรเณนฯ มาติกาอุชอุกรเณนาติ อุทกปุณฺณาย มาติกาย อุชุกรเณนฯ เอกลกฺขณนฺติ เภทนํ กุมฺภิชชฺชรกรเณน ฉฑฺฑนํ มาติกาย อุชุกรเณน สทฺธิํ เอกสภาวํ ฐานาจาวนปโยคสพฺภาวโตฯ ปจฺฉิมํ ปน ทฺวยนฺติ ฌาปนํ อปริโภคกรณญฺจฯ
เอตฺถ เอวํ วินิจฺฉยํ วทนฺตีติ เอตฺถ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺเต เอเก อาจริยา เอวํ วินิจฺฉยํ วทนฺติฯ ปจฺฉิมทฺวยํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เอตฺถ ปุริมทฺวเย วินิจฺฉโย เหฏฺฐา วุตฺตานุสาเรน สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ ตตฺถ กิญฺจิ อวตฺวา ปจฺฉิมทฺวยํ สนฺธาย ฐานาจาวนสฺส นตฺถิตาย ทุกฺกฏนฺติ อิทํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ เถยฺยจิตฺเตนาติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา กาตุกามตาวเสน อุปฺปนฺนเถยฺยจิตฺเตนฯ วินาเสตุกามตายาติ หตฺถปาทาทิํ ฉินฺทนฺโต วิย เกวลํ วินาเสตุกามตายฯ ปุริมทฺวเย กิํ โหติ, กิํ อธิปฺปาเยน น กิญฺจิ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘ปุริมทฺวเย ปน…เป.… ปาราชิก’’นฺติฯ ตตฺถ วุตฺตนเยน ภินฺทนฺตสฺส วา ฉฑฺเฑนฺตสฺส วาติ มุคฺคเรน โปเถตฺวา ภินฺทนฺตสฺส อุทกํ วา วาลิกํ วา อากิริตฺวา อุตฺตราเปนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ อยุตฺตนฺติ เจติ ปาฬิยํ ปุริมปททฺวเยปิ ทุกฺกฏสฺเสว วุตฺตตฺตา ‘‘ปุริมทฺวเย…เป.… ปาราชิกนฺติ อิทํ อยุตฺต’’นฺติ ยทิ ตุมฺหากํ สิยาติ อตฺโถฯ นาติ อยุตฺตภาวปฺปสงฺคํ นิเสเธตฺวา ตตฺถ การณมาห ‘‘อญฺญถา คเหตพฺพตฺถโต’’ติฯ กถํ ปเนตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ปาฬิยํ หี’’ติอาทิฯ นาเสตุกามตาปกฺเข เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺถสฺส อวิรุชฺฌนโต ‘‘เถยฺยจิตฺตปกฺเข’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘เอวํ วินิจฺฉยํ วทนฺตี’’ติ อิโต ปฏฺฐาย วุตฺตสฺส สพฺพสฺสปิ เอกสฺเสว วจนตฺตา ‘‘เอวเมเก วทนฺตี’’ติ นิคมนวเสน วุตฺตํฯ
อิทานิ ยถาวุตฺตวเสน ปาฬิยา อตฺเถ คยฺหมาเน มหาอฏฺฐกถายํ จตุนฺนมฺปิ สามญฺญโต วุตฺตสฺส ปจฺฉิมทฺวยํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ วจเน วิเสสาภาวโต ปาฬิยํ วุตฺเตสุ จตูสุ ปเทสุ ‘‘ฉฑฺเฑติ ‘‘อยํ ปเนตฺถ สาโร’’ติอาทิมาหฯ วินีตวตฺถุมฺหิ ‘‘สงฺฆสฺส ปุญฺชกิตํ ติณํ เถยฺยจิตฺโต ฌาเปสี’’สิ (ปารา. ๑๕๖) วุตฺตตฺตา วินีตวตฺถุมฺหิ ติณชฺฌาปโก วิยาติ อิมินาว ฐานา อจาเวตุกาโมวาติ เอตฺถาปิ เถยฺยจิตฺเตน ฐานา อจาเวตุกาโมติ อิทํ วุตฺตเมว โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อฉฑฺเฑตุกาโมเยวาติ เอตฺถาปิ เถยฺยจิตฺเตนาติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อิทญฺหิ เถยฺยจิตฺตปกฺขํ สนฺธาย วุตฺตํ นาเสตุกามตาปกฺขสฺส วกฺขมานตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘นาเสตุกามตาปกฺเข ปนา’’ติอาทิฯ อิตรถาปิ ยุชฺชตีติ เถยฺยจิตฺตาภาวา ฐานา จาเวตุกามสฺสปิ ทุกฺกฏํ ยุชฺชตีติ วุตฺตํ โหติฯ
ภูมฏฺฐกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อากาสฏฺฐกถาวณฺณนา
๙๖. อากาสฏฺฐกถายํ มุขตุณฺฑเกนาติ มุขคฺเคนฯ กลาปคฺเคนาติ ปิญฺฉกลาปสฺส อคฺเคนฯ ปสาเรตีติ คหณตฺถํ ปสาเรติฯ อคฺคเหตฺวา วาติ เลฑฺฑุอาทีหิ ปหริตฺวา นยนวเสน อคฺคเหตฺวา วาฯ อากาสฏฺฐวินิจฺฉเย วุจฺจมาเนปิ ตปฺปสงฺเคน อากาสฏฺฐสฺส เวหาสฏฺฐาทิภาวมุปคเตปิ อสมฺโมหตฺถํ ‘‘ยสฺมิํ องฺเค นิลียตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อนฺโตวตฺถุมฺหีติ ปริกฺขิตฺตวตฺถุสฺส อนฺโตฯ อนฺโตคาเมติ ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อนฺโตฯ อปริกฺขิตฺเต ปน วตฺถุมฺหิ, คาเม วา ฐิตฏฺฐานเมว ฐานํฯ อฏวิมุขํ กโรตีติ อรญฺญาภิมุขํ กโรติฯ รกฺขตีติ เตน ปโยเคน ตสฺส อิจฺฉิตฏฺฐานํ อคตตฺตา รกฺขติฯ ภูมิยา คจฺฉนฺตํ สนฺธาย ‘‘ทุติยปทวาเร วา’’ติ วุตฺตํฯ คามโต นิกฺขนฺตสฺสาติ ปริกฺขิตฺตคามโต นิกฺขนฺตสฺสฯ กปิญฺชโร นาม เอกา ปกฺขิชาติฯ
อากาสฏฺฐกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
เวหาสฏฺฐกถาวณฺณนา
๙๗. เวหาสฏฺฐกถายํ ปน จีวรวํเส ฐปิตสฺส จีวรสฺส อากฑฺฒเน ยถาวุตฺตปฺปเทสาติกฺกโม เอกทฺวงฺคุลมตฺตากฑฺฒเนน สิยาติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ ‘‘เอกทฺวงฺคุลมตฺตากฑฺฒเนเนว ปาราชิก’’นฺติฯ อิทญฺจ ตาทิสํ นาติมหนฺตํ จีวรวํสทณฺฑกํ สนฺธาย วุตฺตํ, มหนฺเต ปน ตโต อธิกมตฺตากฑฺฒเนเนว รชฺชุเกน พนฺธิตฺวาติ เอกาย รชฺชุโกฏิยา จีวรํ พนฺธิตฺวา ‘‘มุตฺเต ปาราชิก’’นฺติ วุตฺตํฯ
เอกเมกสฺส ผุฏฺโฐกาสมตฺเต อติกฺกนฺเต ปาราชิกนฺติ ภิตฺติํ อผุสาเปตฺวา ฐปิตตฺตา วุตฺตํฯ ภิตฺติํ นิสฺสาย ฐปิตนฺติ ปฏิปาฏิยา ฐปิเตสุ นาคทนฺตาทีสุเยว อาโรเปตฺวา ภิตฺติํ ผุสาเปตฺวา ฐปิตํฯ ปณฺณนฺตรํ อาโรเปตฺวา ฐปิตาติ อญฺเญหิ ฐปิตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ
เวหาสฏฺฐกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อุทกฏฺฐกถาวณฺณนา
๙๘. อุทกฏฺฐกถายํ สนฺทมานอุทเก นิกฺขิตฺตํ น ติฏฺฐตีติ อาห ‘‘อสนฺทนเก อุทเก’’ติฯ อนาปตฺตีติ หตฺถวารปทวาเรสุ ทุกฺกฏาปตฺติยา อภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กฑฺฒตีติ เหฏฺฐโต โอสาเรติฯ อุปฺปลาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ปทุมปุณฺฑรีกาทิํ สงฺคณฺหาติฯ รตฺตํ ปทุมํ, เสตํ ปุณฺฑรีกํฯ เสตํ วา ปทุมํ, รตฺตํ ปุณฺฑรีกํฯ อถ วา รตฺตํ วา โหตุ เสตํ วา สตปตฺตํ ปทุมํ, อูนสตปตฺตํ ปุณฺฑรีกํฯ วตฺถุ ปูรตีติ ปาราชิกวตฺถุ ปโหติฯ ตสฺมิํ ฉินฺนมตฺเต ปาราชิกนฺติ อุทกโต อจฺจุคฺคตสฺส อุทกวินิมุตฺตฏฺฐานโต เฉทนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยํ วตฺถุํ ปูเรตีติ ยํ ปุปฺผํ ปาราชิกวตฺถุํ ปูเรติฯ ทสหิ ปุปฺเผหิ กตกลาโป หตฺถโก, มหนฺตํ กลาปํ กตฺวา พทฺธํ ภารพทฺธํฯ รชฺชุเกสุ ติณานิ สนฺถริตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ทฺเว รชฺชุกานิ อุทกปิฏฺเฐ ฐเปตฺวา เตสํ อุปริ ติริยโต ติณานิ สนฺถริตฺวา เตสํ อุปริ พนฺธิตฺวา วา อพนฺธิตฺวา วา ติริยโตเยว ปุปฺผานิ ฐเปตฺวา เหฏฺฐโต คตานิ ทฺเว รชฺชุกานิ อุกฺขิปิตฺวา ปุปฺผมตฺถเก ฐเปนฺตี’’ติ วทนฺติฯ
เกสคฺคมตฺตมฺปิ ยถาฐิตฏฺฐานโต จาเวตีติ ปาริมนฺเตน ผุฏฺโฐกาสํ, โอริมนฺเตน เกสคฺคมตฺตํ จาเวติฯ สกลมุทกนฺติ ทณฺเฑน ผุฏฺโฐกาสคตํ สกลมุทกํฯ น อุทกํ ฐานนฺติ อตฺตนา กตฏฺฐานสฺส อฏฺฐานตฺตาฯ อิทํ อุภยนฺติ เอตฺถ ‘‘พนฺธนํ อโมเจตฺวา…เป.… ปาราชิก’’นฺติ อิทเมเวกํ, ‘‘ปฐมํ พนฺธนํ…เป.… ฐานปริจฺเฉโท’’ติ อิทํ ทุติยํฯ ปทุมินิยนฺติ ปทุมคจฺเฉฯ อุปฺปาฏิตายาติ ปเรหิ อตฺตโน อตฺถาย อุปฺปาฏิตายฯ
พหิ ฐปิเตติ อุทกโต พหิ ฐปิเตฯ หตฺถกวเสน ขุทฺทกํ กตฺวา
พทฺธํ กลาปพทฺธํฯ มุฬาลนฺติ กนฺทํฯ ปตฺตํ วา ปุปฺผํ วาติ อิทํ กทฺทมสฺส อนฺโต ปวิสิตฺวา ฐิตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สกลมุทกนฺติ นิทฺธมนตุมฺพนฺติ วาปิยา อุทกสฺส นิกฺขมนมคฺคํฯ อุทกวาหกนฺติ มหามาติกํฯ น อวหาโรติ อิทํ ปุพฺพสทิสํ น โหตีติ อาห – ‘‘กสฺมา…เป.… เอวรูปา หิ ตตฺถ กติกา’’ติฯ อวหาโร นตฺถีติ สพฺพสาธารเณ อปริคฺคหฏฺฐาเน คหิตตฺตาฯ มาติกํ อาโรเปตฺวาติ ขุทฺทกมาติกํ อาโรเปตฺวาฯ มริตฺวา…เป.… ติฏฺฐนฺตีติ เอตฺถ ‘‘มตมจฺฉานํเยว เตสํ สนฺตกตฺตา อมเต คณฺหนฺตสฺส นตฺถิ อวหาโร’’ติ วทนฺติฯ
อุทกฏฺฐกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นาวฏฺฐกถาวณฺณนา
๙๙. นาวฏฺฐกถายํ ปน ยา พนฺธนา มุตฺตมตฺเต ฐานา น จวตีติ อิมินา จณฺฑโสเต พทฺธนาวํ ปฏิกฺขิปติฯ ตาว ทุกฺกฏนฺติ ‘‘พนฺธนํ โมเจติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ เอวํ โมเจนฺตสฺส ปญฺญตฺตํ ทุกฺกฏํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ถุลฺลจฺจยมฺปิ ปาราชิกมฺปิ โหตีติ เอตฺถ ปฐมํ ฐานา อจาเวตฺวา มุตฺเต ถุลฺลจฺจยํ, ปฐมํ ฐานา จาเวตฺวา มุตฺเต ปาราชิกนฺติ เวทิตพฺพํฯ
‘‘ปาเส พทฺธสูกโร วิยา’’ติอาทินา วุตฺตํ สนฺธายาห ‘‘ตตฺถ ยุตฺติ ปุพฺเพ วุตฺตา เอวา’’ติฯ วิปฺปนฏฺฐา นาวาติ วิสมวาตาทีหิ วินาสํ ปตฺวา อุทเก นิมุชฺชิตฺวา เหฏฺฐา ภูมิตลํ อปฺปตฺวา มชฺเฌ ฐิตํ สนฺธาย วทติฯ เตเนว ‘‘อโธ วา โอปิลาเปนฺตสฺส…เป.… นาวาตเลน ผุฏฺโฐกาสํ มุขวฏฺฏิํ อติกฺกนฺตมตฺเต ปาราชิก’’นฺติ วุตฺตํฯ โอปิลาเปนฺตสฺสาติ โอสีทาเปนฺตสฺสฯ อติกฺกนฺตมตฺเตติ ผุฏฺโฐกาสํ อติกฺกนฺตมตฺเตฯ เอเสว นโยติ มุตฺตมตฺเต ปาราชิกนฺติ ทสฺเสติฯ
นาวากฑฺฒนโยคฺคมหาโยตฺตตาย โยตฺตโกฏิโต ปฏฺฐาย สกลมฺปิ ‘‘ฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ
อสติปิ วาเต ยถา วาตํ คณฺหาติ, ตถา ฐปิตตฺตา ‘‘วาตํ คณฺหาเปตี’’ติ วุตฺตํฯ พลวา จ วาโต อาคมฺมาติ อิมินา ‘‘ปุคฺคลสฺส นตฺถิ อวหาโร’’ติ วุตฺตํฯ สติ ปน วาเต กโต ปโยโค ฐานาจาวนปโยโคเยวาติ มาติกาอุชุกรเณ วิย อตฺเถว อวหาโรติ ทฏฺฐพฺพํฯ ฐานาจาวนปโยโค น โหตีติ สุกฺขมาติกาอุชุกรเณ วิย อสติ วาเต กตปโยคตฺตาฯ ภณฺฑเทยฺยํ ปน โหตีติ นาวาสามิกสฺส ภณฺฑเทยฺยํ โหติฯ
นาวฏฺฐกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ยานฏฺฐกถาวณฺณนา
๑๐๐. ยานฏฺฐกถายํ ทุกยุตฺตสฺสาติ ทฺวีหิ โคเณหิ ยุตฺตสฺสฯ อยุตฺตกนฺติ โคเณหิ อยุตฺตํฯ กปฺปกตาติ ยถา ทฺวีหิ ภาเคหิ เหฏฺฐา ปติฏฺฐาติ, เอวํ กตาฯ ตีณิ วา จตฺตาริ วา ฐานานีติ อกปฺปกตาย อุปตฺถมฺภนิยา วเสน ตีณิ ฐานานิ, กปฺปกตาย วเสน จตฺตาริ ฐานานีติฯ ตถา ปถวิยํ ฐปิตสฺส ตีณิ ฐานานีติ สมฺพนฺโธฯ ตนฺติ ผลกสฺส วา ทารุกสฺส วา อุปริ ฐปิตํ ปถวิยํ ฐปิตญฺจฯ ทฺวีหิ อกฺขสีเสหีติ ทฺวีหิ อกฺขโกฏีหิฯ ทารูนํ อุปริ ฐปิตสฺสาติ ทฺวินฺนํ ทารูนํ อุปริ ทฺวีหิ อกฺขโกฏีหิ โอลมฺเพตฺวา สกฏสาลายํ ฐปิตสฺสฯ เหฏฺฐิมตลสฺสาติ สกฏพาหาย ภูมิํ ผุสิตฺวา ฐิตสฺส เหฏฺฐิมภาคสฺสฯ เสสํ นาวายํ วุตฺตสทิสนฺติ อิมินา ‘‘ยทิ ปน ตํ เอวํ คจฺฉนฺตํ ปกติคมนํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อญฺญํ ทิสาภาคํ เนติ, ปาราชิกํฯ สยเมว ยํ กญฺจิ คามํ สมฺปตฺตํ ฐานา อจาเวนฺโตว วิกฺกิณิตฺวา คจฺฉติ, เนวตฺถิ อวหาโร, ภณฺฑเทยฺยํ ปน โหตี’’ติ อิมํ นยํ อติทิสฺสติฯ
ยานฏฺฐกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ภารฏฺฐกถาวณฺณนา
๑๐๑. ภารฏฺฐกถายํ ปุริมคเล คลวาฏโกติ ปุริมคเล อุปริมคลวาฏโกฯ อุรปริจฺเฉทมชฺเฌติ อุรปริยนฺตสฺส มชฺเฌฯ อนาณตฺตตฺตาติ ‘‘อสุกฏฺฐานํ เนหี’’ติ อนาณตฺตตฺตาฯ โย จายํ สีสภาเร วุตฺโตติ โย จายํ วินิจฺฉโย สีสภาเร วุตฺโตฯ สีสาทีหิ วา คหิโต โหตูติ สมฺพนฺโธฯ ตาทิสนฺติ ตปฺปฏิจฺฉาทนสมตฺถํฯ
ภารฏฺฐกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อารามฏฺฐกถาวณฺณนา
๑๐๒. อารามฏฺฐกถายํ พนฺธนนฺติ ปุปฺผานํ วณฺเฏ ปติฏฺฐิตฏฺฐานํฯ อภิยุญฺชตีติ โจเทติ อฑฺฑํ กโรติฯ อทินฺนาทานสฺส ปโยคตฺตาติ สหปโยคมาห วตฺถุมฺหิเยว กตปโยคตฺตาฯ สหปโยควเสน เหตํ ทุกฺกฏํฯ วินิจฺฉยปฺปสุตนฺติ วินิจฺฉเย นิยุตฺตํฯ กกฺขโฬติ ทารุโณฯ ธุรํ นิกฺขิปตีติ อุสฺสาหํ ฐเปติ, อตฺตโน สนฺตกกรเณ นิรุสฺสาโห โหตีติ อตฺโถฯ กูฏฑฺฑการโกปิ ‘‘สเจ สยมฺปิ กตธุรนิกฺเขโป โหตี’’ติฯ สยมฺปีติ อภิยุญฺชโกปิฯ กตธุรนิกฺเขโปติ ‘‘น ทานิ นํ อิมสฺส ทสฺสามี’’ติ เอวํ ตสฺส ทาเน กตธุรนิกฺเขโปฯ กิงฺการปฺปฏิสฺสาวิภาเวติ ‘‘กิํ กโรมิ กิํ กโรมี’’ติ เอวํ กิงฺการเมว ปฏิสฺสุณนฺโต วิจรตีติ กิงฺการปฏิสฺสาวี, ตสฺส ภาโว กิงฺการปฏิสฺสาวิภาโว, ตสฺมิํ, อตฺตโน วสวตฺติภาเวติ วุตฺตํ โหติฯ
อุกฺโกจํ ทตฺวาติ ลญฺชํ ทตฺวาฯ กูฏวินิจฺฉยิกานนฺติ กูฏวินิจฺฉเย นิยุตฺตานํ วินยธรานํฯ ‘‘คณฺหา’’ติ อวตฺวา ‘‘อสามิกสฺส สามิโก อย’’นฺติอาทินา ปริยาเยน วุตฺเตปิ ตสฺส สนฺตกภาวํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปวตฺตวจนตฺตา กูฏวินิจฺฉยํ กโรนฺตานํ กูฏสกฺขีนญฺจ ปาราชิกเมวฯ อสติปิ เจตฺถ ฐานาจาวเน อุภินฺนํ ธุรนิกฺเขโปเยว ฐานาจาวนฏฺฐาเน ติฏฺฐติฯ อิมสฺมิํ ธุรนิกฺเขเป ปาราชิเก สามิกสฺส วิมตุปฺปาทนปโยเค กเต ถุลฺลจฺจยํ, ตสฺเสว ธุรนิกฺเขปปโยเค นิปฺผาทิเต ปาราชิกํฯ สยํ ปราชยํ ปาปุณาตีติ กูฏฑฺฑการโก ปราชยํ ปาปุณาติฯ
อารามฏฺฐกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
วิหารฏฺฐกถาวณฺณนา
๑๐๓. วิหารฏฺฐกถายํ ‘‘วิหารํ วา’’ติอาทิฯ ตตฺถ วิหารนฺติ มหาวิหารํฯ ปริเวณนฺติ มหาวิหารสฺส อพฺภนฺตเร วิสุํ วิสุํ ปาการปริจฺฉินฺนฏฺฐานํฯ อาวาสนฺติ เอกํ อาวสถํฯ อภิโยเค กเตปิ อวหารสฺส อสิชฺฌนโต วุตฺตํ ‘‘อภิโยโค น รุหตี’’ติฯ คณสนฺตเก ปน ปริจฺฉินฺนสามิกตฺตา สกฺกา ธุรํ นิกฺขิปาเปตุนฺติ อาห ‘‘ทีฆภาณกาทิเภทสฺส ปน คณสฺสา’’ติฯ อิธาปิ สเจ เอโกปิ ธุรํ น นิกฺขิปติ, รกฺขติเยวฯ สพฺเพสํ ธุรนิกฺเขเปเนว หิ ปาราชิกํฯ
วิหารฏฺฐกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
เขตฺตฏฺฐกถาวณฺณนา
๑๐๔. เขตฺตฏฺฐกถายํ สตฺต ธญฺญานีติ สาลิวีหิยวกงฺคุกุทฺรูสวรกโคธุมานํ วเสน สตฺต ธญฺญานิ นิรุมฺภิตฺวา วาติอาทีสุ ‘‘คณฺหนฺตสฺสา’’ติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ ตตฺถ นิรุมฺภิตฺวา คหณํ นาม วีหิสีสํ อจฺฉินฺทิตฺวา ยถาฐิตเมว หตฺเถน คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา พีชมตฺตสฺเสว คหณํฯ เอกเมกนฺติ เอกเมกํ วีหิสีสํฯ อุปฺปาเฏตฺวา วาติ มุคฺคมาสาทีนิ อุทฺธริตฺวา วาฯ ยสฺมิํ พีเช วาติอาทิ นิรุมฺภิตฺวา คหณาทีสุ ยถากฺกมํ โยเชตพฺพํฯ สาลิสีสาทีนิ นิรุมฺภิตฺวา คณฺหนฺตสฺส ยสฺมิํ พีเช วตฺถุ ปูรติ, เอกเมกํ หตฺเถเนว ฉินฺทิตฺวา คณฺหนฺตสฺส ยสฺมิํ สีเส วตฺถุ ปูรติ, อสิเตน ลายิตฺวา คณฺหนฺตสฺส ยสฺสํ มุฏฺฐิยํ วตฺถุ ปูรติ, พหูนิ เอกโต อุปฺปาเฏตฺวา คณฺหนฺตสฺส ยสฺมิํ มุคฺคมาสาทิผเล วตฺถุ ปูรตีติ เอวเมตฺถ ยถากฺกโม เวทิตพฺโพฯ ‘‘ตสฺมิํ พนฺธนา โมจิตมตฺเต’’ติ วจนโต ตสฺมิํ พีชาทิมฺหิ พนฺธนา โมจิเต สติ ตโต อนปนีเตปิ ปาราชิกเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อจฺฉิชฺชมาโนติ อจฺฉินฺโน หุตฺวา ฐิโตฯ ชฏิตานีติ ฉินฺทิตานิ อจฺฉินฺเนหิ สทฺธิํ ชฏิตานิ โหนฺตีติ อตฺโถฯ สภุสนฺติ ปลาลสหิตํฯ อภุสนฺติ ปลาลรหิตํฯ
ขีเลนาติ มาติกาฏฺฐกถายํ (กงฺขา. อฏฺฐ. ทุติยปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตํ ‘‘ฐานาจาวนวเสน ขีลาทีนิ สงฺกาเมตฺวา เขตฺตาทิคฺคหณวเสน จ สหปโยโค เวทิตพฺโพ’’ติฯ ยทา ปน อสติ ธุรนิกฺเขเป ขีลสงฺกมนาทิมตฺตํ กตํ, ตทา วินา ธุรนิกฺเขเปน น โหตีติ ธุรนิกฺเขเปเนว ปาราชิกํฯ เตเนเวตฺถ ‘‘ตญฺจ โข สามิกานํ ธุรนิกฺเขเปนา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ สพฺพตฺถาติ ยถาวุตฺตมตฺถํ รชฺชุสงฺกมนาทีสุปิ อติทิสติฯ
ยฏฺฐินฺติ มานทณฺฑํฯ เอกสฺมิํ อนาคเต ถุลฺลจฺจยํ, ตสฺมิํ อาคเต ปาราชิกนฺติ เอตฺถ สเจ ทารูนิ นิขณิตฺวา ตตฺตเกเนว คณฺหิตุกาโม โหติ, อวสาเน ทารุมฺหิ ปาราชิกํฯ สเจ ตตฺถ สาขาโยปิ กตฺวา คเหตุกาโม โหติ, อวสานสาขาย ปาราชิกนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺตเกน อสกฺโกนฺโตติ ทารูนิ นิขณิตฺวา วติํ กาตุํ อสกฺโกนฺโตฯ เขตฺตมริยาทนฺติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘เกทารปาฬิ’’นฺติ วุตฺตํฯ วิตฺถตํ กโรตีติ ปุพฺเพ วิชฺชมานเมว มริยาทํ วิตฺถิณฺณํ กโรติฯ อกตํ วา ปน ปติฏฺฐเปตีติ ปุพฺเพ อกตํ วา มริยาทํ ฐเปติฯ
เขตฺตฏฺฐกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
วตฺถุฏฺฐกถาวณฺณนา
๑๐๕. วตฺถุฏฺฐกถายํ ติณฺณํ ปาการานนฺติ อิฏฺฐกสิลาทารูนํ วเสน ติณฺณํ ปาการานํฯ เอเตเนว นเยนาติ อิมินา ‘‘เกวลํ ภูมิํ โสเธตฺวา…เป.… อปริกฺขิปิตฺวา วา’’ติ วุตฺตมตฺถํ นิทสฺเสติฯ
คามฏฺฐกถาวณฺณนา
๑๐๖. คามฏฺฐกถายํ คาโม นามาติ ปาฬิยํ น วุตฺตํ สพฺพโส คามลกฺขณสฺส ปุพฺเพ วุตฺตตฺตาฯ
อรญฺญฏฺฐกถาวณฺณนา
๑๐๗. อรญฺญฏฺฐกถายํ อรญฺญํ นามาติ อิทํ ปน น เกวลํ ปุพฺเพ วุตฺตอรญฺญลกฺขณปฺปตฺติมตฺเตน อรญฺญํ อิธาธิปฺเปตํ, กินฺตุ ยํ อตฺตโน อรญฺญลกฺขเณน อรญฺญํ ปรปริคฺคหิตญฺจ โหติ, ตํ อรญฺญํ อิธาธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ เตนาติ ปุน อรญฺญวจเนนฯ น ปริคฺคหิตภาโว อรญฺญสฺส ลกฺขณนฺติ ยทิ หิ ปริคฺคหิตภาโว อรญฺญลกฺขณํ สิยา, ‘‘อรญฺญํ นาม ยํ มนุสฺสานํ ปริคฺคหิต’’นฺติ เอตฺตกเมว วเทยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ ยนฺติ อิมินา ปุพฺเพ วุตฺตลกฺขณเมว อรญฺญํ ปรามฏฺฐนฺติ อาห ‘‘ยํ ปน อตฺตโน อรญฺญลกฺขเณน อรญฺญ’’นฺติฯ
วินิวิชฺฌิตฺวาติ อุชุกเมว วินิวิชฺฌิตฺวาฯ ปณฺณํ วาติ ตาลปณฺณาทิ ปณฺณํ วาฯ อทฺธคโตปีติ จิรกาลํ ตตฺเถว ฐิโตปิฯ น คเหตพฺโพติ เอตฺถ ปน โย ปเรหิ อรญฺญสามิกานํ หตฺถโต กิณิตฺวา ตจฺเฉตฺวา ตตฺเถว ฐปิโต, โส อรญฺญสามิเกน อนุญฺญาโตปิ น คเหตพฺโพฯ สามิเกหิ ฉฑฺฑิโตติ คเหตุํ วฏฺฏตีติ ปํสุกูลสญฺญาย คหณํ วุตฺตํฯ ลกฺขณจฺฉินฺนสฺสาปีติ อรญฺญสามิกานํ หตฺถโต กิณิตฺวา คณฺหนฺเตหิ กตสญฺญาณสฺสฯ ฉลฺลิยา ปริโยนทฺธํ โหตีติ อิมินา สามิกานํ นิรเปกฺขตํ ทีเปติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ยทิ สามิกานํ สาเปกฺขตา อตฺถิ, น วฏฺฏติฯ ตานิ กตานิ อชฺฌาวุตฺถานิ จ โหนฺตีติ ตานิ เคหาทีนิ กตานิ ปรินิฏฺฐิตานิ มนุสฺเสหิ จ อชฺฌาวุตฺถานิ โหนฺติฯ ทารูนิปีติ เคหาทีนํ กตตฺตา ตโต อวสิฏฺฐทารูนิปิฯ เอเตสนฺติ เอเตสํ ยถาวุตฺตทารูนํฯ
เตสํ อารกฺขฏฺฐานนฺติ เตสํ อรญฺญปาลานํ ฐิตฏฺฐานํฯ เทหีติ วุตฺเต ทาตพฺพเมวาติ เอตฺถ ‘‘เทหี’’ติ วุตฺเต ‘‘ทสฺสามี’’ติ อาโภคสพฺภาวโต ‘‘เทหี’’ติ อวุตฺเต อทตฺวาปิ คนฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ คนฺตุํ เทถาติ คมนํ เทถฯ อทิสฺวา คจฺฉติ, ภณฺฑเทยฺยนฺติ ปริสุทฺธจิตฺเตน คจฺฉติ, ภณฺฑเทยฺยํฯ ยตฺถ กตฺถจิ นีตานมฺปิ ทารูนํ อรญฺญสามิกานํเยว สนฺตกตฺตา สุทฺธจิตฺเตน นิกฺขนฺโตปิ ปุน เถยฺยจิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา คจฺฉติ, ปาราชิกเมวาติ วทนฺติฯ
อรญฺญฏฺฐกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อุทกกถาวณฺณนา
๑๐๘. อุทกกถายํ อุทกมณิโกฯ ‘‘สเมขลา จาฏิ อุทกมณิโก’’ติปิ วทนฺติฯ ตตฺถาติ เตสุ ภาชเนสุฯ นิพฺพหนอุทกนฺติ ‘‘มโหทกํ อาคนฺตฺวา ตฬากมริยาทํ มา ฉินฺที’’ติ ตฬากรกฺขณตฺถํ ตสฺส เอกปสฺเสน วิสฺสชฺชิตอุทกํฯ นิทฺธมนตุมฺพนฺติ สสฺสาทีนํ อตฺถาย อุทกนิกฺขมนมคฺคํฯ มริยาทํ ทุพฺพลํ กตฺวาติ อิทํ อวสฺสํ ฉินฺนสภาวทสฺสนตฺถํ ภณฺฑเทยฺยวิสยทสฺสนตฺถญฺจ วุตฺตํฯ มริยาทํ ทุพฺพลํ อกตฺวาปิ ยถาวุตฺตปฺปโยเค กเต มริยาทํ ฉินฺทิตฺวา นิกฺขนฺตอุทกคฺฆานุรูเปน อวหาเรน กาเรตพฺพเมวฯ
อนิคฺคเตติ อนิกฺขมิตฺวา ตฬากสฺมิํเยว อุทเก ฐิเตฯ อสมฺปตฺเตวาติ ตฬากโต นิกฺขมิตฺวา มหามาติกาย เอว ฐิเตฯ อนิกฺขนฺเตติ ตฬากโต อนิกฺขนฺเต อุทเกฯ สุพทฺธาติ ภณฺฑเทยฺยมฺปิ น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘นิกฺขนฺเต พทฺธา ภณฺฑเทยฺย’’นฺติ, ตฬากโต นิกฺขมิตฺวา ปเรสํ ขุทฺทกมาติกามุขํ อปาปุณิตฺวา มหามาติกายํเยว ฐิเต พทฺธา เจ, ภณฺฑเทยฺยนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อนิกฺขนฺเต พทฺธา สุพทฺธา, นิกฺขนฺเต พทฺธา ภณฺฑเทยฺย’’นฺติ หิ อิทํ ทฺวยํ เหฏฺฐา วุตฺตวิกปฺปทฺวยสฺส ยถากฺกเมน วุตฺตํฯ นตฺถิ อวหาโรติ เอตฺถ ‘‘อวหาโร นตฺถิ, ภณฺฑเทยฺยํ ปน โหตี’’ติ เกจิ วทนฺติ, ตฬากคตอุทกสฺส สพฺพสาธารณตฺตา ตํ อยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ, ‘‘อนิกฺขนฺเต พทฺธา สุพทฺธา’’ติ อิมินา จ อฏฺฐกถาวจเนน น สเมติฯ วตฺถุํ…เป.… น สเมตีติ เอตฺถ ตฬากคตอุทกสฺส สพฺพสาธารณตฺตา อปริคฺคหิตํ อิธ วตฺถุนฺติ อธิปฺปาโยฯ
อุทกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ทนฺตโปนกถาวณฺณนา
๑๐๙. ทนฺตกฏฺฐกถายํ ตโต ปฏฺฐาย อวหาโร นตฺถีติ ‘‘ยถาสุขํ ภิกฺขุสงฺโฆ ปริภุญฺชตู’’ติ ยถาสุขํ ปริโภคตฺถาย ฐปิตตฺตา วสฺสคฺเคน อภาเชตพฺพตฺตา อรกฺขิตพฺพตฺตา สพฺพสาธารณตฺตา จ อญฺญํ สงฺฆิกํ วิย น โหตีติ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺตสฺสปิ นตฺถิ อวหาโร วตฺตนฺติ ทนฺตกฏฺฐคฺคหเณ วตฺตํฯ อิทานิ ตเทว วตฺตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย หี’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ปุน สามเณรา อาหริสฺสนฺตี’’ติ เกจิ เถรา วเทยฺยุนฺติ โยเชตพฺพํฯ
ทนฺตโปนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
วนปฺปติกถาวณฺณนา
๑๑๐. วนปฺปติกถายํ ‘‘อุชุกเมว ติฏฺฐตีติ รุกฺขภาเรน กิญฺจิเทว ภสฺสิตฺวา ฐิตตฺตา โหติเยว ฐานาจาวนนฺติ อธิปฺปาเยน วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ วาตมุขํ โสเธตีติ ยถา วาโต อาคนฺตฺวา รุกฺขํ ปาเตติ, เอวํ วาตสฺส อาคมนมคฺคํ รุนฺธิตฺวา ฐิตานิ สาขาคุมฺพาทีนิ ฉินฺทิตฺวา อปเนนฺโต โสเธติฯ ‘‘มณฺฑูกกณฺฏกํ วา วิสนฺติ มณฺฑูกานํ นงฺคุฏฺเฐ อคฺคโกฏิยํ ฐิตกณฺฏก’’นฺติ วทนฺติ, ‘‘เอกํ วิสมจฺฉกณฺฏก’’นฺติปิ วทนฺติฯ
วนปฺปติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
หรณกกถาวณฺณนา
๑๑๑. หรณกกถายํ หรณกนฺติ หริยมานํฯ อภิมุขํ กตฺวา กฑฺฒนํ อากฑฺฒนํ, เสสทิสากฑฺฒนํ วิกฑฺฒนํฯ ปาทํ อคฺฆติ, ปาราชิกเมวาติ เอตฺถ อนฺตํ น คณฺหามีติ อสลฺลกฺขิตตฺตา อนฺตสฺส จ คณฺหิสฺสามีติ สลฺลกฺขิตสฺเสว ปฏสฺส เอกเทสตฺตา ปาราชิกํ วุตฺตํฯ สหภณฺฑหารกนฺติ ภณฺฑหารเกน สทฺธิํฯ สนฺตชฺเชตฺวาติ ธนุอาทีหิ สนฺตชฺเชตฺวาฯ
โสติ ภณฺฑหารโกฯ อนชฺฌาวุตฺถกนฺติ อปริคฺคหิตกํ, อสามิกนฺติ อตฺโถฯ
อาหราเปนฺเต ทาตพฺพนฺติ เอตฺถ ‘‘ฉฑฺเฑตฺวา ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา คตานมฺปิ นิราลยานํ ปุน อาหราปนสฺส วุตฺตตฺตา ภิกฺขูนมฺปิ อตฺตโน สนฺตเก ปริกฺขาเร อจฺฉินฺทิตฺวา ปเรหิ คหิเต ตตฺถ มหาคณฺฐิปเท มชฺฌิมคณฺฐิปเท จ วุตฺตํ ‘‘อมฺหากํ ปน ตํ น รุจฺจตี’’ติฯ อญฺเญสูติ มหาปจฺจริอาทีสุฯ วิจารณา เอว นตฺถีติ ตตฺถาปิ ปฏิกฺเขปาภาวโต อยเมวตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ
หรณกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อุปนิธิกถาวณฺณนา
๑๑๒. อุปนิธิกถายํ ‘‘สงฺโคปนตฺถาย อตฺตโน หตฺเถ นิกฺขิตฺตสฺส ภณฺฑสฺส คุตฺตฏฺฐาเน ปฏิสามนปโยคํ วินา อญฺญสฺมิํ ปโยเค อกเตปิ รชฺชสงฺโขภาทิกาเล ‘น ทานิ ตสฺส ทสฺสามิ, น มยฺหํ ทานิ ทสฺสตี’ติ อุโภหิปิ สกสกฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา ธุรนิกฺเขเป กเต ปาราชิกเมว ปฏิสามนปโยคสฺส กตตฺตา’’ติ วทนฺติฯ อตฺตโน หตฺเถ นิกฺขิตฺตตฺตาติ เอตฺถ อตฺตโน หตฺเถ สงฺโคปนตฺถาย นิกฺขิตฺตกาลโต ปฏฺฐาย ตปฺปฏิพทฺธตฺตา อารกฺขาย ภณฺฑสามิกฏฺฐาเน ฐิตตฺตา ฐานสฺส จ ตทายตฺตตาย ฐานาจาวนสฺส อลพฺภนโต นตฺถิ อวหาโรติ อธิปฺปาโยฯ
ธมฺมํ วาจาเปตฺวาติ ธมฺมํ กถาเปตฺวาฯ เอเสว นโยติ อุทฺธาเรเยว ปาราชิกํฯ กสฺมา? อญฺเญหิ อสาธารณสฺส อภิญฺญาณสฺส วุตฺตตฺตาฯ ‘‘อญฺญํ ตาทิสเมว คณฺหนฺเต ยุชฺชตีติ อิทํ สญฺญาณํ กเถนฺเตเนว ‘อสุกสฺมิํ ฐาเน’ติ โอกาสสฺส จ นิยมิตตฺตา ตสฺมิํ ฐาเน ฐิตํ ปตฺตํ อปเนตฺวา ตสฺมิํ โอกาเส อญฺญํ ตาทิสเมว ปจฺฉา ฐปิตํ ปตฺตํ สนฺธาย กถิต’’นฺติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ โจเรน สลฺลกฺขิตปตฺตสฺส คหณาภาเวปิ ‘‘อิทํ เถเนตฺวา คณฺหิสฺสามี’’ติ ตสฺมิํ โอกาเส ฐิเต ตาทิเส วตฺถุมตฺเต ตสฺส เถยฺยจิตฺตสพฺภาวโต อญฺญํ ตาทิสเมว คณฺหนฺเต ยุชฺชตีติ โจรสฺส อวหาโร ทสฺสิโตฯ ปทวาเรนาติ เถเรน นีหริตฺวา ทินฺนํ ปตฺตํ คเหตฺวา คจฺฉโต โจรสฺส ปทวาเรนฯ ตํ อตาทิสเมว คณฺหนฺเต ยุชฺชตีติ ‘‘มมายํ ปตฺโต น โหตี’’ติ วา ‘‘มยา กถิโต อยํ ปตฺโต น โหตี’’ติ วา ชานิตฺวา เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺตสฺส ‘‘อิทํ เถเนตฺวา คณฺหิสฺสามี’’ติ วตฺถุมตฺเต เถยฺยจิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา คณฺหนฺตสฺส จ อวหารสพฺภาวโต วุตฺตํฯ
คามทฺวารนฺติ วุตฺตนเยเนว เถรสฺส ปาราชิกนฺติ เถยฺยจิตฺเตเนว ปรสนฺตกสฺส คหิตตฺตา อุทฺธาเรเยว เถรสฺส ปาราชิกํฯ โจรสฺส ทุกฺกฏนฺติ อสุทฺธจิตฺเตน คหิตตฺตา คหิตกาเล โจรสฺส ทุกฺกฏํฯ วุตฺตนเยเนว อุภินฺนมฺปิ ทุกฺกฏนฺติ โจรสฺส สามิเกน ทินฺนตฺตา ปาราชิกํ นตฺถิ, อสุทฺธจิตฺเตน คหิตตฺตา ทุกฺกฏํ, เถรสฺส ปน อตฺตโน สนฺตเกปิ อสุทฺธจิตฺตตาย ทุกฺกฏนฺติฯ
อาณตฺติยา คหิตตฺตาติ เอตฺถ ‘‘ปตฺตจีวรํ คณฺห, อสุกํ นาม คามํ คนฺตฺวา ปิณฺฑาย จริสฺสามา’’ติ เอวํ เถเรน กตอาณตฺติยา วิหารสฺส ปรภาเค อุปจารโต ปฏฺฐาย ยาว ตสฺส คามสฺส ปรโต อุปจาโร, ตาว สพฺพํ เขตฺตเมว ชาตนฺติ อธิปฺปาโยฯ มคฺคโต โอกฺกมฺมาติ เอตฺถ อุภินฺนํ สกฏจกฺกมคฺคานํ อนฺตราฬมฺปิ มคฺโคเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อฏฺฐตฺวา อนิสีทิตฺวาติ เอตฺถ วิหารํ ปวิสิตฺวา สีสาทีสุ ภารํ ภูมิยํ อนิกฺขิปิตฺวาว ติฏฺฐนฺโต นิสีทนฺโต วา วิสฺสมิตฺวา เถยฺยจิตฺเต วูปสนฺเต ปุน เถยฺยจิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา คจฺฉติ เจ, ปาทุทฺธาเรน กาเรตพฺโพฯ สเจ ภูมิยํ นิกฺขิปิตฺวา ปุน ตํ คเหตฺวา คจฺฉติ, อุทฺธาเรน กาเรตพฺโพฯ กสฺมา? อาณาปกสฺส อาณตฺติยา ยํ กตฺตพฺพํ, ตสฺส ตาว ปรินิฏฺฐิตตฺตาฯ เกจิ ปน ‘‘ปุริมสฺมิํ เถยฺยจิตฺเต อวูปสนฺเตปิ วุตฺตนเยเนว วิสฺสมิตฺวา คจฺฉโต ปาทุทฺธาเรน อุทฺธาเรน วา กาเรตพฺโพ’’ติ วทนฺติ, ‘‘อสุกํ นาม คามนฺติ อนิยเมตฺวา ‘อนฺโตคามํ ปวิสิสฺสามา’ติ อวิเสเสน วุตฺเต วิหารสามนฺตา สพฺโพปิ โคจรคาโม เขตฺตเมวา’’ติปิ วทนฺติฯ เสสนฺติ มคฺคุกฺกมนวิหาราภิมุขคมนาทิ สพฺพํฯ ปุริมสทิสเมวาติ อนาณตฺติยา คหิเตปิ สามิกสฺส กเถตฺวา คหิตตฺตา เหฏฺฐา วุตฺตวิหารูปจาราทิ สพฺพํ เขตฺตเมวาติ กตฺวา วุตฺตํฯ
เอเสว นโยติ ‘‘อนฺตรามคฺเค เถยฺยจิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตนยํ อติทิสติฯ นิมิตฺเต วา กเตติ ‘‘จีวรํ เม กิลิฏฺฐํ, โก นุ โข รชิตฺวา ทสฺสตี’’ติอาทินา นิมิตฺเต กเตฯ วุตฺตนเยเนวาติ อนาณตฺตสฺส เถเรน สทฺธิํ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา คมนวาเร วุตฺตนเยเนวฯ เอกปสฺเส วาติ วิหารสฺส มหนฺตตาย อตฺตานํ อทสฺเสตฺวา เอกสฺมิํ ปสฺเส วสนฺโต วาฯ เถยฺยจิตฺเตน ปริภุญฺชนฺโต ชีราเปตีติ เถยฺยจิตฺเต อุปฺปนฺเน ฐานาจาวนํ อกตฺวา นิวตฺถปารุตนีหาเรเนว ปริภุญฺชนฺโต ยถา ตถา วา นสฺสตีติ อคฺคิอาทินา วา อุปจิกาทีหิ ขาทิตํ วา นสฺสติฯ
อญฺโญ วา โกจีติ อิมินา ปน เยน ฐปิตํ, โสปิ สงฺคหิโตติ เวทิตพฺพํฯ ตว ถูลสาฏโก ลทฺโธติอาทินา มุสาวาเท ทุกฺกฏํ อทินฺนาทานปโยคตฺตาฯ อิตรํ คณฺหโต อุทฺธาเร ปาราชิกนฺติ น ชานนฺตีติ เตน วุตฺตํ วจนํ อสุณนฺตา น ชานนฺติฯ เอเสว นโยติ เอตฺถ สเจ ชานิตฺวาปิ จิตฺเตน น สมฺปฏิจฺฉนฺติ, เอเสว นโยติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปฏิกฺขิปนฺตีติ เอตฺถ จิตฺเตน ปฏิกฺเขโปปิ สงฺคหิโตวาติ เวทิตพฺพํฯ ยาจิตา วา อยาจิตา วาติ เอตฺถ ยาจิตา ยทิ จิตฺเตนปิ สมฺปฏิจฺฉนฺติ, นฏฺเฐ คีวาฯ อยาจิตา ปน ยทิปิ จิตฺเตน สมฺปฏิจฺฉนฺติ, นตฺถิ คีวาฯ
คเหตฺวา ฐเปตีติ เอตฺถ จาเลตฺวา ตสฺมิํเยว ฐาเน ฐปิเตปิ นฏฺเฐ คีวาฯ อุปจาเร วิชฺชมาเนติ ภณฺฑาคารสฺส สมีเป อุจฺจารปสฺสาวฏฺฐาเน วิชฺชมาเนฯ มยิ จ มเต สงฺฆสฺส จ เสนาสเน วินฏฺเฐติ เอตฺถ ‘‘เกวลํ สงฺฆสฺส เสนาสนํ มา นสฺสีติ อิมินาว อธิปฺปาเยน วิวริตุมฺปิ วฏฺฏติเยวา’’ติ วทนฺติฯ สหาเยหิ ภวิตพฺพนฺติ เตหิปิ กิญฺจิ กิญฺจิ ทาตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อยํ สามีจีติ ภณฺฑาคาเร วสนฺตานํ อิทํ วตฺตํฯ
โลลมหาเถโรติ มนฺโท โมมูโห หสิตกีฬิตปฺปสุโต วา มหาเถโรฯ อตฺตโน อตฺตโน วสนคพฺเภสุ สภาคภิกฺขูนํ ปริกฺขารํ ฐเปนฺตีติ โยเชตพฺพํฯ อิตเรหีติ ตสฺมิํเยว คพฺเภ วสนฺเตหิ อิตรภิกฺขูหิฯ วิหารวาเร นิยุตฺโต วิหารวาริโก, วารํ กตฺวา วิหารรกฺขณโกฯ นิวาปนฺติ ภตฺตเวตนํฯ ปฏิปถํ คเตสูติ โจรานํ อาคมนํ ญตฺวา ‘‘ปฐมตรํเยว คนฺตฺวา สทฺทํ กริสฺสามา’’ติ โจรานํ อภิมุขํ คเตสุฯ นิสฺสิตเก ชคฺเคนฺตีติ อตฺตโน อตฺตโน นิสฺสิตเก สิกฺขาจริยาย โปเสนฺตาปิ นิสฺสิตเก วิหารํ ชคฺคาเปนฺติฯ ‘‘อสหายสฺส อทุติยสฺสา’’ติ ปาโฐ ยุตฺโต, ปจฺฉิมํ ปุริมสฺเสว เววจนํฯ อสหายสฺส วา อตฺตทุติยสฺส วาติ อิมสฺมิํ ปน ปาเฐ เอเกน อานีตํ ทฺวินฺนํ นปฺปโหตีติ อุปชีวนฺเตน ฐาตพฺพนฺติ อพฺโภกาสิเกน รุกฺขมูลิเกนปิ ปากวฏฺฏํ อุปนิสฺสาย ชีวนฺเตน ปตฺตจีวรรกฺขณตฺถาย วิหารวาเร สมฺปตฺเต ฐาตพฺพํฯ ปริปุจฺฉนฺติ ปุจฺฉิตปญฺหวิสฺสชฺชนํ อฏฺฐกถํ วาฯ ทิคุณนฺติ วสฺสคฺเคน ปาปิตํ วินาว ทฺเว โกฏฺฐาเสติ วทนฺติฯ ปกฺขวาเรนาติ อฑฺฒมาสวาเรนฯ
อุปนิธิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สุงฺกฆาตกถาวณฺณนา
๑๑๓. สุงฺกฆาตกถายํ ตโต หนนฺตีติ ตโต นีหรนฺตา หนนฺติฯ ตนฺติ สุงฺกฏฺฐานํฯ ยโตติ ยโต นีหริยมานภณฺฑโตฯ ราชกนฺติ ราชายตฺตํฯ ตมฺปิ ราชารหเมวาติ อาห ‘‘อยเมวตฺโถ’’ติฯ อิโตติ อิโต ภณฺฑโตฯ ทุติยํ ปาทํ อติกฺกาเมตีติ เอตฺถ ‘‘ปฐมํ ปาทํ ปริจฺเฉทโต พหิ ฐเปตฺวา ทุติเย ปาเท อุทฺธฏมตฺเต ปาราชิก’’นฺติ วทนฺติ อุทฺธริตฺวา พหิ อฏฺฐปิโตปิ พหิ ฐิโตเยว นาม โหตีติ กตฺวาฯ ยตฺถ ยตฺถ ปทวาเรน อาปตฺติ กาเรตพฺพา, ตตฺถ ตตฺถ สพฺพตฺถาปิ เอเสว นโยติ วทนฺติฯ สุงฺกฆาตโต พหิ พหิสุงฺกฆาตํฯ อวสฺสํ ปตนกนฺติ อวสฺสํ สุงฺกฆาตโต พหิ ปตนกํฯ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนวาติ อวสฺสํ ปตนเก หตฺถโต มุตฺตมตฺเตติ วุตฺตํ โหติฯ วฏฺฏนฺตํ ปุน อนฺโต ปวิสตีติ มหาอฏฺฐกถาวจนสฺส กุรุนฺทิสงฺเขปฏฺฐกถาหิ อธิปฺปาโย ปกาสิโตฯ อนฺโต ฐตฺวา พหิ คจฺฉนฺตํ รกฺขตีติ ภิกฺขุโน ปโยเคน คมนเวคสฺส อนฺโตเยว วูปสนฺตตฺตาฯ ปริวตฺเตตฺวา อพฺภนฺตริมํ พหิ ฐเปตีติ อพฺภนฺตเร ฐิตํ ปุฏกํ ปริวตฺเตตฺวา พหิ ฐเปติฯ เอตฺถ จ ‘‘อพฺภนฺตริเม ปุฏเก ภูมิโต โมจิตมตฺเต ปาราชิก’’นฺติ วทนฺติฯ
‘‘คจฺฉนฺเต ยาเน วา…เป.… ฐเปตีติ สุงฺกฆาตํ อปวิสิตฺวา พหิเยว ฐเปตี’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํ สุงฺกฏฺฐานสฺส พหิ ฐปิตนฺติ วกฺขมานตฺตาฯ อาจริยา ปน ‘‘สุงฺกฏฺฐานสฺส พหิ ฐิต’’นฺติ ปาฐํ วิกปฺเปตฺวา ‘‘ปฐมํ อนฺโตสุงฺกฆาตํ ปวิฏฺเฐสุเยว ยานาทีสุ ฐปิตํ ปจฺฉา ยาเนน สทฺธิํ นีหฏํ สุงฺกฆาตสฺส พหิ ฐิตํ, น จ เตน นีต’’นฺติ ‘‘อตฺร ปวิฏฺฐสฺส สุงฺกํ คณฺหนฺตู’’ติ วุตฺตตฺตา อญฺเญน นีหฏสฺส พหิ ฐิเต ภณฺฑเทยฺยมฺปิ น โหตีติฯ อยเมว จ นโย ‘‘วฏฺฏิตฺวา คมิสฺสตีติ วา อญฺโญ นํ วฏฺเฏสฺสตีติ วา อนฺโต ฐปิตํ ปจฺฉา สยํ วา วฏฺฏมานํ อญฺเญน วา วฏฺฏิตํ พหิ คจฺฉติ, รกฺขติเยวา’’ติ อิมินา วจเนน สเมตีติ ยุตฺตตโร วิย ทิสฺสติฯ สุงฺกฏฺฐานสฺส อนฺโต ปวิสิตฺวา ปุน ปจฺจาคจฺฉโตปิ เตน ปสฺเสน ปริจฺเฉทํ อติกฺกมนฺตสฺส ยทิ ตโตปิ คจฺฉนฺตานํ หตฺถโต สุงฺกํ คณฺหนฺติ, สีมาติกฺกเม ปาราชิกเมวฯ
หตฺถิสุตฺตาทีสูติ หตฺถิสิกฺขาทีสุฯ อิมสฺมิํ ฐาเนติ ยถาวุตฺตยานาทีหิ วุตฺตปฺปกาเรน นีหรเณฯ อนาปตฺตีติ ตตฺถ ‘‘สหตฺถา’’ติ วจนโต อญฺเญน นีหราเปนฺตสฺส อนาปตฺติฯ อิธาติ อิมสฺมิํ ตตฺราติ ตสฺมิํ เอฬกโลมสิกฺขาปเทฯ โหนฺตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท เหตุอตฺโถ, ยสฺมา เอฬกโลมานิ นิสฺสคฺคิยานิ โหนฺติ, ตสฺมา ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถฯ อิธ อนาปตฺตีติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท อวหาราภาวา อนาปตฺติฯ อุปจารนฺติ สุงฺกฆาตปริจฺเฉทโต พหิ สมนฺตา ทฺวินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ อพฺภนฺตรํ วติอาสนฺนปฺปเทสสงฺขาตํ อุปจารํฯ ตาทิสํ อุปจารํ โอกฺกมิตฺวา ปริหรเณ สาทีนวตฺตา ทุกฺกฏํ วุตฺตํฯ เอตฺถาติ สุงฺกฆาเตฯ ‘‘ทฺวีหิ เลฑฺฑุปาเตหีติ อยํ นิยโม อาจริยปรมฺปราภโต’’ติ มหาคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ
สุงฺกฆาตกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปาณกถาวณฺณนา
๑๑๔. ปาณกถายํ ติรจฺฉานคตสฺส เอกนฺเตน ปาทคฺฆนกตา น สมฺภวตีติ อาห – ‘‘เอกํเสน อวหารกปฺปโหนกปาณํ ทสฺเสนฺโต’’ติฯ ภุชิสฺสํ หรนฺตสฺส อวหาโร นตฺถีติ ปรปริคฺคหิตาภาวโตฯ ภุชิสฺโสติ อทาโสฯ อาฐปิโตติ มาตาปิตูหิ อิณํ คณฺหนฺเตหิ ‘‘ยาว อิณทานา อยํ ตุมฺหากํ สนฺติเก โหตู’’ติ อิณทายกานํ นิยฺยาติโตฯ ยสฺมา มาตาปิตโร ทาสานํ วิย ปุตฺตานํ น ‘‘อวหาโร นตฺถี’’ติฯ ธนํ ปน คตฏฺฐาเน วฑฺฒตีติ เอตฺถ ‘‘อาฐเปตฺวา คหิตธนํ วฑฺฒิยา สห อวหารกสฺส คีวา’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ
อนฺโตชาต…เป.… อวหาโร โหตีติ เอตฺถ ปเทสจาริตฺตวเสน อตฺตนาว อตฺตานํ นิยฺยาเตตฺวา ทาสพฺยํ อุปคตํ อวหรนฺตสฺสปิ ปาราชิกเมวาติ เวทิตพฺพํฯ เคหทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ ทาสสฺส ชาโตติ เอวมฺปิ สมฺภวตีติ สมฺภวนฺตํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ เคหทาสิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปน อญฺญสฺส ชาโตปิ เอตฺเถว สงฺคหิโตฯ กรมรานีโต นาม พนฺธคาหคหิโตฯ เตนาห ‘‘ปรเทสโต ปหริตฺวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปรเทสโต ปหริตฺวาติ ปรเทสํ วิลุมฺปเกหิ ราชราชมหามตฺตาทีหิ มหาโจเรหิ ปรเทสโต ปหริตฺวาฯ อนาปตฺติ ปาราชิกสฺสาติ ยทิ ตสฺส วจเนน ตโต อธิกํ เวคํ น วฑฺเฒติ, อนาปตฺติฯ ปริยาเยนาติ ปริยายวจเนนฯ มนุสฺสวิคฺคเห ‘‘มรณวณฺณํ วา สํวณฺเณยฺยา’’ติ วุตฺตตฺตา ปริยายกถายปิ น มุจฺจติ, อิธ ปน ‘‘อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทิเยยฺยา’’ติ อาทานสฺเสว วุตฺตตฺตา ปริยายกถาย มุจฺจติฯ
ปาณกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อปทกถาวณฺณนา
อปทกถายํ นาเมนาติ สปฺปนาเมน วา สามิเกน กตนาเมน วาฯ กรณฺฑปุฏนฺติ เปฬาย ปิธานํฯ อาหจฺจาติ ปหริตฺวาฯ
จตุปฺปทกถาวณฺณนา
๑๑๖. จตุปฺปทกถายํ ภิงฺกจฺฉาปนฺติ ภิงฺกภิงฺกาติ สทฺทายนโต เอวํลทฺธนามํ หตฺถิโปตกํฯ อนฺโตวตฺถุมฺหีติ ปริกฺขิตฺเต อนฺโตวตฺถุมฺหิฯ ราชงฺคเณติ ปริกฺขิตฺเต นคเร วตฺถุทฺวารโต พหิราชงฺคเณฯ หตฺถิสาลา ฐานนฺติ นิพฺพโกสโต อุทกปาตพฺภนฺตรํ ฐานํฯ พหินคเร ฐิตสฺสาติ ขณฺฑทฺวารนฺติ อตฺตนา ขณฺฑิตทฺวารํฯ สาขาภงฺคนฺติ ภญฺชิตสาขํฯ นิปนฺนสฺส ทฺเวติ พนฺธเนน สทฺธิํ ทฺเวฯ ฆาเตตีติ เอตฺถ ‘‘เถยฺยจิตฺเตน วินาเสนฺตสฺส สหปโยคตฺตา ทุกฺกฏเมว, น ปาจิตฺติย’’นฺติ อาจริยา วทนฺติฯ
จตุปฺปทกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
โอณิรกฺขกถาวณฺณนา
โอณิรกฺขกถายํ โอณินฺติ โอณีตํ, อานีตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘โอณิรกฺขสฺส สนฺติเก ฐปิตํ ภณฺฑํ อุปนิธิ วิย สงฺโคปนตฺถาย อนิกฺขิปิตฺวา มุหุตฺตํ โอโลกนตฺถาย ฐปิตตฺตา ตสฺส ฐานาจาวนมตฺเตน ปาราชิกํ ชเนตี’’ติ วทนฺติฯ
สํวิทาวหารกถาวณฺณนา
สํวิทาวหารกถายํ ‘‘สมฺพหุลา สํวิทหิตฺวา เอโก ภณฺฑํ อวหรติ, อาปตฺติ สพฺเพสํ ปาราชิกสฺสา’’ติ ปาฬิยํ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา อาณาปกานํ อาณตฺติกฺขเณ อาปตฺติ, อวหารกสฺส อุทฺธาเรติ ยถาสมฺภวํ โยเชตฺวา อตฺโถ คเหตพฺโพ อาณตฺติกถายํ ‘‘โส ตํ ภณฺฑํ อวหรติ, อาปตฺติ สพฺเพสํ ปาราชิกสฺสา’’ติอาทีสุ วิยฯ เอตฺถาปิ หิ อาณาปกสฺส อาณตฺติกฺขเณเยว อาปตฺติ วุตฺตาฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘อถ ตํ ภณฺฑํ อวสฺสํ หาริยํ โหติ, ยํ
ยทิ เอวํ ‘‘เตสุ เอโก ภณฺฑํ อวหรติ, ตสฺสุทฺธาเร สพฺเพสํ ปาราชิก’’นฺติ กสฺมา วุตฺตนฺติ? นายํ โทโสฯ เอตฺถ หิ สพฺเพสํเยว อาปตฺติทสฺสนตฺถํ ‘‘สมฺพหุลา เอกํ อาณาเปนฺติ ‘คจฺเฉตํ อาหรา’ติ, ตสฺสุทฺธาเร สพฺเพสํ ปาราชิก’’นฺติอาทีสุปิ เอวเมว อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อถ วา สํวิทาวหาเร อาณาปกานมฺปิ อุทฺธาเรเยว อาปตฺติ, น อาณตฺติกฺขเณติ อาเวณิกมิทํ ลกฺขณนฺติ อฏฺฐกถาจริยปฺปมาเณน คเหตพฺพํ, อิโต วา อญฺเญน ปกาเรน ยถา อฏฺฐกถายํ ปุพฺเพนาปรํ น วิรุชฺฌติ, ตถา วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ
สํวิธายาติ สํวิทหิตฺวาฯ เตน เนสํ ทุกฺกฏาปตฺติโยติ อาณตฺติวเสน ปาราชิกาปตฺติยา อสมฺภเว สติ วุตฺตํฯ ยทิ หิ เต อาณตฺตา อวสฺสํ ตํ หรนฺติ, ปาราชิกาปตฺติเยว เนสํ ทฏฺฐพฺพา, น ทุกฺกฏาปตฺติฯ สาหตฺถิกํ วา อาณตฺติกสฺส อาณตฺติกํ วา สาหตฺถิกสฺส องฺคํ น โหตีติ ภินฺนกาลวิสยตฺตา อญฺญมญฺญสฺส องฺคํ น โหติฯ ตถา หิ สหตฺถา อวหรนฺตสฺส ฐานาจาวเน อาปตฺติ, อาณตฺติยา ปน อาณตฺติกฺขเณเยวาติ ภินฺนกาลวิสยา สาหตฺถิกาณตฺติเกหิ อาปชฺชิตพฺพาปตฺติโยฯ
สํวิทาวหารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สงฺเกตกมฺมกถาวณฺณนา
๑๑๙. สงฺเกตกมฺมกถายํ โอจรเก วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘อวสฺสํ หาริเย ภณฺเฑ’’ติอาทินา วุตฺตนเยนฯ ปาฬิยํ ตํ สงฺเกตํ ปุเร วา ปจฺฉา วาติ เอตฺถ ตํ สงฺเกตนฺติ สามิอตฺเถ อุปโยควจนนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, ตสฺส สงฺเกตสฺสาติ อตฺโถฯ อถ วา ตํ สงฺเกตํ อสมฺปตฺวา ปุเร วา ตํ สงฺเกตํ อติกฺกมฺม ปจฺฉา วาติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพาฯ เตเนวาห – ‘‘อชฺชาติ นิยามิตํ ตํ สงฺเกตํ อติกฺกมฺมา’’ติอาทิฯ ตํ นิมิตฺตํ ปุเร วา ปจฺฉา วาติ เอตฺถาปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
สงฺเกตกมฺมกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิมิตฺตกมฺมกถาวณฺณนา
๑๒๐. นิมิตฺตกมฺมกถายํ
นิมิตฺตกมฺมกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อาณตฺติกถาวณฺณนา
๑๒๑. อาณตฺติกถายํ อสมฺโมหตฺถนฺติ ยสฺมา สงฺเกตกมฺมนิมิตฺตกมฺมานิ กโรนฺโต เอโก ปุเรภตฺตาทีสุ วา อกฺขินิขณนาทีนิ วา ทิสฺวา ‘‘คณฺหา’’ติ วทติ, เอโก คเหตพฺพภณฺฑนิสฺสิตํ กตฺวา ‘‘ปุเรภตฺตํ เอวํวณฺณสณฺฐานํ ภณฺฑํ คณฺหา’’ติ วทติ, เอโก ‘‘ตฺวํ อิตฺถนฺนามสฺส ปาวท, โส อญฺญสฺส ปาวทตู’’ติอาทินา ปุคฺคลปฏิปาฏิยา จ อาณาเปติ, ตสฺมา กาลวเสน กิริยาวเสน ภณฺฑวเสน ปุคฺคลวเสน จ อาณตฺเต วิสงฺเกตาวิสงฺเกตวเสน เอเตสุ สงฺเกตกมฺมนิมิตฺตกมฺเมสุ อสมฺโมหตฺถํฯ นิมิตฺตสญฺญํ กตฺวาติ ‘‘อีทิสํ นาม ภณฺฑ’’นฺติ วณฺณสณฺฐานาทิวเสน คหณสฺส นิมิตฺตภูตํ สญฺญาณํ กตฺวาฯ
ยถาธิปฺปายํ คจฺฉตีติ ทุติโย ตติยสฺส, ตติโย จตุตฺถสฺสาติ เอวํ ปฏิปาฏิยา เจ วทนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ สเจ ปน ทุติโย จตุตฺถสฺส อาโรเจติ, น ยถาธิปฺปายํ อาณตฺติ คตาติ ตเทว โหตีติ ภณฺฑคฺคหณํ วินา เกวลํ สาสนปฺปฏิคฺคหณมตฺตสฺเสว สิทฺธตฺตา ตเทว ถุลฺลจฺจยํ โหติ สพฺพตฺถาติ อีทิเสสุ สพฺพฏฺฐาเนสุฯ
เตสมฺปิ ทุกฺกฏนฺติ อาโรจนปจฺจยา ทุกฺกฏํฯ ปฏิคฺคหิตมตฺเตติ เอตฺถ อวสฺสํ เจ ปฏิคฺคณฺหาติ, ตโต ปุพฺเพว อาจริยสฺส ถุลฺลจฺจยํ, น ปน ปฏิคฺคหิเตติ ทฏฺฐพฺพํฯ กสฺมา ปนสฺส ถุลฺลจฺจยนฺติ อาห – ‘‘มหาชโน หิ เตน ปาเป นิโยชิโต’’ติฯ
มูลฏฺฐสฺเสว ทุกฺกฏนฺติ อยํ ตาว อฏฺฐกถานโย, อาจริยา ปน ‘‘วิสงฺเกตตฺตา เอว มูลฏฺฐสฺสาติ ปาฬิยํ อวุตฺตตฺตา ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺเสว ตํ ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, อิมินาว เหฏฺฐา อาคตวาเรสุปิ ปฏิคฺคณฺหนฺตานํ ปฏิคฺคหเณ ทุกฺกฏํ เวทิตพฺพํ, ตํ ปน ตตฺถ โอกาสาภาวโต อวตฺวา อิธ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ
เอวํ ปุน อาณตฺติยาปิ ทุกฺกฏเมว โหตีติ ปฐมํ อตฺถสาธกตฺตาภาวโต วุตฺตํฯ อาณตฺติกฺขเณเยว ปาราชิโกติ มคฺคานนฺตรผลํ วิย อตฺถสาธิกาณตฺติเจตนากฺขเณเยว ปาราชิโกฯ พธิรตายาติ อุจฺจํ ภณนฺโต พธิรตาย วา น สาเวตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อาณตฺโต อหํ ตยา’’ติ อิมสฺมิํ วาเร ปุน ปฏิกฺขิปิตพฺพาภาเวน อตฺถสาธกตฺตาภาวโต มูลฏฺฐสฺส นตฺถิ ปาราชิกํฯ ‘‘ปณฺเณ วา สิลาย วา ยตฺถ กตฺถจิ ‘โจริยํ กาตพฺพ’นฺติ ลิขิตฺวา ฐปิเต ปาราชิกเมวา’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ตํ ปน ยสฺมา อทินฺนาทานโต ปริยายกถาย มุจฺจติ, ตสฺมา วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ ยทิ ปน ‘‘อสุกสฺมิํ นาม ฐาเน อสุกํ นาม ภณฺฑํ ฐิตํ, ตํ อวหรา’’ติ ปณฺเณ ลิขิตฺวา กสฺสจิ เปเสติ, โส เจ ตํ ภณฺฑํ อวหรติ, อาณตฺติยา อวหฏํ นาม โหตีติ ยุตฺตํ อาณาปกสฺส ปาราชิกํฯ
อาณตฺติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อาปตฺติเภทวณฺณนา
๑๒๒. ตตฺถ ตตฺถาติ ภูมฏฺฐถลฏฺฐาทีสุฯ องฺคญฺจ ทสฺเสนฺโตติ โยเชตพฺพํฯ วตฺถุเภเทนาติ อวหริตพฺพสฺส วตฺถุสฺส ครุกลหุกเภเทนฯ อาปตฺติเภทนฺติ ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกฏานํ วเสน อาปตฺติเภทํฯ มนุสฺสภูเตน ปเรน ปริคฺคหิตํ ปรปริคฺคหิตํฯ
๑๒๕. น จ สกสญฺญีติ อิมินา ปน ปรปริคฺคหิตํ วตฺถุ กถิตํฯ น จ วิสฺสาสคฺคาหี, น จ ตาวกาลิกนฺติ อิมินา ปน ปรปริคฺคหิตสญฺญา กถิตาฯ น วิสฺสาสคฺคาหิตาติ วิสฺสาสคฺคาเหน อคฺคหิตภาโวฯ น ตาวกาลิกตาติ ปจฺฉา ทาตพฺพตํ กตฺวา อคฺคหิตภาโวฯ อนชฺฌาวุตฺถกนฺติ ‘‘มเมท’’นฺติ ปริคฺคหวเสน อนชฺฌาวุตฺถกํ อรญฺเญ ทารุติณปณฺณาทิฯ ฉฑฺฑิตนฺติ กฏฺฐหาราทีหิ อติภาราทิตาย อนตฺถิกภาเวน อรญฺญาทีสุ ฉฑฺฑิตํฯ ฉินฺนมูลกนฺติ นฏฺฐํ ปริเยสิตฺวา อาลยสงฺขาตสฺส มูลสฺส ฉินฺนตฺตา ฉินฺนมูลํฯ อสามิกนฺติ อนชฺฌาวุตฺถกาทีหิ ตีหิ อากาเรหิ ทสฺสิตํ อสามิกวตฺถุฯ อุภยมฺปีติ ยถาวุตฺตลกฺขณํ อสามิกํ อตฺตโน สนฺตกญฺจฯ
อาปตฺติเภทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อนาปตฺติเภทวณฺณนา
๑๓๑. ยาย เสยฺยาย สยิโต กาลํ กโรติ, สา อนุฏฺฐานเสยฺยา นามฯ ‘‘จิตฺเตน ปน อธิวาเสตี’’ติ วุตฺตมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘น กิญฺจิ วทตี’’ติ วุตฺตํฯ ปากติกํ กาตุนฺติ ยตฺตกํ คหิตํ ปริภุตฺตํ วา, ตตฺตกํ ทาตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
ปฏิทสฺสามีติ ยํ คหิตํ, ตเทว วา อญฺญํ วา ตาทิสํ ปุน ทสฺสามีติ อตฺโถฯ สงฺฆสนฺตเก สงฺฆํ อนุชานาเปตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา กสฺสจิ วตฺถุโน อนนุชานิตพฺพโต จ ‘‘สงฺฆสนฺตกํ ปน ปฏิทาตุเมว วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ
ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว นิพฺพตฺตาปีติ ตสฺมิํเยว มตสรีเร อุปฺปนฺนาปิฯ วินีตวตฺถูสุ สาฏกตณฺหาย ตสฺมิํเยว มตสรีเร นิพฺพตฺตเปโต วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ รุกฺขาทีสุ ลคฺคิตสาฏเก วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ มนุสฺเสหิ อปริคฺคหิตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สเจ ปน ตํ อารกฺขเกหิ ปริคฺคหิตํ โหติ, คเหตุํ น วฏฺฏตีติฯ
อนาปตฺติเภทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปกิณฺณกกถาวณฺณนา
ทารุขณฺฑาทีสุ ‘‘สาหตฺถิกาณตฺติก’’นฺติ วุตฺตํฯ อิทญฺจ กายวาจานํ อีทิเส ฐาเน องฺคภาวมตฺตทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ยาย ปน เจตนาย สมุฏฺฐาปิโต ปโยโค สาหตฺถิโก อาณตฺติโก วา ปธานภาเวน ฐานาจาวนํ สาเธติ, ตสฺสา วเสน อาปตฺติ กาเรตพฺพาฯ อญฺญถา สาหตฺถิกํ วา อาณตฺติกสฺส องฺคํ น โหติ, อาณตฺติกํ วา สาหตฺถิกสฺสาติ อิทํ วิรุชฺฌติฯ
ปกิณฺณกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
วินีตวตฺถุวณฺณนา
๑๓๒. วินีตวตฺถูสุ สนฺธาวตีติ สุฏฺฐุ ธาวติฯ วิธาวตีติ วิวิธา นานปฺปกาเรน ธาวติฯ กายวจีทฺวารเภทํ วินาปีติ กายโจปนํ วจีเภทญฺจ วินาฯ ปฏิสงฺขานพเลนาติ ตถาวิธจิตฺตุปฺปาเท อาทีนวปจฺจเวกฺขณพเลนฯ
๑๓๕. ปุจฺฉาสภาเคนาติ ปุจฺฉานุรูเปนฯ นิรุตฺติ เอว ปโถ นิรุตฺติปโถ, ตสฺมิํ นิรุตฺติปเถฯ เตนาห ‘‘โวหารวจนมตฺเต’’ติฯ
๑๓๗. ยถากมฺมํ คโตติ อิมินา ตสฺส มตภาวํ ทสฺเสติฯ อพฺภุณฺเหติ อิมินาปิ วุตฺตเมว ปริยายนฺตเรน วิภาเวตุํ ‘‘อลฺลสรีเร’’ติ วุตฺตํฯ วิสภาคสรีเรติ อิตฺถิสรีเรฯ วิสภาคสรีรตฺตา อจฺจาสนฺเนน น ภวิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สีเส วา’’ติอาทิฯ วฏฺฏตีติ วิสภาคสรีเรปิ อตฺตนาว วุตฺตวิธิํ กาตุํ สาฏกญฺจ คเหตุํ วฏฺฏติฯ เกจิ ปน ‘‘กิญฺจาปิ อิมินา สิกฺขาปเทน อนาปตฺติ, อิตฺถิรูปํ ปน อามสนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ วทนฺติฯ
๑๓๘. กุสํ สงฺกาเมตฺวาติ กุสํ ปริวตฺเตตฺวาฯ กูฏมานกูฏกหาปณาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน ตุลากูฏกํสกูฏวญฺจนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ หทยนฺติ นาฬิอาทิมานภาชนานํ อพฺภนฺตรํ, ตสฺส เภโท ฉิทฺทกรณํ หทยเภโท, โส สปฺปิเตลาทิมินนกาเล ลพฺภติฯ ตานิ หิ คณฺหนฺโต เหฏฺฐาฉิทฺเทน มาเนน ‘‘สณิกํ อาสิญฺจา’’ติ วตฺวา อนฺโตภาชเน พหุํ ปคฺฆราเปตฺวา คณฺหาติ, ททนฺโต ฉิทฺทํ ปิธาย สีฆํ ปูเรตฺวา สิขาเภโท ติลตณฺฑุลาทิมินนกาเล ลพฺภติฯ ตานิ หิ คณฺหนฺโต สณิกํ สิขํ อุสฺสาเปตฺวา คณฺหาติ, เทนฺโต เวเคน ปูเรตฺวา สิขํ ฉินฺทนฺโต เทติฯ รชฺชุเภโท เขตฺตวตฺถุมินนกาเล ลพฺภติฯ เขตฺตาทิํ มินนฺตา หิ อมหนฺตมฺปิ มหนฺตํ กตฺวา มินนฺติ, มหนฺตมฺปิ อมหนฺตํฯ กูฏกหาปโณ ปากโฏเยวฯ
ตุลากูฏํ ปน รูปกูฏํ องฺคกูฏํ คหณกูฏํ ปฏิจฺฉนฺนกูฏนฺติ จตุพฺพิธํ โหติฯ ตตฺถ รูปกูฏํ นาม ทฺเว ตุลา สรูปา กตฺวา คณฺหนฺโต มหติยา คณฺหาติ, ททนฺโต ขุทฺทิกาย เทติฯ องฺคกูฏํ นาม คณฺหนฺโต ปจฺฉาภาเค หตฺเถน ตุลํ อกฺกมติ, ททนฺโต ปุพฺพภาเค อกฺกมติฯ คหณกูฏํ นาม คณฺหนฺโต มูเล รชฺชุํ คณฺหาติ, ททนฺโต อคฺเคฯ ปฏิจฺฉนฺนกูฏํ นาม ตุลํ สุสิรํ กตฺวา อนฺโต อยจุณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา คณฺหนฺโต ตํ ปจฺฉาภาเค กโรติ, ททนฺโต อคฺคภาเคฯ
กํโส วุจฺจติ สุวณฺณปาติ, ตาย วญฺจนํ กํสกูฏํฯ กถํ? เอกํ สุวณฺณปาติํ กตฺวา อญฺญา ทฺเว ติสฺโส โลหปาติโย สุวณฺณวณฺณา กโรนฺติ, ตโต ชนปทํ คนฺตฺวา กิญฺจิเทว อฑฺฒํ กุลํ ปวิสิตฺวา ‘‘สุวณฺณภาชนานิ กิณถา’’ติ วตฺวา อคฺเฆ ปุจฺฉิเต สมคฺฆตรํ ทาตุกามา โหนฺติฯ ตโต เตหิ ‘‘กถํ อิเมสํ สุวณฺณภาโว ชานิตพฺโพ’’ติ วุตฺเต ‘‘วีมํสิตฺวา คณฺหถา’’ติ สุวณฺณปาติํ ปาสาเณ ฆํสิตฺวา สพฺพปาติโย ทตฺวา คจฺฉนฺติฯ
วญฺจนํ นาม เตหิ เตหิ อุปาเยหิ ปเรสํ วญฺจนํฯ ตตฺริทเมกํ วตฺถุ – เอโก กิร ลุทฺทโก มิคญฺจ มิคโปตกญฺจ คเหตฺวา อาคจฺฉติฯ ตเมโก ธุตฺโต ‘‘กิํ, โภ, มิโค อคฺฆติ, กิํ มิคโปตโก’’ติ อาหฯ ‘‘มิโค ทฺเว กหาปเณ, มิคโปตโก เอก’’นฺติ จ วุตฺเต เอกํ กหาปณํ ทตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา โถกํ คนฺตฺวา นิวตฺโต ‘‘น เม, โภ, มิคโปตเกน อตฺโถ, มิคํ เม เทหี’’ติ อาหฯ เตน หิ ทฺเว กหาปเณ เทหีติฯ โส อาห – ‘‘นนุ, โภ, มยา ปฐมํ เอโก กหาปโณ
พลสาติ พเลนฯ ปนฺถฆาต-คฺคหเณน หิมวิปราโมสคุมฺพวิปราโมสาปิ สงฺคหิตาฯ ตตฺถ ยํ หิมปาตสมเย หิเมน ปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา มคฺคปฺปฏิปนฺนํ ชนํ มูสนฺติ, อยํ หิมวิปราโมโสฯ ยํ คุมฺมาทีหิ ปฏิจฺฉนฺนา ชนํ มูสนฺติ, อยํ คุมฺพวิปราโมโสฯ
อุทฺธาเรเยว ปาราชิกนฺติ ‘‘สเจ สาฏโก ภวิสฺสติ, คณฺหิสฺสามี’’ติ ปริกปฺปสฺส ปวตฺตตฺตา สาฏกสฺส จ ตตฺถ สพฺภาวโตฯ ปทวาเรน กาเรตพฺโพติ ภูมิยํ อนิกฺขิปิตฺวาว วีมํสิตตฺตา วุตฺตํฯ ปริยุฏฺฐิโตติ อนุพทฺโธฯ ทิสฺวา หฏตฺตา ปริกปฺปาวหาโร น ทิสฺสตีติ อิมินา ปริกปฺปาวหารสฺส อสมฺภวํ ทสฺเสนฺโต มหาปจฺจริอาทีสุ วุตฺตสฺส อยุตฺตภาวํ วิภาเวติฯ มหาอฏฺฐกถายนฺติอาทินา ปน ปริกปฺปาวหารสมฺภวํ ปาฬิยา สํสนฺทนภาวญฺจ วิภาเวนฺโต มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตเมว สุวุตฺตนฺติ ทีเปติฯ เตเนว มาติกาฏฺฐกถายมฺปิ มหาอฏฺฐกถานโยว ทสฺสิโตฯ
เกจีติ มหาอฏฺฐกถายเมว เอกจฺเจ อาจริยาฯ มหาปจฺจริยํ ปนาติ ปน-สทฺโท เกจิวาทโต มหาปจฺจริวาทสฺส วิเสสสนฺทสฺสนตฺโถฯ เตน เกจิวาโท มหาปจฺจริวาเทนปิ น สเมตีติ ทสฺเสติฯ มหาอฏฺฐกถานโย เอว จ มหาปจฺจริวาเทนปิ สํสนฺทนโต ยุตฺตตโรติ วิภาเวติฯ
อลงฺการภณฺฑนฺติ องฺคุลิมุทฺทิกาทิ อลงฺการภณฺฑํฯ กุสํ ปาเตตฺวาติ วิลีวมยํ วา ตาลปณฺณมยํ วา กตสญฺญาณํ ยํ กิญฺจิ กุสํ ปาเตตฺวาฯ สมคฺฆตรนฺติ อปฺปคฺฆตรํฯ ปรโกฏฺฐาสโต กุเส อุทฺธเฏปิ น ตาว กุสสฺส ปริวตฺตนํ ชาตนฺติ วุตฺตํ ‘‘อุทฺธาเร รกฺขตี’’ติฯ สิเวยฺยกนฺติ สิวิรฏฺเฐ ชาตํฯ
๑๓๙. ชนฺตาฆรวตฺถุสฺมิํ ยสฺมา อานนฺทตฺเถโร ตตฺถ อนาปตฺติภาวํ ชานาติ, ตสฺมา ‘‘ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสี’’ติ น วุตฺตํฯ ยสฺมา จ สยํ ภควโต นาโรเจสิ, ตสฺมา ‘‘อาโรเจสี’’ติ เอกวจนํ น วุตฺตํฯ
๑๔๐. วิฆาสนฺติ กปฺปิยํ การาเปตฺวาติ ปจาเปตฺวาฯ อตฺตคุตฺตตฺถายาติ ตํนิมิตฺตอุปทฺทวโต อตฺตานํ รกฺขณตฺถายฯ ชิฆจฺฉาภิภูตา หิ สีหาทโย อตฺตนา ขาทิยมานํ คณฺหนฺตานํ อนตฺถมฺปิ กเรยฺยุํฯ ปรานุทฺทยตายาติ สีหาทีสุ ปรสตฺเตสุ อนุกมฺปายฯ ชิฆจฺฉาวิโนทนตฺถญฺหิ เตหิ ขาทิยมานํ เต ปลาเปตฺวา คณฺหโต เตสุ อนุกมฺปา นาม น ภวิสฺสติฯ
๑๔๑. เตกฏุลยาคุวตฺถุมฺหิ วิยาติ มุสาวาทสามญฺญโต วุตฺตํฯ อาณตฺเตหีติ สมฺมเตน อาณตฺเตหิฯ อาณตฺเตนาติ สามิเกหิ อาณตฺเตนฯ อปรสฺส ภาคํ เทหีติ อสนฺตํ ปุคฺคลํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ภณฺฑเทยฺย’’นฺติ วุตฺตํฯ อญฺเญนาติ ยถาวุตฺเตหิ สมฺมตาทีหิ จตูหิ อญฺเญนฯ ‘‘อปรมฺปิ ภาคํ เทหี’’ติ วุตฺเตปิ สงฺฆสนฺตกตฺตา อมูลกเมว คหิตนฺติ ‘‘อุทฺธาเรเยว ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ อิตเรหิ ทียมานนฺติ สมฺมเตน, เตน อาณตฺเตน วา ทียมานํฯ เอวํ คณฺหโตติ ‘‘อปรมฺปิ ภาคํ เทหี’’ติ วตฺวา วา กูฏวสฺสานิ คเณตฺวา วา คณฺหโตฯ สุทินฺนนฺติ เหฏฺฐา สามิเกน, เตน อาณตฺเตน วา ทียมานํ คิหิสนฺตกํ ‘‘อปรสฺส ภาคํ เทหี’’ติ วตฺวา คณฺหโต อปรสฺส อภาวโต สามิสนฺตกเมว โหตีติ ภณฺฑเทยฺยํ ชาตํฯ อิธ ปน เตหิ เอวํ ทียมานํ ‘‘อปรมฺปิ ภาคํ เทหีติ วตฺวา วา กูฏวสฺสานิ คเณตฺวา วา คณฺหโต เทหี’’ติ วุตฺตตฺตา อญฺญาตกวิญฺญตฺติมตฺตํ ฐเปตฺวา เนว ปาราชิกํ น ภณฺฑเทยฺยนฺติ สุทินฺนเมว โหติฯ
๑๔๒-๓. ปริกฺขารวตฺถูสุ วุตฺตปริกฺขารสฺส เหฏฺฐา วุตฺตภณฺฑสฺส จ โก วิเสโส? ยํ ปริโภคโยคฺคํ อาภรณาทิรูปํ อกตฺวา ยถาสภาวโต ฐปิตํ, ตํ ภณฺฑํฯ ยํ ปน ตถา กตฺวา ปริภุญฺชิตุํ อนุจฺฉวิกากาเรน ฐปิตํ อาภรณาทิกํ, ตํ ปริกฺขารนฺติ เวทิตพฺพํฯ
๑๔๔-๑๔๖. สงฺกาเมตฺวาติ ฐิตฏฺฐานโต อปเนตฺวาฯ ถวิกนฺติ อุปาหนตฺถวิกาทิ ยํกิญฺจิ ถวิกํฯ อาหราเปนฺเตสุ ภณฺฑเทยฺยนฺติ ‘‘คหิเต อตฺตมโน โหตี’’ติ (มหาว. ๓๕๖) วจนโต อนตฺตมนสฺส สนฺตกํ คหิตมฺปิ ‘‘อุปจารสีมายํ ฐิตสฺเสว คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ
๑๔๘-๙. ‘‘ภณฺฑเทยฺยนฺติ อุภินฺนํ สาลยภาเว สติ โจรสฺส วา สามิกสฺส วา สมฺปตฺตสฺส กสฺสจิ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ เอเสว นโยติ ปํสุกูลสญฺญาย คหิเต ภณฺฑเทยฺยํ, เถยฺยจิตฺเตน ปาราชิกนฺติ อตฺโถฯ คาเมสูติ คามิเกสุ มนุสฺเสสุฯ คาม-คฺคหเณน เหตฺถ คามฏฺฐา วุตฺตาฯ วุฏฺฐหนฺเตสูติ คามํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายนฺเตสุฯ ปุน อาวสนฺเต ชนปเทติ ชานปทิเกสุ ปุน อาคนฺตฺวา วสนฺเตสุฯ
อวิเสเสน วุตฺตนฺติ ‘‘สอุสฺสาหา วา นิรุสฺสาหา วา’’ติ วิเสสํ อปรามสิตฺวา สามญฺญโต วุตฺตํฯ น หิ กติปยานํ อนุสฺสาเห สติ สงฺฆิกํ อสงฺฆิกํ โหตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ สอุสฺสาหมตฺตเมว ปมาณนฺติ สามิกานํ ปริจฺฉินฺนภาวโต วุตฺตํฯ ตโตติ คณสนฺตกโต ปุคฺคลสนฺตกโต วาฯ เสนาสนตฺถาย นิยมิตนฺติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ, จตูสุ ปจฺจเยสุ อิสฺสรวตายาติ ปรํ อาปุจฺฉิตฺวา วา อนาปุจฺฉิตฺวา วา ทาตพฺพกิจฺจํ นตฺถิ, อยเมเวตฺถ ปมาณนฺติ เอวํ อตฺตโน อิสฺสรภาเวนฯ อคฺเฆน กาเรตพฺโพติ อคฺฆานุรูปํ ทุกฺกเฏน ถุลฺลจฺจเยน วา กาเรตพฺโพฯ อิสฺสรวตาย ปริภุญฺชโต คีวาติ น เกวลํ เอตฺเถว คีวา, เหฏฺฐา กุลสงฺคหตฺถาย อิสฺสรวตาย วา ทินฺเนปิ คีวาเยวฯ สุขาทิตเมวาติ อนฺโตวิหาเร นิสีทิตฺวา ฆณฺฏิปฺปหรณาทิวุตฺตวิธานสฺส กตตฺตา สุขาทิตํฯ สงฺฆิกญฺหิ เวภงฺคิยภณฺฑํ อนฺโตวิหาเร วา พหิสีมาย วา โหตุ, พหิสีมายํ ฐิเตหิ อปโลเกตฺวา ภาเชตุํ น วฏฺฏติ, อุภยตฺถ ฐิตมฺปิ ปน อนฺโตสีมายํ ฐิเตหิ อปโลเกตฺวา ภาเชตุํ วฏฺฏติเยวฯ เตเนว ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํ ‘‘วิหาเรเยว นิสีทิตฺวา เอวํ กตตฺตา สุขาทิตนฺติ อาหา’’ติฯ อยญฺจ อตฺโถ วสฺสูปนายิกกฺขนฺธกฏฺฐกถายํ อาวิ ภวิสฺสติฯ
๑๕๐. วุตฺตวาทกวตฺถูสุ ปาฬิยํ ยุคสาฏกนฺติ สาฏกยุคํฯ ตุลนฺติ ปลสตํฯ โทณนฺติ โสฬสนาฬิมตฺตํฯ ปริจฺเฉทํ ปน กตฺวาติ ยตฺตกํ อุปารมฺภาติ ‘‘ภทนฺตา อปริจฺเฉทํ กตฺวา วทนฺตี’’ติ เอวํ โทสาโรปนโตฯ
๑๕๓. ฉาตชฺฌตฺตนฺติ ชิฆจฺฉาทุกฺเขน ปีฬิตอตฺตสนฺตานํฯ ธนุกนฺติ ขุทฺทกธนุกํฯ พทฺโธ โหตีติ ติริยํ พทฺโธ โหติฯ สุนขทฏฺฐนฺติ สามิเกหิ วิสฺสชฺชิตสุนเขน คหิตํฯ ยฏฺฐิยา สห ปาเตตีติ สูกรสฺส อาคมนโต ปุเรตรเมว ตตฺถ อพชฺฌนตฺถาย ปาเตติฯ มทฺทนฺโต คจฺฉติ, ภณฺฑเทยฺยนฺติ เอกสูกรคฺฆนกํ ภณฺฑํ ทาตพฺพํฯ น หิ เตน มคฺเคน คจฺฉนฺตา สพฺเพว สูกรา เตน ปาเสน พชฺฌนฺติ, เอโกเยว ปฐมตรํ คจฺฉนฺโต พชฺฌติ, ตสฺมา เอกสูกรคฺฆนกํ ภณฺฑํ ทาตพฺพํฯ ปจฺฉา คจฺฉตีติ เตน กตปโยเคน อคนฺตฺวา ปจฺฉา สยเมว คจฺฉติฯ เหฏฺฐา วุตฺเตสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เอเสว นโยฯ อุทฺธริตฺวา ฉฑฺเฑตีติ ปุเรตรเมว อุทฺธริตฺวา ฉฑฺเฑติฯ วิหารภูมิยนฺติ วิหารสามนฺตา อรญฺญปฺปเทเสฯ รกฺขํ ยาจิตฺวาติ ราชราชมหามตฺตาทีนํ สนฺติกํ คนฺตฺวา อนุทฺทิสฺส รกฺขํ ยาจิตฺวาฯ
กุมีนมุขนฺติ กุมีนสฺส อนฺโต มจฺฉานํ ปวิสนมุขํฯ คุมฺเพ ขิปติ, ภณฺฑเทยฺยเมวาติ กุมีนสฺส อนฺโต ปวิสิตพฺพานํ มจฺฉานํ อคฺเฆน ภณฺฑเทยฺยํฯ
๑๕๖. วีสติํสาทิวเสน ปริจฺฉินฺนา ภิกฺขู เอตฺถาติ ปริจฺฉินฺนภิกฺขุกํฯ เถรานนฺติ อาคนฺตุกตฺเถรานํ เตสมฺปีติ อาวาสิกภิกฺขูนมฺปิฯ ปริโภคตฺถายาติ สงฺฆิกปริโภควเสน ปริภุญฺชนตฺถายฯ คหเณติ ปาฐเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ อาวาเสฯ อญฺเญสํ อตฺถิภาวนฺติ อญฺเญสํ อาคนฺตุกภิกฺขูนํ อตฺถิภาวํฯ ตตฺถาติ ตาทิเส อาวาเสฯ ภาเชตฺวา ขาทนฺตีติ อาคนฺตุกานมฺปิ สมฺปตฺตานํ ภาเชตฺวา ขาทนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ จตูสุ ปจฺจเยสุ สมฺมา อุปเนนฺตีติ อมฺพผลาทีนิ วิกฺกิณิตฺวา จีวราทีสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ สมฺมา อุปเนนฺติฯ จีวรตฺถาย นิยเมตฺวา ทินฺนาติ ‘‘อิเมสํ รุกฺขานํ ผลานิ วิกฺกิณิตฺวา จีวเรสุเยว อุปเนตพฺพานิ, น ภาเชตฺวา ขาทิตพฺพานี’’ติ เอวํ นิยเมตฺวา ทินฺนาฯ เตสุปิ อาคนฺตุกา อนิสฺสราติ ปจฺจยปริโภคตฺถาย นิยเมตฺวา ทินฺนตฺตา ภาเชตฺวา ขาทิตุํ อนิสฺสราฯ
น เตสุ…เป.… ฐาตพฺพนฺติ เอตฺถ อาคนฺตุเกหิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ภาเชตฺวา ขาทิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตสํ กติกาย ฐาตพฺพนฺติ ‘‘ภาเชตฺวา น ขาทิตพฺพ’’นฺติ วา ‘‘เอตฺตเกสุ รุกฺเขสุ ผลานิ คณฺหิสฺสามา’’ติ วา ‘‘เอตฺตกานิ ผลานิ คณฺหิสฺสามา’’ติ วา ‘‘เอตฺตกานํ ทิวสานํ อพฺภนฺตเร คณฺหิสฺสามา’’ติ วา ‘‘น กิญฺจิ คณฺหิสฺสามา’’ติ วา เอวํ กตาย อาวาสิกานํ กติกาย อาคนฺตุเกหิ ฐาตพฺพํฯ มหาอฏฺฐกถายํ ‘‘อนิสฺสรา’’ติ วจเนน ทีปิโตเยว อตฺโถ มหาปจฺจริยํ ‘‘จตุนฺนํ ปจฺจยาน’’นฺติอาทินา วิตฺถาเรตฺวา ทสฺสิโตฯ ปริโภควเสเนวาติ เอตฺถ เอว-สทฺโท อฏฺฐานปฺปยุตฺโตฯ ปริโภควเสน ตเมว ภาเชตฺวาติ โยเชตพฺพํฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ วิหาเร รฏฺเฐ วาฯ เสนาสนปจฺจยนฺติ เสนาสนญฺจ ตทตฺถาย นิยเมตฺวา ฐปิตญฺจฯ
ลามกโกฏิยาติ ลามกํ อาทิํ กตฺวา, ลามกเสนาสนโต ปฏฺฐายาติ วุตฺตํ โหติฯ เสนาสเนปิ ติณาทีนิ ลามกโกฏิยาว วิสฺสชฺเชตพฺพานิ, เสนาสนปริกฺขาราปิ ลามกโกฏิยาว วิสฺสชฺเชตพฺพาฯ มูลวตฺถุจฺเฉทํ ปน กตฺวา น อุปเนตพฺพนฺติ อิมินา กิํ วุตฺตํ โหตีติ? ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ ตาว อิทํ วุตฺตํ ‘‘สพฺพานิ เสนาสนานิ น วิสฺสชฺเชตพฺพานีติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ ลามกโกฏิยา วิสฺสชฺเชนฺเตหิปิ เสนาสนภูมิโย น วิสฺสชฺเชตพฺพาติ อยมตฺโถ วุตฺโต โหตีติ โน ขนฺติ, วีมํสิตฺวา ยํ รุจฺจติ, ตํ คเหตพฺพํฯ
ธมฺมสนฺตเกน พุทฺธปูชํ กาตุํ, พุทฺธสนฺตเกน วา ธมฺมปูชํ กาตุํ วฏฺฏติ, น วฏฺฏตีติ? ‘‘ตถาคตสฺส โข เอตํ วาเสฏฺฐ อธิวจนํ ธมฺมกาโย อิติปีติ จ โย โข, วกฺกลิ, ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๘๗) จ วจนโต วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘เอวํ สนฺเต ‘โย, ภิกฺขเว, มํ อุปฏฺฐเหยฺย, โส คิลานํ อุปฏฺฐเหยฺยา’ติ วจนโต พุทฺธสนฺตเกน คิลานสฺสปิ เภสชฺชํ กาตุํ ยุตฺตนฺติ อาปชฺเชยฺย, ตสฺมา น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ
ปณฺณํ อาโรเปตฺวาติ ‘‘เอตฺตเกเหว รุกฺเขหิ เอตฺตกเมว คเหตพฺพ’’นฺติ ปณฺณํ อาโรเปตฺวา, ลิขิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ นิมิตฺตสญฺญํ กตฺวาติ สงฺเกตํ กตฺวาฯ ทารกาติ เตสํ ปุตฺตนตฺตาทโย ทารกาฯ อญฺเญปิ เย เกจิ โคปกา โหนฺติ, เต สพฺเพปิ วุตฺตาฯ สพฺพตฺถาปิ คิหีนํ โคปกทาเน ยตฺตกํ โคปกา เทนฺติ, ตตฺตกํ คเหตพฺพํฯ สงฺฆิเก ปน ยถาปริจฺเฉทเมว คเหตพฺพนฺติ ทีปิตตฺตา ‘‘อตฺถโต เอก’’นฺติ วุตฺตํฯ
ตโตติ ยถาวุตฺตอุโปสถาคาราทิกรณตฺถาย ฐปิตทารุสมฺภารโตฯ อาปุจฺฉิตฺวาติ การกสงฺฆํ อาปุจฺฉิตฺวาฯ ตํ สพฺพมฺปิ อาหริตฺวาติ อนาปุจฺฉิตฺวาปิ ตาวกาลิกํ อาหริตฺวาฯ อาหราเปนฺโตติ เอตฺถ อนาหราเปนฺเตปิ ทาตพฺพเมวฯ อยเมว ภิกฺขุ อิสฺสโรติ เอกสฺส ภิกฺขุโน ปาปุณนฏฺฐานํ, ตโตเยว เสนาสนโต ตสฺส ทาตพฺพํ, น จ โส ตโต อุฏฺฐาเปตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ
‘‘อุทกปูชนฺติ เจติยฏฺฐาเนสุ สิญฺจน’’นฺติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ วตฺตสีเสนาติ เกวลํ สทฺธาย, น เวตนาทิอตฺถายฯ สวตฺถุกนฺติ สห ภูมิยาฯ ติณมตฺตํ ปน ทาตพฺพนฺติ กสฺมา วุตฺตํ, กิํ ตํ ครุภณฺฑํ น โหตีติ? น โหติฯ อรกฺขิตอโคปิตฏฺฐาเน หิ วินสฺสกภาเวน ฐิตํ ครุภณฺฑํ น โหติ, ตสฺมา ตาทิสํ สนฺธาย ‘‘ติณมตฺตํ ปน ทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ชคฺคิตฺวาติ สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร ชคฺคิตฺวาฯ
กุฏฺฏนฺติ ปาการนฺติ ปริกฺเขปปาการํฯ ตโตติ ฉฑฺฑิตวิหารโตฯ ตโต อาหริตฺวา เสนาสนํ กตํ โหตีติ สามนฺตคามวาสีหิ ภิกฺขูหิ ฉฑฺฑิตวิหารโต ทารุสมฺภาราทิํ อาหริตฺวา เสนาสนํ กตํ โหติฯ
๑๕๗. จตุภาคอุทกสมฺภินฺเนติ จตุตฺถภาเคน อุทเกน สมฺภินฺเนฯ โอทนภาชนียวตฺถุสฺมินฺติ ‘‘เทหิ อปรสฺส ภาค’’นฺติ อาคตวตฺถุสฺมิํฯ
๑๕๙. อยฺยา อตฺตนา กาตุํ ยุตฺตมฺปิ น กโรนฺติ, อติวิย ถทฺธาติ ปสาทํ ภินฺทิตฺวา จิตฺเตน กุปฺปนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปสาทานุรกฺขณตฺถายา’’ติ วุตฺตํฯ อิทฺธิํ ปฏิสํหรีติ อิทฺธิํ วิสฺสชฺเชสิฯ สกฏฺฐาเนเยว อฏฺฐาสีติ อิทฺธิยา วิสฺสชฺชิตตฺตา เอว ‘‘ปาสาโท ปุน อาคจฺฉตู’’ติ อนธิฏฺฐิเตปิ สยเมว อาคนฺตฺวา สกฏฺฐาเนเยว อฏฺฐาสิฯ ‘‘ยาว ทารกา ปาสาทํ อาโรหนฺติ, ตาว ปาสาโท เตสํ สนฺติเก โหตู’’ติ ปุพฺเพ อธิฏฺฐิตตฺตา เอว จ กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา อธิฏฺฐิเตน ตโต ปรํ อิทฺธิ วิสฺสชฺชิตา นาม โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘เถโร อิทฺธิํ ปฏิสํหรี’’ติฯ ยสฺมา เต ทารกา เอวํ คเหตฺวา คตานํ สนฺตกา น โหนฺติ, ยสฺมา จ อีทิเสน ปโยเคน เถเรน เต อานีตา นาม น โหนฺติ, ตสฺมา เถโร เอวมกาสีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘โวหารวเสนา’’ติอาทิฯ อตฺตโน ปกติวณฺณํ อวิชหิตฺวา พหิทฺธา หตฺถิอาทิทสฺสนํ ‘‘เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๓๘; ม. นิ. ๑.๑๔๗; สํ. นิ. ๕.๘๔๒) อาคตญฺจ อธิฏฺฐานวเสน นิปฺผนฺนตฺตา อธิฏฺฐานิทฺธิ นามฯ ‘‘โส ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา กุมารกวณฺณํ วา ทสฺเสติ นาควณฺณํ วา…เป.… วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๓) เอวํ อาคตา อิทฺธิ ปกติวณฺณวิชหนวิการวเสน ปวตฺตตฺตา วิกุพฺพนิทฺธิ นามฯ อตฺตานํ อทสฺเสตฺวา พหิทฺธา หตฺถิอาทิทสฺสนมฺปิ เอตฺเถว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปกติวณฺณวิชหนญฺหิ นาม อตฺตโน ปกติรูปสฺส อญฺเญสํ อทสฺสนํ, น สพฺเพน สพฺพํ ตสฺส นิโรธนํฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘อตฺตานํ อทสฺเสตฺวา พหิทฺธา หตฺถิอาทิทสฺสนมฺปิ เอตฺเถว สงฺคหิต’’นฺติ อิทํ ‘‘ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา’’ติ วุตฺตมูลปเทน น วิรุชฺฌติฯ
วินีตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย สารตฺถทีปนิยํ
ทุติยปาราชิกวณฺณนา สมตฺตาฯ
อนุสาสนีกถาวณฺณนา
ปราชิตกิเลเสนาติ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ เตน สิกฺขาปเทน สมํ อญฺญํ อเนกนยโวกิณฺณํ คมฺภีรตฺถวินิจฺฉยํ กิญฺจิ สิกฺขาปทํ น วิชฺชตีติ โยเชตพฺพํฯ อตฺโถ จ วินิจฺฉโย จ อตฺถวินิจฺฉยา, คมฺภีรา อตฺถวินิจฺฉยา อสฺสาติ คมฺภีรตฺถวินิจฺฉยํฯ วตฺถุมฺหิ โอติณฺเณติ โจทนาวตฺถุมฺหิ สงฺฆมชฺฌํ โอติณฺเณ, เอเกน เอกสฺมิํ โจทิเต, สยเมว วา อาคนฺตฺวา อตฺตโน กตวีติกฺกเม อาโรจิเตติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถาติ โอติณฺเณ วตฺถุมฺหิฯ
วินิจฺฉยํ กโรนฺเตน สหสา ‘‘ปาราชิก’’นฺติ อวตฺวา ยํ กตฺตพฺพํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปาฬิ’’นฺติอาทิมาหฯ วินิจฺฉโยติ ปาราชิกาปตฺติวินิจฺฉโยฯ อวตฺวาวาติ ‘‘ตฺวํ ปาราชิกํ อาปนฺโน’’ติ อวตฺวาวฯ กปฺปิเยปิ จ วตฺถุสฺมินฺติ อวตฺวาปิ คณฺหิตุํ กปฺปิเย มาตุปิตุสนฺตเกปิ วตฺถุสฺมิํฯ ลหุวตฺติโนติ เถยฺยจิตฺตุปฺปาเทน ลหุปริวตฺติโนฯ อาสีวิสนฺติ สีฆเมว สกลสรีเร ผรณสมตฺถวิสํฯ
อนุสาสนีกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปาราชิกกณฺฑฏฺฐกถาย ปฐมภาควณฺณนา สมตฺตาฯ
๓. ตติยปาราชิกํ
ตีหีติ วิภาวิตนฺติ ปกาสิตํ, เทสิตํ ปญฺญตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
ปฐมปญฺญตฺตินิทานวณฺณนา
๑๖๒. ติกฺขตฺตุํ ปาการปริกฺเขปวฑฺฒเนนาติ ติกฺขตฺตุํ ปาการปริกฺเขเปน นครภูมิยา วฑฺฒเนนฯ วิสาลีภูตตฺตาติ คาวุตนฺตรํ คาวุตนฺตรํ ปุถุภูตตฺตาฯ พาราณสิรญฺโญ กิร (ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๔๖; ขุ. ปา. อฏฺฐ. ๖. รตนสุตฺตวณฺณนา) อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ คพฺโภ
เตน จ สมเยน อญฺญตโร ตาปโส โคปาลกกุลํ นิสฺสาย คงฺคาตีเร วิหรติฯ โส ปาโตว คงฺคํ โอติณฺโณ ตํ ภาชนํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปํสุกูลสญฺญาย อคฺคเหสิฯ อเถตฺถ ตํ อกฺขรปฏฺฏิกํ ราชมุทฺทิกาลญฺฉนญฺจ ทิสฺวา มุญฺจิตฺวา ตํ มํสเปสิํ อทฺทสฯ ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ ‘‘สิยา คพฺโภ, ตถา หิสฺส ทุคฺคนฺธปูติภาโว นตฺถี’’ติฯ อุทกปฺปวาเหนาคตสฺสปิ หิ อุสฺมา น วิคจฺฉติ, อุสฺมา จ นาม อีทิสาย สวิญฺญาณกตาย ภเวยฺยาติ ‘‘สิยา คพฺโภ’’ติ ‘‘ลิจฺฉวี’’ติ ปญฺญายิํสุฯ
ตาปโส ทารเก โปเสนฺโต อุสฺสูเร คามํ ภิกฺขาย ปวิสติ, อติทิวา ปฏิกฺกมติฯ ตสฺส ตํ พฺยาปารํ ญตฺวา โคปาลกา อาหํสุ – ‘‘ภนฺเต, ปพฺพชิตานํ ทารกโปสนํ ปลิโพโธ, อมฺหากํ ทารเก เทถ, มยํ โปเสสฺสาม, ตุมฺเห อตฺตโน กมฺมํ กโรถา’’ติฯ ตาปโส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิฯ โคปาลกา ทุติยทิวเส มคฺคํ สมํ กตฺวา ปุปฺเผหิ โอกิริตฺวา ธชปฏากา อุสฺสาเปตฺวา ตูริเยหิ วชฺชมาเนหิ อสฺสมํ อาคตาฯ ตาปโส ‘‘มหาปุญฺญา ทารกา, อปฺปมาเทเนว วฑฺเฒถ, วฑฺเฒตฺวา อญฺญมญฺญํ อาวาหํ กโรถ, ปญฺจโครเสน ราชานํ โตเสตฺวา ภูมิภาคํ คเหตฺวา นครํ มาเปถ, ตตฺถ กุมารํ อภิสิญฺจถา’’ติ วตฺวา ทารเก อทาสิฯ เต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ทารเก เนตฺวา โปเสสุํฯ ทารกา วุฑฺฒิมนฺวาย กีฬนฺตา วิวาทฏฺฐาเนสุ อญฺเญ โคปาลกทารเก หตฺเถนปิ ปาเทนปิ ปหรนฺติ, เต โรทนฺติฯ ‘‘กิสฺส โรทถา’’ติ จ มาตาปิตูหิ วุตฺตา ‘‘อิเม นิมฺมาตาปิติกา ตาปสโปสิตา อมฺเห อตีว ปหรนฺตี’’ติ วทนฺติฯ ตโต เนสํ โปสกมาตาปิตโรปิ ‘‘อิเม ทารกา อญฺเญ ทารเก วิเหเสนฺติ ทุกฺขาเปนฺติ, น อิเม สงฺคเหตพฺพา, วชฺเชตพฺพา อิเม’’ติ อาหํสุฯ ตโต ปภุติ กิร โส ปเทโส ‘‘วชฺชี’’ติ วุจฺจติ โยชนสตปริมาเณนฯ
อถ ตํ ปเทสํ โคปาลกา ราชานํ โตเสตฺวา อคฺคเหสุํฯ ตตฺถ จ นครํ มาเปตฺวา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกํ กุมารํ อภิสิญฺจิตฺวา ราชานํ อกํสุฯ รชฺชสมฺปตฺติทายกสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อสมฺภินฺเน เอว ราชกุเล อุปฺปนฺนตฺตา จ ราชกุมารสฺส ปุญฺญานุภาวสญฺโจทิตา เทวตาธิคฺคหิตา อกํสูติ เกจิฯ ทารกสฺส ทาริกาย สทฺธิํ วาเรยฺยํ กตฺวา กติกํ อกํสุ ‘‘พาหิรโต ‘‘เวสาลี’’ตฺเวว
อิทมฺปิ จ นครนฺติ น เกวลํ ราชคหสาวตฺถิโย เยวาติ ทสฺเสติฯ ตตฺถ มหาวนํ นามาติอาทิ มชฺฌิมภาณกสํยุตฺตภาณกานํ สมานฏฺฐกถาฯ มชฺฌิมฏฺฐกถายญฺหิ (ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๔๖) สํยุตฺตฏฺฐกถายญฺจ (สํ. นิ. อฏฺฐ. ๓.๕.๙๘๔-๙๘๕) อิมินาว นเยน วุตฺตํฯ ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๓๕๙) ปน ‘‘มหาวเนติ พหินคเร หิมวนฺเตน สทฺธิํ เอกาพทฺธํ หุตฺวา ฐิตํ สยํชาตํ วนํ อตฺถิ, ยํ มหนฺตภาเวเนว มหาวนนฺติ วุจฺจติ, ตสฺมิํ มหาวเนฯ กูฏาคารสาลายนฺติ ตสฺมิํ วนสณฺเฑ สงฺฆารามํ ปติฏฺฐาเปสุํฯ ตตฺถ กณฺณิกํ โยเชตฺวา ถมฺภานํ อุปริ กูฏาคารสาลาสงฺเขเปน เทววิมานสทิสํ ปาสาทํ อกํสุ, ตํ อุปาทาย สกโลปิ สงฺฆาราโม กูฏาคารสาลาติ ปญฺญายิตฺถา’’ติ วุตฺตํฯ วนมชฺเฌ กตตฺตา ‘‘วนํ นิสฺสายา’’ติ วุตฺตํฯ อาราเมติ สงฺฆาราเมฯ หํสวฏฺฏกจฺฉทเนนาติ หํสวฏฺฏกปฏิจฺฉนฺเนน, หํสมณฺฑลากาเรนาติ อตฺโถฯ
อเนกปริยาเยนาติ เอตฺถ ปริยาย-สทฺโท การณวจโนติ อาห ‘‘อเนเกหิ การเณหี’’ติ, อยํ กาโย อวิญฺญาณโกปิ สวิญฺญาณโกปิ เอวมฺปิ อสุโภ เอวมฺปิ อสุโภติ นานาวิเธหิ การเณหีติ อตฺโถฯ อสุภาการสนฺทสฺสนปฺปวตฺตนฺติ เกสาทิวเสน ตตฺถาปิ วณฺณาทิโต อสุภาการสฺส สพฺพโส ทสฺสนวเสน ปวตฺตํฯ กายวิจฺฉนฺทนิยกถนฺติ อตฺตโน ปรสฺส จ กรชกาเย วิจฺฉนฺทนุปฺปาทนกถํฯ มุตฺตํ วาติอาทินา พฺยติเรกมุเขน กายสฺส อมนุญฺญตํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ อาทิโต ตีหิ ปเทหิ อทสฺสนียตาย อสารกตาย มชฺเฌ จตูหิ ทุคฺคนฺธตาย, อนฺเต เอเกน เลสมตฺเตนปิ มนุญฺญตาภาวมสฺส ทสฺเสติฯ อถ โขติอาทินา อนฺวยโต สรูเปเนว อมนุญฺญตาย ทสฺสนํฯ ฉนฺโทติ ทุพฺพลราโคฯ ราโคติ พลวราโคฯ ‘‘เกสา โลมาที’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘เยปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อสุภาติ อาคนฺตุเกน สุภากาเรน วิรหิตตฺตา อสุภาฯ อสุจิโนติ อตฺตโน สภาเวเนว อสุจิโนฯ ปฏิกูลาติ นาคริกสฺส อสุจิกฏฺฐานํ วิย ชิคุจฺฉนียตฺตา ปฏิกูลาฯ
เกสา ‘‘โส จ เนสํ…เป.… ปญฺจหิ การเณหิ เวทิตพฺโพ’’ติ อาหฯ มนุญฺเญปิ (วิสุทฺธิ. ๑.๓๘๓; วิภ. อฏฺฐ. ๓๕๖) หิ ยาคุปตฺเต วา ภตฺตปตฺเต วา เกสวณฺณํ กิญฺจิ ทิสฺวา ‘‘เกสมิสฺสกมิทํ, หรถ น’’นฺติ ชิคุจฺฉนฺติ, เอวํ เกสา วณฺณโต ปฏิกูลาฯ รตฺติํ ปริภุญฺชนฺตาปิ เกสสณฺฐานํ อกฺกวากํ วา มกจิวากํ วา ฉุปิตฺวา ตเถว ชิคุจฺฉนฺติ, เอวํ สณฺฐานโตปิ ปฏิกูลาฯ เตลมกฺขนปุปฺผธูปาทิสงฺขารวิรหิตานญฺจ เกสานํ คนฺโธ ปรมเชคุจฺโฉ โหติ, ตโต เชคุจฺฉตโร อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตานํฯ เกสา หิ วณฺณสณฺฐานโต อปฺปฏิกูลาปิ สิยุํ, คนฺเธน ปน ปฏิกูลาเยวฯ ยถา หิ ทหรสฺส กุมารกสฺส วจฺจํ วณฺณโต หลิทฺทิวณฺณํ, สณฺฐานโตปิ หลิทฺทิปิณฺฑสณฺฐานํ, สงฺการฏฺฐาเน ฉฑฺฑิตญฺจ อุทฺธุมาตกกาฬสุนขสรีรํ วณฺณโต ตาลปกฺกวณฺณํ, สณฺฐานโต วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺฐมุทิงฺคสณฺฐานํ, ทาฐาปิสฺส สุมนมกุฬสทิสาติ อุภยมฺปิ วณฺณสณฺฐานโต สิยา อปฺปฏิกูลํ, คนฺเธน ปน ปฏิกูลเมว, เอวํ เกสาปิ สิยุํ วณฺณสณฺฐานโต อปฺปฏิกูลา, คนฺเธน ปน ปฏิกูลาเยวาติฯ
ยถา ปน อสุจิฏฺฐาเน คามนิสฺสนฺเทน ชาตานิ สูเปยฺยปณฺณานิ นาคริกมนุสฺสานํ เชคุจฺฉานิ โหนฺติ อปริโภคานิ, เอวํ เกสาปิ ปุพฺพโลหิตมุตฺตกรีสปิตฺตเสมฺหาทินิสฺสนฺเทน ชาตตฺตา เชคุจฺฉาติ อิทํ เตสํ อาสยโต ปาฏิกุลฺยํฯ อิเม จ เกสา นาม คูถราสิมฺหิ อุฏฺฐิตกณฺณกํ วิย เอกติํสโกฏฺฐาสราสิมฺหิ ชาตา, เต สุสานสงฺการฏฺฐานาทีสุ ชาตสากํ วิย ปริขาทีสุ ชาตกมลกุวลยาทิปุปฺผํ วิย จ อสุจิฏฺฐาเน ชาตตฺตา ปรมเชคุจฺฉาติ อิทํ เตสํ โอกาสโต ปาฏิกุลฺยํฯ ยถา จ เกสานํ, เอวํ สพฺพโกฏฺฐาสานญฺจ วณฺณสณฺฐานคนฺธาสโยกาสวเสน ปญฺจธา ปฏิกูลตา เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘เอวํ โลมาทีน’’นฺติฯ ปญฺจปญฺจปฺปเภเทนาติ เอตฺถ พาหิรตฺถสมาโส ทฏฺฐพฺโพ ปญฺจ ปญฺจ ปเภทา เอตสฺสาติ ปญฺจปญฺจปฺปเภโทติฯ
สํวณฺเณนฺโตติ วิตฺถาเรนฺโตฯ อสุภายาติ อสุภมาติกายฯ ผาติกมฺมนฺติ พหุลีกาโรฯ ปญฺจงฺควิปฺปหีนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตนฺติ เอตฺถ กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท ถินมิทฺธํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ วิจิกิจฺฉาติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ นีวรณานํ
ยสฺมา ปน วิตกฺโก อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรเปติ, วิจาโร อนุปฺปพนฺธติ, เตหิ อวิกฺเขปาย สมฺปาทิตปโยคสฺส เจตโส ปโยคสมฺปตฺติสมฺภวา ปีติ ปีนนํ, สุขญฺจ อุปพฺรูหนํ กโรติ, อถ นํ สสมฺปยุตฺตธมฺมํ เอเตหิ อภินิโรปนานุพนฺธนปีนนอุปพฺรูหเนหิ อนุคฺคหิตา เอกคฺคตา เอกตฺตารมฺมเณ สมํ สมฺมา อาธิยติ, ตสฺมา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺเตกคฺคตาติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อุปฺปตฺติวเสน ปญฺจงฺคสมนฺนาคตตา เวทิตพฺพาฯ อุปฺปนฺเนสุ หิ เอเตสุ ปญฺจสุ ฌานํ อุปฺปนฺนํ นาม โหติ, เตนสฺส เอตานิ ปญฺจ สมนฺนาคตงฺคานีติ วุจฺจนฺติฯ ตสฺมา น เอเตหิ สมนฺนาคตํ อญฺญเทว ฌานํ นาม อตฺถีติ คเหตพฺพํฯ ยถา ปน องฺคมตฺตวเสเนว จตุรงฺคินี เสนา, ปญฺจงฺคิกํ ตูริยํ อฏฺฐงฺคิโก จ มคฺโคติ วุจฺจติ, เอวมิทมฺปิ องฺคมตฺตวเสเนว ‘‘ปญฺจงฺคิก’’นฺติ วา ‘‘ปญฺจงฺคสมนฺนาคต’’นฺติ วา วุจฺจตีติ เวทิตพฺพํฯ
เอตานิ จ ปญฺจงฺคานิ กิญฺจาปิ อุปจารกฺขเณปิ อตฺถิ, อถ โข อุปจาเร ปกติจิตฺตโต พลวตรานิ, อิธ ปน อุปจารโตปิ พลวตรานิ รูปาวจรกฺขณปฺปตฺตานิฯ เอตฺถ หิ วิตกฺโก สุวิสเทน อากาเรน อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรปยมาโน อุปฺปชฺชติ, วิจาโร อติวิย อารมฺมณํ อนุมชฺชมาโน, ปีติสุขํ สพฺพาวนฺตมฺปิ กายํ ผรมานํฯ เตเนว วุตฺตํ ‘‘นาสฺส กิญฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส วิเวกเชน ปีติสุเขน อปฺผุฏํ โหตี’’ติฯ จิตฺเตกคฺคตาปิ เหฏฺฐิมมฺหิ สมุคฺคปฏเล อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ วิย อารมฺมเณ สุผุสิตา หุตฺวา อุปฺปชฺชติฯ อยเมเตสํ
ติวิธกลฺยาณํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนนฺติ เอตฺถ ปน ฌานสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานวเสน ติวิธกลฺยาณตา, เตสํเยว อาทิมชฺฌปริโยสานานํ ลกฺขณวเสน ทสลกฺขณสมฺปนฺนตา เวทิตพฺพาฯ วิตฺถารนยํ ปเนตฺถ สยเมว ปกาสยิสฺสติฯ กิเลสโจเรหิ อนภิภวนียตฺตา ฌานํ ‘‘จิตฺตมญฺชูส’’นฺติ วุตฺตํฯ นิสฺสายาติ ปาทกํ กตฺวาฯ
ทสลกฺขณวิภาวเนเนว ‘‘ตตฺริมานี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปาริปนฺถิกโต จิตฺตวิสุทฺธีติอาทีนํ ปทานํ อตฺโถ ‘‘ตตฺรายํ ปาฬี’’ติอาทินา วุตฺตปาฬิวณฺณนายเมว อาวิ ภวิสฺสติฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ ทสลกฺขณวิภาวเนฯ ปฏิปทาวิสุทฺธีติ ปฏิปชฺชติ ฌานํ เอตายาติ ปฏิปทา, โคตฺรภุปริโยสาโน ปุพฺพภาคิโย ภาวนานโยฯ ปริปนฺถโต วิสุชฺฌนํ วิสุทฺธิ, ปฏิปทาย วิสุทฺธิ ปฏิปทาวิสุทฺธิฯ สา ปนายํ ยสฺมา ฌานสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ลพฺภติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาที’’ติฯ อุเปกฺขานุพฺรูหนาติ วิโสเธตพฺพตาทีนํ อภาวโต ฌานปริยาปนฺนาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจนิปฺผตฺติยา อนุพฺรูหนาฯ สา ปนายํ ยสฺมา วิเสสโต ฌานสฺส ฐิติกฺขเณ ลพฺภติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ’’ติฯ สมฺปหํสนาติ ตตฺถ ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิสาธกสฺส ญาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน ปริโยทปนาฯ สา ปน ยสฺมา ฌานสฺส โอสานกฺขเณ ปากฏา โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมฺปหํสนา ปริโยสาน’’นฺติฯ อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานีติ ปริปนฺถโต จิตฺตสฺส วิสุชฺฌนากาโร, มชฺฌิมสฺส สมถนิมิตฺตสฺส ปฏิปชฺชนากาโร, ตตฺถ ปกฺขนฺทนากาโรติ อิมานิ ตีณิ ฌานสฺส อาทิโต อุปฺปาทกฺขเณ อปฺปนาปฺปตฺติลกฺขณานิฯ เตหิ อากาเรหิ วินา อปฺปนาปฺปตฺติยา อภาวโต อสติ จ อปฺปนายํ ตทภาวโต อาทิกลฺยาณญฺเจว วิสุทฺธิปฏิปทตฺตา ยถาวุตฺเตหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคตตฺตา จ ติลกฺขณสมฺปนฺนญฺจฯ อิมินา นเยน มชฺฌปริโยสานลกฺขณานญฺจ โยชนา เวทิตพฺพาฯ
เกจิ เอกตฺตคตํ จิตฺตนฺติ อินฺทฺริยานํ เอกรสภาเวน เอกคฺคตาย จ สิขาปฺปตฺติยา ตทนุคุณํ เอกตฺตคตํ สสมฺปยุตฺตํ อปฺปนาปฺปตฺตํ จิตฺตํ วุตฺตํ, ตสฺเสว จ ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทตาทิ อนนฺตรํ วุจฺจเตฯ ตสฺมา ปาฬิยํ เอกสฺมิํเยว อปฺปนาจิตฺตกฺขเณ ปฏิปทาวิสุทฺธิอาทีนํ วุตฺตตฺตา อนฺโตอปฺปนายเมว ปริกมฺมาคมนวเสน ปฏิปทาวิสุทฺธิ, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหนา, ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิภาวสาธเนน ปริโยทาปกสฺส ญาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สมฺปหํสนา จ เวทิตพฺพาฯ
กถํ? ยสฺมิํ (ปฏิ. ม. อฏฺฐ. ๒.๑.๑๕๘; วิสุทฺธิ. ๑.๑๗๕) วาเร อปฺปนา อุปฺปชฺชติ โย นีวรณสงฺขาโต กิเลสคโณ ตสฺส ฌานสฺส ปริปนฺโถ, ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, วิสุทฺธตฺตา อาวรณวิรหิตํ หุตฺวา มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติฯ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ นาม สมปฺปวตฺโต อปฺปนาสมาธิเยว, ลีนุทฺธจฺจสงฺขาตานํ อุภินฺนํ อนฺตานํ อนุปคมเนน มชฺฌิโม, สวิเสสํ ปจฺจนีกธมฺมานํ วูปสมนโต สมโถ, โยคิโน สุขวิเสสานํ การณภาวโต นิมิตฺตนฺติ กตฺวาฯ ตสฺส ปน อปฺปนาจิตฺตสฺส อนนฺตรปจฺจยภูตํ โคตฺรภุจิตฺตํ สติปิ ปริตฺตมหคฺคตภาวเภเท ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาวเภเท จ เอกิสฺสาเยว สนฺตติยา ปริณามูปคมนโต เอกสนฺตติปริณามนเยน ตถตฺตํ อปฺปนาสมาธิวเสน สมาหิตภาวํ อุปคจฺฉมานํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ นามฯ เอวํ ปฏิปนฺนตฺตา ตถตฺตุปคมเนน ตตฺถ ปกฺขนฺทติ นามฯ ยสฺมิญฺหิ ขเณ ตถตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ตสฺมิํเยว ขเณ ตถตฺตุปคมเนน อปฺปนาสมาธินา สมาหิตภาวูปคมเนน ตตฺถ ปกฺขนฺทติ นามฯ เอวํ ตาว ปุริมสฺมิํ โคตฺรภุจิตฺเต วิชฺชมานา ปริปนฺถวิสุทฺธิมชฺฌิมสมถปฺปฏิปตฺติปกฺขนฺทนาการา อาคมนวเสน นิปฺผชฺชมานา ปฐมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว ปฏิปทาวิสุทฺธีติ เวทิตพฺพาฯ เตเยว หิ อาการา ปจฺจยวิเสสโต ฌานกฺขเณ นิปฺผชฺชมานา ปฏิปทาวิสุทฺธีติ วุตฺตาฯ
เอวํ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ นามฯ สมถภาวูปคมเนน สมถปฺปฏิปนฺนสฺส ปุน สมาธาเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต สมถปฺปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ นามฯ สมถปฺปฏิปนฺนภาวโต เอว จสฺส กิเลสสํสคฺคํ ปหาย เอกตฺเตน อุปฏฺฐิตสฺส ปุน เอกตฺตุปฏฺฐาเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติ นามฯ เอวํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหนา เวทิตพฺพาฯ
เย ปเนเต เอวํ อุเปกฺขานุพฺรูหิเต ตสฺมิํ ฌานจิตฺเต ชาตา สมาธิปญฺญาสงฺขาตา ยุคนทฺธธมฺมา อญฺญมญฺญํ อนติวตฺตมานา หุตฺวา ปวตฺตา, ยานิ จ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ นานากิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติรเสน เอกรสานิ หุตฺวา ปวตฺตานิ, ยญฺเจส ตทุปคํ เตสํ อนติวตฺตนเอกรสสภาวานํ อนุจฺฉวิกํ วีริยํ วาหยติ, ยา จสฺส ตสฺมิํ ขเณ ปวตฺตา อาเสวนา, สพฺเพปิ เต อาการา ยสฺมา ญาเณน สํกิเลสโวทาเนสุ ตํ ตํ อาทีนวญฺจ อานิสํสญฺจ ทิสฺวา ตถา ตถา สมฺปหํสิตตฺตา วิโสธิตตฺตา ปริโยทาปิตตฺตา นิปฺผนฺนา, ตสฺมา ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิภาวสาธเนน ปริโยทาปกสฺส ญาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สมฺปหํสนา เวทิตพฺพาติ วุตฺตํฯ
อถ
เอวํ ติวิธตฺตคตํ จิตฺตนฺติอาทีนิ ตสฺเสว จิตฺตสฺส โถมนวจนานิฯ ตตฺถ เอวํ ติวิธตฺตคตนฺติ เอวํ ยถาวุตฺเตน วิธินา ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทนอุเปกฺขานุพฺรูหนญาณสมฺปหํสนาวเสน ติวิธภาวํ คตํฯ วิตกฺกสมฺปนฺนนฺติ กิเลสกฺโขภวิรหิตตฺตา วิตกฺเกน สุนฺทรภาวมุปคตํฯ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺนนฺติ ตสฺมิํเยว อารมฺมเณ จิตฺตสฺส นิรนฺตรปฺปวตฺติสงฺขาเตน อธิฏฺฐาเนน สมฺปนฺนํ อนูนํฯ ยถา อธิฏฺฐานวสิยํ อธิฏฺฐานนฺติ ฌานปฺปวตฺติ, ตถา อิธาปิ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานนฺติ จิตฺเตกคฺคตาปิ ยุชฺชติฯ เตน หิ เอกสฺมิํเยว อารมฺมเณ จิตฺตํ อธิฏฺฐาติ, น เอตฺถ วิกฺขิปตีติฯ สมาธิสมฺปนฺนนฺติ วิสุํ วุตฺตตฺตา ปน วุตฺตนเยเนว คเหตพฺโพฯ อถ วา สมาธิสฺเสว ฌานงฺคสงฺคหิตตฺตา ‘‘จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺน’’นฺติ ฌานงฺคปญฺจกวเสน วุตฺตํฯ สมาธิสมฺปนฺนนฺติ อินฺทฺริยสงฺคหิตตฺตา อินฺทฺริยปญฺจกวเสนฯ
อสุภสญฺญาปริจิเตนาติ สกลํ กายํ อสุภนฺติ ปวตฺตาย สญฺญาย สหคตตฺตา ฌานํ อสุภสญฺญา, เตน ปริจิเตน ปริภาวิเตนฯ เจตสาติ จิตฺเตนฯ พหุลนฺติ อภิณฺหํฯ วิหรโตติ วิหรนฺตสฺส, อสุภสมาปตฺติพหุลสฺสาติ อตฺโถฯ เมถุนธมฺมสมาปตฺติยาติ เมถุนธมฺเมน สมงฺคิภาวโตฯ ปฏิลียตีติ เอกปสฺเสน นิลียติ นิลีนํ วิย โหติฯ ปฏิกุฏตีติ สงฺกุจติฯ ปฏิวตฺตตีติ นิวตฺตติฯ น สมฺปสารียตีติ น วิสรติ, อภิรติวเสน น ปกฺขนฺทตีติ อตฺโถฯ อถ วา ปฏิลียตีติ สงฺกุจติ ตตฺถ ปฏิกูลตาย สณฺฐิตตฺตาฯ ปฏิกุฏตีติ อปสกฺกติ น อุปสกฺกติฯ ปฏิวตฺตตีติ นิวตฺตติ, ตโต เอว น สมฺปสารียตีติฯ นฺหารุททฺทุลนฺติ นฺหารุขณฺฑํ นฺหารุวิเลขนํ วาฯ
อทฺธมาสนฺติ ปฏิสลฺลียิตุนฺติ ยถาวุตฺตกาลํ ปฏิ ปฏิ ทิวเส ทิวเส สมาปตฺติยํ ธมฺมจินฺตาย จิตฺตํ นิลียิตุํฯ ปยุตฺตวาจนฺติ ปจฺจยปฏิสํยุตฺตวาจํ, พุทฺธา อิเมสุ ทิวเสสุ ปิณฺฑาย น จรนฺติ, วิหาเรเยว นิสีทนฺติ, เตสํ ทินฺนํ มหปฺผลํ โหตีติ อาทิวจนํฯ
กลฺยาณูปนิสฺสยวเสนาติ ปพฺพชฺชาย อุปนิสฺสยวเสนฯ ปเร กิราติ กิร-สทฺโท อรุจิสูจนตฺโถฯ เตนาห ‘‘อิทํ ปน อิจฺฉามตฺต’’นฺติ, ปวตฺติอชานนํ อาโรจยิตาภาโว ญาเต นิวารณญฺจาติ อิทํ เตสํ อิจฺฉามตฺตํ เนว โกจิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมตีติ ฐเปตฺวา ปิณฺฑปาตนีหารกํ อญฺโญ โกจิ เนว ภควนฺตํ อุปสงฺกมติ, ภิกฺขุสงฺโฆ ปน สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เอกํ ภิกฺขุํ อทาสิฯ โส ปาโตว คนฺธกุฏิปริเวณสมฺมชฺชนมุโขทกทนฺตกฏฺฐทานาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ขเณ กตฺวา อปคจฺฉติฯ
อเนกการณสมฺมิสฺโสติ เอตฺถ กายสฺส อสุจิทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกูลตาว อเนกการณํฯ มณฺฑนกปกติโกติ อลงฺการกสภาโวฯ โกจิ ตรุโณปิ ยุวา น โหติ, โกจิ ยุวาปิ มณฺฑนกชาติโก น โหติ ยถา อุปสนฺตสภาโว อาลสิยพฺยสนาทีหิ วา อภิภูโต, อิธ ปน ทหโร เจว ยุวา จ มณฺฑนกชาติโก จ อธิปฺเปโตฯ ปฐมโยพฺพนํ นาม ปนฺนรสวสฺสโต ยาว ทฺวตฺติํส สํวจฺฉรานิ, โสฬสวสฺสโต วา ยาว เตตฺติํส วสฺสานิฯ กุณปนฺติ มตกเฬวรํ, อหิสฺส กุณปํ อหิกุณปํฯ เอวํ อิตรานิปิฯ อติปฏิกูลชิคุจฺฉนียสภาวโต เจตฺถ อิมาเนว ตีณิ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ อญฺเญสญฺหิ สสสูกราทีนํ กุณปํ มนุสฺสา กฏุกภณฺฑาทีหิ อภิสงฺขริตฺวา ปริภุญฺชนฺติปิ, อิเมสํ ปน กุณปํ อภินวมฺปิ ชิคุจฺฉนฺติเยว, โก ปน วาโท กาลาติกฺกเมน ปูติภูเตฯ อติปฏิกูลชิคุจฺฉนียตา จ เนสํ อติวิย ทุคฺคนฺธตาย, สา จ อหีนํ ติขิณโกปตาย กุกฺกุรมนุสฺสานํ โอทนกุมฺมาสูปจยตาย จ สรีรสฺส โหตีติ วทนฺติฯ
สมณกุตฺตโกติ สมณกิจฺจโก, กาสาวนิวาสนาทิวเสน สมณกิจฺจการีติ วุตฺตํ โหติ ‘‘สมณเวสธารโก’’ติฯ สพฺพมกํสูติ ปุถุชฺชนา สาวชฺเชปิ ตตฺถ อนวชฺชสญฺญิโน หุตฺวา กรณการาปนสมนุญฺญตาทิเภทํ สพฺพมกํสุฯ โลหิตกนฺติ เอตฺถ ‘‘โลหิตคต’’นฺติปิ ปฐนฺติฯ วคฺคูติ มตา วคฺคุมตาฯ ปุญฺญสมฺมตาติ ปุชฺชภวผลนิพฺพตฺตเนน ปวาเหสฺสามีติ คมยิสฺสามิ, วิโสเธสฺสามีติ อตฺโถฯ
๑๖๓. มารเธยฺยํ วุจฺจติ เตภูมกา ธมฺมาฯ วจนตฺถโต ปน มารสฺส เธยฺยํ มารเธยฺยํฯ เธยฺยนฺติ ฐานํ วตฺถุ นิวาโส โคจโรฯ มาโร วา เอตฺถ ธิยติ ติฏฺฐติ ปวตฺตตีติ มารเธยฺยํ, มาโรติ เจตฺถ กิเลสมาโร อธิปฺเปโต, กิเลสมารวเสเนว จ เทวปุตฺตมารสฺส กามภเว อาธิปจฺจนฺติฯ มารวิสยํ นาติกฺกมิสฺสตีติ จินฺเตตฺวาติ เอวมยํ สํเวคํ ปฏิลภิตฺวา มารวิสยํ อติกฺกเมยฺยาปิ, มยา ปน เอวํ วุตฺเต อุปฺปนฺนํ สํเวคํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา มารวิสยํ นาติกฺกมิสฺสตีติ เอวํ จินฺเตตฺวาฯ ทฺวิวจนนฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํ วจนํ, อาเมฑิตวจนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ นิโยเชนฺตีติ เอตฺถ อยํ อนฺธพาลา เทวตา เอวํ อุปฺปนฺนสํเวคมูลกํ สมณธมฺมํ กตฺวา ‘‘อยํ มารวิสยํ อติกฺกเมยฺยาปี’’ติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน อญฺญาณตาย ‘‘มตา สํสารโต มุจฺจนฺตี’’ติ เอวํลทฺธิกาปิ สมานา อตฺตโน ลทฺธิวเสน มตา ภิกฺขู สํสารโต มุจฺจนฺตีติ อิมมตฺถํ อนุปปริกฺขิตฺวา ตํ ตตฺถ นิโยเชสีติ เวทิตพฺพํฯ
กิญฺจาปิ อสุภกถํ กเถนฺเตน ภควตา ยถา เตสํ ภิกฺขูนํ มรณภยํ น ภวิสฺสติ, ตถา เทสิตตฺตา ภิกฺขูนญฺจ ตํ ธมฺมกถํ สุตฺวา อสุภภาวนานุโยเคน กาเย วิคตฉนฺทราคตาย มรณสฺส อภิปตฺถิตภาวโต ภยํ นตฺถิ, ตํ ปน อสิหตฺถํ ตถา วิจรนฺตํ ทิสฺวา ตทญฺเญสํ ภิกฺขูนํ อุปฺปชฺชนกภยํ สนฺธาย ‘‘โหติเยว ภย’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ วทนฺติฯ ‘‘อตฺตนาปิ อตฺตานํ ชีวิตา โวโรเปนฺติ, อญฺญมญฺญมฺปิ ชีวิตา โวโรเปนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘สพฺพานิปิ ตานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ ชีวิตา โวโรเปสี’’ติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ อปฺปกญฺหิ อูนมธิกํ วา คณนูปคํ น โหตีติ ‘‘ปญฺจสตานี’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา เย จ อตฺตนาว อตฺตานํ อญฺญมญฺญญฺจ ชีวิตา โวโรเปสุํ, เต ฐเปตฺวา อวเสเส ปุถุชฺชนภิกฺขู สพฺเพ จ อริเย อยํ ชีวิตา โวโรเปสีติ เวทิตพฺพํฯ
๑๖๔. ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติ เอตฺถ ปฏิสลฺลานนฺติ เตหิ เตหิ สตฺตสงฺขาเรหิ ปฏินิวตฺติตฺวา อปสกฺกิตฺวา สลฺลานํ นิลียนํ วิเวจนํ, กายจิตฺเตหิ ตโต วิวิตฺตตา เอกีภาโวติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘เอกีภาวโต’’ติ เอกีภาโวติ หิ วุฏฺฐิโตติ ตโต ทุวิธวิเวกโต ภวงฺคุปฺปตฺติยา รูปารมฺมณาทิสงฺขารสมาโยเคน คหฏฺฐปพฺพชิตาทิสตฺตสมาคเมน จ อเปโตฯ อุทฺเทสํ ปริปุจฺฉํ คณฺหนฺตีติ อตฺตโน อตฺตโน อาจริยานํ สนฺติเก คณฺหนฺติฯ กามํ ทสานุสฺสติคฺคหเณเนว อานาปานสฺสติปิ คหิตา, สา ปน ตตฺถ สนฺนิปติตภิกฺขูสุ พหูนํ สปฺปายา สาตฺถิกา จ, ตสฺมา ปุน คหิตาฯ ตถา หิ ภควา ตเมว กมฺมฏฺฐานํ เตสํ ภิกฺขูนํ กเถสิฯ อาหาเร ปฏิกูลสญฺญา อสุภกมฺมฏฺฐานสทิสา, จตฺตาโร ปน อารุปฺปา อาทิกมฺมิกานํ อนนุรูปาติ เตสํ อิธ อคฺคหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ
เวสาลิํ อุปนิสฺสายาติ เวสาลีนครํ โคจรคามํ กตฺวาฯ อุปฏฺฐานสาลายนฺติ ธมฺมสภายํฯ มุหุตฺเตเนวาติ สตฺถริ สทฺธมฺเม จ คารเวน อุปคตภิกฺขูนํ วจนสมนนฺตรเมว อุฏฺฐหิํสูติ กตฺวา วุตฺตํฯ พุทฺธกาเล กิร ภิกฺขู ภควโต สนฺเทสํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตุํ โอหิตโสตา วิหรนฺติฯ ยสฺสาติ ยสฺส กตฺตพฺพสฺสฯ กาลนฺติ เทสนากาลํ สนฺธาย วทติฯ
ปฐมปญฺญตฺตินิทานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อานาปานสฺสติสมาธิกถาวณฺณนา
๑๖๕. อรหตฺตปฺปตฺติยาติ อรหตฺตปฺปตฺติอตฺถายฯ อญฺญํ ปริยายนฺติ อรหตฺตาธิคมตฺถาย อญฺญมฺปิ การณํฯ อาจิกฺขนฺโตติ ปสํสาปุพฺพกํ เทเสนฺโต, ปสํสา จ ตตฺถ อภิรุจิชนเนน อุสฺสาหนตฺถาฯ ตญฺหิ สุตฺวา ภิกฺขู ‘‘ภควา อิมํ สมาธิํ อเนเกหิ อากาเรหิ ปสํสติ, สนฺโต กิรายํ สมาธิ ปณีโต จ อเสจนโก จ สุโข จ วิหาโร, ปาปธมฺเม จ ฐานโส อนฺตรธาเปตี’’ติ สญฺชาตาภิรุจิโน อุสฺสาหชาตา สกฺกจฺจํ อนุยุญฺชิตพฺพํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ มญฺญนฺติฯ
อตฺถโยชนกฺกมนฺติ อตฺถญฺจ โยชนกฺกมญฺจฯ ภควา อตฺตโน ปจฺจกฺขภูตํ สมาธิํ เทสนานุภาเวน เตสมฺปิ ภิกฺขูนํ อาสนฺนํ ปจฺจกฺขญฺจ กโรนฺโต ‘‘อยมฺปิ โข’’ติอาทิมาหฯ อสฺสาสปสฺสาสปริคฺคาหิกาติ ทีฆรสฺสาทิวิเสเสหิ สทฺธิํ อสฺสาสปสฺสาเส ปริจฺฉิชฺช คาหิกา, เต อารพฺภ ปวตฺตาติ อตฺโถฯ
อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา วิภาเวนฺโต อาห ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ โน ปสฺสาโส โน อสฺสาโสติ โส โสเยว อตฺโถ ปฏิเสเธน วิเสเสตฺวา วุตฺโตฯ อสฺสาสวเสนาติ อสฺสาสํ อารมฺมณํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ปสฺสาสวเสนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อุปฏฺฐานํ สตีติ อสมฺมุสฺสนตาย ตเมว อสฺสาสํ ปสฺสาสญฺจ อุปคนฺตฺวา ฐานํ สติ นามาติ อตฺโถฯ เอตฺตาวตา อานาปาเนสุ สติ อานาปานสฺสตีติ อยมตฺโถ วุตฺโต โหติฯ อิทานิ สติวเสเนว ปุคฺคลํ นิทฺทิสิตุกาเมน ‘‘โย อสฺสสติ, ตสฺสุปฏฺฐาติ, โย ปสฺสสติ, ตสฺสุปฏฺฐาตี’’ติ วุตฺตํฯ โย อสฺสสติ, ตสฺส สติ อสฺสาสํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐติฯ โย ปสฺสสติ, ตสฺส สติ ปสฺสาสํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐตีติ อตฺโถฯ
ยุตฺโตติ สมฺปยุตฺโตฯ อานาปานสฺสติยนฺติ อานาปานสฺสติยํ ปจฺจยภูตายนฺติ อตฺโถฯ ปุริมสฺมิญฺหิ อตฺเถ สมาธิสฺส สติยา สหชาตาทิปจฺจยภาโว วุตฺโต สมฺปยุตฺตวจนโต, ทุติยสฺมิํ ปน อุปนิสฺสยภาโวปิฯ อุปจารชฺฌานสหคตา หิ สติ อปฺปนาสมาธิสฺส อุปนิสฺสโย โหตีติ อุภยถาปิ สหชาตาทีนํ สตฺตนฺนมฺปิ ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจยภาวํ ทสฺเสติฯ ‘‘ปุน จปรํ, อุทายิ, อกฺขาตา มยา สาวกานํ ปฏิปทา, ยถาปฏิปนฺนา เม สาวกา จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน ภาเวนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๒๔๗) อุปฺปาทนวฑฺฒนฏฺเฐน ภาวนาติ วุจฺจตีติ ตทุภยวเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภาวิโตติ อุปฺปาทิโต วฑฺฒิโต จา’’ติ อาหฯ ตตฺถ ภาวํ วิชฺชมานตํ อิโต คโตติ ภาวิโต, อุปฺปาทิโต ปฏิลทฺธมตฺโตติ อตฺโถฯ อุปฺปนฺโน ปน ลทฺธาเสวโน ภาวิโต, ปคุณภาวํ อาปาทิโต วฑฺฒิโตติ อตฺโถฯ พหุลีกโตติ พหุลํ ปวตฺติโตฯ เตน อาวชฺชนาทิวสีภาวปฺปตฺติมาหฯ โย หิ วสีภาวํ อาปาทิโต, โส อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปชฺชิตพฺพโต ปุนปฺปุนํ ปวตฺติสฺสติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปุนปฺปุนํ กโต’’ติฯ ยถา ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ (ม. นิ. ๑.๑๓๙; อ. นิ. ๔.๒๔๑) วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๒๖; สํ. นิ. ๒.๑๕๒) จ เอวมาทีสุ ปฐมปเท วุตฺโต เอว-สทฺโท ‘‘อุภยตฺถ เอว-สทฺเทน นิยโม เวทิตพฺโพ’’ติฯ
อุภยปทนิยเมน ลทฺธคุณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อสุภกมฺมฏฺฐานนฺติ อสุภารมฺมณํ ฌานมาหฯ ตญฺหิ อสุเภสุ โยคกมฺมภาวโต โยคิโน สุขวิเสสานํ การณภาวโต จ ‘‘อสุภกมฺมฏฺฐาน’’นฺติ วุจฺจติฯ เกวลนฺติ อิมินา อารมฺมณํ นิวตฺเตติฯ ปฏิเวธวเสนาติ ฌานปฏิเวธวเสนฯ ฌานญฺหิ ภาวนาวิเสเสน อิชฺฌนฺตํ อตฺตโน วิสยํ ปฏิวิชฺฌนฺตเมว ปวตฺตติ ยถาสภาวโต ปฏิวิชฺฌียติ จาติ ปฏิเวโธติ วุจฺจติฯ โอฬาริการมฺมณตฺตาติ พีภจฺฉารมฺมณตฺตาฯ ปฏิกูลารมฺมณตฺตาติ ชิคุจฺฉิตพฺพารมฺมณตฺตาฯ ปริยาเยนาติ อารมฺมณสนฺตตายปีติ อนุกฺกเมน วิเจตพฺพตํ ปตฺตารมฺมณสฺส ปรมสุขุมตํ สนฺธายาหฯ สนฺเต หิ สนฺนิสินฺเน อารมฺมเณ ปวตฺตมาโน ธมฺโม สยมฺปิ สนฺนิสินฺโนว โหติฯ เตนาห – ‘‘สนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต’’ติ, นิพฺพุตสพฺพปริฬาโหติ อตฺโถฯ อารมฺมณสนฺตตาย ตทารมฺมณานํ ธมฺมานํ สนฺตตา โลกุตฺตรธมฺมารมฺมณาหิ ปจฺจเวกฺขณาหิ ทีเปตพฺพาฯ
นาสฺส สนฺตปณีตภาวาวหํ กิญฺจิ เสจนนฺติ อเสจนโก, อเสจนกตฺตา อนาสิตฺตโก, อนาสิตฺตกตฺตา เอว อพฺโพกิณฺโณ อสมฺมิสฺโส ปริกมฺมาทินา, ตโตเยว ปาฏิเยกฺโก, วิสุํเยเวโก อาเวณิโก อสาธารโณฯ สพฺพเมตํ สรสโต เอว สนฺตภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, ปริกมฺมํ วา สนฺตภาวนิมิตฺตํฯ ปริกมฺมนฺติ จ กสิณกรณาทินิมิตฺตุปฺปาทปริโยสานํ, ตาทิสํ อิธ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ตทา หิ กมฺมฏฺฐานํ นิรสฺสาทตฺตา อสนฺตํ อปฺปณีตํ สิยาฯ อุปจาเรน วา นตฺถิ เอตฺถ สนฺตตาติ โยชนาฯ ยถา อุปจารกฺขเณ นีวรณวิคเมน องฺคปาตุภาเวน จ ปเรสํ สนฺตตา โหติ, น เอวมิมสฺสฯ อยํ ปน อาทิมนสิ…เป.… ปณีโต จาติ โยชนาฯ เกจีติ อุตฺตรวิหารวาสิเก สนฺธายาหฯ อนาสิตฺตโกติ อุปเสจเนน อนาสิตฺตโกฯ เตนาห ‘‘โอชวนฺโต’’ติ, โอชวนฺตสทิโสติ อตฺโถฯ มธุโรติ อิฏฺโฐฯ เจตสิกสุขปฺปฏิลาภสํวตฺตนํ ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน อุเปกฺขาย วา สนฺตภาเวน สุขคติกตฺตา สพฺเพสมฺปิ วเสน เวทิตพฺพํฯ ฌานสมุฏฺฐานปณีตรูปผุฏสรีรตาวเสน ปน กายิกสุขปฺปฏิลาภสํวตฺตนํ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณติ อิทํ เหตุมฺหิ ภุมฺมวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ
อวิกฺขมฺภิเตติ ฌาเนน สกสนฺตานโต อนีหเฏ อปฺปหีเนฯ อโกสลฺลสมฺภูเตติ อโกสลฺลํ วุจฺจติ อวิชฺชา, ตโต สมฺภูเตฯ อวิชฺชาปุพฺพงฺคมา หิ สพฺเพ ปาปธมฺมาฯ ขเณเนวาติ อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณเนวฯ อนฺตรธาเปตีติ เอตฺถ อนฺตรธาปนํ วินาสนํฯ ตํ ปน ฌานกตฺตุกสฺส อิธาธิปฺเปตตฺตา ปริยุฏฺฐานปฺปหานํ โหตีติ อาห ‘‘วิกฺขมฺเภตี’’ติฯ วูปสเมตีติ วิเสเสน อุปสเมติฯ วิเสเสน อุปสมนํ ปน สมฺมเทว อุปสมนํ โหตีติ อาห ‘‘สุฏฺฐุ อุปสเมตี’’ติฯ
นนุ จ อญฺโญปิ สมาธิ อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณเนว ปฏิปกฺขธมฺเม อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ, อถ กสฺมา อยเมว สมาธิ เอวํ วิเสเสตฺวา วุตฺโตติ? ปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย นานาวิตกฺกวูปสมนสพฺภาวโตฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อานาปานสฺสติ ภาเวตพฺพา วิตกฺกุปจฺเฉทายา’’ติ ‘‘นิพฺเพธภาคิยตฺตา’’ติฯ พุทฺธานํ ปน เอกํเสน นิพฺเพธภาคิยาว โหติฯ อิมเมว หิ กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตฺวา สพฺเพปิ สมฺมาสมฺพุทฺธา สมฺมาสมฺโพธิํ อธิคจฺฉนฺติ, อริยมคฺคสฺส ปาทกภูโต อยํ สมาธิ อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา อริยมคฺคภาวํ อุปคโต วิย โหตีติ อาห ‘‘อนุปุพฺเพน อริยมคฺควุฑฺฒิปฺปตฺโต’’ติฯ อยํ ปนตฺโถ วิราคนิโรธปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนานํ วเสน สมฺมเทว ยุชฺชติฯ
กถนฺติ ‘‘กถนฺติ…เป.… วิตฺถาเรตุกมฺยตาปุจฺฉา’’ติ อาหฯ กถํ พหุลีกโตติ เอตฺถาปิ อานาปานสฺสติสมาธีติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตตฺถ กถนฺติ อานาปานสฺสติสมาธิพหุลีการํ นานปฺปการโต วิตฺถาเรตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ พหุลีกโต อานาปานสฺสติสมาธีติ ตถา ปุฏฺฐธมฺมนิทสฺสนนฺติ อิมมตฺถํ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินาเยว อติทิสฺสติฯ เหฏฺฐา ปปญฺจวเสน วุตฺตมตฺถํ สุขคฺคหณตฺถํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ’’ติ อาห, ปิณฺฑตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ
ตมตฺถนฺติ ตํ ‘‘กถํ ภาวิโต’’ติอาทินา ปุจฺฉาวเสน สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํฯ ‘‘อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๙๑; อ. นิ. ๓.๖๑) อิธ-สทฺโท โลกํ อุปาทาย วุตฺโตฯ ‘‘อิเธว ติฏฺฐมานสฺสา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๖๙) โอกาสํฯ ‘‘อิธาหํ, ภิกฺขเว, ภุตฺตาวี อสฺสํ ปวาริโต’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๓๐) ปทปูรณมตฺตํฯ ‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณาตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๕.๗๓) ปน สาสนํฯ ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู’’ติ อิธาปิ สาสนเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภิกฺขเว, อิมสฺมิํ สาสเน ภิกฺขู’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สพฺพปฺปการอานาปานสฺสติสมาธินิพฺพตฺตกสฺสาติ สพฺพปฺปการคฺคหณํ โสฬส ปกาเร สนฺธายฯ เต หิ ‘‘อญฺญสาสนสฺส ตถาภาวปฺปฏิเสธโน’’ติ, ยถาวุตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส นิสฺสยภาวปฺปฏิเสธโนติ อตฺโถฯ เอเตน ‘‘อิธ, ภิกฺขเว’’ติ อิทํ อนฺโตคธเอว-สทฺทนฺติ ทสฺเสติฯ สนฺติ หิ เอกปทานิปิ อวธารณานิ ยถา วายุภกฺโขติฯ เตเนวาห ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ’’ติอาทิฯ ปริปุณฺณสมณกรณธมฺโม หิ โย, โส สพฺพปฺปการอานาปานสฺสติสมาธินิพฺพตฺตโกฯ ปรปฺปวาทาติ ปเรสํ อญฺญติตฺถิยานํ นานปฺปการวาทา ติตฺถายตนานิฯ
อรญฺญาทิกสฺเสว ‘‘อิมสฺส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทุทฺทโม ทมถํ อนุปคโต โคโณ กูฏโคโณฯ ยถา ถเนหิ สพฺพโส ขีรํ น ปคฺฆรติ, เอวํ โทหปฏิพนฺธินี กูฏเธนุฯ อสฺสาติ โคปสฺสฯ รูปสทฺทาทิเก ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกอสฺสาโท รูปารมฺมณาทิรโสฯ ปุพฺเพ อาจิณฺณารมฺมณนฺติ ปพฺพชิตโต ปุพฺเพ, อนาทิมติ วา สํสาเร ปริจิตารมฺมณํฯ อุปจารวเสน อุปนิสีทติ, อปฺปนาวเสน อุปนิปชฺชตีติ โยเชตพฺพํฯ
อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ นิพนฺเธยฺยาติ พนฺเธยฺยฯ สติยาติ สมฺมเทว กมฺมฏฺฐานสลฺลกฺขณวสปฺปวตฺตาย สติยาฯ อารมฺมเณติ กมฺมฏฺฐานารมฺมเณฯ ทฬฺหนฺติ ถิรํ, ยถา สโตการิสฺส อุปจารปฺปนาเภโท สมาธิ อิชฺฌติ, ตถา ถามคตํ กตฺวาติ อตฺโถฯ
มุทฺธภูตนฺติ สนฺตตาทิวิเสสคุณวนฺตตาย พุทฺธาทีหิ อริเยหิ สมาเสวิตภาวโต จ มุทฺธสทิสํ, อุตฺตมนฺติ อตฺโถฯ วิเสสาธิคมทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารปทฏฺฐานนฺติ สพฺเพสํ พุทฺธานํ เอกจฺจานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ พุทฺธสาวกานญฺจ วิเสสาธิคมสฺส เจว อญฺญกมฺมฏฺฐาเนน อธิคตวิเสสานํ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสฺส จ ปทฏฺฐานภูตํฯ วตฺถุวิชฺชาจริโย วิย ภควา โยคีนํ อนุรูปนิวาสฏฺฐานุปทิสฺสนโตฯ ภิกฺขุ ทีปิสทิโส อรญฺเญ เอกโก วิหริตฺวา ปฏิปกฺขนิมฺมถเนน อิจฺฉิตตฺถสาธนโตฯ ผลมุตฺตมนฺติ สามญฺญผลมาหฯ ปรกฺกมชวโยคฺคภูมินฺติ ภาวนุสฺสาหชวสฺส โยคฺคกรณภูมิภูตํฯ
เอวํ วุตฺตลกฺขเณสูติ อภิธมฺมปริยาเยน สุตฺตนฺตปริยาเยน วุตฺตลกฺขเณสุฯ รุกฺขสมีปนฺติ ‘‘ยาวตา มชฺฌนฺหิเก กาเล สมนฺตา ฉายา ผรติ, นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ, เอตฺตาวตา รุกฺขมูลนฺติ วุจฺจตี’’ติ เอวํ วุตฺตํ รุกฺขสฺส สมีปฏฺฐานํฯ อวเสสสตฺตวิธเสนาสนนฺติ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปฺปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปุญฺชนฺติ เอวํ วุตฺตํฯ อุตุตฺตยานุกูลํ ธาตุจริยานุกูลนฺติ คิมฺหาทิอุตุตฺตยสฺส เสมฺหาทิธาตุตฺตยสฺส โมหาทิจริตตฺตยสฺส อลีนานุทฺธจฺจปกฺขิกนฺติ อสงฺโกจาวิกฺเขปปกฺขิกํฯ สยนญฺหิ โกสชฺชปกฺขิกํ, ฐานจงฺกมนานิ อุทฺธจฺจปกฺขิกานิ, น เอวํ นิสชฺชาฯ ตโต เอว ตสฺสา สนฺตตาฯ นิสชฺชาย ทฬฺหภาวํ ปลฺลงฺกาภุชเนน, อสฺสาสปสฺสาสานํ ปวตฺตนสุขตํ อุปริมกายสฺส อุชุกฏฺฐปเนน, อารมฺมณปริคฺคหูปายํ ปริมุขํ สติยา ฐปเนน ทสฺเสนฺโตฯ
อูรุพทฺธาสนนฺติ อูรูนมโธพนฺธนวเสน นิสชฺชาฯ เหฏฺฐิมกายสฺส อนุชุกํ ฐปนํ นิสชฺชาวจเนเนว โพธิตนฺติฯ อุชุํ กายนฺติ เอตฺถ กาย-สทฺโท อุปริมกายวิสโยติ อาห – ‘‘อุปริมํ สรีรํ อุชุกํ ฐเปตฺวา’’ติฯ ตํ ปน อุชุกฏฺฐปนํ สรูปโต ปโยชนโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺฐารสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น ปณมนฺตีติ น โอณมนฺติฯ น ปริปตตีติ น วิคจฺฉติ วีถิํ น วิลงฺเฆติ, ตโต เอว ปุพฺเพนาปรํ วิเสสุปฺปตฺติยา วุฑฺฒิํ ผาติํ อุปคจฺฉติฯ อิธ ปริ-สทฺโท อภิ-สทฺเทน สมานตฺโถติ อาห ‘‘กมฺมฏฺฐานาภิมุข’’นฺติ, พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณโต นิวาเรตฺวา กมฺมฏฺฐานํเยว ปุรกฺขตฺวาติ อตฺโถฯ ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐ ‘‘ปริณายิกา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๖, ๒๐) วิยฯ นิยฺยานฏฺโฐ ปฏิปกฺขโต นิคฺคมนฏฺโฐ, ตสฺมา ปริคฺคหิตนิยฺยานนฺติ สพฺพถา คหิตาสมฺโมสํ ปริจฺจตฺตสมฺโมสํ สติํ กตฺวา, ปรมํ สติเนปกฺกํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ สโตวาติ สติยา สมนฺนาคโต เอว สรนฺโต เอว อสฺสสติ, นาสฺส กาจิ สติวิรหิตา อสฺสาสปฺปวตฺติ โหตีติ อตฺโถฯ สโต ปสฺสสตีติ เอตฺถาปิ สโตว ปสฺสสตีติ เอว-สทฺโท อาเนตฺวา วตฺตพฺโพฯ สโตการีติ สโต เอว หุตฺวา สติยา เอว วา กาตพฺพสฺส กตฺตา, กรณสีโล วาฯ
พาตฺติํสาย อากาเรหีติ จตูสุ จตุกฺเกสุ อาคตานิ ทีฆรสฺสาทีนิ โสฬส ปทานิ อสฺสาสปสฺสาสวเสน ทฺวิธา วิภชิตฺวา วุตฺเตหิ ทีฆมสฺสาสํ อาทิํ กตฺวา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิปสฺสาสปริยนฺเตหิ พาตฺติํสากาเรหิฯ ยทิ ‘‘สโตว อสฺสสติ, สโต ปสฺสสตี’’ติ เอตสฺส วิภงฺเค วุตฺตํ, อถ กสฺมา ‘‘อสฺสสติ ทีฆํอสฺสาสวเสนาติ ทีฆอสฺสาสวเสน, วิภตฺติอโลปํ กตฺวา นิทฺเทโสฯ ทีฆนฺติ วา ภควตา วุตฺตอสฺสาสวเสนฯ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปนฺติ วิกฺเขปสฺส ปฏิปกฺขภาวโต อวิกฺเขโปติ ลทฺธนามํ จิตฺตสฺส เอกคฺคภาวํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณนาติ ยถาวุตฺตาย สติยา ยถาวุตฺเตน จ ญาเณนฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ทีฆํ อสฺสาสํ อารมฺมณภูตํ อวิกฺขิตฺตจิตฺตสฺส อสมฺโมหโต วา สมฺปชานนฺตสฺส ตตฺถ สติ อุปฏฺฐิตาว โหติ, ตํ สมฺปชานนฺตสฺส อารมฺมณกรณวเสน อสมฺโมหวเสน วา สมฺปชญฺญํ, ตทธีนสติสมฺปชญฺเญน ตํสมงฺคี โยคาวจโร สโตการี นาม โหตีติฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสนาติ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี หุตฺวา อสฺสสนสฺส วเสนฯ ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิอสฺสาสวเสนา’’ติ วา ปาโฐ, ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิโน อสฺสาสา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิอสฺสาสา, เตสํ วเสนาติ อตฺโถฯ
อนฺโต อุฏฺฐิตสสนํ อสฺสาโส, พหิ อุฏฺฐิตสสนํ ปสฺสาโสติ อาห – ‘‘อสฺสาโสติ พหินิกฺขมนวาโต’’ติอาทิฯ สุตฺตนฺตฏฺฐกถายํ ปน พหิ อุฏฺฐหิตฺวาปิ อนฺโต สสนโต อสฺสาโส, อนฺโต อุฏฺฐหิตฺวาปิ พหิ สสนโต ปสฺสาโสติ กตฺวา อุปฺปฏิปาฏิยา วุตฺตํฯ อถ วา มาตุกุจฺฉิยํ พหิ นิกฺขมิตุํ อลทฺโธกาโส นาสิกาวาโต มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺเต ปฐมํ พหิ นิกฺขมตีติ วินยฏฺฐกถายํ อุปฺปตฺติกฺกเมน ‘‘อาทิมฺหิ สาโส อสฺสาโส’’ติ พหินิกฺขมนวาโต วุตฺโตฯ เตเนวาห ‘‘สพฺเพสมฺปิ คพฺภเสยฺยกาน’’นฺติอาทิฯ สุตฺตนฺตฏฺฐกถายํ ปน ปวตฺติยํ ภาวนารมฺภสมเย ปฐมํ นาสิกาวาตสฺส อนฺโต อากฑฺฒิตฺวา ปจฺฉา พหิ วิสฺสชฺชนโต ปวตฺติกฺกเมน ‘‘อาทิมฺหิ สาโส อสฺสาโส’’ติ อนฺโตปวิสนวาโต วุตฺโตฯ สุตฺตนฺตนโยเยว เจตฺถ ‘‘อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต อชฺฌตฺตํ วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จ, ปสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต พหิทฺธา ตาลุํ อาหจฺจ นิพฺพายตีติ ตาลุํ อาหจฺจ นิรุชฺฌติฯ เตน กิร สมฺปติชาโต พาลทารโก ขิปิตํ กโรติฯ เอวํ ตาวาติอาทิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส นิคมนํฯ เกจิ ‘‘เอวํ ตาวาติ อเนน ปวตฺติกฺกเมน อสฺสาโส พหินิกฺขมนวาโตติ คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย’’ติ วทนฺติฯ
อทฺธานวเสนาติ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โอกาสทฺธานนฺติ โอกาสภูตํ อทฺธานํฯ ผริตฺวาติ พฺยาเปตฺวาฯ จุณฺณวิจุณฺณาปิ อเนกกลาปภาเวน, ทีฆมทฺธานนฺติ ทีฆํ ปเทสํฯ ตสฺมาติ สณิกํ ปวตฺติยา ทีฆสนฺตานตาย ทีฆาติ วุจฺจนฺติฯ เอตฺถ จ หตฺถิอาทิสรีเร สุนขาทิสรีเร จ อสฺสาสปสฺสาสานํ เทสทฺธานวิสิฏฺเฐน กาลทฺธานวเสเนว ทีฆรสฺสตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา ‘‘สณิกํ ปูเรตฺวา สณิกเมว นิกฺขมนฺติ, สีฆํ ปูเรตฺวา สีฆเมว นิกฺขมนฺตี’’ติ วจนโตฯ มนุสฺเสสูติ สมานปฺปมาเณสุปิ มนุสฺสสรีเรสุฯ ทีฆํ อสฺสสนฺตีติ ทีฆํ อสฺสาสปฺปพนฺธํ ปวตฺเตนฺตีติ อตฺโถฯ ปสฺสสนฺตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สุนขสสาทโย วิย รสฺสํ อสฺสสนฺติ ปสฺสสนฺติ จาติ โยชนาฯ อิทํ ปน ทีฆํ รสฺสญฺจ อสฺสสนํ ปสฺสสนญฺจ เตสํ สตฺตานํ สรีรสฺส สภาโวติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตสนฺติ เตสํ สตฺตานํฯ เตติ อสฺสาสปสฺสาสาฯ อิตฺตรมทฺธานนฺติ อปฺปกํ กาลํฯ นวหากาเรหีติ ภาวนมนุยุญฺชนฺตสฺส ปุพฺเพนาปรํ อลทฺธวิเสสสฺส เกวลํ อทฺธานวเสน อาทิโต วุตฺตา ตโย อาการา, เต จ โข เอกจฺโจ อสฺสาสํ สุฏฺฐุ สลฺลกฺเขติ, เอกจฺโจ ปสฺสาสํ, เอกจฺโจ ตทุภยนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ วเสนฯ เกจิ ปน ‘‘อสฺสสติปิ ปสฺสสติปีติ เอกชฺฌํ วจนํ ภาวนาย นิรนฺตรํ ปวตฺติทสฺสนตฺถ’’นฺติ วทนฺติฯ ฉนฺทวเสน ปุพฺเพ วิย ตโย, ตถา ปาโมชฺชวเสนาติ อิเมหิ นวหิ อากาเรหิฯ
กามญฺเจตฺถ เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ตโย เอว อาการา ลพฺภนฺติ, ตนฺติวเสน ปน สพฺเพสํ ปาฬิอารุฬฺหตฺตา เตสํ วเสน ปริกมฺมสฺส กาตพฺพตฺตา จ ‘‘ตตฺรายํ ภิกฺขุ นวหากาเรหี’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ ปชานโตติ เอวํ ยถาวุตฺเตหิ อากาเรหิ อสฺสาสปสฺสาเส ปชานโต, ตตฺถ มนสิการํ ปวตฺเตนฺตสฺสฯ เอเกนากาเรนาติ ทีฆํอสฺสาสาทีสุ จตูสุ อากาเรสุ เอเกน อากาเรน, นวสุ ตีสุ วา เอเกนฯ ตถา หิ วกฺขติ –
‘‘ทีโฆ รสฺโส จ อสฺสาโส,
ปสฺสาโสปิ จ ตาทิโส;
จตฺตาโร วณฺณา วตฺตนฺติ,
นาสิกคฺเคว ภิกฺขุโน’’ติฯ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๑๖๕);
อยํ ภาวนา อสฺสาสปสฺสาสกายานุปสฺสนาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา สมฺปชฺชตี’’ติฯ
อิทานิ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ‘‘กถํ ปชานาตี’’ติ ปชานนวิธิํ กเถตุกมฺยตาย ปุจฺฉติฯ ทีฆํ อสฺสาสนฺติ วุตฺตลกฺขณํ ทีฆํ อสฺสาสํฯ อทฺธานสงฺขาเตติ อทฺธานนฺติ สงฺขํ คเต ทีเฆ กาเล, ทีฆํ ขณนฺติ อตฺโถฯ โกฏฺฐาสปริยาโย วา สงฺขาต-สทฺโท ‘‘เถยฺยสงฺขาต’’นฺติอาทีสุ วิย, ตสฺมา อทฺธานสงฺขาเตติ อทฺธานโกฏฺฐาเส เทสภาเคติ อตฺโถฯ ฉนฺโท อุปฺปชฺชตีติ ภาวนาย ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ อาวหนฺติยา ลทฺธสฺสาทตฺตา ตตฺถ สาติสโย กตฺตุกามตาลกฺขโณ กุสลจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติฯ ฉนฺทวเสนาติ ตถาปวตฺตฉนฺทสฺส วเสน วิเสสภาวนมนุยุญฺชนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานํ วุฑฺฒิํ ผาติํ คเมนฺตสฺสฯ ตโต สุขุมตรนฺติ ยถาวุตฺตฉนฺทปฺปวตฺติยา ปุริมกโต สุขุมตรํฯ ภาวนาพเลน หิ ปฏิปฺปสฺสทฺธทรถปริฬาหตาย กายสฺส อสฺสาสปสฺสาสา สุขุมตรา หุตฺวา ปวตฺตนฺติฯ ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชตีติ อสฺสาสปสฺสาสานํ สุขุมตรภาเวน อารมฺมณสฺส สนฺตตรตาย กมฺมฏฺฐานสฺส จ วีถิปฺปฏิปนฺนตาย ภาวนาจิตฺตสหคโต ปโมโท ขุทฺทิกาทิเภทา ตรุณปีติ อุปฺปชฺชติฯ จิตฺตํ วิวตฺตตีติ อนุกฺกเมน อสฺสาสปสฺสาสานํ อติวิย สุขุมตรภาวปฺปตฺติยา อนุปฏฺฐหเน วิเจตพฺพาการปฺปตฺเตหิ เตหิ อุเปกฺขา สณฺฐาตีติ ตสฺมิํ ปฏิภาคนิมิตฺเต อุปจารปฺปนาเภเท สมาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน ปุน ฌานนิพฺพตฺตนตฺถํ พฺยาปาราภาวโต อชฺฌุเปกฺขนํ โหติ, สา ปนายํ อุเปกฺขา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาติ เวทิตพฺพาฯ
อิเมหิ นวหิ อากาเรหีติ อิเมหิ ยถาวุตฺเตหิ นวหิ ปกาเรหิ ปวตฺตาฯ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสา กาโยติ ทีฆาการา อสฺสาสปสฺสาสา จุณฺณวิจุณฺณาปิ สมูหฏฺเฐน กาโยฯ อสฺสาสปสฺสาเส นิสฺสาย อุปฺปนฺนนิมิตฺตมฺปิ เอตฺถ อสฺสาสปสฺสาสสามญฺญวเสน วุตฺตํฯ อุปฏฺฐานํ สตีติ ตํ อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐตีติ สติ อุปฏฺฐานํ นามฯ อนุปสฺสนา ญาณนฺติ สมถวเสน นิมิตฺตสฺส อนุปสฺสนา วิปสฺสนาวเสน อสฺสาสปสฺสาเส ตนฺนิสฺสยญฺจ กายํ ‘‘รูป’’นฺติ, จิตฺตํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺเม จ ‘‘อรูป’’นฺติ ววตฺถเปตฺวา นามรูปสฺส อนุปสฺสนา จ ญาณํ ตตฺถ ยถาภูตาวโพโธฯ กาโย อุปฏฺฐานนฺติ โส กาโย อารมฺมณกรณวเสน อุปคนฺตฺวา สติ เอตฺถ ติฏฺฐตีติ อุปฏฺฐานํ นามฯ เอตฺถ จ ‘‘กาโย อุปฏฺฐาน’’นฺติ อิมินา อิตรกายสฺสปิ สงฺคโหติ ตถา วุตฺตํ สมฺมสนจารสฺสปิ อิธ อิจฺฉิตตฺตาฯ โน สตีติ โส กาโย สติ นาม น โหติฯ สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จ สรณฏฺเฐน อุปฏฺฐานฏฺเฐน จฯ ตาย สติยาติ ยถาวุตฺตาย สติยาฯ เตน ญาเณนาติ ยถาวุตฺเตเนว ญาเณนฯ ตํ กายนฺติ ตํ อสฺสาสปสฺสาสกายญฺเจว ตนฺนิสฺสยรูปกายญฺจฯ อนุปสฺสตีติ ฌานสมฺปยุตฺตญาเณน เจว วิปสฺสนาญาเณน เตน วุจฺจติ กาเย กายานุปสฺสนา สติปฏฺฐานภาวนาติ เตน อนุปสฺสเนน ยถาวุตฺเต กาเย อยํ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนาติ วุจฺจติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยา อยํ ยถาวุตฺเต อสฺสาสปสฺสาสกาเย ตสฺส นิสฺสยภูเต กรชกาเย จ กายสฺเสว อนุปสฺสนา อนุทกภูตาย มรีจิยา อุทกานุปสฺสนา วิย น อนิจฺจาทิสภาเว กาเย นิจฺจาทิภาวานุปสฺสนา, อถ โข ยถารหํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตา สุภภาวสฺเสว อนุปสฺสนาฯ อถ วา กาเย ‘‘อหนฺติ วา, มมนฺติ วา, อิตฺถีติ วา, ปุริโส’’ติ วา คเหตพฺพสฺส กสฺสจิ อภาวโต ตาทิสํ อนนุปสฺสิตฺวา
เอเสว นโยติ ‘‘นวหิ อากาเรหี’’ติอาทินา วุตฺตวิธิํ รสฺส-ปเท อติทิสฺสติฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ยถาทสฺสิเต ‘‘กถํ ทีฆํ อสฺสสนฺโต’’ติอาทินา อาคเต ปาฬินเยฯ อิธาติ อิมสฺมิํ รสฺสปทวเสน อาคเต ปาฬินเยฯ อยนฺติ โยคาวจโรฯ อทฺธานวเสนาติ ทีฆกาลวเสนฯ อิตฺตรวเสนาติ ปริตฺตกาลวเสนฯ อิเมหิ อากาเรหีติ อิเมหิ นวหิ อากาเรหิฯ
ตาทิโสติ ทีโฆ รสฺโส จฯ จตฺตาโร วณฺณาติ จตฺตาโร อาการา เต จ ทีฆาทโย เอวฯ นาสิกคฺเคว ภิกฺขุโนติ คาถาสุขตฺถํ รสฺสํ กตฺวา วุตฺตํฯ นาสิกคฺเค วาติ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ, เตน อุตฺตโรฏฺฐํ สงฺคณฺหาติฯ
สพฺพกายปฺปฏิสํเวทีติ สพฺพสฺส กายสฺส ปฏิ ปฏิ ปจฺเจกํ สมฺมเทว เวทนสีโล ชานนสีโล, ตสฺส วา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวโท เอตสฺส อตฺถิ, ตํ วา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวทมาโนติ อตฺโถฯ ตตฺถ ตตฺถ สพฺพ-คฺคหเณน อสฺสาสาทิกายสฺส อนวเสสปริยาทาเน สิทฺเธปิ อเนกกลาปสมุทายภาวโต ตสฺส สพฺเพสมฺปิ ภาคานํ สํเวทนทสฺสนตฺถํ ปฏิ-สทฺทคฺคหณํ, ตตฺถ สกฺกจฺจการิภาวทสฺสนตฺถํ สํ-สทฺทคฺคหณนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สกลสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยถา สมาเนสุปิ อสฺสาสปสฺสาเสสุ โยคิโน ปฏิปตฺติวิธาเน ปจฺเจกํ สกฺกจฺจํเยว ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ วิสุํ เทสนา กตา, เอวํ ตเมวตฺถํ ทีเปตุํ สติปิ อตฺถสฺส สมานตาย ‘‘สกลสฺสา’’ติอาทินา ปททฺวยสฺส วิสุํ วิสุํ อตฺถวณฺณนา กตาติ เวทิตพฺพาฯ ปากฏํ กโรนฺโตติ วิภูตํ กโรนฺโต, สพฺพโส วิภาเวนฺโตติ อตฺโถฯ ปากฏีกรณํ วิภาวนํ ตตฺถ อสมฺมุยฺหนญาเณเนว เนสํ ปวตฺตเนน โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ วิทิตํ กโรนฺโต’’ติอาทิมาห ตสฺมาติ ยสฺมา ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตเนว อสฺสาสปสฺสาเส ปวตฺเตติ, น วิปฺปยุตฺตจิตฺเตน, ตสฺมา เอวํภูโต สพฺพกายปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ วุจฺจติ พุทฺธาทีหีติ โยชนาฯ จุณฺณวิจุณฺณวิสเฏติ อเนกกลาปตาย จุณฺณวิจุณฺณภาเวน วิสเฏฯ อาทิ ปากโฏ โหติ สติยา ญาณสฺส จ วเสน กตปุพฺพาภิสงฺขารสฺส ปวตฺตตฺตาฯ ตาทิเสน ภวิตพฺพนฺติ จตุตฺถปุคฺคลสทิเสน ภวิตพฺพํ, ปเคว สติํ ญาณญฺจ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา ตีสุปิ ฐาเนสุ ญาณสมฺปยุตฺตเมว จิตฺตํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ
เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน สพฺพกายปฺปฏิสํเวทนวเสเนวฯ ฆฏตีติ อุสฺสหติฯ วายมตีติ วายามํ กโรติ, มนสิการํ ปวตฺเตตีติ อตฺโถฯ ตถาภูตสฺสาติ อานาปานสฺสติํ ภาเวนฺตสฺสฯ สํวโรติ สติ วีริยมฺปิ วาฯ ตาย สติยาติ ยา สา อานาปาเน อารพฺภ ปวตฺตา สติ, ตายฯ เตน มนสิกาเรนาติ โย โส ตตฺถ สติปุพฺพงฺคโม ภาวนามนสิกาโร, เตน สทฺธินฺติ อธิปฺปาโยฯ อาเสวตีติ ‘‘ติสฺโส สิกฺขาโย’’ติ วุตฺเต อธิกุสลธมฺเม อาเสวติฯ ตทาเสวนญฺเหตฺถ สิกฺขนนฺติ อธิปฺเปตํฯ ปุริมนเยติ ปุริมสฺมิํ ภาวนานเย, ปฐมวตฺถุทฺวเยติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถาปิ กามํ ญาณุปฺปาทนํ ลพฺภเตว อสฺสาสปสฺสาสานํ ยาถาวโต ทีฆรสฺสภาวาวโพธสพฺภาวโต, ตถาปิ ตํ น ทุกฺกรํ ยถาปวตฺตานํ เตสํ คหณมตฺตภาวโตติ ตตฺถ วตฺตมานกาลปฺปโยโค กโตฯ อิทํ ปน ทุกฺกรํ ปุริสสฺส ขุรธารายํ คมนสทิสํ, ตสฺมา สาติสเยเนตฺถ ปุพฺพาภิสงฺขาเรน ภวิตพฺพนฺติ ทีเปตุํ อนาคตกาลปฺปโยโค กโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ยสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ญาณุปฺปาทนาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน กายสงฺขารปสฺสมฺภนปีติปฏิสํเวทนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘สํวรสมาทานานํ สงฺคโห’’ติ วทนฺติฯ
กายสงฺขารนฺติ อสฺสาสปสฺสาสํฯ โส หิ จิตฺตสมุฏฺฐาโนปิ สมาโน กรชกายปฏิพทฺธวุตฺติตาย เตน สงฺขรียตีติ กายสงฺขาโรติ วุจฺจติฯ โย ปน ‘‘กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๐๒) เอวมาคโต กายสงฺขาโร เจตนาลกฺขโณ สติปิ ทฺวารนฺตรุปฺปตฺติยํ เยภุยฺยวุตฺติยา ตพฺพหุลวุตฺติยา จ กายทฺวาเรน ลกฺขิโต, โส อิธ นาธิปฺเปโตฯ ปสฺสมฺเภนฺโตติอาทีสุ ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ปทํ ปุริมสฺส ปุริมสฺส อตฺถวจนํฯ ตสฺมา ปสฺสมฺภนํ นาม วูปสมนํ, ตญฺจ ตถาปโยเค อสติ อุปฺปชฺชนารหสฺส โอฬาริกสฺส กายสงฺขารสฺส ปโยคสมฺปตฺติยา อนุปฺปาทนนฺติ ทฏฺฐพฺพํ ตตฺราติ ‘‘โอฬาริกํ กายสงฺขารํ ปสฺสมฺเภนฺโต’’ติ เอตฺถฯ อปริคฺคหิตกาเลติ กมฺมฏฺฐานสฺส อนารทฺธกาเล, ตโต เอว กายจิตฺตานมฺปิ อปริคฺคหิตกาเลฯ ‘‘นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธายา’’ติ หิ อิมินา กายปริคฺคโห ‘‘กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ปริคฺคหิตา โหนฺตี’’ติฯ กาโยติ กรชกาโยฯ สทรถาติ สปริฬาหาฯ สา จ เนสํ สทรถตา ครุภาเวน วิย โอฬาริกตาย อวินาภาวินีติ อาห ‘‘โอฬาริกา’’ติฯ พลวตราติ สพลา ถูลาฯ สนฺตา โหนฺตีติ จิตฺตํ ตาว พหิทฺธา วิกฺเขปาภาเวน เอกคฺคํ หุตฺวา กมฺมฏฺฐานํ ปริคฺคเหตฺวา ปวตฺตมานํ สนฺตํ โหติ วูปสนฺตํ, ตโต เอว ตํสมุฏฺฐานา รูปธมฺมา ลหุมุทุกมฺมญฺญภาวปฺปตฺตา, ตทนุคุณตาย เสสํ ติสนฺตติรูปนฺติ เอวํ จิตฺเต กาเย จ วูปสนฺเต ปวตฺตมาเน ตนฺนิสฺสิตา อสฺสาสปสฺสาสา สนฺตสภาวา อนุกฺกเมน สุขุมสุขุมตรสุขุมตมา หุตฺวา ปวตฺตนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยทา ปนสฺส กาโยปี’’ติอาทิฯ ปสฺสมฺเภมีติ ปฐมาวชฺชนาฯ อาภุชนํ อาโภโค, สมฺมา อนุ อนุ อาหรณํ สมนฺนาหาโร, ตสฺมิํเยว อตฺเถ อปราปรํ ปวตฺตอาวชฺชนา ตสฺเสว อตฺถสฺส มนสิกรณํ จิตฺเต ฐปนํ มนสิกาโร, วีมํสา ปจฺจเวกฺขณาฯ
สารทฺเธติ สทรเถ สปริฬาเหฯ อธิมตฺตนฺติ พลวํ โอฬาริกํ, ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํฯ กายสงฺขาโร หิ อธิปฺเปโตฯ ‘‘อธิมตฺตํ หุตฺวา ปวตฺตตี’’ติ กิริยาวิเสสนํ วา เอตํฯ สุขุมนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ กายมฺหีติ เอตฺถ จิตฺเต จาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ
ปฐมชฺฌานโต วุฏฺฐาย กริยมานํ ทุติยชฺฌานสฺส นานาวชฺชนํ ปริกมฺมํ ปฐมชฺฌานํ วิย ทูรสมุสฺสาริตปฏิปกฺขนฺติ กตฺวา ตํสมุฏฺฐาโน กายสงฺขาโร ปฐมชฺฌาเน จ ทุติยชฺฌานูปจาเร จ โอฬาริโกติ สทิโส วุตฺโตฯ เอส นโย เสสุปจารทฺวเยปิฯ อถ วา ทุติยชฺฌานาทีนํ อธิคมาย ปฏิปชฺชโต ทุกฺขาปฏิปทาทิวเสน กิลมโต โยคิโน กายกิลมถจิตฺตุปฆาตาทิวเสน วิตกฺกาทิสงฺโขเภน สปริปฺผนฺทตาย จ จิตฺตปฺปวตฺติยา ทุติยชฺฌานาทิอุปจาเรสุ กายสงฺขารสฺส โอฬาริกตา เวทิตพฺพาฯ อติสุขุโมติ อญฺญตฺถ ลพฺภมาโน กายสงฺขาโร จตุตฺถชฺฌาเน ‘‘อปฺปวตฺติเมว ปาปุณาตี’’ติฯ
ลาภิสฺส สโต อนุปุพฺพสมาปตฺติสมาปชฺชนเวลํ เอกาสเนเนว วา สพฺเพสํ ฌานานํ ปฏิลาภํ สนฺธาย มชฺฌิมภาณกา เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมชฺฌานโต อุปรูปริฌานูปจาเรปิ สุขุมตรํ อิจฺฉนฺติฯ ตตฺถ หิ โสปจารานํ ฌานานํ อุปรูปริ วิเสสวนฺตตา สนฺตตา จ สมฺภเวยฺย, เอกาวชฺชนูปจารํ วา สนฺธาย เอวํ วุตฺตํฯ เอวญฺหิ เหฏฺฐา วุตฺตวาเทน อิมสฺส วาทสฺส อวิโรโธ สิทฺโธ ภินฺนวิสยตฺตาฯ สพฺเพสํเยวาติ อุภเยสมฺปิฯ ยสฺมา เต สพฺเพปิ วุจฺจมาเนน วิธินา ปสฺสทฺธิมิจฺฉนฺติเยว อปริคฺคหิตกาเล ปวตฺตกายสงฺขาโร ปริคฺคหิตกาเล ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ อิทํ สทิสสนฺตานตาย วุตฺตํฯ น หิ เต เอว โอฬาริกา อสฺสาสาทโย สุขุมา โหนฺติฯ ปสฺสมฺภนากาโร ปน เตสํ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ
มหาภูตปริคฺคเห สุขุโมติ จตุธาตุมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สกลรูปปริคฺคเห สุขุโม ภาวนาย อุปรูปริ ปณีตภาวโตฯ เตเนวาห ‘‘รูปารูปปริคฺคเห สุขุโม’’ติฯ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนายาติ กลาปสมฺมสนมาหฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาโต ปฏฺฐาย พลววิปสฺสนา, ตโต โอรํ ทุพฺพลวิปสฺสนาฯ ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ ‘‘อปริคฺคหิตกาเล’’ติอาทินา สมถนเย วุตฺตนเยนฯ ‘‘อปริคฺคเห ปวตฺโต กายสงฺขาโร มหาภูตปริคฺคเห ปฏิปฺปสฺสมฺภตี’’ติอาทินา วิปสฺสนานเยปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ โยเชตพฺพาติ วุตฺตํ โหติฯ
อสฺสาติ อิมสฺส ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขาร’’นฺติ ปทสฺสฯ โจทนาโสธนาหีติ อนุโยคปริหาเรหิฯ เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรนฯ กถนฺติ ยํ อิทํ ‘‘ปสฺสมฺภยํ…เป.… สิกฺขตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ กถํ เกน ปกาเรน กายสงฺขารสฺส ปสฺสมฺภนํ โยคิโน จ สิกฺขนํ โหตีติ กเถตุกามตาย ปุจฺฉิตฺวา กายสงฺขาเร สรูปโต โอฬาริกสุขุมโต วูปสมโต อนุโยคปริหารโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘กตเม กายสงฺขารา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ กายิกาติ รูปกาเย ภวาฯ กายปฺปฏิพทฺธาติ กายสนฺนิสฺสิตาฯ กาเย สติ โหนฺติ, อสติ น โหนฺติ, ตโต เอว เต อกายสมุฏฺฐานาปิ กาเยน สงฺขรียนฺตีติ กายสงฺขาราฯ ปสฺสมฺเภนฺโตติ โอฬาริโกฬาริกํ ปสฺสมฺเภนฺโตฯ
เสสปททฺวยํ ‘‘ปสฺสมฺเภนฺโต’’ติ วุจฺจติ, อนุปฺปาทนิโรธํ ปาเปนฺโต ‘‘นิโรเธนฺโต’’ติ, สุฏฺฐุ สนฺตสภาวํ นยนฺโต ‘‘วูปสเมนฺโต’’ติฯ
ยถารูเปหีติ ยาทิเสหิฯ กายสงฺขาเรหีติ โอฬาริเกหิ กายสงฺขาเรหิฯ อานมนาติ อภิมุเขน กายสฺส นมนาฯ วินมนาติ วิสุํ วิสุํ ปสฺสโต นมนาฯ สนฺนมนาติ สพฺพโต, สุฏฺฐุ วา นมนาฯ ปณมนาติ ปจฺฉโต นมนาฯ อิญฺชนาทีนิ อานมนาทีนํ เววจนานิ, อธิมตฺตานิ วา อภิมุขจลนาทีนิ อานมนาทโย, มนฺทานิ อิญฺชนาทโยฯ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ
สนฺตํ สุขุมนฺติ ยถารูเปหิ กายสงฺขาเรหิ กายสฺส อปริปฺผนฺทนเหตูหิ อานมนาทโย น โหนฺติ, ตถารูปํ ทรถาภาวโต สนฺตํ, อโนฬาริกตาย สุขุมํฯ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ สามญฺญโต เอกํ กตฺวา วทติฯ อถ วา ปุพฺเพ โอฬาริโกฬาริกํ กายสงฺขารํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺโต อนุกฺกเมน กายสฺส อปริปฺผนฺทนเหตุภูเต สุขุมสุขุมตเร อุปฺปาเทตฺวา เตปิ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา ปรมสุขุมตาย โกฏิปฺปตฺตํ ยํ กายสงฺขารํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สนฺตํ สุขุมํ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขาร’’นฺติฯ
อิตีติอาทิ โจทกวจนํฯ ตตฺถ อิตีติ ปการตฺเถ นิปาโต, กิราติ อรุจิสูจเน, เอวญฺเจติ อตฺโถฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย ‘‘วุตฺตปฺปกาเรน ยทิ อติสุขุมมฺปิ กายสงฺขารํ ปสฺสมฺเภตี’’ติฯ เอวํ สนฺเตติ เอวํ สติ ตยา วุตฺตากาเร ลพฺภมาเนฯ วาตูปลทฺธิยาติ วาตสฺส อุปลทฺธิยาฯ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, อสฺสาสาทิวาตารมฺมณสฺส จิตฺตสฺส ปภาวนา อุปฺปาทนา ปวตฺตนา น โหติ, เต จ เตน ปสฺสมฺเภตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ อสฺสาสปสฺสาสานญฺจ ปภาวนาติ โอฬาริเก อสฺสาสปสฺสาเส ภาวนาย ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา สุขุมานํ เตสํ ปภาวนา จ น โหติ อุภเยสํ เตสํ เตน ปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺพโตฯ อานาปานสฺสติยาติ อานาปานารมฺมณาย สติยา จ ปวตฺตนํ น โหติ อานาปานานํ น จ นํ ตนฺติ เอตฺถ นนฺติ นิปาตมตฺตํฯ ตํ วุตฺตวิธานํ สมาปตฺติํ ปณฺฑิตา ปญฺญวนฺโต น เจว สมาปชฺชนฺติปิ ตโต น วุฏฺฐหนฺติปีติ โยชนาฯ เอวํ โจทโก สพฺเพน สพฺพํ อภาวูปนยนํ ปสฺสมฺภนนฺติ อธิปฺปาเยน โจเทติฯ
ปุน อิติ กิราติอาทิ ยถาวุตฺตาย โจทนาย วิสฺสชฺชนาฯ ตตฺถ กิราติ ยทีติ เอตสฺส อตฺเถ นิปาโตฯ อิติ กิร สิกฺขติ, มยา วุตฺตากาเรน ยทิ สิกฺขตีติ อตฺโถฯ เอวํ สนฺเตติ เอวํ ปสฺสมฺภเน สติฯ ปภาวนา โหตีติ ยทิปิ โอฬาริกา กายสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, สุขุมา ปน อตฺเถวาติ อนุกฺกเมน ปรมสุขุมภาวปฺปตฺตสฺส วเสน นิมิตฺตุปฺปตฺติยา อานาปานสฺสติยา อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา อิชฺฌเตวาติ อธิปฺปาโยฯ
ยถา กถํ วิยาติ ยถาวุตฺตวิธานํ ตํ กถํ วิย ทฏฺฐพฺพํ, อตฺถิ กิญฺจิ ตทตฺถสมฺปฏิปาทเน โอปมฺมนฺติ อธิปฺปาโยฯ อิทานิ โอปมฺมํ ทสฺเสตุํ ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เสยฺยถาปีติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโตฯ กํเสติ กํสภาชเนฯ นิมิตฺตนฺติ นิมิตฺตสฺส, เตสํ สทฺทานํ ปวตฺตาการสฺสาติ อตฺโถฯ สามิอตฺเถ หิ อิทํ อุปโยควจนํฯ สุคฺคหิตตฺตาติ สุฏฺฐุ คหิตตฺตาฯ สุมนสิกตตฺตาติ สุฏฺฐุ จิตฺเต ฐปิตตฺตาฯ สูปธาริตตฺตาติ สมฺมเทว อุปธาริตตฺตา สลฺลกฺขิตตฺตาฯ สุขุมกา สทฺทาติ อนุรเว อาห, เย อปฺปกาฯ อปฺปตฺโถ หิ อยํ ก-สทฺโทฯ สุขุมสทฺทนิมิตฺตารมฺมณตาปีติ สุขุโม สทฺโทว นิมิตฺตํ สุขุมสทฺทนิมิตฺตํ, ตทารมฺมณตายปีติ วุตฺตํ โหติฯ กามํ ตทา สุขุมาปิ สทฺทา นิรุทฺธา, สทฺทนิมิตฺตสฺส ปน สุคฺคหิตตฺตา สุขุมตรสทฺทนิมิตฺตารมฺมณภาเวนปิ จิตฺตํ ปวตฺตติฯ อาทิโต ปฏฺฐาย หิ ตสฺส ตสฺส นิรุทฺธสฺส สทฺทสฺส นิมิตฺตํ อวิกฺขิตฺเตน จิตฺเตน อุปธาเรนฺตสฺส อนุกฺกเมน ปริโยสาเน อติสุขุมสทฺทนิมิตฺตมฺปิ อารมฺมณํ กตฺวา จิตฺตํ ปวตฺตเตวฯ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติ ตสฺมิํ ยถาอุปฏฺฐิเต นิมิตฺเต สมาธานสพฺภาวโตฯ
เอวํ สนฺเตติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส นิคมนวเสน วุตฺตํฯ ตตฺถ ยสฺส สุตฺตปทสฺส สทฺธิํ โจทนาโสธนาหิ อตฺโถ วุตฺโต, ตํ อุทฺธริตฺวา กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานานิ วิภาคโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปสฺสมฺภย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ วุตฺตอสฺสาสปสฺสาสา กาโยติ โยชนา เวทิตพฺพาฯ อถ วา ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ เอตฺถ อสฺสาสปสฺสาสา กาโยติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ มหาสติปฏฺฐานสุตฺเต (ที. นิ. ๒.๓๗๒ อาทโย; ม. นิ. ๑.๑๐๕ อาทโย) กายานุปสฺสนํ กเถนฺเตน ปฐมจตุกฺกสฺเสว วุตฺตตฺตา, อานาปานสฺสติสุตฺเตปิ ‘‘ยสฺมิํ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ทีฆํ อสฺสสามีติ ปชานาติ…เป.… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติฯ กาเย กายานุปสฺสี, ภิกฺขเว, ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุ วิหรตี’’ติ (ม. นิ. ๒.๑๔๙) วุตฺตตฺตา จ ‘‘กายานุปสฺสนาวเสน วุตฺตสฺส ปฐมจตุกฺกสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ
อาทิกมฺมิกสฺส กมฺมฏฺฐานวเสนาติ สมถกมฺมฏฺฐานํ สนฺธาย วุตฺตํ, วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํ ปน อิตรจตุกฺเกสุปิ ลพฺภเตวฯ เอตฺถาติ ปฐมจตุกฺเกฯ สห ปฏิสมฺภิทาหีติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ, ปุญฺญวนฺตานํ ปน อุปนิสฺสยสมฺปนฺนานํ อภิญฺญาปิ สิชฺฌติเยวฯ จตุพฺพิธนฺติ ปาติโมกฺขสํวราทิวเสน จตุพฺพิธํฯ อนาปชฺชนนฺติ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ อญฺญตรสฺส อนาปชฺชนํฯ อาปนฺนวุฏฺฐานนฺติ อาปนฺนสปฺปฏิกมฺมาปตฺติโต ยถาธมฺมํ ปฏิกมฺมกรเณน วุฏฺฐานํ, เทสนาคามินิโต เทสนาย, วุฏฺฐานคามินิโต ปริวาสาทิวินยกมฺมกรเณน วุฏฺฐานนฺติ วุตฺตํ โหติ กิเลเสหิ จ อปฺปฏิปีฬนนฺติ โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปลาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเฐยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโทติ เอวมาทีหิ ปาปธมฺเมหิ อปฺปฏิปีฬนํ, เตสํ อนุปฺปาทนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
ยมิทํ อาภิสมาจาริกสีลํ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ ทฺเวอสีติ ขนฺธกวตฺตานิ จุทฺทสวิธํ มหาวตฺตนฺติ เอตฺถ มหาวตฺตํ นาม วตฺตกฺขนฺธเก วุตฺตานิ อาคนฺตุกวตฺตํ อาวาสิกคมิกอนุโมทนภตฺตคฺคปิณฺฑจาริกอารญฺญิกเสนาสนชนฺตาฆรวจฺจกุฏิอุปชฺฌายสทฺธิวิหาริกอาจริยอนฺเตวาสิกวตฺตนฺติ จุทฺทส วตฺตานิฯ ตโต อญฺญานิ ปน กทาจิ ตชฺชนียกมฺมกตาทิกาเลเยว จริตพฺพานิ ทฺวาสีติ ขนฺธกวตฺตานิ, น สพฺพาสุ อวตฺถาสุ จริตพฺพานิ, ตสฺมา มหาวตฺเตสุ อคณิตานิฯ ตตฺถ ‘‘ปาริวาสิกานํ ภิกฺขูนํ วตฺตํ ปญฺญเปสฺสามี’’ติ อารภิตฺวา ‘‘น อุปสมฺปาเทตพฺพํ…เป.… น ฉมายํ จงฺกมนฺเต จงฺกเม จงฺกมิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๗๖) วุตฺตวตฺตานิ ฉสฏฺฐิ, ตโต ปรํ อาภิสมาจาริกสีลนฺติ เอตฺถ อภิสมาจาโรติ อุตฺตมสมาจาโร, อภิสมาจาโรว อาภิสมาจาริกํ, อภิสมาจารํ วา อารพฺภ ปญฺญตฺตํ อาภิสมาจาริกํ, ตเทว สีลนฺติ อาภิสมาจาริกสีลํฯ ขนฺธกวตฺตปริยาปนฺนสฺส สีลสฺเสตํ อธิวจนํฯ อหํ สีลํ รกฺขามิ, กิํ อาภิสมาจาริเกนาติอาทีสุ สีลนฺติ อุภโตวิภงฺคปริยาปนฺนเมว คเหตพฺพํ ขนฺธกวตฺตปริยาปนฺนสฺส อาภิสมาจาริกคฺคหเณน คหิตตฺตาฯ ปริปูเรติ ปริปุณฺเณ, ปริปูริเตติ วา อตฺโถฯ
ตโตติ อาวาโสติ อาวาสปลิโพโธฯ กุลนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ (วิสุทฺธิ. ๑.๔๑) อาวาโสติ เอโกปิ โอวรโก วุจฺจติ เอกมฺปิ ปริเวณํ สกโลปิ สงฺฆาราโมฯ สฺวายํ น สพฺพสฺเสว ปลิโพโธ โหติ, โย ปเนตฺถ นวกมฺมาทิอุสฺสุกฺกํ วา อาปชฺชติ, พหุภณฺฑสนฺนิจโย วา โหติ, เยน เกนจิ วา การเณน อเปกฺขวา ปฏิพทฺธจิตฺโต, ตสฺเสว ปลิโพโธ โหติ, น อิตรสฺสฯ
กุลนฺติ ญาติกุลํ วา อุปฏฺฐากกุลํ วาฯ เอกจฺจสฺส หิ อุปฏฺฐากกุลมฺปิ ‘‘สุขิเต สุขิโต’’ติอาทินา นเยน สํสฏฺฐสฺส วิหรโต ปลิโพโธ โหติ, โส กุลมานุสเกหิ วินา ธมฺมสฺสวนาย สามนฺตวิหารมฺปิ น คจฺฉติฯ เอกจฺจสฺส มาตาปิตโรปิ ปลิโพธา น โหนฺติ โกรณฺฑกวิหารวาสิตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺยทหรภิกฺขุโน วิยฯ
ลาโภติ
คโณติ สุตฺตนฺติกคโณ วา อาภิธมฺมิกคโณ วาฯ โย ตสฺส อุทฺเทสํ วา ปริปุจฺฉํ วา เทนฺโต สมณธมฺมสฺส โอกาสํ น ลภติ, ตสฺส คโณ ปลิโพโธ โหติฯ เตน โส เอวํ อุปจฺฉินฺทิตพฺโพ – สเจ เตสํ ภิกฺขูนํ พหุ กตํ โหติ, อปฺปํ อวสิฏฺฐํ, ตํ นิฏฺฐเปตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตพฺพํฯ สเจ อปฺปํ กตํ, พหุ อวสิฏฺฐํ, โยชนโต ปรํ อคนฺตฺวา อนฺโตโยชนปริจฺเฉเท อญฺญํ คณวาจกํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อิเม อายสฺมา อุทฺเทสาทีหิ สงฺคณฺหตู’’ติ วตฺตพฺพํฯ เอวมฺปิ อลภมาเนน ‘‘มยฺหํ, อาวุโส, เอกํ กิจฺจํ อตฺถิ, ตุมฺเห ยถาผาสุกฏฺฐานานิ คจฺฉถา’’ติ คณํ ปหาย อตฺตโน กมฺมํ กาตพฺพํฯ
กมฺเมนาติ กมฺมปลิโพเธนฯ ‘‘กมฺมญฺจ ปญฺจม’’นฺติปิ ปาโฐฯ ตตฺถ กมฺมนฺติ นวกมฺมํฯ ตํ กโรนฺเตน วฑฺฒกีอาทีหิ ลทฺธาลทฺธํ ชานิตพฺพํ, กตากเต อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชิตพฺพนฺติ สพฺพถาปิ
อทฺธานนฺติ มคฺคคมนํฯ ยสฺส หิ กตฺถจิ ปพฺพชฺชาเปกฺโข วา โหติ, ปจฺจยชาตํ วา กิญฺจิ ลทฺธพฺพํ โหติฯ สเจ ตํ อลภนฺโต น สกฺโกติ อธิวาเสตุํ, อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺตสฺสปิ คมิกจิตฺตํ นาม ทุปฺปฏิวิโนทยํ
ญาตีติ วิหาเร อาจริยุปชฺฌายสทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกสมานุปชฺฌายกสมานาจริยกา, ฆเร มาตา ปิตา ภาตาติ เอวมาทิกาฯ เต คิลานา อิมสฺส ปลิโพธา โหนฺติฯ ตสฺมา โส ปลิโพโธ เต อุปฏฺฐหิตฺวา เตสํ ปากติกกรเณน อุปจฺฉินฺทิตพฺโพฯ ตตฺถ อุปชฺฌาโย ตาว คิลาโน สเจ ลหุํ น วุฏฺฐาติ, ยาวชีวํ ปฏิชคฺคิตพฺโพ, ตถา ปพฺพชฺชาจริโย อุปสมฺปทาจริโย สทฺธิวิหาริโก อุปสมฺปาทิตปพฺพาชิตอนฺเตวาสิกสมานุปชฺฌายกา จฯ นิสฺสยาจริยอุทฺเทสาจริยนิสฺสยนฺเตวาสิกอุทฺเทสนฺเตวาสิกสมานาจริยกา ปน ยาว นิสฺสยอุทฺเทสา อนุปจฺฉินฺนา, ตาว ปฏิชคฺคิตพฺพาฯ ปโหนฺเตน ตโต อุทฺธมฺปิ ปฏิชคฺคิตพฺพา เอวฯ มาตาปิตูสุ อุปชฺฌาเย วิย ปฏิชคฺคิตพฺพํฯ สเจปิ หิ เต รชฺเช ฐิตา โหนฺติ, ปุตฺตโต จ อุปฏฺฐานํ ปจฺจาสีสนฺติ, กาตพฺพเมวฯ อถ เตสํ เภสชฺชํ นตฺถิ, อตฺตโน สนฺตกํ ทาตพฺพํฯ อสติ, ภิกฺขาจริยาย ปริเยสิตฺวาปิ ทาตพฺพเมวฯ ภาตุภคินีนํ ปน เตสํ สนฺตกเมว โยเชตฺวา ทาตพฺพํฯ สเจ นตฺถิ, อตฺตโน สนฺตกํ ตาวกาลิกํ ทตฺวา ปจฺฉา ลภนฺเตน คณฺหิตพฺพํ, อลภนฺเตน น โจเทตพฺพาฯ อญฺญาตกสฺส ภคินิยา สามิกสฺส เภสชฺชํ เนว กาตุํ, น ทาตุํ วฏฺฏติ, ‘‘ตุยฺหํ สามิกสฺส เทหี’’ติ วตฺวา ปน ภคินิยา ทาตพฺพํฯ ภาตุ ชายายปิ เอเสว นโย, เตสํ ปน ปุตฺตา อิมสฺส ญาตกาเยวาติ เตสํ กาตุํ วฏฺฏติฯ
อาพาโธติ โย โกจิ โรโคฯ โส พาธยมาโน ปลิโพโธ โหติ, ตสฺมา เภสชฺชกรเณน อุปจฺฉินฺทิตพฺโพฯ สเจ ปน กติปาหํ เภสชฺชํ กโรนฺตสฺสปิ น วูปสมฺมติ, ‘‘นาหํ ตุยฺหํ ทาโส, น ภตโก, ตํเยวมฺหิ โปเสนฺโต อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ ทุกฺขปฺปตฺโต’’ติ อตฺตภาวํ ครหิตฺวา สมณธมฺโม กาตพฺโพฯ
คนฺโถติ
อิทฺธิยาติ อิทฺธีติ โปถุชฺชนิกา อิทฺธิฯ สา หิ อุตฺตานเสยฺยกทารโก วิย ตรุณสสฺสํ วิย จ ทุปฺปริหารา โหติ, อปฺปมตฺตเกน จ ภิชฺชติฯ สา ปน วิปสฺสนาย ปลิโพโธ โหติ, น สมาธิสฺส สมาธิํ ปตฺวา ปตฺตพฺพโต, ตสฺมา วิปสฺสนาตฺถิเกน อิทฺธิปลิโพโธ อุปจฺฉินฺทิตพฺโพ, อิตเรน อวเสสาติฯ กมฺมฏฺฐานภาวนํ ปริพุนฺเธติ อุปโรเธติ ปวตฺติตุํ น เทตีติ ปลิโพโธ, ร-การสฺส ล-การํ กตฺวา วุตฺโต, ปริปนฺโถติ อตฺโถฯ อุปจฺฉินฺทิตพฺโพติ สมาปเนน สงฺคหเณน อุปรุนฺธิตพฺโพ, อปลิโพโธ กาตพฺโพติ อตฺโถฯ
กมฺมฏฺฐาเน นิยุตฺโต กมฺมฏฺฐานิโก, ภาวนมนุยุญฺชนฺโตฯ เตน กมฺมฏฺฐานิเกนฯ ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ ‘‘อิมสฺมิํ วิหาเร สพฺเพปิ ภิกฺขู’’ติ เอวํ ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ สหวาสีนนฺติ สหวาสีนํ ภิกฺขูนํฯ มุทุจิตฺตตํ ชเนตีติ อตฺตนิ มุทุจิตฺตตํ อุปฺปาเทติฯ อยญฺจ สหวาสีนํ จิตฺตมทฺทวชนนาทิอตฺโถ ‘‘มนุสฺสานํ ปิโย โหตี’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน เมตฺตานิสํสสุตฺเตน (อ. นิ. ๘.๑) ทีเปตพฺโพฯ
อโนลีนวุตฺติโก โหตีติ สมฺมาปฏิปตฺติยํ โอลีนวุตฺติโก หีนวีริโย น โหติ, อารทฺธวีริโย โหตีติ อตฺโถฯ ทิพฺเพสุปิ อารมฺมเณสุ, ปเคว อิตเรสูติ อธิปฺปาโยฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมิํ สมณกรณีเย, สพฺพสฺมิํ วา กมฺมฏฺฐานานุโยเคฯ อตฺถยิตพฺพนฺติ ปุพฺพาเสวนวเสน อตฺถยิตพฺพํฯ โยคสฺส ภาวนาย อนุยุญฺชนํ โยคานุโยโค, ตเทว กรณียฏฺเฐน กมฺมํ, ตสฺส โยคานุโยคกมฺมสฺสฯ ปทฏฺฐานตฺตาติ นิปฺผตฺติเหตุตฺตาฯ
โอทาตกสิเณ อาโลกกสิณํ, กสิณุคฺฆาฏิมากาสกสิเณ ปริจฺฉินฺนากาสกสิณญฺจ อนฺโตคธํ กตฺวา ปาฬิยํ ปถวีกสิณาทีนํ รูปชฺฌานารมฺมณานํ อฏฺฐนฺนํเยว กสิณานํ สรูปโต วุตฺตตฺตา อากาสกสิณํ อาโลกกสิณญฺจ วชฺเชตฺวา ‘‘อฏฺฐติํสารมฺมเณสู’’ติ ปาฬิยํ อาคตนเยเนว วุตฺตํฯ อฏฺฐกถานเยน ปน อากาสกสิเณ อาโลกกสิเณ จ วิสุํ คหิเต จตฺตาลีสํเยว กมฺมฏฺฐานานิฯ ตตฺริมานิ จตฺตาลีส กมฺมฏฺฐานานิ – ทส กสิณา, ทส อสุภา ทส กสิณาฯ อุทฺธุมาตกํ วินีลกํ วิปุพฺพกํ วิจฺฉิทฺทกํ วิกฺขายิตกํ วิกฺขิตฺตกํ หตวิกฺขิตฺตกํ โลหิตกํ ปุฬวกํ อฏฺฐิกนฺติ อิเม ทส อสุภาฯ พุทฺธานุสฺสติ ธมฺม สงฺฆ สีล จาค เทวตานุสฺสติ มรณสฺสติ กายคตาสติ อานาปานสฺสติ อุปสมานุสฺสตีติ อิมา ทส อนุสฺสติโยฯ เมตฺตา กรุณา มุทิตา อุเปกฺขาติ อิเม จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาราฯ อากาสานญฺจายตนํ วิญฺญาณญฺจายตนํ อากิญฺจญฺญายตนํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ อิเม จตฺตาโร อารุปฺปาฯ อาหาเร ปฏิกูลสญฺญา เอกา สญฺญาฯ จตุธาตุววตฺถานํ เอกํ ววตฺถานนฺติฯ
ยํ ยสฺส จริตานุกูลนฺติ เอตฺถ ราคจริตสฺส ตาว ทส อสุภา กายคตาสตีติ เอกาทส กมฺมฏฺฐานานิ อนุกูลานิ, โทสจริตสฺส จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา จตฺตาริ วณฺณกสิณานีติ อฏฺฐ, โมหจริตสฺส จ วิตกฺกจริตสฺส จ เอกํ อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานเมว, สทฺธาจริตสฺส ปุริมา ฉ อนุสฺสติโย, พุทฺธิจริตสฺส มรณสฺสติ อุปสมานุสฺสติ จตุธาตุววตฺถานํ อาหาเร ปฏิกูลสญฺญาติ จตฺตาริ, เสสกสิณานิ จตฺตาโร จ อารุปฺปา สพฺพจริตานํ อนุกูลานิฯ กสิเณสุ จ ยํ กิญฺจิ ปริตฺตํ วิตกฺกจริตสฺส, อปฺปมาณํ โมหจริตสฺส อนุกูลนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยถาวุตฺเตเนว นเยนาติ ‘‘โยคานุโยคกมฺมสฺส ปทฏฺฐานตฺตา’’ติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ
ยํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตุกาโม โหติ, ตสฺเสว วเสน จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปทฏฺฐานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อาสวกฺขยปฺปตฺตสฺส ขีณาสวสฺส สนฺติเก คเหตพฺพนฺติ อาห – ‘‘อิมินาว กมฺมฏฺฐาเนน…เป.… อุคฺคเหตพฺพ’’นฺติฯ อรหนฺตาทโย หีติอาทิ เอกจฺจขีณาสวโต พหุสฺสุโตว กมฺมฏฺฐานทาเน เสยฺโยติ ทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ มหาหตฺถิปถํ นีหรนฺโต วิยาติ กมฺมฏฺฐานปถวิํ มหาหตฺถิปถํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต วิยฯ สปฺปายาสปฺปายํ ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ ยสฺส กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขติ, ตสฺส อุปการานุปการํ ยุตฺติมคฺคเนน ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ
อิทานิ ‘‘สลฺลหุกวุตฺตินา วินยาจารสมฺปนฺเนนา’’ติ อาหฯ เอวํ ปน คนฺตฺวา ตํ วิหารํ
วุตฺตปฺปการมาจริยนฺติ –
‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;
คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา, โน จฏฺฐาเน นิโยชโก’’ติฯ (อ. นิ. ๗.๓๗; เนตฺติ. ๑๑๓) –
เอวมาทินา วุตฺตปฺปการํ สทฺธาทิคุณสมนฺนาคตํ เอกนฺตหิเตสิํ วุฑฺฒิปกฺเข ฐิตํ กลฺยาณมิตฺตํ อาจริยํฯ วตฺตปฏิปตฺติยา อาราธิตจิตฺตสฺสาติ เอตฺถ สเจ อาจริโย ทหรตโร โหติ, ปตฺตจีวรปฏิคฺคหณาทีนิ น สาทิตพฺพานิฯ สเจ วุฑฺฒตโร, คนฺตฺวา อาจริยํ วนฺทิตฺวา ฐาตพฺพํฯ ‘‘นิกฺขิปาวุโส, ปตฺตจีวร’’นฺติ วุตฺเตน นิกฺขิปิตพฺพํฯ ‘‘ปานียํ ปิวา’’ติ วุตฺเตน สเจ อิจฺฉติ, ปาตพฺพํฯ ‘‘ปาเท โธวา’’ติ วุตฺเตน น ตาว โธวิตพฺพาฯ สเจ หิ อาจริเยน อาภตมุทกํ ภเวยฺย, น สารุปฺปํ สิยาฯ ‘‘โธวาวุโส, น มยา อาภตํ, อญฺเญหิ อาภต’’นฺติ วุตฺเตน ปน ยตฺถ อาจริโย น ปสฺสติ, เอวรูเป ปฏิจฺฉนฺเน วา โอกาเส อพฺโภกาสวิหารสฺสปิ วา เอกมนฺเต นิสีทิตฺวา ปาทา โธวิตพฺพาฯ สเจ อาจริโย เตลนาฬิํ อาหรติ, อุฏฺฐหิตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ สกฺกจฺจํ
คตทิวสโต ปฏฺฐาย ‘‘กมฺมฏฺฐานํ เม, ภนฺเต, กเถถ’’อิจฺเจวํ น วตฺตพฺพํฯ ทุติยทิวสโต ปน ปฏฺฐาย สเจ อาจริยสฺส ปกติอุปฏฺฐาโก อตฺถิ, ตํ ยาจิตฺวา วตฺตํ กาตพฺพํฯ สเจ ยาจิโตปิ
ปญฺจสนฺธิกนฺติ ปญฺจปพฺพํ, ปญฺจภาคนฺติ อตฺโถฯ กมฺมฏฺฐานสฺส อุคฺคณฺหนนฺติ กมฺมฏฺฐานคนฺถสฺส อุคฺคณฺหนํ, ตทตฺถปริปุจฺฉา กมฺมฏฺฐานสฺส ปริปุจฺฉนาฯ อถ วา คนฺถโต อตฺถโต จ กมฺมฏฺฐานสฺส อุคฺคณฺหนํ อุคฺคโห, ตตฺถ สํสยปริปุจฺฉนา ปริปุจฺฉาฯ กมฺมฏฺฐานสฺส อุปฏฺฐานนฺติ นิมิตฺตุปฏฺฐานํ, เอวํ ภาวนมนุยุญฺชนฺตสฺส ‘‘เอวมิทํ นิมิตฺตํ อุปฏฺฐาตี’’ติ อุปธารณํ, ตถา กมฺมฏฺฐานปฺปนา ‘‘เอวํ ฌานมปฺเปตี’’ติฯ กมฺมฏฺฐานสฺส ลกฺขณนฺติ คณนานุพนฺธนาผุสนานํ วเสน ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ฐปนาย สมฺปตฺติ, ตโต ปรมฺปิ วา สลฺลกฺขณาทิวเสน มตฺถกปฺปตฺตีติ กมฺมฏฺฐานสภาวสฺส สลฺลกฺขณํฯ เตนาห – ‘‘กมฺมฏฺฐานสภาวุปธารณนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ
อตฺตนาปิ น กิลมติ โอธิโส กมฺมฏฺฐานสฺส อุคฺคณฺหนโต, ตโต เอว อาจริยมฺปิ น วิเหเฐติ ธมฺมาธิกรณมฺปิ ภาวนาย มตฺถกํ ปาปนโตฯ ตสฺมาติ ตํนิมิตฺตํ อตฺตโนอกิลมนอาจริยาวิเหฐนเหตุฯ โถกนฺติ โถกํ โถกํฯ ตตฺถาติ ยตฺถ อาจริโย วสติ, ตตฺถฯ สปฺปายํ โหตีติ อาวาสสปฺปายาทิลาเภน มนสิการผาสุตา ภาวนานุกูลตา โหติฯ โยชนปรมนฺติ อิมินา คาวุตอฑฺฒโยชนานิปิ สงฺคณฺหาติฯ ยสฺมา ปน มนฺทปญฺโญ คาวุเต อฑฺฒโยชเน โยชนมตฺเต วา วสนฺโต กมฺมฏฺฐานสฺส กิสฺมิญฺจิเทว ฐาเน สนฺเทเห วา สติสมฺโมเส วา ชาเต กาลสฺเสว วิหาเร วตฺตํ กตฺวา อนฺตรามคฺเค ปิณฺฑาย จริตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเนเยว อาจริยสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ตํ ทิวสํ อาจริยสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ โสเธตฺวา ทุติยทิวเส อาจริยํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรามคฺเค ปิณฺฑาย จริตฺวา อกิลมนฺโตเยว อตฺตโน วสนฏฺฐานํ อาคนฺตุํ สกฺขิสฺสติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘มนฺทปญฺโญ โยชนปรมํ คนฺตฺวา’’ติฯ สเจ ติกฺขปญฺโญ โยชนปรเม ผาสุกฏฺฐานํ น ลภติ, เตน กมฺมฏฺฐาเน สพฺพํ คณฺฐิฏฺฐานํ ฉินฺทิตฺวา ‘‘ติกฺขปญฺโญ ทูรมฺปิ คนฺตฺวา’’ติฯ
อฏฺฐารสเสนาสนโทสวิวชฺชิตนฺติ มหตฺตํ, นวตฺตํ, ชิณฺณตฺตํ, ปนฺถนิสฺสิตตฺตํ, โสณฺฑี, ปณฺณํ, ปุปฺผํ, ผลํ, ปตฺถนียตา, นครสนฺนิสฺสิตตา, ทารุสนฺนิสฺสิตตา, เขตฺตสนฺนิสฺสิตตา, วิสภาคานํ ปุคฺคลานํ อตฺถิตา, ปฏฺฏนสนฺนิสฺสิตตา, ปจฺจนฺตสนฺนิสฺสิตตา, รชฺชสีมสนฺนิสฺสิตตา, อสปฺปายตา, กลฺยาณมิตฺตานํ อลาโภติ อิเมหิ อฏฺฐารสหิ เสนาสนโทเสหิ วิวชฺชิตํฯ อิเมสญฺหิ อฏฺฐารสนฺนํ โทสานํ อญฺญตเรน สมนฺนาคตํ เสนาสนํ ภาวนาย อนนุรูปํฯ
กสฺมา? มหาวิหาเร (วิสุทฺธิ. ๑.๕๒) ตาว พหู นานาฉนฺทา สนฺนิปตนฺติ, เต อญฺญมญฺญํ ปฏิวิรุทฺธตาย วตฺตํ น กโรนฺติ, โพธิยงฺคณาทีนิ อสมฺมฏฺฐาเนว โหนฺติ, อนุปฏฺฐาปิตํ ปานียํ ปริโภชนียํฯ ตตฺรายํ ‘‘โคจรคาเม ปิณฺฑาย จริสฺสามี’’ติ ปตฺตจีวรมาทาย นิกฺขนฺโตปิ สเจ ปสฺสติ วตฺตํ อกตํ, ปานียฆฏํ วา ริตฺตํ, อถาเนน วตฺตํ กาตพฺพํ โหติ, ปานียํ อุปฏฺฐาเปตพฺพํ
นววิหาเร พหุ นวกมฺมํ โหติ, อกโรนฺตํ อุชฺฌายนฺติฯ ยตฺถ ปน ภิกฺขู เอวํ วทนฺติ ‘‘อายสฺมา ยถาสุขํ สมณธมฺมํ กโรตุ, มยํ นวกมฺมํ กริสฺสามา’’ติ, เอวรูเป วิหาตพฺพํฯ
ชิณฺณวิหาเร ปน พหุ ปฏิชคฺคิตพฺพํ โหติ, อนฺตมโส อตฺตโน เสนาสนมตฺตมฺปิ อปฺปฏิชคฺคนฺตํ อุชฺฌายนฺติ, ปฏิชคฺคนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานํ ปริหายติฯ
ปนฺถนิสฺสิเต มหาปถวิหาเร รตฺตินฺทิวํ อาคนฺตุกา สนฺนิปตนฺติฯ วิกาเล อาคตานํ อตฺตโน เสนาสนํ ทตฺวา รุกฺขมูเล วา ปาสาณปิฏฺเฐ วา วสิตพฺพํ โหติ, ปุนทิวเสปิ เอวเมวาติ กมฺมฏฺฐานสฺส โอกาโส น โหติฯ ยตฺถ ปน เอวรูโป อาคนฺตุกสมฺพาโธ น โหติ, ตตฺถ วิหาตพฺพํฯ
โสณฺฑี
ยตฺถ นานาวิธํ สากปณฺณํ โหติ, ตตฺถสฺส กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ทิวาวิหารํ นิสินฺนสฺสปิ สนฺติเก สากหาริกา คายมานา ปณฺณํ อุจฺจินนฺติโย วิสภาคสทฺทสงฺฆฏฺฏเนน กมฺมฏฺฐานนฺตรายํ กโรนฺติฯ
ยตฺถ ปน นานาวิธา มาลาคจฺฉา สุปุปฺผิตา โหนฺติ, ตตฺราปิ ตาทิโสเยว อุปทฺทโวฯ
ยตฺถ นานาวิธํ อมฺพชมฺพุปนสาทิผลํ โหติ, ตตฺถ ผลตฺถิกา อาคนฺตฺวา ยาจนฺติ, อเทนฺตสฺส กุชฺฌนฺติ, พลกฺกาเรน วา คณฺหนฺติ, สายนฺหสมเย วิหารมชฺเฌ จงฺกมนฺเตน เต ทิสฺวา ‘‘กิํ อุปาสกา เอวํ กโรถา’’ติ วุตฺตา ยถารุจิ อกฺโกสนฺติ, อวาสายปิสฺส ปรกฺกมนฺติฯ
ปตฺถนีเย
นครสนฺนิสฺสิเต วิสภาคารมฺมณานิ อาปาถมาคจฺฉนฺติ, กุมฺภทาสิโยปิ ฆเฏหิ นิฆํสนฺติโย คจฺฉนฺติ, โอกฺกมิตฺวา มคฺคํ น เทนฺติ, อิสฺสรมนุสฺสาปิ วิหารมชฺเฌ สาณิํ ปริกฺขิปิตฺวา นิสีทนฺติฯ
ทารุสนฺนิสฺสเย ปน ยตฺถ กฏฺฐานิ จ ทพฺพุปกรณรุกฺขา จ สนฺติ, ตตฺถ กฏฺฐหาริกา ปุพฺเพ วุตฺตสากปุปฺผหาริกา วิย อผาสุกํ กโรนฺติฯ วิหาเร รุกฺขา สนฺติ, เต ‘‘ฉินฺทิตฺวา ฆรานิ กริสฺสามา’’ติ มนุสฺสา อาคนฺตฺวา ฉินฺทนฺติฯ สเจ สายนฺหสมเย ปธานฆรา นิกฺขมิตฺวา วิหารมชฺเฌ จงฺกมนฺโต เต ทิสฺวา ‘‘กิํ อุปาสกา เอวํ กโรถา’’ติ วทติ, ยถารุจิ อกฺโกสนฺติ, อวาสายปิสฺส ปรกฺกมนฺติฯ
โย เขตฺตสนฺนิสฺสิโต โหติ สมนฺตา เขตฺเตหิ ปริวาริโต, ตตฺถ มนุสฺสา วิหารมชฺเฌเยว ขลํ กตฺวา ธญฺญํ มทฺทนฺติ, ปมุเขสุ สยนฺติ, อญฺญมฺปิ พหุํ อผาสุํ กโรนฺติฯ ยตฺรปิ มหาสงฺฆโภโค โหติ, อารามิกกุลานํ คาโว รุนฺธนฺติ, อุทกวารํ ปฏิเสเธนฺติ, มนุสฺสา วีหิสีสํ คเหตฺวา ‘‘ปสฺสถ ตุมฺหากํ อารามิกกุลานํ กมฺม’’นฺติ สงฺฆสฺส ทสฺเสนฺติฯ เตน เตน การเณน ราชราชมหามตฺตานํ ฆรทฺวารํ คนฺตพฺพํ โหติ, อยมฺปิ เขตฺตสนฺนิสฺสิเตเนว สงฺคหิโตฯ
ยตฺถ อญฺญมญฺญวิสภาคา เวรี ภิกฺขู วิหรนฺติ, เย กลหํ กโรนฺตา ‘‘มา, ภนฺเต, เอวํ กโรถา’’ติ วาริยมานา ‘‘เอตสฺส ปํสุกูลิกสฺส อาคตกาลโต ปฏฺฐาย นฏฺฐามฺหา’’ติ วตฺตาโร ภวนฺติฯ
โยปิ อุทกปฏฺฏนํ วา ถลปฏฺฏนํ วา สนฺนิสฺสิโต โหติ, ตตฺถ อภิณฺหํ นาวาหิ จ สตฺเถหิ จ อาคตมนุสฺสา ‘‘โอกาสํ เทถ, ปานียํ เทถ, โลณํ เทถา’’ติ ฆฏฺฏยนฺตา อผาสุํ กโรนฺติฯ
ปจฺจนฺตสนฺนิสฺสิเต ปน มนุสฺสา พุทฺธาทีสุ อปฺปสนฺนา โหนฺติฯ
รชฺชสีมสนฺนิสฺสิเต
อสปฺปายตาติ วิสภาครูปาทิอารมฺมณสโมสรเณน วา อมนุสฺสปริคฺคหิตตาย วา อสปฺปายตาฯ ตตฺริทํ วตฺถุ – เอโก กิร เถโร อรญฺเญ วสติฯ อถสฺส เอกา ยกฺขินี ปณฺณสาลทฺวาเร ฐตฺวา คายิฯ โส นิกฺขมิตฺวา ทฺวาเร อฏฺฐาสิ, สา คนฺตฺวา จงฺกมนสีเส คายิฯ เถโร จงฺกมนสีสํ อคมาสิ, สา สตโปริเส ปปาเต ฐตฺวา คายิฯ เถโร ปฏินิวตฺติ, อถ นํ สา เวเคน คนฺตฺวา คเหตฺวา ‘‘มยา, ภนฺเต, น เอโก, น ทฺเว ตุมฺหาทิสา ขาทิตา’’ติ อาหฯ
ยตฺถ น สกฺกา โหติ อาจริยํ วา อาจริยสมํ วา อุปชฺฌายํ วา อุปชฺฌายสมํ วา กลฺยาณมิตฺตานํ อลาโภ มหาโทโสเยวฯ ตสฺมา อิเมสํ อฏฺฐารสนฺนํ โทสานํ อญฺญตเรน สมนฺนาคตํ เสนาสนํ ภาวนาย อนนุรูปนฺติ เวทิตพฺพํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ อฏฺฐกถาสุ –
‘‘มหาวาสํ นวาวาสํ, ชราวาสญฺจ ปนฺถนิํ;
โสณฺฑิํ ปณฺณญฺจ ปุปฺผญฺจ, ผลํ ปตฺถิตเมว จฯ
‘‘นครํ ทารุนา เขตฺตํ, วิสภาเคน ปฏฺฏนํ;
ปจฺจนฺตสีมาสปฺปายํ, ยตฺถ มิตฺโต น ลพฺภติฯ
‘‘อฏฺฐารเสตานิ ฐานานิ, อิติ วิญฺญาย ปณฺฑิโต;
อารกา ปริวชฺเชยฺย, มคฺคํ สปฺปฏิภยํ ยถา’’ติฯ (วิสุทฺธิ. ๑.๕๒);
ปญฺจเสนาสนงฺคสมนฺนาคตนฺติ คามโต นาติทูรนาจฺจาสนฺนตาทีหิ ปญฺจหิ เสนาสนงฺเคหิ สมนฺนาคตํฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, เสนาสนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, เสนาสนํ นาติทูรํ โหติ นาจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนํ, ทิวา อปฺปากิณฺณํ รตฺติํ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ, อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํ, ตสฺมิํ โข ปน เสนาสเน วิหรนฺตสฺส
เอตฺถ จ นาติทูรํ นาจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนนฺติ เอกํ องฺคํ, ทิวา อปฺปากิณฺณํ รตฺติํ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสนฺติ เอกํ, อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสนฺติ เอกํ, ตสฺมิํ โข ปน
อุปจฺฉินฺนขุทฺทกปลิโพเธนาติ เอตฺถ ปน ขุทฺทกปลิโพเธ อุปจฺฉินฺทนฺเตน ทีฆานิ เกสนขโลมานิ ฉินฺทิตพฺพานิ, ชิณฺณจีวเรสุ อคฺคฬอนุวาตปริภณฺฑทานาทินา ทฬฺหีกมฺมํ วา ตนฺตุจฺเฉทาทีสุ ตุนฺนกมฺมํ วา กาตพฺพํ, กิลิฏฺฐานิ วา รชิตพฺพานิฯ สเจ ปตฺเต มลํ โหติ, ปตฺโต ปจิตพฺโพ, มญฺจปีฐาทีนิ โสเธตพฺพานิฯ ภตฺตสมฺมทํ ปฏิวิโนเทตฺวาติ โภชนนิมิตฺตํ ปริสฺสมํ วิโนเทตฺวาฯ อาหาเร หิ อาสยํ ปวิฏฺฐมตฺเต ตสฺส อาคนฺตุกตาย เยภุยฺเยน สิยา สรีรสฺส โกจิ ปริสฺสโม, ตํ วูปสเมตฺวาฯ ตสฺมิญฺหิ อวูปสนฺเต สรีรเขเทน จิตฺตํ เอกคฺคตํ น ลเภยฺยาติฯ อุคฺคเหตพฺพโต อุคฺคโห, สพฺโพปิ กมฺมฏฺฐานวิธิ, น ปุพฺเพ วุตฺตอุคฺคหมตฺตํฯ อาจริยโต อุคฺคโห อาจริยุคฺคโห, ตโตฯ เอกปทมฺปีติ เอกโกฏฺฐาสมฺปิฯ
อนุพนฺธนาติ อสฺสาสปสฺสาสานํ อนุคมนวเสน สติยา นิรนฺตรํ อนุปวตฺตนาฯ ผุสนาติ อสฺสาสปสฺสาเส คเณนฺตสฺส คณนํ ปฏิสํหริตฺวา เต สติยา อนุพนฺธนฺตสฺส ยถา อปฺปนา โหติ, ตถา จิตฺตํ ฐเปนฺตสฺส จ นาสิกคฺคาทิฏฺฐานสฺส เนสํ ผุสนาฯ ยสฺมา ปน คณนาทิวเสน วิย ผุสนาทิวเสน วิสุํ มนสิกาโร นตฺถิ, ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว ‘‘ผุสนาติ ผุฏฺฐฏฺฐาน’’นฺติ อาหฯ ฐปนาติ สมาธานํฯ ตญฺหิ สมฺมเทว อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อาธานํ ฐปนํ โหติฯ ตถา หิ สมาธิ ‘‘จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิตี’’ติ นิทฺทิฏฺโฐฯ สมาธิปฺปธานา ปน อปฺปนาติ อาห ‘‘ฐปนาติ อปฺปนา’’ติฯ อนิจฺจตาทีนํ สํลกฺขณโต สลฺลกฺขณา วิปสฺสนาฯ ปวตฺตโต นิมิตฺตโต จ วินิวฏฺฏนโต วินิวฏฺฏนา มคฺโคฯ สกลสํกิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิภาวโต สพฺพโส สุทฺธีติ ปาริสุทฺธิ ผลํฯ เตสนฺติ วิวฏฺฏนาปาริสุทฺธีนํฯ ปฏิปสฺสนาติ ปติ ปติ ทสฺสนํ เปกฺขนํฯ เตนาห ‘‘ปจฺจเวกฺขณา’’ติฯ
ขณฺฑนฺติ เอกํ ตีณิ ปญฺจาติ เอวํ คณนาย ขณฺฑนํฯ โอกาเสติ คณนาวิธิํ สนฺธายาห, คณนานิสฺสิโตว น กมฺมฏฺฐานนิสฺสิโตฯ สิขาปฺปตฺตํ นุ โขติ อิทํ จิรตรํ คณนาย มนสิกโรนฺตสฺส วเสน วุตฺตํฯ โส หิ ตถา ลทฺธํ อวิกฺเขปมตฺตํ นิสฺสาย เอวํ มญฺเญยฺยฯ อสฺสาสปสฺสาเสสุ โย อุปฏฺฐาติ, ตํ คเหตฺวาติ อิทํ อสฺสาสปสฺสาเสสุ ยสฺส เอโกว ปฐมํ อุปฏฺฐาติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยสฺส ปน อุโภปิ อุปฏฺฐหนฺติ, เตน อุภยมฺปิ คเหตฺวา คเณตพฺพํ โย อุปฏฺฐาตีติ อิมินา จ ทฺวีสุ นาสาปุฏวาเตสุ โย ปากฏตโร อุปฏฺฐาติ, โส คเหตพฺโพติ อยมฺปิ อตฺโถ ทีปิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปวตฺตมานํ ปวตฺตมานนฺติ อาเมฑิตวจเนน นิรนฺตรํ อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปลกฺขณํ ทสฺเสติฯ เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน อุปลกฺเขตฺวาวาติ อตฺโถฯ ปฐมํ เอเกกสฺมิํ อุปฏฺฐิเตปิ อุปลกฺเขตฺวาว คเณนฺตสฺส กเมน อุโภปิ ปากฏา โหนฺตีติ อาห – ‘‘อสฺสาสปสฺสาสา ปากฏา โหนฺตี’’ติฯ เตน ‘‘อุปลกฺเขตฺวาว คเณตพฺพ’’นฺติ อิมสฺส ‘‘ตสฺเสวํ คณยโต…เป.… ปากฏา โหนฺตี’’ติ อิทํ การณวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ ปากฏา โหนฺตีติ คณนาวเสน พหิทฺธา วิกฺเขปาภาวโต วิภูตา โหนฺติฯ
ปลิฆาย ปริวตฺตนกํ ยตฺถ นิกฺขิปนฺติ, โส ปลิฆตฺถมฺโภฯ ติยามรตฺตินฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ ปุริมนเยนาติ สีฆคณนาย, โคปาลกคณนายาติ อตฺโถฯ เอโก ทฺเว ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจาติ คณนาวิธิทสฺสนํฯ ตสฺมา อฏฺฐาติอาทีสุปิ เอกโต ปฏฺฐาเยว ปจฺเจกํ อฏฺฐาทีนิ ปาเปตพฺพานิฯ ‘‘สีฆํ สีฆํ คเณตพฺพเมวา’’ติ วตฺวา ตตฺถ ‘‘คณนาปฏิพทฺเธ หี’’ติอาทินาฯ ตตฺถ อรียติ เตน นาวาติ อริตฺตํ, ปาชนทณฺโฑฯ อริตฺเตน อุปตฺถมฺภนํ อริตฺตุปตฺถมฺภนํ, ตสฺส วเสนฯ
นิปฺปริยายโต นิรนฺตรปฺปวตฺติ นาม ฐปนายเมวาติ อาห ‘‘นิรนฺตรปฺปวตฺตํ วิยา’’ติฯ อนฺโต ปวิสนฺตํ มนสิกโรนฺโต อนฺโต จิตฺตํ ปเวเสติ นามฯ พหิ จิตฺตนีหรเณปิ เอเสว นโยฯ วาตพฺภาหตนฺติ อพฺภนฺตรคตวาตํ พหุลํ มนสิกโรนฺตสฺส วาเตน ตํ ฐานํ อพฺภาหตํ วิย เมเทน ปูริตํ วิย จ โหติ, ตถา อุปฏฺฐาติฯ นีหรโตติ ผุฏฺโฐกาสํ มุญฺจิตฺวา นีหรโตฯ ตถา ปน นีหรโต วาตสฺส คติสมนฺเวสนมุเขน นานารมฺมเณสุ จิตฺตํ วิธาวตีติ อาห ‘‘ปุถุตฺตารมฺมเณ จิตฺตํ วิกฺขิปตี’’ติฯ
เอตนฺติ เอตํ อสฺสาสปสฺสาสชาตํฯ อนุคมนนฺติ ปวตฺตปวตฺตานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ อารมฺมณกรณวเสน สติยา อนุ อนุ ปวตฺตนํ อนุคจฺฉนํฯ เตเนวาห – ‘‘ตญฺจ โข อาทิมชฺฌปริโยสานานุคมนวเสนา’’ติฯ นาภิ อาทิ ตตฺถ ปฐมํ อุปฺปชฺชนโตฯ ปฐมุปฺปตฺติวเสน หิ อิธ อาทิจินฺตา, น อุปฺปตฺติมตฺตวเสนฯ ตถา หิ เต นาภิโต ปฏฺฐาย ยาว นาสิกคฺคา สพฺพตฺถ อุปฺปชฺชนฺเตวฯ ยตฺถ ยตฺถ จ อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ ธมฺมานํ คมนาภาวโตฯ ยถาปจฺจยํ ปน เทสนฺตรปฺปตฺติยํ คติสมญฺญาฯ หทยํ มชฺฌนฺติ หทยสมีปํ ตสฺส อุปริภาโค มชฺฌํฯ นาสิกคฺคํ ปริโยสานนฺติ นาสิกฏฺฐานํ ตสฺส ปริโยสานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ สมญฺญาย ตทวธิภาวโตฯ ตถา เหเต จิตฺตสมุฏฺฐานา วุตฺตา, น จ พหิทฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ ‘‘อพฺภนฺตรปวิสนวาตสฺส นาสิกคฺคํ อาที’’ติฯ ปวิสนนิกฺขมนปริยาโย ปน ตํสทิสวเสเนว วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ วิกฺเขปคตนฺติ วิกฺเขปํ อุปคตํ, วิกฺขิตฺตํ อสมาหิตนฺติ อตฺโถฯ สารทฺธายาติ สทรถภาวายฯ อิญฺชนายาติ กมฺมฏฺฐานมนสิการสฺส จลนายฯ วิกฺเขปคเตน จิตฺเตนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนํ, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ วาฯ สารทฺธาติ สทรถาฯ อิญฺชิตาติ อิญฺชนกา จลนกา, ตถา ผนฺทิตาฯ
อาทิมชฺฌปริโยสานวเสนาติอาทิมชฺฌปริโยสานานุคมนวเสน น มนสิ กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อนุพนฺธนาย มนสิกโรนฺเตน ผุสนาวเสน ‘‘คณนานุพนฺธนาวเสน วิยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิสุํ มนสิกาโร นตฺถีติ คณนาย อนุพนฺธนาย จ วินา ยถากฺกมํ เกวลํ ผุสนาวเสน ฐปนาวเสน จ กมฺมฏฺฐานมนสิกาโร นตฺถิฯ นนุ ผุสนาย วินา ฐปนาย วิย ผุสนาย วินา คณนายปิ มนสิกาโร นตฺถิเยวาติ? ยทิปิ นตฺถิ, คณนา ปน ยถา กมฺมฏฺฐานมนสิการสฺส มูลภาวโต ปธานภาเวน คเหตพฺพา, เอวํ อนุพนฺธนา ฐปนาย ตาย วินา ฐปนาย อสมฺภวโตฯ ตสฺมา สติปิ ผุสนาย นานนฺตริกภาเว คณนานุพนฺธนา เอว มูลภาวโต ปธานภาเวน คเหตฺวา อิตราสํ ตทภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘คณนานุพนฺธนาวเสน วิย หิ ผุสนาฐปนาวเสน วิสุํ มนสิกาโร นตฺถี’’ติฯ ยทิ เอวํ ตา กสฺมา อุทฺเทเส วิสุํ คหิตาติ อาห ‘‘ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว คเณนฺโตติ อิมินา คณนาย ผุสนา องฺคนฺติ ทสฺเสติฯ เตนาห – ‘‘คณนาย จ ผุสนาย จ มนสิ กโรตี’’ติฯ ตตฺเถวาติ ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยวฯ เตติ อสฺสาสปสฺสาเสฯ สติยา อนุพนฺธนฺโตติ คณนาวิธิํ อนุคนฺตฺวา สติยา นิพนฺธนฺโต, ผุฏฺโฐกาเสเยว เต นิรนฺตรํ อุปธาเรนฺโตติ อตฺโถฯ อปฺปนาวเสน จิตฺตํ ฐเปนฺโตติ ยถา อปฺปนา โหติ, เอวํ ยถาอุปฏฺฐิเต นิมิตฺเต จิตฺตํ ฐเปนฺโต สมาทหนฺโตฯ อนุพนฺธนาย จาติอาทีสุ อนุพนฺธนาย จ ผุสนาย จ ฐปนาย จ มนสิ กโรตีติ วุจฺจตีติ โยชนาฯ สฺวายมตฺโถติ ยฺวายํ ‘‘ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว คเณนฺโต ตตฺเถว คณนํ ปฏิสํหริตฺวา เต สติยา อนุพนฺธนฺโต’’ติ วุตฺโต, โส อยมตฺโถฯ ยา อจฺจนฺตาย น มิโนติ น วินิจฺฉินติ, สา มานสฺส สมีเปติ อุปมา ยถา โคโณ วิย ควโยติฯ
ปงฺคุโฬติ ปีฐสปฺปีฯ โทลาติ เปงฺโขโลฯ กีฬตนฺติ กีฬนฺตานํฯ มาตาปุตฺตานนฺติ อตฺตโน ภริยาย ปุตฺตสฺส จฯ อุโภ โกฏิโยติ อาคจฺฉนฺตสฺส ปุริมโกฏิํ, คจฺฉนฺตสฺส ปจฺฉิมโกฏินฺติ ทฺเวปิ โกฏิโยฯ มชฺฌญฺจาติ โทลาผลกสฺเสว มชฺฌํฯ อุปนิพนฺธนตฺถมฺโภ วิยาติ อุปนิพนฺธนตฺถมฺโภ, นาสิกคฺคํ มุขนิมิตฺตํ วา, ตสฺส มูเล สมีเป ฐตฺวาฯ กถํ ฐตฺวา นิมิตฺเตติ นาสิกคฺคาทินิมิตฺเตฯ สติยา นิสินฺโนติ สติวเสน นิสีทนฺโตฯ ‘‘สติญฺหิ ตตฺถา’’ติอาทินา ฐาเน วิย วตฺตพฺพํฯ ตตฺถาติ ผุฏฺฐฏฺฐาเนฯ เตติ นครสฺส อนฺโต พหิ จ คตา มนุสฺสา เตสํ สงฺคหา จ หตฺถคตาฯ อาทิโต ปภุตีติ อุปเมยฺยตฺถทสฺสนโต ปฏฺฐายฯ
คาถายํ นิมิตฺตนฺติ อุปนิพนฺธนนิมิตฺตํฯ อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺสาติ เอกสฺส จิตฺตสฺส น อารมฺมณํ, อารมฺมณํ น โหนฺตีติ อตฺโถฯ อชานโต จ ตโย ธมฺเมติ นิมิตฺตํ อสฺสาโส ปสฺสาโสติ อิเม นิมิตฺตาทโย ตโย ธมฺเม อารมฺมณกรณวเสน อวินฺทนฺตสฺสฯ จ-สทฺโท พฺยติเรเกฯ ภาวนาติ อานาปานสฺสติสมาธิภาวนาฯ นุปลพฺภตีติ น อุปลพฺภติ น สิชฺฌตีติ อยํ โจทนาคาถาย อตฺโถฯ ทุติยา ปน ปริหารคาถา สุวิญฺเญยฺยาวฯ
กถนฺติ ตาสํ โจทนาปริหารคาถานํ อตฺถํ วิวริตุํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ อิเม ตโย ธมฺมาติอาทีสุ ปทโยชนาย สทฺธิํ อยมตฺถนิทฺเทโส – อิเม นิมิตฺตาทโย ตโย ธมฺมา เอกจิตฺตสฺส กถํ อารมฺมณํ น โหนฺติ, อสติปิ อารมฺมณภาเว น จิเม น จ อิเม ตโย ธมฺมา อวิทิตา โหนฺติ, กถญฺจ น โหนฺติ อวิทิตา, เตสญฺหิ อวิทิตตฺเต จิตฺตญฺจ กถํ วิกฺเขปํ น คจฺฉติ, ปธานญฺจ ภาวนาย นิปฺผาทกํ วีริยญฺจ กถํ ปญฺญายติ, นีวรณานํ วิกฺขมฺภกํ สมฺมเทว สมาธานาวหํ ภาวนานุโยคสงฺขาตํ ปโยคญฺจ โยคี กถํ สาเธติ, อุปรูปริ โลกิยโลกุตฺตรญฺจ วิเสสํ กถมธิคจฺฉตีติฯ
อิทานิ ตมตฺถํ กกโจปมาย สาเธตุํ ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภูมิภาคสฺส วิสมตาย จญฺจเล รุกฺเข เฉทนกิริยา น สุกรา สิยา, ตถา จ สติ กกจทนฺตคติ ทุวิญฺเญยฺยาติ อาห – ‘‘สเม ภูมิภาเค’’ติฯ กกเจนาติ ขุทฺทเกน ขรปตฺเตนฯ เตนาห ‘‘ปุริโส’’ติฯ ผุฏฺฐกกจทนฺตานนฺติ ผุฏฺฐผุฏฺฐกกจทนฺตานํ วเสนฯ เตน กกจทนฺเตหิ ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว ปุริสสฺส สติยา อุปฏฺฐานํ ทสฺเสติฯ เตนาห – ‘‘น อาคเต วา คเต วา กกจทนฺเต มนสิ กโรตี’’ติฯ
กกจสฺส ปธานนฺติ ปโยคนฺติ ตสฺเสว เฉทนกิริยํฯ อุปมายํ ‘‘วิเสสมธิคจฺฉตี’’ติ ปทํ ปาฬิยํ นตฺถิ, โยเชตฺวา ปน ทสฺเสตพฺพํฯ เตเนว วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๒๒๗) อุปมายมฺปิ ‘‘วิเสสมธิคจฺฉตี’’ติ ปทํ โยเชตฺวาว วุตฺตํฯ ตํสํวณฺณนายญฺจ ‘‘วิเสสนฺติ อเนกภาวาปาทนํ, เตน จ สาเธตพฺพํ ปโยชนวิเสส’’นฺติ อตฺโถ วุตฺโตฯ
ยถา รุกฺโขติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํฯ อุปนิพนฺธติ อารมฺมเณ จิตฺตํ เอตายาติ สติ อุปนิพนฺธนา นาม, ตสฺสา อสฺสาสปสฺสาสานํ สลฺลกฺขณสฺส นิมิตฺตนฺติ อุปนิพนฺธนานิมิตฺตํ, นาสิกคฺคํ มุขนิมิตฺตํ วาฯ เอวเมวนฺติ ยถา โส ปุริโส กกเจน รุกฺขํ ฉินฺทนฺโต อาคตคเต กกจทนฺเต อมนสิกโรนฺโตปิ ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว สติยา อุปฏฺฐปเนน อาคตคเต กกจทนฺเต ชานาติ, สุตฺตปทญฺจ อวิรชฺฌนฺโต อตฺถกิจฺจํ สาเธติ, เอวเมวํฯ นาสิกคฺเค มุขนิมิตฺเตติ ทีฆนาสิโก นาสิกคฺเค, อิตโร มุขํ อสนํ นิมียติ ฉาทียติ เอเตนาติ มุขนิมิตฺตนฺติ ลทฺธนาเม อุตฺตโรฏฺเฐฯ
อิทํ ปธานนฺติ เยน วีริยารมฺเภน อารทฺธวีริยสฺส โยคิโน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ กมฺมนิยํ ภาวนากมฺมกฺขมํ ภาวนากมฺมโยคฺคํ โหติ, อิทํ วีริยํ ปธานนฺติ ผเลน เหตุํ ทสฺเสติฯ อุปกฺกิเลสา ปหียนฺตีติ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสภูตานิ นีวรณานิ วิกฺขมฺภนวเสน ปหียนฺติฯ วิตกฺกา วูปสมฺมนฺตีติ ตโต เอว กามวิตกฺกาทโย มิจฺฉาวิตกฺกา อุปสมํ คจฺฉนฺติ, นีวรณปฺปหาเนน วา ปฐมชฺฌานาธิคมํ ทสฺเสตฺวา วิตกฺกวูปสมาปเทเสน ทุติยชฺฌานาทีนมธิคมมาหฯ อยํ ปโยโคติ อยํ ฌานาธิคมสฺส เหตุภูโต กมฺมฏฺฐานานุโยโค ปโยโคฯ สํโยชนา ปหียนฺตีติ ทสปิ สํโยชนานิ มคฺคปฺปฏิปาฏิยา สมุจฺเฉทวเสน ปหียนฺติฯ อนุสยา พฺยนฺตี โหนฺตีติ ตถา สตฺตปิ อนุสยา อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน ภงฺคมตฺตสฺสปิ อนวเสสโต วิคตนฺตา โหนฺติฯ เอตฺถ จ สํโยชนปฺปหานํ นาม อนุสยนิโรเธเนว อยํ วิเสโสติ อิมํ สมาธิํ นิสฺสาย อนุกฺกเมน ลพฺภมาโน อยํ สํโยชนปฺปหานาทิโก อิมสฺส สมาธิสฺส วิเสโสติ อตฺโถฯ
ยสฺสาติ เยนฯ อนุปุพฺพนฺติ อนุกฺกเมนฯ ปริจิตาติ ปริจิณฺณาฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – อานาปานสฺสติ ยถา พุทฺเธน ภควตา เทสิตา, ตถา เยน ทีฆรสฺสปชอานนาทิวิธินา
อิธาติ กกจูปมายฯ อสฺสาติ โยคิโนฯ อิธาติ วา อิมสฺมิํ ฐาเนฯ อสฺสาติ อุปมาภูตสฺส กกจสฺสฯ อาคตคตวเสน ยถา ตสฺส ปุริสสฺส อมนสิกาโร, เอวํ อสฺสาสปสฺสาสานํ อาคตคตวเสน อมนสิการมตฺตเมว อานยนปฺปโยชนํฯ น จิเรเนวาติ อิทํ กตาธิการํ สนฺธาย วุตฺตํฯ นิมิตฺตนฺติ ปฏิภาคนิมิตฺตํฯ อวเสสชฺฌานงฺคปฏิมณฺฑิตาติ วิตกฺกาทิอวเสสชฺฌานงฺคปฏิมณฺฑิตาติ วทนฺติ, วิจาราทีติ ปน วตฺตพฺพํ นิปฺปริยาเยน วิตกฺกสฺส อปฺปนาภาวโตฯ โส หิ ปาฬิยํ ‘‘อปฺปนา พฺยปฺปนา’’ติ นิทฺทิฏฺโฐ, ตํสมฺปโยคโต วา ยสฺมา ฌานํ อปฺปนาติ อฏฺฐกถาโวหาโร, ฌานงฺเคสุ จ สมาธิ ปธานํ, ตสฺมา ตํ อปฺปนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อวเสสชฺฌานงฺคปฏิมณฺฑิตา อปฺปนาสงฺขาตา ฐปนา จ สมฺปชฺชตี’’ติ อาหฯ กสฺสจิ ปน คณนาวเสเนว มนสิการกาลโต ปภุตีติ เอตฺถ ‘‘อนุกฺกมโต…เป.… ปตฺตํ วิย โหตี’’ติ เอตฺตโกว คนฺโถ ปริหีโน, ปุราณโปตฺถเกสุ ปน กตฺถจิ โส คนฺโถ ลิขิโตเยว ติฏฺฐติฯ
สารทฺธกายสฺส โอนมติ วตฺถิกาทิปลมฺพเนนฯ วิกูชตีติ สทฺทํ กโรติฯ วลิํ คณฺหาตีติฯ ตตฺถ ตตฺถ วลินํ โหติฯ กสฺมา? ยสฺมา สารทฺธกาโย ครุโก โหตีติฯ กายทรถวูปสเมน สทฺธิํ สิชฺฌมาโน โอฬาริกอสฺสาสปสฺสาสนิโรโธ พฺยติเรกมุเขน ตสฺส สาธนํ วิย วุตฺโตฯ โอฬาริกอสฺสาสปสฺสาสนิโรธวเสนาติ อนฺวยวเสน ตทตฺถสฺส สาธนํฯ กายทรเถ วูปสนฺเตติ จิตฺตชรูปานํ ลหุมุทุกมฺมญฺญภาเวน โย เสสติสนฺตติรูปานมฺปิ ลหุอาทิภาโว, โส อิธ กายสฺส ลหุภาโวติ อธิปฺเปโตฯ สฺวายํ ยสฺมา จิตฺตสฺส ลหุอาทิภาเวน วินา นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ลหุกํ โหตี’’ติฯ
โอฬาริเก อสฺสาสปสฺสาเส นิรุทฺเธติอาทิ เหฏฺฐา วุตฺตนยมฺหิ วิเจตพฺพาการปฺปตฺตสฺส กายสงฺขารสฺส วิจยนวิธิํ ทสฺเสตุํ อานีตํฯ
อุปรูปริ วิภูตานีติ ภาวนาพเลน อุทฺธํ อุทฺธํ ปากฏานิ โหนฺติฯ เทสโตติ ปกติยา ผุสนเทสโต, ปุพฺเพ อตฺตโน ผุสนวเสน อุปธาริตฏฺฐานโตฯ
‘‘กตฺถ นตฺถี’’ติ ฐานวเสน ‘‘กสฺส นตฺถี’’ติ ปุคฺคลวเสน จ วีมํสิยมานมตฺถํ เอกชฺฌํ กตฺวา วิภาเวตุํ ‘‘อนฺโตมาตุกุจฺฉิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘ยถา อุทเก นิมุคฺคสฺส นิรุทฺโธกาสตาย อสฺสาสปสฺสาสา น ปวตฺตนฺติ, เอวํ อนฺโตมาตุกุจฺฉิยํฯ ยถา มตานํ สมุฏฺฐาปกจิตฺตาภาวโต, เอวํ อสญฺญีภูตานํ มุจฺฉาปเรตานํ อสญฺญีสุ วา ชาตานํ, ตถา นิโรธสมาปนฺนาน’’นฺติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํฯ มหาคณฺฐิปเท ปน ‘‘มุจฺฉาปเรตานํ จิตฺตปฺปวตฺติยา ทุพฺพลภาวโต’’ติ การณํ วุตฺตํฯ จตุตฺถชฺฌานสมาปนฺนานํ ธมฺมตาวเสเนว เนสํ อนุปฺปชฺชนํ, ตถา รูปารูปภวสมงฺคีนํฯ เกจิ ปน ‘‘อนุปุพฺพโต สุขุมภาวปฺปตฺติยา จตุตฺถชฺฌานสมาปนฺนสฺส, รูปภเว รูปานํ ภวงฺคสฺส จ สุขุมภาวโต รูปภวสมงฺคีนํ นตฺถี’’ติ การณํ วทนฺติฯ อตฺถิเยว เต อสฺสาสปสฺสาสา ปาริเสสโตติ อธิปฺปาโย ยถาวุตฺตสตฺตฏฺฐานวินิมุตฺตสฺส อสฺสาสปสฺสาสานํ อนุปฺปชฺชนฏฺฐานสฺส อภาวโตฯ ปกติผุฏฺฐวเสนาติ ปกติยา ผุสนฏฺฐานวเสนฯ นิมิตฺตํ ฐเปตพฺพนฺติ สติยา ตตฺถ สุขปฺปวตฺตนตฺถํ อิมเมวาติ อิมํ เอว อนุปฏฺฐหนฺตสฺส กายสงฺขารสฺส กณฺฏกุฏฺฐาปนญาเยน อุปฏฺฐาปนวิธิเมวฯ อตฺถวสนฺติ เหตุํฯ อตฺโถ หิ ผลํฯ โส ยสฺส วเสน ปวตฺตติ, โส อตฺถวโสติฯ มุฏฺฐสฺสติสฺสาติ วินฏฺฐสฺสติสฺสฯ อสมฺปชานสฺสาติ สมฺปชญฺญวิรหิตสฺส, ภาเวนฺตสฺส อนุกฺกเมน อนุปฏฺฐหนฺเต อสฺสาสปสฺสาเส วีมํสิตฺวา ‘‘อิเม เต’’ติ อุปธาเรตุํ สมฺมเทว ชานิตุญฺจ สมตฺถาหิ สติปญฺญาหิ วิรหิตสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ อิโต อญฺญํ กมฺมฏฺฐานํฯ ครุกนฺติ ภาริยํฯ สา จสฺส ครุกตา ภาวนาย สุทุกฺกรภาเวนาติ อาห ‘‘ครุกภาวน’’นฺติฯ
อุปรูปริ สนฺตสุขุมภาวาปตฺติโต ‘‘พลวตี สุวิสทา สูรา จ สติ ปญฺญา จ อิจฺฉิตพฺพา’’ติ วตฺวา สุขุมสฺส นาม อตฺถสฺส สาธเนนปิ สุขุเมเนว ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิทานิ อนุปฏฺฐหนฺตานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ ปริเยสนุปายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตาหิ จ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนุปทนฺติ ปทานุปทํฯ จริตฺวาติ โคจรํ คเหตฺวาฯ ตสฺมิํเยว ฐาเนติ อุปนิพนฺธนนิมิตฺตสญฺญิเต ฐาเนฯ โยเชตฺวาติ มนสิกาเรน โยเชตฺวาฯ ‘‘สติรสฺมิยา พนฺธิตฺวา’’ติ วา วุตฺตเมวตฺถมาห ‘‘ตสฺมิํเยว ฐาเน โยเชตฺวา’’ติฯ น หิ อุปเมยฺเย พนฺธนโยชนฏฺฐานานิ วิสุํ ลพฺภนฺติฯ นิมิตฺตนฺติ อุคฺคหนิมิตฺตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ วาฯ อุภยมฺปิ หิ เอกจฺเจติ เอเก อาจริยาฯ
ตารกรูปํ วิยาติ ตารกาย ปภารูปํ วิยฯ มณิคุฬิกาทิอุปมา ปฏิภาเค วฏฺฏนฺติฯ กถํ ปเนตํ เอกํเยว กมฺมฏฺฐานํ อเนกาการโต อุปฏฺฐาตีติ อาห ‘‘ตญฺจ ปเนต’’นฺติอาทิฯ สุตฺตนฺตนฺติ เอกํ สุตฺตํฯ ปคุณปฺปวตฺติภาเวน อวิจฺเฉทํ มหาวิสยตญฺจ สนฺธายาห ‘‘มหตี ปพฺพเตยฺยา นที วิยา’’ติฯ ตตฺถ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สมนฺตภทฺทกํ สุตฺตํ สพฺพภาคมโนหรา สพฺพปาลิผุลฺลา วนฆฏา วิยาติ อาห ‘‘เอกา วนราชิ วิยา’’ติฯ เตนาห ภควา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ ยถ ผุสฺสิตคฺเค’’ติ (ขุ. ปา. ๖.๑๓; สุ. นิ. ๒๓๖) นานานุสนฺธิยํ นานาเปยฺยาลํ วิวิธนยนิปุณํ พหุวิธกมฺมฏฺฐานมุขํ สุตฺตนฺตํ อตฺถิเกหิ สกฺกจฺจํ สมุปปชฺชิตพฺพนฺติ อาห – ‘‘สีตจฺฉาโย…เป.… รุกฺโข วิยา’’ติฯ สญฺญานานตายาติ นิมิตฺตุปฏฺฐานโต ปุพฺเพ ปวตฺตสญฺญานํ นานาวิธภาวโตฯ สญฺญชนฺติ ภาวนาสญฺญาชนิตํ ภาวนาสญฺญาย สญฺชานนมตฺตํฯ น หิ อสภาวสฺส กุโตจิ สมุฏฺฐานํ อตฺถิฯ เตนาห – ‘‘นานโต อุปฏฺฐาตี’’ติ, อุปฏฺฐานาการมตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
อิเม ตโย ธมฺมาติ อสฺสาโส ปสฺสาโส นิมิตฺตนฺติ อิเม ตโย ธมฺมาฯ นตฺถีติ กมฺมฏฺฐานวเสน มนสิกาตพฺพภาเวน นตฺถิ น อุปลพฺภติฯ น อุปจารนฺติ อุปจารมฺปิ น ปาปุณาติ, ปเคว อปฺปนนฺติ อธิปฺปาโยฯ ยสฺส ปนาติ วิชฺชมานปกฺโข วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺโพฯ
อิทานิ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส สมตฺถนตฺถํ กกจูปมายํ อาคตา ‘‘นิมิตฺต’’นฺติอาทิกา คาถา ปจฺจานีตาฯ นิมิตฺเตติ ยถาวุตฺเต ปฏิภาคนิมิตฺเตฯ เอวํ โหตีติ ภาวนมนุยุตฺตสฺส เอวํ โหติ, ตสฺมา ‘‘ปุนปฺปุนํ เอวํ มนสิ กโรหี’’ติ วตฺตพฺโพฯ โวสานํ อาปชฺเชยฺยาติ ‘‘นิมิตฺตํ นาม ทุกฺกรํ อุปฺปาเทตุํ, ตยิทํ ลทฺธํ, หนฺทาหํ ทานิ ยทา วา ตทา วา วิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสามี’’ติ สงฺโกจํ อาปชฺเชยฺยฯ วิสีเทยฺยาติ ‘‘เอตฺตกํ กาลํ ภาวนมนุยุตฺตสฺส นิมิตฺตมฺปิ น อุปฺปนฺนํ, อภพฺโพ มญฺเญ วิเสสสฺสา’’ติ วิสาทํ อาปชฺเชยฺยฯ ‘‘อิมาย ปฏิปทาย ชรามรณโต มุจฺจิสฺสามีติ ปฏิปนฺนสฺส นิมิตฺต’’นฺติ วุตฺเต กถํ สงฺโกจาปตฺติ, ภิยฺโยโส มตฺตาย อุสฺสาหเมว กเรยฺยาติ ‘‘นิมิตฺตมิทํ…เป.… วตฺตพฺโพ’’ติ มชฺฌิมภาณกา อาหุฯ เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน ปฏิภาคนิมิตฺเตเยว ภาวนาจิตฺตสฺส ฐปเนนฯ อิโต ปภุตีติ อิโต ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติโต ปฏฺฐายฯ ปุพฺเพ ยํ วุตฺตํ ‘‘อนุพนฺธนาย ผุสนาย ฐปนาย จ มนสิ กโรตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.อานาปานสฺสติสมาธิกถา), ตตฺถ ‘‘ฐปนาวเสน ภาวนา โหตี’’ติฯ
โปราเณหิ วุตฺโตวายมตฺโถติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิมิตฺเต’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ นิมิตฺเตติ ปฏิภาคนิมิตฺเตฯ ฐปยํ จิตฺตนฺติ ภาวนาจิตฺตํ ฐเปนฺโต, ฐปนาวเสน มนสิกโรนฺโตติ อตฺโถฯ นานาการนฺติ ‘‘จตฺตาโร วณฺณา’’ติ เอวํ วุตฺตํ นานาการํฯ อาการสามญฺญวเสน เหตํ เอกวจนํฯ วิภาวยนฺติ วิภาเวนฺโต อนฺตรธาเปนฺโตฯ นิมิตฺตุปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย หิ เต อาการา อมนสิการโต อนฺตรหิตา วิย โหนฺติฯ อสฺสาสปสฺสาเสติ วิภาวยํ, อสฺสาสปสฺสาสสมฺภูเต วา นิมิตฺเตฯ สกํ จิตฺตํ นิพนฺธตีติ ตาย เอว ฐปนาย อตฺตโน จิตฺตํ อุปนิพนฺธติ, อปฺเปตีติ อตฺโถฯ เกจิ ปน ‘‘วิภาวยนฺติ วิภาเวนฺโต, วิทิตํ ปากฏํ กโรนฺโต’’ติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ ปุพฺพภาควเสน ยุชฺเชยฺยฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ธิติสมฺปนฺนตฺตา ธีโร โยคี อสฺสาสปสฺสาเส นานาการํ วิภาเวนฺโต นานาการโต เต ปชานนฺโต วิทิเต ปากเฏ กโรนฺโต นานาการํ วา โอฬาริโกฬาริเก ปสฺสมฺเภนฺโต วูปสเมนฺโต ตตฺถ ยํ ลทฺธํ นิมิตฺตํ, ตสฺมิํ จิตฺตํ ฐเปนฺโต อนุกฺกเมน สกํ จิตฺตํ นิพนฺธติ อปฺเปตีติฯ
ยทา สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ สุวิสทานิ ติกฺขานิ ปวตฺตนฺติ, ตทา อสฺสทฺธิยาทีนํ ทูรีภาเวน สาติสยํ ถามปฺปตฺเตหิ สตฺตหิ พเลหิ ลทฺธุปตฺถมฺภานิ วิตกฺกาทีนิ กามาวจราเนว ฌานงฺคานิ พหูนิ หุตฺวา ปาตุภวนฺติฯ ตโต เอว เตสํ อุชุวิปจฺจนีกภูตา กามจฺฉนฺทาทโย สทฺธิํ ตเทกฏฺเฐหิ ปาปธมฺเมหิ วิทูรี ภวนฺติ ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติยา สทฺธิํ, ตํ อารพฺภ อุปจารชฺฌานํ อุปฺปชฺชติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นิมิตฺตุปฏฺฐานโต ปภุติ นีวรณานิ วิกฺขมฺภิตาเนว โหนฺตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ สนฺนิสินฺนาวาติ สมฺมเทว นิสีทิํสุ เอว, อุปสนฺตาเยวาติ อตฺโถฯ วิกฺขมฺภิตาเนว สนฺนิสินฺนาวาติ อวธารเณน ปน ตทตฺถํ อุสฺสาโห กาตพฺโพติ ทสฺเสติฯ ทฺวีหากาเรหีติ ฌานธมฺมานํ ปฏิปกฺขทูรีภาโว ถิรภาวปฺปตฺติ จาติ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิฯ อิทานิ ตานิ การณานิ อวตฺถามุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘อุปจารภูมิยํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุปจารภูมิยนฺติ อุปจาราวตฺถายํฯ ยทิปิ หิ ตทา ฌานงฺคานิ ปฏุตรานิ มหคฺคตภาวปฺปตฺตานิ นุปฺปชฺชนฺติ, เตสํ ปน ปฏิปกฺขธมฺมานํ วิกฺขมฺภเนน จิตฺตํ สมาธิยติฯ เตนาห ‘‘นีวรณปฺปหาเนนา’’ติฯ ปฏิลาภภูมิยนฺติ ฌานสฺส อธิคมาวตฺถายํฯ ตทา หิ อปฺปนาปฺปตฺตานํ ฌานธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา จิตฺตํ สมาธิยติฯ เตนาห ‘‘องฺคปาตุภาเวนา’’ติฯ
อุปจาเร ‘‘อุปจารสมาธิ กุสลวีถิยํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรตี’’ติฯ อปฺปนายํ ปน องฺคานิ ถามชาตานิ โหนฺติ ‘‘อปฺปนาสมาธิ…เป.… น ภวงฺคํ โอตรตี’’ติฯ วณฺณโตติ ปิจุปิณฺฑตารกรูปาทีสุ วิย อุปฏฺฐิตวณฺณโตฯ ลกฺขณโตติ ขรภาวาทิสภาวโต อนิจฺจาทิสภาวโต วาฯ รกฺขิตพฺพํ ตํ นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ
ลทฺธปริหานีติ ลทฺธอุปจารชฺฌานปริหานิฯ นิมิตฺเต อวินสฺสนฺเต ตทารมฺมณํ ฌานํ อปริหีนเมว โหติ, นิมิตฺเต ปน อารกฺขาภาเวน วินฏฺเฐ ลทฺธํ ลทฺธํ ฌานมฺปิ วินสฺสติ ตทายตฺตวุตฺติโตฯ เตนาห ‘‘อารกฺขมฺหี’’ติอาทิฯ
อิทานิ ตตฺรายํ รกฺขณูปาโยติอาทินา –
‘‘อาวาโส โคจโร ภสฺสํ, ปุคฺคโล โภชนํ อุตุ;
อิริยาปโถติ สตฺเตเต, อสปฺปาเย วิวชฺชเยฯ
‘‘สปฺปาเย สตฺต เสเวถ, เอวญฺหิ ปฏิปชฺชโต;
น จิเรเนว กาเลน, โหติ กสฺสจิ อปฺปนา’’ติฯ (วิสุทฺธิ. ๑.๕๙) –
เอวํ วุตฺตํ รกฺขณวิธิํ สงฺเขปโต วิภาเวติฯ ตตฺรายํ วิตฺถาโร – ยสฺมิํ อาวาเส วสนฺตสฺส อนุปฺปนฺนํ วา นิมิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนํ วา วินสฺสติ, อนุปฏฺฐิตา จ สติ น อุปฏฺฐาติ, อสมาหิตญฺจ จิตฺตํ น สมาธิยติ, อยํ อสปฺปาโยฯ ยตฺถ นิมิตฺตํ อุปฺปชฺชติ เจว ถาวรญฺจ โหติ, สติ อุปฏฺฐาติ, จิตฺตํ สมาธิยติ, อยํ สปฺปาโยฯ ตสฺมา ยสฺมิํ วิหาเร พหู อาวาสา โหนฺติ, ตตฺถ เอกเมกสฺมิํ ตีณิ ตีณิ ทิวสานิ วสิตฺวา ยตฺถสฺส จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, ตตฺถ วสิตพฺพํฯ
โคจรคาโม
ภสฺสนฺติ
ปุคฺคโลปิ อติรจฺฉานกถิโก สีลาทิคุณสมฺปนฺโน, ยํ นิสฺสาย อสมาหิตํ วา จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิตํ วา จิตฺตํ ถิรตรํ โหติ, เอวรูโป สปฺปาโยฯ กายทฬฺหีพหุโล ปน ติรจฺฉานกถิโก อสปฺปาโยฯ โส หิ ตํ กทฺทโมทกมิว อจฺฉํ อุทกํ มลีนเมว กโรติ, ตาทิสญฺจ อาคมฺม โกฏปพฺพตวาสีทหรสฺเสว สมาปตฺติ วินสฺสติ, ปเคว นิมิตฺตํฯ
โภชนํ ปน กสฺสจิ มธุรํ, กสฺสจิ อมฺพิลํ สปฺปายํ โหติฯ อุตุปิ กสฺสจิ สีโต, กสฺสจิ อุณฺโห สปฺปาโย โหติฯ ตสฺมา ยํ โภชนํ วา อุตุํ วา เสวนฺตสฺส ผาสุ โหติ, อสมาหิตํ วา จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิตํ วา ถิรตรํ โหติฯ ตํ โภชนํ, โส จ อุตุ สปฺปาโยฯ อิตรํ โภชนํ, อิตโร จ อุตุ อสปฺปาโยฯ
อิริยาปเถสุปิ กสฺสจิ จงฺกโม สปฺปาโย โหติ, กสฺสจิ สยนฏฺฐานนิสชฺชานํ อญฺญตโรฯ ตสฺมา ตํ อาวาสํ วิย ตีณิ ทิวสานิ อุปปริกฺขิตฺวา ยสฺมิํ อิริยาปเถ อสมาหิตํ จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิตํ วา ถิรตรํ โหติ, โส สปฺปาโย, อิตโร อสปฺปาโยติ เวทิตพฺโพฯ อิติ อิมํ สตฺตวิธํ อสปฺปายํ วชฺเชตฺวา สปฺปายํ เสวิตพฺพํฯ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส หิ นิมิตฺตาเสวนพหุลสฺส น จิเรเนว กาเลน โหติ กสฺสจิ อปฺปนาฯ
ยสฺส ปน เอวมฺปิ ปฏิปชฺชโต น โหติ, เตน ทสวิธํ อปฺปนาโกสลฺลํ สมฺปาเทตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘วตฺถุวิสทกิริยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๒.๓๘๕; ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๑๘; สํ. นิ. อฏฺฐ. ๓.๕.๒๓๒; อ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๔๑๘) วิตฺถุวิสทกิริยา นาม อชฺฌตฺติกพาหิรานํ วตฺถูนํ วิสทภาวกรณํฯ ยทา หิสฺส เกสนขโลมานิ ทีฆานิ โหนฺติ, สรีรํ วา เสทมลคฺคหิตํ, ตทา อชฺฌตฺติกํ วตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํฯ ยทา ปนสฺส จีวรํ ชิณฺณํ กิลิฏฺฐํ ทุคฺคนฺธํ โหติ, เสนาสนํ วา อุกฺลาปํ, ตทา พาหิรํ วตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํฯ อชฺฌตฺติกพาหิเร หิ วตฺถุมฺหิ อวิสเท
อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา นาม สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ สมภาวกรณํฯ สเจ หิสฺส สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อิตรานิ มนฺทานิ, ตโต วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหกิจฺจํ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺฐานกิจฺจํ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปกิจฺจํ, ปญฺญินฺทฺริยํ ทสฺสนกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติฯ ตสฺมา ตํ ธมฺมสภาวปจฺจเวกฺขเณน วา ยถา วา มนสิกโรโต พลวํ ชาตํ, ตถา อมนสิกาเรน หาเปตพฺพํฯ วกฺกลิตฺเถรวตฺถุ เจตฺถ นิทสฺสนํฯ สเจ ปน วีริยินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อถ เนว สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขกิจฺจํ กาตุํ สกฺโกติ, น อิตรานิ อิตรกิจฺจเภทํฯ ตสฺมา ตํ ปสฺสทฺธาทิภาวนาย หาเปตพฺพํฯ ตตฺราปิ โสณตฺเถรวตฺถุ ทสฺเสตพฺพํฯ เอวํ เสเสสุปิ เอกสฺส พลวภาเว สติ อิตเรสํ อตฺตโน กิจฺเจสุ อสมตฺถตา เวทิตพฺพาฯ
วิเสสโต ปเนตฺถ สทฺธาปญฺญานํ สมาธิวีริยานญฺจ สมตํ ปสํสนฺติฯ พลวสทฺโธ หิ มนฺทปญฺโญ มุธปฺปสนฺโน โหติ, อวตฺถุสฺมิํ ปสีทติฯ พลวปญฺโญ มนฺทสทฺโธ เกราฏิกปกฺขํ ภชติ, เภสชฺชสมุฏฺฐิโต วิย โรโค อเตกิจฺโฉ โหติฯ อุภินฺนํ สมตาย วตฺถุสฺมิํเยว ปสีทติฯ พลวสมาธิํ ปน มนฺทวีริยํ สมาธิสฺส โกสชฺชปกฺขตฺตา โกสชฺชํ อภิภวติ, พลววีริยํ มนฺทสมาธิํวีริยสฺส อุทฺธจฺจปกฺขตฺตา อุทฺธจฺจํ อภิภวติฯ สมาธิ ปน วีริเยน สํโยชิโต โกสชฺเช ปติตุํ น ลภติ, วีริยํ สมาธินา สํโยชิตํ อุทฺธจฺเจ ปติตุํ น ลภติฯ ตสฺมา ตทุภยํ สมํ กาตพฺพํฯ อุภยสมตาย หิ อปฺปนา โหติฯ อปิจ สมาธิกมฺมิกสฺส พลวตีปิ สทฺธา วฏฺฏติฯ เอวญฺหิ สทฺทหนฺโต โอกปฺเปนฺโต อปฺปนํ ปาปุณิสฺสติ, สมาธิปญฺญาสุ ปน สมาธิกมฺมิกสฺส เอกคฺคตา พลวตี วฏฺฏติฯ เอวญฺหิ โส อปฺปนํ ปาปุณาติ, วิปสฺสนากมฺมิกสฺส ปญฺญา พลวตี วฏฺฏติ
นิมิตฺตกุสลตา
กถํ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ นิคฺคเหตพฺพํ, ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ นิคฺคณฺหาติ? ยทาสฺส อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, ตทา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ตโย อภาเวตฺวา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ภาเวติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา (สํ. นิ. ๕.๒๓๔) –
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุกาโม อสฺส, โส ตตฺถ สุกฺขานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ จ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ จ กฏฺฐานิ ปกฺขิเปยฺย, มุขวาตญฺจ ทเทยฺย, น จ ปํสุเกน โอกิเรยฺย, ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส ตํ มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุนฺติฯ โน เหตํ, ภนฺเตฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺมิํ สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, อกาโล ตสฺมิํ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายฯ อกาโล วีริย…เป.… อกาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายฯ ตํ กิสฺส เหตุ? อุทฺธตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ, ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ ทุวูปสมยํ โหติฯ
‘‘ยสฺมิํ โข, ภิกฺขเว, สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมิํ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายฯ กาโล สมาธิ…เป.… กาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายฯ ตํ กิสฺส เหตุ? อุทฺธตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ, ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ สุวูปสมยํ โหติฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุกาโม อสฺส, โส ตตฺถ อลฺลานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, อลฺลานิ จ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, อลฺลานิ จ
เอตฺถ จ ยถาสกํ อาหารวเสน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคาทีนํ ภาวนา เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –
‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, กายปฺปสฺสทฺธิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย
ตตฺถ ยถาสฺส ปสฺสทฺธิอาทโย อุปฺปนฺนปุพฺพา, ตํ อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา เตสํ อุปฺปาทนวเสน ปวตฺตมนสิกาโรว ตีสุ ปเทสุปิ โยนิโสมนสิกาโร นามฯ สมถนิมิตฺตนฺติ จ สมถสฺเสเวตํ อธิวจนํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน จ ตสฺเสว อพฺยคฺคนิมิตฺตนฺติฯ
อปิจ สตฺต ธมฺมา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – ปณีตโภชนเสวนตา, อุตุสุขเสวนตา, อิริยาปถสุขเสวนตา, มชฺฌตฺตปฺปโยคตา, สารทฺธกายปุคฺคลปริวชฺชนตา, ปสฺสทฺธกายปุคฺคลเสวนตา, ตทธิมุตฺตตาติฯ
เอกาทส ธมฺมา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – วตฺถุวิสทตา, นิมิตฺตกุสลตา, อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา, สมเย จิตฺตสฺส นิคฺคหณตา, สมเย จิตฺตสฺส ปคฺคหณตา, นิรสฺสาทสฺส จิตฺตสฺส สทฺธาสํเวควเสน
ปญฺจ ธมฺมา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – สตฺตมชฺฌตฺตตา, สงฺขารมชฺฌตฺตตา, สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตา, สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺตปุคฺคลเสวนตา, ตทธิมุตฺตตาติฯ อิติ อิเมหิ อากาเรหิ เอเต ธมฺเม อุปฺปาเทนฺโต ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ภาเวติ นามฯ เอวํ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ นิคฺคเหตพฺพํ, ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ นิคฺคณฺหาติฯ
กถญฺจ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ ปคฺคเหตพฺพํ, ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ? ยทาสฺส อติสิถิลวีริยตาทีหิ
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ปริตฺตํ อคฺคิํ อุชฺชาเลตุกาโม อสฺส, โส ตตฺถ อลฺลานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย…เป.… ปํสุเกน จ โอกิเรยฺย, ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส ตํ ปริตฺตํ อคฺคิํ อุชฺชาเลตุนฺติฯ โน เหตํ, ภนฺเตฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺมิํ สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติฯ อกาโล ตสฺมิํ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายฯ อกาโล สมาธิ…เป.… อกาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ลีนํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ, ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ ทุสมุฏฺฐาปยํ โหติฯ
‘‘ยสฺมิญฺจ โข, ภิกฺขเว, สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมิํ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล วีริย…เป.… กาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ลีนํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ, ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ สุสมุฏฺฐาปยํ โหติฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ปริตฺตํ อคฺคิํ อุชฺชาเลตุกาโม อสฺส, โส ตตฺถ สุกฺขานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย…เป.… น จ ปํสุเกน โอกิเรยฺย, ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส ตํ ปริตฺตํ อคฺคิํ อุชฺชาเลตุนฺติฯ เอวํ, ภนฺเต’’ติฯ
เอตฺถาปิ
‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, กุสลากุสลา ธมฺมา สาวชฺชานวชฺชา ธมฺมา หีนปฺปณีตา ธมฺมา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตติฯ ตถา อตฺถิ, ภิกฺขเว, อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตติฯ ตถา อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานียา ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร อยมาหาโร
ตตฺถ สภาวสามญฺญลกฺขณปฺปฏิเวธวเสน ปวตฺตมนสิกาโร กุสลาทีสุ โยนิโสมนสิกาโร นามฯ อารมฺภธาตุอาทีนํ อุปฺปาทวเสน ปวตฺตมนสิกาโร อารมฺภธาตุอาทีสุ โยนิโสมนสิกาโร นามฯ ตตฺถ อารมฺภธาตูติ ปฐมวีริยํ วุจฺจติฯ นิกฺกมธาตูติ โกสชฺชโต นิกฺขนฺตตฺตา ตโต พลวตรํฯ ปรกฺกมธาตูติ ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมนโต ตโตปิ พลวตรํฯ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานียา ธมฺมาติ ปน ปีติยา เอเวตํ นามํ, ตสฺสาปิ อุปฺปาทกมนสิกาโร โยนิโสมนสิกาโร นามฯ
อปิจ สตฺต ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – ปริปุจฺฉกตา, วตฺถุวิสทกิริยา, อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา, ทุปฺปญฺญปุคฺคลปริวชฺชนา, ปญฺญวนฺตปุคฺคลเสวนา, คมฺภีรญาณจริยปจฺจเวกฺขณา, ตทธิมุตฺตตาติฯ
เอกาทส ธมฺมา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – อปายาทิภยปจฺจเวกฺขณตา, วีริยายตฺตโลกิยโลกุตฺตรวิเสสาธิคมานิสํสทสฺสิตา, ‘‘พุทฺธปจฺเจกพุทฺธมหอาสาวเกหิ คตมคฺโค มยา คนฺตพฺโพ, โส
เอกาทส ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – พุทฺธานุสฺสติ, ธมฺมสงฺฆสีลจาคเทวตานุสฺสติ, อุปสมานุสฺสติ, ลูขปุคฺคลปริวชฺชนตา, สินิทฺธปุคฺคลเสวนตา, ปสาทนียสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณตา, ตทธิมุตฺตตาติฯ อิติ อิเมหิ อากาเรหิ เอเต ธมฺเม อุปฺปาเทนฺโต ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ภาเวติ นามฯ เอวํ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ ปคฺคเหตพฺพํ, ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติฯ
กถํ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ สมฺปหํเสตพฺพํ, ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ สมฺปหํเสติ? ยทาสฺส ปญฺญาปโยคมนฺทตาย วา อุปสมสุขานธิคเมน วา นิรสฺสาทํ จิตฺตํ โหติ, ตทา นํ อฏฺฐสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน สํเวเชติฯ อฏฺฐ สํเวควตฺถูนิ นาม ชาติชราพฺยาธิมรณานิ จตฺตาริ, อปายทุกฺขํ ปญฺจมํ, อตีเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺฐิมูลกํ ทุกฺขนฺติฯ พุทฺธธมฺมสงฺฆคุณานุสฺสรเณน จสฺส ปสาทํ ชเนติฯ เอวํ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ สมฺปหํเสตพฺพํ, ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ สมฺปหํเสติฯ
กถํ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตพฺพํ, ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ? ยทาสฺส เอวํ ปฏิปชฺชโต อลีนํ อนุทฺธตํ อนิรสฺสาทํ อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํ สมถวีถิปฺปฏิปนฺนํ จิตฺตํ โหติ, ตทา ตสฺส ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ อพฺยาปารํ อาปชฺชติ สารถิ วิย จ สมปฺปวตฺเตสุ อสฺเสสุฯ เอวํ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตพฺพํ, ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติฯ
อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนา สมาหิตปุคฺคลเสวนา นาม เนกฺขมฺมปฏิปทํ ปฏิปนฺนานํ สมาธิลาภีนํ ปุคฺคลานํ กาเลน กาลํ อุปสงฺกมนํฯ ตทธิมุตฺตตา นาม สมาธิมุตฺตตา, สมาธิครุสมาธินินฺนสมาธิโปณสมาธิปพฺภารตาติ อตฺโถฯ เอวเมตํ ทสวิธํ อปฺปนาโกสลฺลํ สมฺปาเทตพฺพํฯ เตนาห – ‘‘อิมานิ ทส อปฺปนาโกสลฺลานิ อวิชหนฺเตนา’’ติฯ ตตฺถ เยน วิธินา อปฺปนาย กุสโล โหติ, โส ทสวิโธปิ วิธิ อปฺปนาโกสลฺลํ ตนฺนิพฺพตฺตํ วา ญาณํ, เอวเมตํ ทสวิธํ อปฺปนาโกสลฺลํ สมฺปาเทนฺตสฺส ปฏิลทฺธนิมิตฺตสฺมิํ อปฺปนา อุปฺปชฺชติฯ วุตฺตญฺเหตํ –
‘‘เอวญฺหิ สมฺปาทยโต, อปฺปนาโกสลฺลํ อิมํ;
ปฏิลทฺเธ นิมิตฺตสฺมิํ, อปฺปนา สมฺปวตฺตตี’’ติฯ (วิสุทฺธิ. ๑.๖๗);
โยโค กรณีโยติ อปฺปนาโกสลฺลํ สมฺปาเทนฺตสฺสปิ ยทิ อปฺปนา น โหติ, เตน กมฺมฏฺฐานานุโยคํ อวิชหิตฺวา เรณุอาทีสุ มธุกราทีนํ ปวตฺติ อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา ลีนุทฺธตภาเวหิ มานสํ โมเจตฺวา วีริยสมตํ โยเชนฺเตน ปุนปฺปุนํ โยโค กาตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ –
‘‘เอวญฺหิ
ตถาปิ น ชเห โยคํ, วายเมเถว ปณฺฑิโตฯ
‘‘หิตฺวา หิ สมฺมวายามํ, วิเสสํ นาม มาณโว;
อธิคจฺเฉ ปริตฺตมฺปิ, ฐานเมตํ น วิชฺชติฯ
‘‘จิตฺตปฺปวตฺติอาการํ, ตสฺมา สลฺลกฺขยํ พุโธ;
สมตํ วีริยสฺเสว, โยชเยถ ปุนปฺปุนํฯ
‘‘อีสกมฺปิ ลยํ ยนฺตํ, ปคฺคณฺเหเถว มานสํ;
อจฺจารทฺธํ นิเสเธตฺวา, สมเมว ปวตฺตเยฯ
‘‘เรณุมฺหิ อุปฺปลทเล, สุตฺเต นาวาย นาฬิยา;
ยถา มธุกราทีนํ, ปวตฺติ สมฺมวณฺณิตาฯ
‘‘ลีนอุทฺธตภาเวหิ, โมจยิตฺวาน สพฺพโส;
เอวํ นิมิตฺตาภิมุขํ, มานสํ ปฏิปาทเย’’ติฯ (วิสุทฺธิ. ๑.๖๗);
ยถา
อิทานิ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อปฺปนาปวตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺเสวํ อนุยุตฺตสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปฐมํ ปริกมฺมนฺติอาทิ อคฺคหิตคฺคหเณน วุตฺตํ, คหิตคฺคหเณน ปน อวิเสเสน สพฺเพสํ สพฺพา สมญฺญาฯ สพฺพานิปิ หิ อปฺปนาย ปริกมฺมตฺตา ปฏิสงฺขารกตฺตา ‘‘ปริกมฺมานี’’ติปิ, ยถา คามาทีนํ อาสนฺนปฺปเทโส ‘‘คามูปจาโร ฆรูปจาโร’’ติ วุจฺจติ, เอวํ อปฺปนาย อาสนฺนตฺตา สมีปจาริตฺตา วา ‘‘อุปจารานี’’ติปิ, อิโต ปุพฺเพ ปริกมฺมานํ อุปริ อปฺปนาย จ อนุโลมนโต ‘‘อนุโลมานี’’ติปิ วุจฺจนฺติฯ ยญฺเจตฺถ สพฺพนฺติมํ, ตํ ปริตฺตโคตฺตาภิภวนโต มหคฺคตโคตฺตภาวนโต จ ‘‘โคตฺรภู’’ติปิ วุจฺจติฯ คํ ตายตีติ หิ โคตฺตํ, ปริตฺตนฺติ ปวตฺตมานํ อภิธานํ พุทฺธิญฺจ เอกํสิกวิสยตาย รกฺขตีติ ปริตฺตโคตฺตํฯ ยถา หิ พุทฺธิ อารมฺมณภูเตน อตฺเถน วินา น วตฺตติ, เอวํ อภิธานํ อภิเธยฺยภูเตน, ตสฺมา โส ตานิ ตายติ รกฺขตีติ วุจฺจติฯ ตํ ปน มหคฺคตานุตฺตรวิธุรํ กามตณฺหาย โคจรภูตํ กามาวจรธมฺมานํ อาเวณิกรูปํ ทฏฺฐพฺพํฯ มหคฺคตโคตฺเตปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิติ เอวรูปสฺส ปริตฺตโคตฺตสฺส อภิภวนโต มหคฺคตโคตฺตสฺส จ ภาวนโต อุปฺปาทนโต อนฺติมํ ‘‘โคตฺรภู’’ติปิ วุจฺจติฯ จตุตฺถเมว หิ ปญฺจมํ วาติ ขิปฺปาภิญฺญทนฺธาภิญฺญานํ วเสน วุตฺตํฯ ขิปฺปาภิญฺญสฺส หิ จตุตฺถํ อปฺเปติ, ทนฺธาภิญฺญสฺส ปญฺจมํฯ กสฺมา ปน จตุตฺถํ ปญฺจมํ วา อปฺเปติ, น ฉฏฺฐํ วา สตฺตมํ วาติ อาห ‘‘อาสนฺนภวงฺคปาตตฺตา’’ติฯ ยถา หิ ปุริโส ฉินฺนปปาตาภิมุโข ธาวนฺโต ฐาตุกาโมปิ ปริยนฺเต ปาทํ กตฺวา ฐาตุํ น สกฺโกติ, ปปาเต เอว ปตติ, เอวํ ฉฏฺฐํ วา สตฺตมํ วา อปฺเปตุํ น สกฺโกติ ภวงฺคสฺส อาสนฺนตฺตาฯ ตสฺมา จตุตฺถปญฺจเมสุเยว อปฺปนา โหตีติ เวทิตพฺพาฯ
‘‘ปุริมา ‘‘อาเสวนปจฺจเยน กุสลา ธมฺมา พลวนฺโต โหนฺตี’’ติ อาหฯ ยถา อลทฺธาเสวนํ ปฐมํ ชวนํ ทุพฺพลตฺตา โคตฺรภุํ น อุปฺปาเทติ, ลทฺธาเสวนํ ปน ‘‘ตสฺมา ฉฏฺฐํ สตฺตมํ วา อปฺเปตี’’ติฯ ตนฺติ เถรสฺส วจนํฯ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ สุตฺตสุตฺตานุโลมอาจริยวาเทหิ อนุปตฺถมฺภิตตฺตา ‘‘อตฺตโนมติมตฺตํ เถรสฺเสต’’นฺติ วตฺวา ปฏิกฺขิตฺตํฯ ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา’’ติ ปน สุตฺตปทมการณํ อาเสวนปจฺจยลาภสฺส พลวภาเว อเนกนฺติกตฺตาฯ ตถา หิ อลทฺธาเสวนาปิ ปฐมเจตนา ทิฏฺฐธมฺมเวทนียา โหติ, ลทฺธาเสวนา ทุติยเจตนา ยาว ฉฏฺฐเจตนา อปราปริยเวทนียาฯ ยทิ ฉฏฺฐํ สตฺตมญฺจ ปริกฺขีณชวตฺตา ทุพฺพลํ, น อาเสวนปจฺจเยน พลวํ, กถํ สตฺตมชวนเจตนา อุปปชฺชเวทนียา อานนฺตริยา จ โหตีติ? นายํ วิเสโส อาเสวนปจฺจยลาเภน พลวปฺปตฺติยา กิญฺจรหิ กิริยาวตฺถาวิเสสโตฯ กิริยาวตฺถา หิ อาทิมชฺฌปริโยสานวเสน ติวิธาฯ ตตฺถ ปริโยสานาวตฺถาย สนฺนิฏฺฐาปกเจตนาภาเวน อุปปชฺชเวทนียาทิตา โหติ, น พลวภาเวนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ปฏิสนฺธิยา อนนฺตรปจฺจยภาวิโน วิปากสนฺตานสฺส อนนฺตรปจฺจยภาเวน ตถา อภิสงฺขตตฺตา’’ติ จ วทนฺติ, ตสฺมา ฉฏฺฐสตฺตมานํ ปปาตาภิมุขตาย ปริกฺขีณชวตา น สกฺกา นิวาเรตุํฯ ปุพฺพภาคจิตฺตานีติ ตีณิ จตฺตาริ วา จิตฺตานิฯ
เอตฺถาติ เอติสฺสํ กายานุปสฺสนายํฯ ปาริสุทฺธิํ ปตฺตุกาโมติ อธิคนฺตุกาโม สมาปชฺชิตุกาโม จฯ ตตฺถ สลฺลกฺขณาวิวฏฺฏนาวเสน อธิคนฺตุกาโม, สลฺลกฺขณวเสน สมาปชฺชิตุกาโมติ โยเชตพฺพํฯ อาวชฺชนสมาปชฺชน…เป.… วสิปฺปตฺตนฺติ เอตฺถ เอวํ ตาว ปญฺจ วสิโย เวทิตพฺพา – ปฐมชฺฌานโต วุฏฺฐาย ปฐมํ วิตกฺกํ อาวชฺชยโต ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ วิตกฺการมฺมณาเนว จตฺตาริ ปญฺจ ชวนานิ ชวนฺติ, ตโต ทฺเว ภวงฺคานิ, ตโต ปน วิจารารมฺมณํ อาวชฺชนํ วุตฺตนเยเนว ชวนานีติ เอวํ ปญฺจสุ ฌานงฺเคสุ ยทา นิรนฺตรํ จิตฺตํ เปเสตุํ สกฺโกติ, อถสฺส อาวชฺชนวสี สิทฺธา โหติฯ อยํ ปน ภวงฺคทฺวยนฺตริตา มตฺถกปฺปตฺตา วสี ภควโต ยมกปาฏิหาริเย ลพฺภติ, อญฺเญสํ วา ธมฺมเสนาปติอาทีนํ เอวรูเป อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย ลหุตรํ อาวชฺชนวสีนิพฺพตฺตนกาเลฯ สา จ โข อิตฺตรา ปริตฺตกาลา, น สตฺถุ ยมกปาฏิหาริเย
อายสฺมโต สมาปชฺชนวสี นามฯ เอตฺถ จ สมาปชฺชิตุกามตานนฺตรํ ทฺวีสุ ภวงฺเคสุ อุปฺปนฺเนสุ ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ สมาปชฺชนํ สีฆํ สมาปชฺชนสมตฺถตาฯ อยญฺจ มตฺถกปฺปตฺตา สมาปชฺชนวสี สตฺถุ ธมฺมเทสนายํ ลพฺภติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘โส โข อหํ, อคฺคิเวสฺสน, ตสฺสาเยว กถาย ปริโยสาเน ตสฺมิํเยว ปุริมสฺมิํ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺฐเปมิ สนฺนิสาเทมิ เอโกทิํ กโรมิ สมาทหามิ, เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๘๗)ฯ อิโต สีฆตรา หิ สมาปชฺชนวสี นาม นตฺถิฯ
อจฺฉรามตฺตํ วา ทสจฺฉรามตฺตํ วา ขณํ ฌานํ ฐเปตุํ สมตฺถตา อธิฏฺฐานวสี นามฯ ตเถว อจฺฉรามตฺตํ วา ทสจฺฉรามตฺตํ วา ลหุกํ ขณํ ฌานสมงฺคี หุตฺวา ฌานโต วุฏฺฐาตุํ สมตฺถตา วุฏฺฐานวสี นามฯ ภวงฺคจิตฺตปฺปวตฺติเยว เหตฺถ ฌานโต วุฏฺฐานํ นามฯ เอตฺถ จ ยถา ‘‘เอตฺตกเมว ขณํ ฌานํ ฐเปสฺสามี’’ติ ปุพฺพปริกมฺมวเสน อธิฏฺฐานสมตฺถตา อธิฏฺฐานวสี, เอวํ ‘‘เอตฺตกเมว ขณํ ฌานสมงฺคี หุตฺวา ฌานโต วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ ปุพฺพปริกมฺมวเสน วุฏฺฐานสมตฺถตา วุฏฺฐานวสีติ เวทิตพฺพา, ยา สมาปตฺติวุฏฺฐานกุสลตาติ วุจฺจติฯ ปจฺจเวกฺขณวสี ปน อาวชฺชนวสิยา เอว วุตฺตาฯ ปจฺจเวกฺขณชวนาเนว หิ ตตฺถ อาวชฺชนานนฺตรานิฯ ยทคฺเคน หิ อาวชฺชนวสีสิทฺธิ, ตทคฺเคน ปจฺจเวกฺขณวสีสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ
อรูปปุพฺพงฺคมํ วา…เป.… วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตีติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ฌานงฺคานิ ปริคฺคเหตฺวาติ วิตกฺกาทีนิ ฌานงฺคานิ ตํสมฺปยุตฺเต จ ธมฺเม สลกฺขณรสาทิวเสน ปริคฺคเหตฺวาฯ ‘‘ฌานงฺคานี’’ติ หิ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ, ฌานงฺคานิ ปน ปสฺสนฺโต ตํสมฺปยุตฺเต จ ธมฺเม ปสฺสติฯ เตสํ นิสฺสยํ หทยวตฺถุนฺติ ยถา นาม ปุริโส อนฺโตเคเห สปฺปํ ทิสฺวา อนุพนฺธมาโน ตสฺส อาสยํ ปสฺสติ, เอวเมว โข อยมฺปิ โยคาวจโร เต อรูปธมฺเม อุปปริกฺขนฺโต ‘‘อิเม ธมฺมา กิํ นิสฺสาย ปวตฺตนฺตี’’ติ ปริเยสมาโน เตสํ นิสฺสยํ ฌานงฺคานิ อรูปนฺติ เอตฺถ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ คหณํ เวทิตพฺพํฯ
อรูปปุพฺพงฺคมํ รูปปริคฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ รูปปุพฺพงฺคมํ อรูปปริคฺคหํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ เกสาทีสุ โกฏฺฐาเสสุ…เป.… ตํนิสฺสิตรูปานิ จ ปริคฺคเหตฺวาติ เอตฺถ ปน เกเส ตาว ถทฺธลกฺขณํ ปถวีธาตูติ ปริคฺคเหตพฺพํ, ตตฺเถว อาพนฺธนลกฺขณํ อาโปธาตูติ, ปริปาจนลกฺขณํ
เย ปน อิมสฺมิํ ทฺวตฺติํสากาเร อาวิภูเต อปเร จตฺตาโร เตโชโกฏฺฐาสา, ฉ วาโยโกฏฺฐาสาติ ทส อาการา อาวิ ภวนฺติ, ตตฺถ อสิตาทิปริปาจเก ตาว กมฺมชเตโชโกฏฺฐาสมฺหิ โอชฏฺฐมกญฺเจว ชีวิตญฺจาติ นว รูปานิ, ตถา จิตฺตเช อสฺสาสปสฺสาสโกฏฺฐาเส โอชฏฺฐมกญฺเจว สทฺโท จาติ นว, เสเสสุ จตุสมุฏฺฐาเนสุ อฏฺฐสุ ชีวิตนวกญฺเจว ตีณิ จ โอชฏฺฐมกานีติ เตตฺติํส เตตฺติํส รูปานิ ปริคฺคเหตพฺพานิฯ เอวํ วิตฺถารโต ทฺวาจตฺตาลีสาการวเสน อิเมสุ ภูตุปาทายรูเปสุ ปากเฏสุ ชาเตสุ วตฺถุทฺวารวเสน ปญฺจ จกฺขุทสกาทโย หทยวตฺถุทสกญฺจาติ อปรานิปิ สฏฺฐิ รูปานิ ปริคฺคเหตพฺพานิฯ สเจ ปนสฺส เตน เตน มุเขน รูปํ ปริคฺคเหตฺวา อรูปํ ปริคฺคณฺหโต สุขุมตฺตา อรูปํ น อุปฏฺฐาติ, เตน ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา รูปเมว
ยถา หิ จกฺขุมโต ปุริสสฺส อปริสุทฺเธ อาทาเส มุขนิมิตฺตํ โอโลเกนฺตสฺส นิมิตฺตํ น ปญฺญายตีติ น อาทาสํ ฉฑฺเฑติ, อถ โข นํ ปุนปฺปุนํ ปริมชฺชติ, ตสฺส ปริสุทฺเธ อาทาเส นิมิตฺตํ สยเมว ปากฏํ โหติ, เอวเมว เตน ภิกฺขุนา ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา รูปเมว ปุนปฺปุนํ สมฺมสิตพฺพํ มนสิ กาตพฺพํ ปริคฺคเหตพฺพํ ววตฺถเปตพฺพํฯ ยถา ยถา หิสฺส รูปํ สุวิกฺขาลิตํ โหติ นิชฺชฏํ สุปริสุทฺธํ, ตถา ตถา ตทารมฺมณา อรูปธมฺมา สยเมว ปากฏา โหนฺติฯ เอวํ สุวิสุทฺธรูปปริคฺคหสฺส ปนสฺส อรูปธมฺมา ตีหากาเรหิ อุปฏฺฐหนฺติ ผสฺสวเสน วา เวทนาวเสน วา วิญฺญาณวเสน วาฯ
กถํ ‘‘ยถาปริคฺคหิตรูปารมฺมณํ ยถาปริคฺคหิตรูปวตฺถุทฺวารารมฺมณํ วา สสมฺปยุตฺตธมฺมํ วิญฺญาณญฺจ ปสฺสตี’’ติฯ
อิทานิ อญฺญถาปิ รูปปุพฺพงฺคมํ อรูปปริคฺคหํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยถา หีติอาทิ กายสฺส จิตฺตสฺส จ อสฺสาสปสฺสาสานํ สมุทยภาวทสฺสนํฯ กมฺมารคคฺครีติ กมฺมารานํ อุกฺกาย อคฺคิธมนภสฺตาฯ ธมมานายาติ ธูมายนฺติยา, วาตํ คาหาเปนฺติยาติ อตฺโถฯ ตชฺชนฺติ ตทนุรูปํฯ เอวเมวนฺติ เอตฺถ กมฺมารคคฺครี วิย กรชกาโย, วายาโม วิย จิตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ กิญฺจาปิ อสฺสาสปสฺสาสา จิตฺตสมุฏฺฐานา, กรชกายํ ปน วินา เตสํ อปฺปวตฺตนโต ‘‘กายญฺจ จิตฺตญฺจ ปฏิจฺจ อสฺสาสปสฺสาสา’’ติ วุตฺตํฯ
ตสฺสาติ นามรูปสฺสฯ ปจฺจยํ ปริเยสตีติ ‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย’’ติอาทินา อวิชฺชาทิกํ ปจฺจยํ ปริเยสติ วีมํสติ ปริคฺคณฺหาติฯ กงฺขํ วิตรตีติ ‘‘อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธาน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ โสฬสวตฺถุกํ วิจิกิจฺฉํ อติกฺกมติ ปชหติฯ ‘‘ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ กลาปสมฺมสนํฯ ปุพฺพภาเคติ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิปริยาปนฺนาย โอภาสาทโยติ โอภาโส ญาณํ ปีติ ปสฺสทฺธิ สุขํ อธิโมกฺโข ปคฺคโห อุเปกฺขา อุปฏฺฐานํ นิกนฺตีติ อิเม โอภาสาทโย ทสฯ
ตตฺถ (วิสุทฺธิ. ๒.๗๓๓; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. ๒.๒.๖) โอภาโสติ วิปสฺสโนภาโส, โส จ วิปสฺสนาจิตฺตสมุฏฺฐิตํ สนฺตติปติตํ อุตุสมุฏฺฐานญฺจ ปภสฺสรรูปํฯ ตตฺถ วิปสฺสนาจิตฺตสมุฏฺฐิตํ โยคิโน สรีรฏฺฐเมว ปภสฺสรํ หุตฺวา ติฏฺฐติ จิตฺตชรูปานํ สรีรํ มุญฺจิตฺวา พหิ อปฺปวตฺตนโต, อิตรํ สรีรํ มุญฺจิตฺวา ญาณานุภาวานุรูปํ สมนฺตโต ปตฺถรติ, ตํ ตสฺเสว ปญฺญายติฯ เตน ผุฏฺโฐกาเส รูปคตมฺปิ ปสฺสติ, ปสฺสนฺโต จ จกฺขุวิญฺญาเณน ปสฺสติ, อุทาหุ มโนวิญฺญาเณนาติ วีมํสิตพฺพนฺติ วทนฺติฯ ทิพฺพจกฺขุลาภิโน วิย ตํ มโนวิญฺญาณวิญฺเญยฺยเมวาติ วตฺตุํ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ โส โข ปนายํ โอภาโส กสฺสจิ ภิกฺขุโน ปลฺลงฺกฏฺฐานมตฺตเมว โอภาเสนฺโต
ญาณนฺติ วิปสฺสนาญาณํฯ ตสฺส กิร รูปารูปธมฺเม ตุลยนฺตสฺส ตีรยนฺตสฺส วิสฺสฏฺฐอินฺทวชิรมิว อวิหตเวคํ ติขิณํ สูรํ อติวิสทํ ญาณํ อุปฺปชฺชติฯ
ปีตีติ วิปสฺสนาปีติฯ ตสฺส กิร ตสฺมิํ สมเย ขุทฺทิกา ปีติ ขณิกา ปีติ โอกฺกนฺติกา ปีติ อุพฺเพคา ปีติ ผรณา ปีตีติ อยํ ปญฺจวิธา ปีติ สกลสรีรํ ปูรยมานา อุปฺปชฺชติฯ
ปสฺสทฺธีติ วิปสฺสนาปสฺสทฺธิฯ ตสฺส กิร ตสฺมิํ สมเย รตฺติฏฺฐาเน วา ทิวาฏฺฐาเน วา นิสินฺนสฺส กายจิตฺตานํ เนว ทรโถ, น คารวํ, น กกฺขฬตา, น อกมฺมญฺญตา, น เคลญฺญํ, น วงฺกตา โหติ, อถ โข ปนสฺส กายจิตฺตานิ ปสฺสทฺธานิ ลหูนิ มุทูนิ กมฺมญฺญานิ
‘‘สุญฺญาคารํ ปวิฏฺฐสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
อมานุสี รตี โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโตฯ
‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติฯ (ธ. ป. ๓๗๓-๓๗๔);
เอวมสฺส อิมํ อมานุสิํ รติํ สาธยมานา ลหุตาทิสมฺปยุตฺตา ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติฯ
สุขนฺติ
อธิโมกฺโขติ สทฺธาฯ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตาเยว หิสฺส จิตฺตเจตสิกานํ อติสยปฺปสาทภูตา พลวตี สทฺธา อุปฺปชฺชติฯ
ปคฺคโหติ วีริยํฯ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตเมว หิสฺส อสิถิลมนจฺจารทฺธํ สุปคฺคหิตํ วีริยํ อุปฺปชฺชติฯ
อุปฏฺฐานนฺติ สติฯ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตาเยว หิสฺส สูปฏฺฐิตา สุปฺปติฏฺฐิตา นิขาตา อจลา ปพฺพตราชสทิสา สติ อุปฺปชฺชติฯ โส ยํ ยํ ฐานํ อาวชฺชติ สมนฺนาหรติ มนสิ กโรติ ปจฺจเวกฺขติ, ตํ ตํ ฐานมสฺส โอกฺกนฺติตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ทิพฺพจกฺขุโน ปรโลโก วิย สติยา อุปฏฺฐาติฯ
อุเปกฺขาติ วิปสฺสนุเปกฺขา เจว อาวชฺชนุเปกฺขา จฯ ตสฺมิญฺหิสฺส สมเย สพฺพสงฺขาเรสุ มชฺฌตฺตภูตา วิปสฺสนุเปกฺขา พลวตี อุปฺปชฺชติ, มโนทฺวาเร อาวชฺชนุเปกฺขาปิฯ สา หิสฺส ตํ ตํ ฐานํ อาวชฺเชนฺตสฺส วิสฺสฏฺฐอินฺทวชิรมิว ปตฺตปุเฏ ปกฺขนฺทตตฺตนาราโจ วิย จ สูรา ติขิณา หุตฺวา วหติฯ
นิกนฺตีติ
ยถา จ โอภาเส, เอวํ เอเตสุปิ อญฺญตรสฺมิํ อุปฺปนฺเน โยคาวจโร ‘‘น วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูปํ ญาณํ อุปฺปนฺนปุพฺพํ, เอวรูปา ปีติ, ปสฺสทฺธิ, สุขํ, อธิโมกฺโข, ปคฺคโห, อุปฏฺฐานํ, อุเปกฺขา, นิกนฺติ อุปฺปนฺนปุพฺพา, อทฺธา มคฺคปฺปตฺโตสฺมิ ผลปฺปตฺโตสฺมี’’ติ อมคฺคเมว ‘‘มคฺโค’’ติ อผลเมว จ ‘‘ผล’’นฺติ คณฺหาติ, ตสฺส อมคฺคํ ‘‘มคฺโค’’ติ อผลํ ‘‘ผล’’นฺติ คณฺหโต วิปสฺสนาวีถิ อุกฺกนฺตา นาม โหติฯ โส อตฺตโน มูลกมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา นิกนฺติเมว อสฺสาเทนฺโต นิสีทติฯ
เอตฺถ จ โอภาสาทโย อุปกฺกิเลสวตฺถุตาย ‘‘อุปกฺกิเลสา’’ติ วุตฺตา, น อกุสลตฺตา, นิกนฺติ ปน อุปกฺกิเลโส เจว อุปกฺกิเลสวตฺถุ จ
‘‘โอภาเส เจว ญาเณ จ, ปีติยา จ วิกมฺปติ;
ปสฺสทฺธิยา สุเข เจว, เยหิ จิตฺตํ ปเวธติฯ
‘‘อธิโมกฺเข จ ปคฺคาเห, อุปฏฺฐาเน จ กมฺปติ;
อุเปกฺขาวชฺชนาย เจว, อุเปกฺขาย จ นิกนฺติยา’’ติฯ (ปฏิ. ม. ๒.๗)
กุสโล ปณฺฑิโต พฺยตฺโต พุทฺธิสมฺปนฺโน โยคาวจโร โอภาสาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ‘‘อยํ โข เม โอภาโส อุปฺปนฺโน, โส โข ปนายํ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม’’ติ อิติ วา ตํ ปญฺญาย ปริจฺฉินฺทติ อุปปริกฺขติฯ อถ วา ปนสฺส
‘‘อิมานิ ทส ฐานานิ, ปญฺญา ยสฺส ปริจฺจิตา;
ธมฺมุทฺธจฺจกุสโล โหติ, น จ วิกฺเขป คจฺฉตี’’ติฯ (ปฏิ. ม. ๒.๗);
โส เอวํ วิกฺเขปํ อคจฺฉนฺโต ตํ สมติํสวิธํ อุปกฺกิเลสชฏํ วิชเฏตฺวา ‘‘โอภาสาทโย ธมฺมา น มคฺโค, อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ ปน วีถิปฺปฏิปนฺนํ วิปสฺสนาญาณํ ‘‘โอภาสาทโย ทส วิปสฺสนุปกฺกิเลเส ปหาย อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ ปฏิปทาญาณํ มคฺโคติ ววตฺถเปตฺวา’’ติฯ อุทยํ ปหายาติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาย คหิตํ สงฺขารานํ อุทยํ วิสฺสชฺเชตฺวา เตสํ ภงฺคสฺเสว อนุปสฺสนโต ภงฺคานุปสฺสนาญาณํ ปตฺวา อาทีนวานุปสฺสนาปุพฺพงฺคมาย นิพฺพิทานุปสฺสนาย นิพฺพินฺทนฺโต มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขานุปสฺสนาสงฺขารุเปกฺขานุโลมญาณานํ จิณฺณปริยนฺเต อุปฺปนฺนโคตฺรภุญาณานนฺตรํ อุปฺปนฺเนน มคฺคญาเณน สพฺพสงฺขาเรสุ วิรชฺชนฺโต วิมุจฺจนฺโตฯ มคฺคกฺขเณ หิ อริโย วิรชฺชติ วิมุจฺจตีติ จ วุจฺจติฯ เตนาห – ‘‘ยถากฺกมํ จตฺตาโร อริยมคฺเค ปาปุณิตฺวา’’ติฯ มคฺคผลนิพฺพานปหีนาวสิฏฺฐกิเลสสงฺขาตสฺส ปจฺจเวกฺขิตพฺพสฺส ปเภเทน เอกูนวีสติเภทสฺสฯ อรหโต หิ อวสิฏฺฐกิเลสาภาเวน เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณญาณานิฯ อสฺสาติ อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานิกสฺสฯ
วิสุํ กมฺมฏฺฐานภาวนานโย นาม นตฺถีติ ปฐมจตุกฺกวเสน อธิคตชฺฌานสฺส เวทนาจิตฺตธมฺมานุปสฺสนาวเสน เทสิตตฺตา วุตฺตํฯ เตสนฺติ ติณฺณํ จตุกฺกานํฯ ปีติปฺปฏิสํเวทีติ ปีติยา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวทนสีโล, ตสฺสา วา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวโท เอตสฺส อตฺถิ, ตํ วา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวทยมาโนฯ ตตฺถ กามํ สํเวทนคฺคหเณเนว ปีติยา สกฺกจฺจํ วิทิตภาโว โพธิโต โหติ, เยหิ ปน ปกาเรหิ ตสฺสา สํเวทนํ อิจฺฉิตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ปฏิ-สทฺทคฺคหณํ ‘‘ปฏิ ปฏิ สํเวทีติ ปฏิสํเวที’’ติฯ เตนาห ‘‘ทฺวีหากาเรหี’’ติอาทิฯ
ตตฺถ กถํ อารมฺมณโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ ปุจฺฉาวจนํฯ สปฺปีติเก ทฺเว ฌาเน สมาปชฺชตี’’ติ ปีติสหคตานิ ทฺเว ปฐมทุติยชฺฌานานิ ปฏิปาฏิยา สมาปชฺชติฯ ตสฺสาติ เตนฯ ‘‘ปฏิสํวิทิตา’’ติ หิ ปทํ อเปกฺขิตฺวา กตฺตุอตฺเถ เอตํ สามิวจนํฯ สมาปตฺติกฺขเณติ สมาปนฺนกฺขเณฯ ฌานปฏิลาเภนาติ ฌาเนน สมงฺคิภาเวนฯ อารมฺมณโตติ อารมฺมณมุเขน, ตทารมฺมณชฺฌานปริยาปนฺนา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ อารมฺมณสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตาฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยถา นาม สปฺปปริเยสนํ จรนฺเตน ตสฺส อาสเย
กถํ อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ วิปสฺสนากฺขเณติ วิปสฺสนาปญฺญาย ติกฺขวิสทปฺปวตฺตาย วิสยโต ทสฺสนกฺขเณฯ ลกฺขณปฏิเวเธนาติ ปีติยา สลกฺขณสฺส สามญฺญลกฺขณสฺส จ ปฏิวิชฺฌเนนฯ ยญฺหิ ยสฺส วิเสสโต สามญฺญโต จ ลกฺขณํ, ตสฺมิํ วิทิเต โส ยาถาวโต วิทิโต เอว โหติฯ เตนาห – ‘‘อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตี’’ติฯ
อิทานิ ตมตฺถํ ปาฬิยา เอว วิภาเวตุํ ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทีฆํอสฺสาสวเสนาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ตตฺถ ปน สโตการิตาทสฺสนวเสน ปาฬิ อาคตา, อิธ ปีติปฺปฏิสํวิทิตาวเสนฯ ปีติปฺปฏิสํวิทิตา จ อตฺถโต วิภตฺตา เอวฯ อปิจ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ทีฆํอสฺสาสวเสนาติ ทีฆสฺส อสฺสาสสฺส อารมฺมณภูตสฺส วเสน ปชานโต สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโตติ ฌานปริยาปนฺนํ อวิกฺเขโปติ ลทฺธนามํ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ ตํสมฺปยุตฺตาย ปญฺญาย ปชานโตฯ ยเถว หิ อารมฺมณมุเขน ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อารมฺมณมุเขน ปฏิสํวิทิตา เอว โหนฺตีติฯ สติ อุปฏฺฐิตา โหตีติ ทีฆํอสฺสาสวเสน ฌานสมฺปยุตฺตา สติ ตสฺส อารมฺมเณ อุปฏฺฐิตา อารมฺมณมุเขน ฌาเนปิ อุปฏฺฐิตา นาม โหติฯ ตาย สติยาติ เอวํ อุปฏฺฐิตาย ตาย สติยา ยถาวุตฺเตน เตน ญาเณน สุปฺปฏิวิทิตตฺตา อารมฺมณสฺส ตสฺส วเสน ตทารมฺมณา สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติฯ ทีฆํปสฺสาสวเสนาติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
เอวํ ปฐมจตุกฺกวเสน ทสฺสิตํ ปีติปฺปฏิสํเวทนํ อารมฺมณโต อสมฺโมหโต จ วิภาคโส ‘‘อาวชฺชโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาวชฺชโตติ ฌานํ อาวชฺเชนฺตสฺสฯ สา ปีตีติ สา ฌานปริยาปนฺนา ปีติฯ ชานโตติ สมาปนฺนกฺขเณ อารมฺมณมุเขน ชานโตฯ ตสฺส สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ปสฺสโตติ ทสฺสนภูเตน ปจฺจเวกฺขโตติ ฌานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสฯ จิตฺตํ อธิฏฺฐหโตติ ‘‘เอตฺตกํ เวลํ ฌานสมงฺคี ภวิสฺสามี’’ติ ฌานจิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺตสฺสฯ เอวํ ปญฺจนฺนํ วสีภาวานํ วเสน ฌานสฺส ปชานนมุเขน อารมฺมณโต ปีติยา ปฏิสํเวทนา ทสฺสิตาฯ
อิทานิ เยหิ ธมฺเมหิ ฌานํ วิปสฺสนา จ สิชฺฌนฺติ, เตสํ ฌานปริยาปนฺนานํ วิปสฺสนามคฺคปริยาปนฺนานญฺจ สทฺธาทีนํ วเสน ปีติปฺปฏิสํเวทนํ ทสฺเสตุํ ‘‘สทฺธาย อธิมุจฺจโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อธิมุจฺจโตติ สทฺทหนฺตสฺส, สมถวิปสฺสนาวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ วีริยํ ปคฺคณฺหโตติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อภิญฺเญยฺยนฺติ อภิวิสิฏฺฐาย ปญฺญาย ชานิตพฺพํฯ อภิชานโตติ วิปสฺสนาปญฺญาปุพฺพงฺคมาย มคฺคปญฺญาย ชานโตฯ ปริญฺเญยฺยนฺติ ทุกฺขสจฺจํ ตีรณปริญฺญาย มคฺคปญฺญาย จ ปริชานโตฯ ปหาตพฺพนฺติ สมุทยสจฺจํ ปหานปริญฺญาย มคฺคปญฺญาย จ ปชหโตฯ ภาวยโต สจฺฉิกโรโต ภาเวตพฺพํ มคฺคสจฺจํ, สจฺฉิกาตพฺพํ นิโรธสจฺจํฯ เกจิ ปเนตฺถ ปีติยา เอว วเสน อภิญฺเญยฺยาทีนิ อุทฺธรนฺติ, ตํ อยุตฺตํ ฌานาทิสมุทายํ อุทฺธริตฺวา ตโต ปีติยา นิทฺธารณสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ
เอตฺถ จ ‘‘ทีฆํอสฺสาสวเสนา’’ติอาทินา ปฐมจตุกฺกวเสน อารมฺมณโต ปีติปฺปฏิสํเวทนํ วุตฺตํ, ตถา ‘‘อาวชฺชโต’’ติอาทีหิ ปญฺจหิ ปเทหิฯ ‘‘อภิญฺเญยฺยํ อภิชานโต’’ติอาทีหิ ปน อสมฺโมหโต, ‘‘สทฺธาย อธิมุจฺจโต’’ติอาทีหิ อุภยถาปิ สงฺเขปโต สมถวเสน อารมฺมณโต วิปสฺสนาวเสน อสมฺโมหโต ปีติปฺปฏิสํเวทนํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กสฺมา ปเนตฺถ เวทนานุปสฺสนายํ ปีติสีเสน เวทนา คหิตา, น สรูปโต เอวาติ? ภูมิวิภาคาทิวเสน เวทนํ ภินฺทิตฺวา จตุธา เวทนานุปสฺสนํ ทสฺเสตุํฯ อปิจ เวทนากมฺมฏฺฐานํ ทสฺเสนฺโต ภควา ปีติยา โอฬาริกตฺตา ตํสมฺปยุตฺตสุขํ สุขคฺคหณตฺถํ ปีติสีเสน ทสฺเสติฯ
เอเตเนว นเยน อวเสสปทานีติ สุขปฺปฏิสํเวที จิตฺตสงฺขารปฺปฏิสํเวทีติ ปทานิ ปีติปฺปฏิสํเวที-ปเท อาคตนเยเนว อตฺถโต เวทิตพฺพานิฯ สกฺกา หิ ‘‘ทฺวีหากาเรหิ สุขปฺปฏิสํวิทิตา โหติ, จิตฺตสงฺขารปฺปฏิสํวิทิตา โหติ อารมฺมณโต’’ติอาทินา ปีติฏฺฐาเน สุขาทิปทานิ ‘‘ติณฺณํ ฌานานํ วเสนา’’ติอาทิฯ เวทนาทโยติ อาทิ-สทฺเทน สญฺญา คหิตาฯ เตนาห ‘‘ทฺเว ขนฺธา’’ติฯ วิปสฺสนาภูมิทสฺสนตฺถนฺติ ปกิณฺณกสงฺขารสมฺมสนวเสน วิปสฺสนาย ภูมิทสฺสนตฺถํ ‘‘สุขนฺติ ทฺเว สุขานี’’ติอาทิ วุตฺตํ สมเถ กายิกสุขาภาวโตฯ โสติ โส ปสฺสมฺภนปริยาเยน วุตฺโต นิโรโธฯ ‘‘อิมสฺส หิ ภิกฺขุโน อปริคฺคหิตกาเล’’ติอาทินา วิตฺถารโต กายสงฺขาเร วุตฺโต, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ กายสงฺขารวเสน อาคโต, อิธ จิตฺตสงฺขารวเสนาติ อยเมว วิเสโสฯ
เอวํ จิตฺตสงฺขารสฺส ปสฺสมฺภนํ อติเทเสน ทสฺเสตฺวา ยทญฺญํ อิมสฺมิํ จตุกฺเก วตฺตพฺพํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปีติปเทติ ‘‘ปีติปฺปฏิสํเวที’’ติอาทินา เทสิตโกฏฺฐาเสฯ ปีติสีเสน เวทนา วุตฺตาติ ปีติอปเทเสน ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา วุตฺตา, น ปีตีติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ทฺวีสุ จิตฺตสงฺขารปเทสูติ ‘‘จิตฺตสงฺขารปฺปฏิสํเวที ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขาร’’นฺติ จิตฺตสงฺขารปฏิสํยุตฺเตสุ ทฺวีสุ ปเทสุฯ ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ วจนโต จิตฺเตน ปฏิพทฺธาติ จิตฺตปฏิพทฺธาฯ ตโต เอว กามํ จิตฺเตน สงฺขรียนฺตีติ จิตฺตสงฺขารา, สญฺญาเวทนาทโย, อิธ ปน อุปลกฺขณมตฺตํ, สญฺญาเวทนาว อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘สญฺญาสมฺปยุตฺตา เวทนา’’ติฯ
จิตฺตปฺปฏิสํเวทีติ เอตฺถ ทฺวีหากาเรหิ จิตฺตปฏิสํวิทิตา โหติ อารมฺมณโต อสมฺโมหโต จฯ กถํ อารมฺมณโต? จตฺตาริ ฌานานิ สมาปชฺชติ, ตสฺส สมาปตฺติกฺขเณ ฌานปฏิลาเภนาติอาทินา วุตฺตนยานุสาเรน สพฺพํ สุวิญฺเญยฺยนฺติ อาห – ‘‘จตุนฺนํ ฌานานํ วเสน จิตฺตปฏิสํวิทิตา เวทิตพฺพา’’ติฯ จิตฺตํ โมเทนฺโตติ ฌานสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ สมฺปยุตฺตาย ปีติยา โมทยมาโน, ตํ วา ปีติํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตํ วิปสฺสนาจิตฺตํ ตาย เอว อารมฺมณภูตาย ปีติยาโมทยมาโนฯ ปโมเทนฺโตติอาทีนิ ปทานิ ตสฺเสว เววจนานิ ปีติปริยายภาวโตฯ
สมฺปยุตฺตาย ปีติยา จิตฺตํ อาโมเทตีติ ฌานจิตฺตสมฺปยุตฺตาย ปีติสมฺโพชฺฌงฺคภูตาย โอทคฺยลกฺขณาย ฌานปีติยา ตเมว ฌานจิตฺตํ สหชาตาทิปจฺจยวเสน อารมฺมณํ กตฺวาติ อุฬารํ ฌานสมฺปยุตฺตํ ปีติํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตมานํ วิปสฺสนาจิตฺตํ ตาย เอว อารมฺมณภูตาย ปีติยา โยคาวจโร หฏฺฐปฺปหฏฺฐาการํ ปาเปนฺโต ‘‘อาโมเทติ ปโมเทตี’’ติ วุจฺจติฯ
สมํ ฐเปนฺโตติ ยถา อีสกมฺปิ ลีนปกฺขํ อุทฺธจฺจปกฺขญฺจ อนุปคฺคมฺม อโนนตํ อนุนฺนตํ ยถา อินฺทฺริยานํ สมตฺตปฏิปตฺติยา อวิสมํ, สมาธิสฺส วา อุกฺกํสคมเนน อาเนญฺชปฺปตฺติยา สมฺมเทว ฐิตํ โหติ, เอวํ อปฺปนาวเสน ฐเปนฺโตฯ ลกฺขณปฺปฏิเวเธนาติ อนิจฺจาทิกสฺส ลกฺขณสฺส ปฏิ ปฏิ วิชฺฌเนน ขเณ ขเณ อวโพเธนฯ ขณิกจิตฺเตกคฺคตาติ ขณมตฺตฏฺฐิติโก สมาธิฯ โสปิ หิ อารมฺมเณ นิรนฺตรํ เอกากาเรน ปวตฺตมาโน ปฏิปกฺเขน อนภิภูโต อปฺปิโต วิย จิตฺตํ นิจฺจลํ ฐเปติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอวํ อุปฺปนฺนายา’’ติอาทิฯ
โมเจนฺโตติ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติวเสน วิเวเจนฺโต วิสุํ กโรนฺโต, นีวรณานิ ปชหนฺโตติ อตฺโถฯ วิปสฺสนากฺขเณติ ภงฺคานุปสฺสนากฺขเณฯ ภงฺโค หิ นาม อนิจฺจตาย ปรมา โกฏิ, ตสฺมา ตาย ภงฺคานุปสฺสโก โยคาวจโร จิตฺตมุเขน สพฺพํ สงฺขารคตํ อนิจฺจโต ปสฺสติ, โน นิจฺจโต, อนิจฺจสฺส ทุกฺขตฺตา ทุกฺขสฺส จ อนตฺตตฺตา ตเทว ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต, อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโตฯ ยสฺมา ปน ยํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา, น ตํ อภินนฺทิตพฺพํ, ยญฺจ น อภินนฺทิตพฺพํ, น ตํ รญฺชิตพฺพํ, ตสฺมา ภงฺคทสฺสนานุสาเรน ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ สงฺขารคเต ทิฏฺเฐ ตสฺมิํ นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ, วิรชฺชติ, โน รชฺชติ, โส เอวํ นิพฺพินฺทนฺโต วิรชฺชนฺโต โลกิเยเนว ตาว ญาเณน ราคํ นิโรเธติ โน สมุเทติ, นาสฺส สมุทยํ กโรตีติ อตฺโถฯ อถ วา โส เอวํ วิรตฺโต ยถา ทิฏฺฐํ สงฺขารคตํ, ตํ ตถา ทิฏฺฐํ อตฺตโน ญาเณน นิโรเธติ โน สมุเทติ, นิโรธเมวสฺส มนสิ กโรติ, โน สมุทยนฺติ อตฺโถ, โส เอวํ ปฏิปนฺโน ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยตีติ วุตฺตํ โหติฯ อยญฺหิ อนิจฺจาทิอนุปสฺสนา สทฺธิํ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลสานํ ปริจฺจชนโต สงฺขตโทสทสฺสเนน ตพฺพิปรีเต นิพฺพาเน ตนฺนินฺนตาย ปกฺขนฺทนโต จ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค เจว ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค จาติ วุจฺจติฯ ตสฺมา ตาย สมนฺนาคโต โยคาวจโร วุตฺตนเยน กิเลเส จ ปริจฺจชติ, นิพฺพาเน จ ปกฺขนฺทติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘โส วิปสฺสนากฺขเณ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญาโต จิตฺตํ โมเจนฺโต วิโมเจนฺโต…เป.… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานโต จิตฺตํ โมเจนฺโต วิโมเจนฺโต อสฺสสติ เจว ปสฺสสติ จา’’ติฯ
ตตฺถ อนิจฺจสฺส, อนิจฺจนฺติ วา อนุปสฺสนา อนิจฺจานุปสฺสนาฯ เตภูมกธมฺมานํ อนิจฺจตํ คเหตฺวา ปวตฺตาย วิปสฺสนาย เอตํ นามํฯ นิจฺจสญฺญาโตติ สงฺขตธมฺเม ‘‘นิจฺจา สสฺสตา’’ติ ปวตฺตาย มิจฺฉาสญฺญายฯ สญฺญาสีเสน จิตฺตทิฏฺฐีนมฺปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอส นโย สุขสญฺญาทีสุปิฯ นิพฺพิทานุปสฺสนายาติ สงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนากาเรน ปวตฺตาย อนุปสฺสนาย นนฺทิโตติ สปฺปีติกตณฺหาโตฯ วิราคานุปสฺสนายาติ ตถา วิรชฺชนากาเรน ปวตฺตาย อนุปสฺสนายฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ราคโต โมเจนฺโต’’ติฯ นิโรธานุปสฺสนายาติ สงฺขารานํ นิโรธสฺส อนุปสฺสนายฯ ยถา สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติเยว อายติํ ปุนพฺภววเสน นุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ วา อนุปสฺสนา นิโรธานุปสฺสนาฯ มุญฺจิตุกมฺยตา หิ อยํ พลปฺปตฺตาฯ เตนาห ‘‘สมุทยโต โมเจนฺโต’’ติฯ ปฏินิสฺสชฺชนากาเรน ปวตฺตา อนุปสฺสนา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาฯ อาทานโตติ นิจฺจาทิวเสน คหณโต, ปฏิสนฺธิคฺคหณโต วาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ
อนิจฺจนฺติ อนุปสฺสี, อนิจฺจสฺส วา อนุปสฺสนสีโล อนิจฺจานุปสฺสีติ เอตฺถ กิํ ปน ตํ อนิจฺจํ, กถํ วา อนิจฺจํ, กา วา อนิจฺจานุปสฺสนา, กสฺส วา อนิจฺจานุปสฺสนาติ จตุกฺกํ วิภาเวตพฺพนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนิจฺจํ เวทิตพฺพ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ นิจฺจํ นาม ธุวํ สสฺสตํ ยถา ตํ นิพฺพานํ, น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, อุทยพฺพยวนฺตํ, อตฺถโต สงฺขตา ธมฺมาติ อาห อนิจฺจนฺติ ปญฺจกฺขนฺธาฯ กสฺมา? อุปฺปาทวยญฺญถตฺตภาวาติ, อุปฺปาทวยญฺญถตฺตสพฺภาวาติ อตฺโถฯ ตตฺถ สงฺขตธมฺมานํ เหตุปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชนํ อหุตฺวา สมฺภโว อตฺตลาโภ อุปฺปาโท, อุปฺปนฺนานํ เตสํ ขณนิโรโธ วินาโส วโย, ชราย อญฺญถาภาโว อญฺญถตฺตํฯ ยถา หิ อุปฺปาทาวตฺถาย ภินฺนาย ภงฺคาวตฺถายํ วตฺถุเภโท นตฺถิ, เอวํ ฐิติสงฺขาตายํ ภงฺคาภิมุขาวตฺถายมฺปิ วตฺถุเภโท นตฺถิฯ ยตฺถ ชราโวหาโร, ตสฺมา เอกสฺสปิ ธมฺมสฺส ชรา ยุชฺชติ, ยา ขณิกชราติ
ยสฺส ลกฺขณตฺตยสฺส ภาวา ขนฺเธสุ อนิจฺจสมญฺญา, ตสฺมิํ ลกฺขณตฺตเย อนิจฺจตา สมญฺญาติ ‘‘อนิจฺจตาติ เตสํเยว อุปฺปาทวยญฺญถตฺต’’นฺติ วตฺวา วิเสสโต ธมฺมานํ ขณิกนิโรเธ อนิจฺจตาโวหาโรติ ทสฺเสนฺโต ‘‘หุตฺวา อภาโว วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปฺปาทปุพฺพกตฺตา อภาวสฺส หุตฺวา-คหณํฯ เตน ปากฏภาวปุพฺพกตฺตํ วินาสภาวสฺส ทสฺเสติฯ เตเนวากาเรนาติ นิพฺพตฺตนากาเรนฯ ขณภงฺเคนาติ ขณิกนิโรเธนฯ ตสฺสา อนิจฺจตายาติ ขณิกภงฺคสงฺขาตาย อนิจฺจตายฯ ตาย อนุปสฺสนายาติ ยถาวุตฺตาย อนิจฺจานุปสฺสนายฯ สมนฺนาคโตติ สมงฺคิภูโต โยคาวจโรฯ
ขโยติ สงฺขารานํ วินาโสฯ วิรชฺชนํ เตสํเยว วิลุชฺชนํ วิราโค, ขโย เอว วิราโค ขยวิราโค, ขณิกนิโรโธฯ อจฺจนฺตเมตฺถ เอตสฺมิํ อธิคเต สงฺขารา วิรชฺชนฺติ นิรุชฺฌนฺตีติ อจฺจนฺตวิราโค, ‘‘ขยวิราโคติ สงฺขารานํ ขณภงฺโคฯ อจฺจนฺตวิราโคติ นิพฺพาน’’นฺติฯ ตทุภยทสฺสนวเสน ปวตฺตาติ ขยวิราคานุปสฺสนาวเสน วิปสฺสนาย, อจฺจนฺตวิราคานุปสฺสนาวเสน มคฺคสฺส ปวตฺติ โยเชตพฺพาฯ อารมฺมณโต วา วิปสฺสนาย ขยวิราคานุปสฺสนาวเสน ปวตฺติ, ตนฺนินฺนภาวโต อจฺจนฺตวิราคานุปสฺสนาวเสน, มคฺคสฺส ปน อสมฺโมหโต ขยวิราคานุปสฺสนาวเสน, อารมฺมณโต อจฺจนฺตวิราคานุปสฺสนาวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ เอเสว นโยติ อิมินา ยสฺมา วิราคานุปสฺสีปเท วุตฺตนยานุสาเรน ‘‘ทฺเว นิโรธา ขยนิโรโธ จ อจฺจนฺตนิโรโธ จา’’ติ เอวมาทิอตฺถวณฺณนํ อติทิสฺสติ, ตสฺมา วิราคฏฺฐาเน นิโรธปทํ ปกฺขิปิตฺวา ‘‘ขโย สงฺขารานํ วินาโส’’ติอาทินา อิธ วุตฺตนเยน ตสฺส อตฺถวณฺณนา เวทิตพฺพาฯ
ปฏินิสฺสชฺชนํ ปหาตพฺพสฺส ตทงฺควเสน วา สมุจฺเฉทวเสน วา ปริจฺจชนํ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโคฯ ตถา สพฺพุปธีนํ ปฏินิสฺสคฺคภูเต วิสงฺขาเร อตฺตโน นิสฺสชฺชนํ ตนฺนินฺนตาย วา ตทารมฺมณตาย วา ตตฺถ ปกฺขนฺทนํ ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโคฯ ตทงฺควเสนาติ เอตฺถ อนิจฺจานุปสฺสนา ตาว ตทงฺคปฺปหานวเสน นิจฺจสญฺญํ ปริจฺจชติ, ปริจฺจชนฺตี จ ตสฺสา ตถา อปฺปวตฺติยํ ‘‘วิปสฺสนา หิ ตทงฺควเสน สทฺธิํ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลเส ปริจฺจชตี’’ติฯ สงฺขตโทสทสฺสเนนาติ สงฺขเต เตภูมกสงฺขารคเต อนิจฺจตาทิโทสทสฺสเนนฯ นิจฺจาทิภาเวน ตพฺพิปรีเตฯ ตนฺนินฺนตายาติ ตทธิมุตฺตตายฯ ปกฺขนฺทตีติ อนุปวิสติ อนุปวิสนฺตํ วิย โหติฯ สทฺธิํ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลเส ปริจฺจชตีติ มคฺเคน กิเลเสสุ ปริจฺจตฺเตสุ อวิปากธมฺมตาปาทเนน อภิสงฺขารา ตมฺมูลกา จ ขนฺธา อนุปฺปตฺติรหภาเวน ปริจฺจตฺตา นาม โหนฺตีติ สพฺเพปิ เต มคฺโค ปริจฺจชตีติ วุตฺตํฯ อุภยนฺติ วิปสฺสนาญาณํ มคฺคญาณญฺจฯ มคฺคญาณมฺปิ หิ โคตฺรภุญาณสฺส อนุ ปจฺฉา นิพฺพานทสฺสนโต อนุปสฺสนาติ วุจฺจติฯ
อิทญฺจ จตุตฺถจตุกฺกํ สุทฺธวิปสฺสนาวเสเนว วุตฺตํ, ปุริมานิ ปน ตีณิ สมถวิปสฺสนาวเสนฯ เอวํ จตุนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน โสฬสวตฺถุกาย อานาปานสฺสติยา ภาวนา เวทิตพฺพาฯ เอวํ โสฬสวตฺถุวเสน จ อยํ อานาปานสฺสติ ภาวิตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสาติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘เอวํ ภาวิโต โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธี’’ติอาทินา ปน สนฺตภาวาทิวเสน มหานิสํสตา ทสฺสิตาฯ วิตกฺกุปจฺเฉทสมตฺถตายปิ จสฺส มหานิสํสตา
‘‘อานาปานสฺสติ, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน ปริปูเรติ, จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติํ ปริปูเรนฺตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๔๗)ฯ
อปิจ จริมกานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ วิทิตภาวกรณโตปิสฺสา มหานิสํสตา เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –
‘‘เอวํ
ตตฺถ นิโรธวเสน ตโย จริมกา ภวจริมกา ฌานจริมกา จุติจริมกาติฯ ภเวสุ หิ กามภเว อสฺสาสปสฺสาสา ปวตฺตนฺติ, รูปารูปภเวสุ น ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา เต ภวจริมกาฯ ฌาเนสุ ปุริเม ฌานตฺตเย ปวตฺตนฺติ, จตุตฺเถ นปฺปวตฺตนฺติ, ตสฺมา เต ฌานจริมกาฯ เย ปน จุติจิตฺตสฺส ปุรโต โสฬสเมน จิตฺเตน สทฺธิํ อุปฺปชฺชิตฺวา จุติจิตฺเตน สห นิรุชฺฌนฺติ, อิเม จุติจริมกา นามฯ อิเม อิธ จริมกาติ อธิปฺเปตาฯ
อิเม กิร อิมํ กมฺมฏฺฐานมนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปากฏา โหนฺติ อานาปานารมฺมณสฺส สุฏฺฐุ ปริคฺคหิตตฺตาฯ จุติจิตฺตสฺส หิ ปุรโต โสฬสมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปาทํ อาวชฺชยโต อุปฺปาโทปิ เนสํ ปากโฏ โหติ, ฐิติํ อาวชฺชยโต ฐิติปิ เนสํ ปากฏา โหติ, ภงฺคํ อาวชฺชยโต ภงฺโคปิ เนสํ ปากโฏ โหติฯ อิโต อญฺญํ กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตสฺส ภิกฺขุโน หิ อายุอนฺตรํ ปริจฺฉินฺนํ วา โหติ อปริจฺฉินฺนํ วา, อิมํ ปน โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติํ ภาเวตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตสฺส อายุอนฺตรํ ปริจฺฉินฺนเมว โหติฯ โส ‘‘เอตฺตกํ ทานิ เม อายุสงฺขารา ปวตฺติสฺสนฺติ, น อิโต ปร’’นฺติ ญตฺวา อตฺตโน ธมฺมตาย เอว สรีรปฏิชคฺคนนิวาสนปารุปนาทีนิ
ตตฺริทํ เอกวตฺถุปริทีปนํ – ทฺเวภาติกตฺเถรานํ กิเรโก ปุณฺณมุโปสถทิวเส ปาติโมกฺขํ โอสาเรตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา จงฺกเม ฐิโต ชุณฺหปกฺเข ปโทสเวลายํ จนฺทาโลเกน สมนฺตโต อาสิญฺจมานขีรธารํ วิย คคนตลํ รชตปฏฺฏสทิสํ วาลิกาสนฺถตญฺจ ภูมิภาคํ ทิสฺวา ‘‘รมณีโย วตายํ กาโล, เทโส จ มม อชฺฌาสยสทิโส, กีว จิรํ นุ โข อยํ ทุกฺขภาโร
อานาปานสฺสติสมาธิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปฐมปญฺญตฺติกถาวณฺณนา
๑๖๗. ยทิปิ อริยา เนว อตฺตนาว อตฺตานํ ชีวิตา โวโรเปสุํ, นาญฺญมญฺญมฺปิ ชีวิตา โวโรเปสุํ, นาปิ มิคลณฺฑิกํ สมณกุตฺตกํ อุปสงฺกมิตฺวา สมาทเปสุํ, ตถาปิ ยถาวุตฺเตหิ ตีหิ ปกาเรหิ มตานํ อนฺตเร อริยานมฺปิ สพฺภาวโต ‘‘อริยปุคฺคลมิสฺสกตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ น หิ อริยา ปาณาติปาตํ กริํสุ น สมาทเปสุํ, นาปิ สมนุญฺญา อเหสุํฯ อถ วา ปุถุชฺชนกาเล อตฺตนาว อตฺตานํ ฆาเตตฺวา มรณสมเย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยมคฺคํ ปฏิลภิตฺวา มตานมฺปิ อริยานํ สพฺภาวโต อิมินาว นเยน อตฺตนาว อตฺตานํ ชีวิตา โวโรปนสฺส อริยานมฺปิ สพฺภาวโต อริยปุคฺคลมิสฺสกตฺตา ‘‘โมฆปุริสา’’ติ น วุตฺตํฯ ‘‘เต ภิกฺขู’’ติ วุตฺตนฺติ ‘‘กถญฺหิ นาม เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อตฺตนาปิ อตฺตานํ ชีวิตา โวโรเปสฺสนฺตี’’ติ เอตฺถ ‘‘โมฆปุริสา’’ติ อวตฺวา ‘‘เต ภิกฺขู’’ติ วุตฺตํฯ
อนุปญฺญตฺติกถาวณฺณนา
๑๖๘. อิตฺถีสุ ‘‘สารตฺตา อเปกฺขวนฺโต’’ติฯ มรณสฺส คุณกิตฺตนํ ชีวิเต อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคมนฺติ อาห ‘‘ชีวิเต อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา’’ติฯ ‘‘กิํ ตุยฺหิมินา ปาปเกน ทุชฺชีวิเตนา’’ติ อิทํ ชีวิเต อาทีนวทสฺสนํฯ ‘‘มตํ ‘‘กิพฺพิสํ สาหสิกกมฺมํ โลภาทิกิเลสุสฺสท’’นฺติฯ กสฺมา อิทํ วุจฺจตีติ ฉพฺพคฺคิยานํเยเวทํ วจนํฯ มต-สทฺโท ‘‘คต’’นฺติอาทีสุ วิย ภาววจโนติ อาห ‘‘ตว มรณ’’นฺติฯ กตกาโลติ กตมรณกาโลฯ อถ วา กาโลติ มรณสฺเสตํ อธิวจนํ, ตสฺมา กตกาโลติ กตมรโณติ อตฺโถฯ เตเนวาห ‘‘กาลํ กตฺวา, มริตฺวา’’ติฯ ทิวิ ภวา ทิพฺพาติ อาห ‘‘เทวโลเก อุปฺปนฺเนหี’’ติฯ สมปฺปิโตติ ยุตฺโตฯ สมงฺคีภูโตติ สมฺมเทว เอกีภาวํ คโตฯ
ปทภาชนียวณฺณนา
๑๗๒. อุสฺสุกฺกวจนนฺติ ปุพฺพกาลกิริยาวจนํฯ อยญฺหิ สมานกตฺตุเกสุ ปุพฺพาปรกาลกิริยาวจเนสุ ปุพฺพกาลกิริยาวจนสฺส นิรุตฺติโวหาโรฯ สญฺจิจฺจาติ อิมสฺส ปทสฺส ‘‘ชานิตฺวา สญฺชานิตฺวา เจจฺจ อภิวิตริตฺวา’’ติ เอวํ ปุพฺพกาลกิริยาวเสน พฺยญฺชนานุรูปํ กตฺวา ปทภาชเน วตฺตพฺเพ ตถา อวตฺวา ‘‘ชานนฺโต สญฺชานนฺโต’’ติ ปุคฺคลาธิฏฺฐานํ กตฺวา ‘‘เจจฺจ อภิวิตริตฺวา วีติกฺกโม’’ติ ชีวิตา โวโรปนสฺส จ ตทตฺถวเสน นิทฺทิฏฺฐตฺตา วุตฺตํ ‘‘พฺยญฺชเน อาทรํ อกตฺวา’’ติฯ ‘‘ชานนฺโต’’ติ อวิเสเสน วุตฺเตปิ ‘‘สญฺจิจฺจ มนุสฺสวิคฺคหํ ชีวิตา โวโรเปยฺยา’’ติ วุตฺตตฺตา ปาณวิสยเมตฺถ ชานนนฺติ อาห ‘‘ปาโณติ ชานนฺโต’’ติ, สตฺโต อยนฺติ ชานนฺโตติ อตฺโถฯ ปาโณติ หิ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ วุจฺจติฯ ‘‘มนุสฺสวิคฺคโหติ ชานนฺโต’’ติ อวตฺวา ‘‘ปาโณติ ชานนฺโต’’ติ วจนํ ‘‘มนุสฺโส อย’’นฺติ อชานิตฺวา เกวลํ สตฺตสญฺญาย ฆาเตนฺตสฺสปิ ปาราชิกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เตเนว เอฬกจตุกฺเก (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๑๗๔) เอฬกสญฺญาย มนุสฺสปาณํ วธนฺตสฺส ปาราชิกาปตฺติ ทสฺสิตาฯ ตสฺมา ‘‘มนุสฺสวิคฺคโห’’ติ อวตฺวา ‘‘ปาโณติ ชานนฺโต’’ติ อวิเสเสน วุตฺตํฯ
สญฺชานนฺโตติ เอตฺถ สห-สทฺเทน สมานตฺโถ สํ-สทฺโทติ อาห – ‘‘เตเนว ปาณชานนากาเรน สทฺธิํ ชานนฺโต’’ติ, เตเนว ปาณชานนากาเรน สทฺธินฺติ อวิชหิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ เกจิ ปน ‘‘ญาตปริญฺญาย ทิฏฺฐสภาเวสุ ธมฺเมสุ ตีรณปริญฺญาย ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ‘รูปํ อนิจฺจ’นฺติอาทินา สภาเวน สทฺธิํ เอกกฺขเณ อนิจฺจาทิลกฺขณชานนํ วิย ‘อิมํ ปาณํ มาเรมี’ติ อตฺตโน กิริยาย สทฺธิํเยว ชานาตี’’ติ วทนฺติฯ อปเร ปน อาจริยา ตตฺถาปิ เอวํ น กเถนฺติฯ
วธกเจตนาวเสน เจเตตฺวาติ ‘‘อิมํ มาเรมี’’ติ วธกเจตนาย จินฺเตตฺวาฯ ปกปฺเปตฺวาติ ‘‘วธามิ น’’นฺติ เอวํ จิตฺเตน ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ อภิวิตริตฺวาติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวาฯ เตเนวาห ‘‘นิราสงฺกจิตฺตํ เปเสตฺวา’’ติฯ อุปกฺกมวเสนาติ สาหตฺถิกาทิอุปกฺกมวเสนฯ เอวํ ปวตฺตสฺสาติ เอวํ ยถาวุตฺตวิธินา ปวตฺตสฺสฯ กิญฺจาปิ ‘‘สญฺจิจฺจา’’ติ อิมสฺส วิปฺปกตวจนตฺตา ‘‘ชีวิตา โวโรเปยฺยา’’ติ อิมินาว อปรกาลกิริยาวจเนน สพฺพถา ปรินิฏฺฐิตวีติกฺกโม วุตฺโต, ตถาปิ ‘‘สญฺจิจฺจา’’ติ อิมินา วุจฺจมานํ อปริโยสิตวีติกฺกมมฺปิ อวสานํ ปาเปตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘วีติกฺกโม’’ติ ปทภาชนํ วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘อยํ สญฺจิจฺจสทฺทสฺส สิขาปฺปตฺโต อตฺโถติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ
อาทิโต ปฏฺฐายาติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณน สทฺธิํ อุปฺปนฺนกลลรูปโต ปฏฺฐายฯ สยนฺติ เอตฺถาติ เสยฺยา, มาตุกุจฺฉิสงฺขาโต คพฺโภ เสยฺยา เอเตสนฺติ คพฺภเสยฺยกา, อณฺฑชา ชลาพุชา จฯ เตสํ คพฺภเสยฺยกานํ วเสน สพฺพสุขุมตฺตภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘ยํ มาตุกุจฺฉิสฺมิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, น ปาราชิกวตฺถุนิยมนตฺถํฯ โอปปาติกสํเสทชาปิ หิ มนุสฺสา ปาราชิกวตฺถุเมวฯ น เจวิมํ สพฺพปฐมํ มนุสฺสวิคฺคหํ ชีวิตา โวโรเปตุํ สกฺกาฯ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน หิ สทฺธิํ ติํส กมฺมชรูปานิ นิพฺพตฺตนฺติ, เตสุ ปน ฐิเตสุเยว โสฬส ภวงฺคจิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติฯ เอตสฺมิํ อนฺตเร คหิตปฏิสนฺธิกสฺส ทารกสฺส วา มาตุยา วา ปนสฺส อนฺตราโย นตฺถิฯ อยญฺหิ มรณสฺส อโนกาโส นามฯ เอกสฺมิญฺหิ โสฬสจิตฺตกฺขเณ กาเล ทารกสฺส มรณํ นตฺถิ ตทา จุติจิตฺตสฺส อสมฺภวโต, มาตุยาปิ ‘‘สกลาปิ ปญฺจโวการปฏิสนฺธิ ทสฺสิตา โหตี’’ติฯ ตตฺถ สกลาปิ ปญฺจโวการปฏิสนฺธีติ ปริปุณฺณา อนูนา รูปาทิปญฺจกฺขนฺธานํ ปฏิสนฺธีติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ, น ปน สกลาปิ ปญฺจโวการภเว ปฏิสนฺธีติฯ เตเนวาห ‘‘ตสฺมา ตญฺจ ปฐมํ จิตฺตํ…เป.… กลลรูปนฺติ อยํ สพฺพปฐโม มนุสฺสวิคฺคโห’’ติฯ ‘‘ตทหุชาตสฺส เอฬกสฺส โลมํ ชาติอุณฺณา’’ติ เกจิฯ ‘‘หิมวนฺตปฺปเทเส ชาติมนฺตเอฬกโลมํ ชาติอุณฺณา’’ติ อปเรฯ สุขุมชาติโลมา เอว กิร เกจิ เอฬกา หิมวนฺเต วิชฺชนฺติฯ ‘‘คพฺภํ ผาเลตฺวา คหิตเอฬกโลมํ ชาติอุณฺณา’’ติ อญฺเญฯ
เอเกน อํสุนาติ ขุทฺทกภาณกานํ มเตน วุตฺตํฯ ตถา หิ ‘‘คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา อปจฺฉา อปุเร เอกโต ปาตุภวนฺติฯ ตสฺมิํ ขเณ ปาตุภูตา กลลสงฺขาตา รูปสนฺตติ ปริตฺตา โหติ ขุทฺทกมกฺขิกาย เอกวายาเมน ปาตพฺพมตฺตา’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘อติพหุํ เอตํ, สณฺหสูจิยา เตเล ปกฺขิปิตฺวา อุกฺขิตฺตาย ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘เอกเกเส เตลโต อุทฺธริตฺวา คหิเต ตสฺส ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ ชนปเท มนุสฺสานํ เกเส อฏฺฐธา ผาลิเต ตโต เอกโกฏฺฐาสปฺปมาโณ อุตฺตรกุรุกานํ เกโส, ตสฺส ปสนฺนติลเตลโต อุทฺธฏสฺส อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘ชาติอุณฺณา นาม สุขุมา, ตสฺสา เอกอํสุโน ปสนฺนติลเตเล ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธฏสฺส ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺต’’นฺติ (วิภ. อฏฺฐ. ๒๖) ขุทฺทกภาณเกหิ วุตฺตํฯ สํยุตฺตภาณกา ปน ‘‘ตีหิ ชาติอุณฺณํสูหิ กตสุตฺตคฺเค สณฺฐิตเตลพินฺทุปฺปมาณํ กลลํ โหตี’’ติ (สํ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๒๓๕) วทนฺติฯ ‘‘อจฺฉ’’นฺติ วุตฺตมตฺถํ ปริยายนฺตเรน วิภาเวติ ‘‘วิปฺปสนฺน’’นฺติฯ
สปฺปิมณฺโฑติ ปสนฺนสปฺปิฯ ยถาติ อิทํ อาเนตฺวา เอตฺถาปิ สมฺพนฺธิตพฺพํ, สปฺปิมณฺโฑปิ วุตฺตพินฺทุปฺปมาโณว อิธ อธิปฺเปโตฯ เอวํวณฺณปฺปฏิภาคนฺติ วุตฺตปฺปมาณสณฺฐานปริจฺฉินฺนํ เอวํวณฺณปฺปฏิภาคนฺติ เอวํวณฺณํ เอวํสณฺฐานญฺจฯ ปฏิภชนํ วา ปฏิภาโค, สทิสตาภชนํ สทิสตาปตฺตีติ อตฺโถฯ เอวํวิโธ วณฺณปฺปฏิภาโค รูปโต สณฺฐานโต จ สทิสตาปตฺติ เอตสฺสาติ เอวํวณฺณปฺปฏิภาคํฯ กลลนฺติ ปวุจฺจตีติ ภูตุปาทารูปสงฺขาโต สนฺตานวเสน ปวตฺตมาโน อตฺตภาโว กลลํ นามาติ กถียติฯ วีสวสฺสสตายุกสฺสาติ นิทสฺสนมตฺตํ ตโต อูนาธิกายุกมนุสฺสานมฺปิ สพฺภาวโตฯ
กลลกาเลปีติ ปฐมสตฺตาหพฺภนฺตเร ยํ สนฺตติวเสน ปวตฺตมานํ กลลสงฺขาตํ อตฺตภาวํ ชีวิตา โวโรเปตุํ สกฺกา, ตํ สนฺธาย วทติฯ ตโต วา อุทฺธนฺติ ทุติยสตฺตาหาทีสุ อพฺพุทาทิภาวปฺปตฺตํ ‘‘ชีวิตินฺทฺริยสฺส ปเวณีฆฏนํ…เป.… อุปโรเธตีติ วุจฺจตี’’ติฯ กถญฺจายมตฺโถ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘สฺวายมตฺโถ’’ติอาทิฯ
เอตฺถาห (สารตฺถ. ฏี. ๑.๕; อิติวุ. อฏฺฐ. ๗๔) – ขเณ ขเณ นิรุชฺฌนสภาเวสุ สงฺขาเรสุ โก หนฺติ, โก วา หญฺญติ, ยทิ จิตฺตเจตสิกสนฺตาโน, โส อรูปตาย น เฉทนเภทนาทิวเสน วิโกปนสมตฺโถ, นปิ วิโกปนีโยฯ อถ รูปสนฺตาโน, โส อเจตนตาย กฏฺฐกลิงฺครูปโมติ น ตตฺถ เฉทนาทินา ปาณาติปาโต ลพฺภติ ยถา มตสรีเรฯ ปโยโคปิ ปาณาติปาตสฺส ยถาวุตฺโต ปหรณปฺปหาราทิโก อตีเตสุ วา สงฺขาเรสุ ภเวยฺย อนาคเตสุ วา ปจฺจุปฺปนฺเนสุ วา, ตตฺถ น ตาว อตีตานาคเตสุ สมฺภวติ เตสํ อภาวโต, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ จ สงฺขารานํ ขณิกตฺตา สรเสเนว นิรุชฺฌนสภาวตาย วินาสาภิมุเขสุ นิปฺปโยชโน ปโยโค สิยา, วินาสสฺส จ การณรหิตตฺตา น ปหรณปฺปหาราทิปฺปโยคเหตุกํ มรณํ, นิรีหกตาย จ สงฺขารานํ กสฺส โส ปโยโค, ขณิกตฺตา วธาธิปฺปายสมกาลภิชฺชนกสฺส กิริยาปริโยสานกอาลานวฏฺฐานโต กสฺส วา ปาณาติปาตกมฺมพทฺโธติ?
วุจฺจเต
โวโรเปตุํ น สกฺกาติ อุปกฺกเมน โวโรเปตุํ น สกฺกาฯ สตฺตฏฺฐชวนวารมตฺตนฺติ ขุทฺทกภาณกานํ มเตน วุตฺตํฯ สํยุตฺตภาณกา ปน ‘‘รูปสนฺตติ อรูปสนฺตตี’’ติ ทฺเว สนฺตติโย วตฺวา ‘‘อุทกํ อกฺกมิตฺวา คตสฺส ยาว ตีเร อกฺกนฺตอุทกเลขา น วิปฺปสีทติ, อทฺธานโต อาคตสฺส ยาว กาเย อุสุมภาโว น วูปสมฺมติ, อาตปา อาคนฺตฺวา คพฺภํ ปวิฏฺฐสฺส ยาว อนฺธการภาโว น วิคจฺฉติ, อนฺโตคพฺเภ กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กริตฺวา ทิวา วาตปานํ วิวริตฺวา โอโลเกนฺตสฺส ยาว อกฺขีนํ ผนฺทนภาโว น วูปสมฺมติ, อยํ รูปสนฺตติ นามฯ ทฺเว ตโย ชวนวารา อรูปสนฺตติ นามา’’ติ วตฺวา ‘‘ตทุภยมฺปิ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ นามา’’ติ วทนฺติ มชฺฌิมภาณกา ปน วทนฺติ ‘‘เอกทฺเวสนฺตติวารปริยาปนฺนํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํฯ ตตฺถ อนฺธกาเร นิสีทิตฺวา อาโลกฏฺฐานํ คตสฺส น จ ตาว อารมฺมณํ ปากฏํ โหติฯ ยาว ปน ตํ ปากฏํ โหติ, เอตฺถนฺตเร ปวตฺตา รูปสนฺตติ อรูปสนฺตติ วา เอกทฺเวสนฺตติวารา นามาติ เวทิตพฺพาฯ อาโลกฏฺฐาเน จริตฺวา โอวรกํ ปวิฏฺฐสฺสปิ น ตาว สหสา รูปํ ปากฏํ โหติฯ ยาว ปน ตํ ปากฏํ โหติ, เอตฺถนฺตเร ปวตฺตา รูปสนฺตติ อรูปสนฺตติ วา เอกทฺเวสนฺตติวารา เวทิตพฺพาฯ ทูเร ฐตฺวา ปน รชกานํ หตฺถวิการํ ฆณฺฏิเภริอาโกฏนวิการญฺจ ทิสฺวาปิ น ตาว สทฺทํ สุณาติฯ ยาว ปน ตํ สุณาติ, เอตสฺมิมฺปิ อนฺตเร เอกทฺเวสนฺตติวารา เวทิตพฺพา’’ติฯ เอตฺถ จ อาโลกฏฺฐานโต โอวรกํ ปวิฏฺฐสฺส ปเคว ตตฺถ นิสินฺนสฺส ยาว รูปคตํ ปากฏํ โหติ, ตตฺถ อุปฑฺฒเวลา อวิภูตปฺปายา, อุปฑฺฒเวลา วิภูตปฺปายา ตทุภยํ คเหตฺวา ‘‘ทฺเวสนฺตติวารา’’ติ วุตฺตํ, ตยิทํ น สพฺพสาธารณํ, เอกจฺจสฺส สีฆมฺปิ ปากฏํ โหตีติ ‘‘เอกทฺเวสนฺตติวารา’’ติ เอกคฺคหณมฺปิ กตํฯ
สภาคสนฺตติวเสนาติ กุสลากุสลโสมนสฺสุเปกฺขาทินา สภาคสนฺตติวเสนฯ อิมินา อรูปสนฺตติ ทสฺสิตาฯ สตฺตฏฺฐชวนวารมตฺตนฺติ จ กามาวจรชวนวเสเนว เวทิตพฺพํ, น อิตรชวนวเสนฯ น หิ เต ปริมิตกาลา, อนฺตรา ปวตฺตภวงฺคาทโยปิ ตทนฺโตคธาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ยาว วา อุณฺหโต อาคนฺตฺวาติอาทินา ปน รูปสนฺตติํ ทสฺเสติฯ อนฺธการํ โหตีติ อนฺธการํ น วิคจฺฉติฯ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนญฺเจตฺถ อฏฺฐกถาสุ อาคตํ, อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ สุตฺเตฯ ตถา หิ ภทฺเทกรตฺตสุตฺเต อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ สนฺธาย ‘‘โย จาวุโส มโน, เย จ ธมฺมา, อุภยเมตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตสฺมิํ เจ ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิญฺญาณํ, ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิญฺญาณสฺส มโนติ สสมฺปยุตฺตํ วิญฺญาณมาหฯ ธมฺมาติ อารมฺมณธมฺมาฯ มโนติ วา มนายตนํฯ ธมฺมาติ เวทนาทโย อรูปกฺขนฺธาฯ อุภยเมตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ เอตํ อุภยํ โหตีติ อตฺโถฯ วิญฺญาณนฺติ นิกนฺติวิญฺญาณํฯ ตญฺหิ ตสฺมิํ ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราควเสน ปฏิพทฺธํ โหติฯ อภินนฺทตีติ ตณฺหาทิฏฺฐาภินนฺทนาหิ อภินนฺทติ สํหีรติ, ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อากฑฺฒียตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ‘‘ทฺวาทสายตนานิ เอกํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ อาคตตฺตา ตตฺถ ปวตฺโต ฉนฺทราโค อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ, น ขณปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณติ วิญฺญายติฯ
สตฺโตติ ขนฺธสนฺตาโนฯ ตตฺถ หิ สตฺตปญฺญตฺติฯ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ รูปารูปชีวิตินฺทฺริยํฯ รูปชีวิตินฺทฺริเย หิ วิโกปิเต อิตรมฺปิ ตํสมฺพนฺธตาย วินสฺสตีติฯ ตํ วุตฺตปฺปการเมวาติ ตํ ชีวิตินฺทฺริยาติปาตนวิธานํ เหฏฺฐา วุตฺตปฺปการเมวฯ สรเสเนว ปตนสภาวสฺส อนฺตรา เอว อตีว ปาตนํ อติปาโต, สณิกํ ปติตุํ อทตฺวา สีฆปาตนนฺติ อตฺโถฯ อติกฺกมฺม วา สตฺถาทีหิ อภิภวิตฺวา ปาตนํ อติปาโต, ปาณสฺส อติปาโต ปาณาติปาโตฯ ยาย เจตนาย ปวตฺตมานสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส นิสฺสยภูเตสุ มหาภูเตสุ อุปกฺกมกรณเหตุ ตํมหาภูตปจฺจยา อุปฺปชฺชนมหาภูตา นุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, สา ตาทิสปฺปโยคสมุฏฺฐาปิกา วธกเจตนา ปาณาติปาโตฯ เตนาห ‘‘ยาย เจตนายา’’ติอาทิฯ
ปหรณนฺติ กายวิญฺญตฺติสหิตาย วธกเจตนาย อธิปฺเปตตฺถสาธนํฯ อาณาปนนฺติ วจีวิญฺญตฺติสหิตาย วธกเจตนาย อธิปฺเปตตฺถสาธนํฯ เตเนว ‘‘สาเวตุกาโม น สาเวตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุปนิกฺขิปนนฺติ อสิอาทีนํ ตสฺส อุปนิกฺขิปนํฯ
อฏฺฐกถาสุ วุตฺตมตฺถํ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สงฺเขปโต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิชฺชาปริชปฺปนนฺติ มนฺตปริชปฺปนํฯ อิทานิ อฏฺฐกถาสุ วิตฺถาริตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฏฺฐกถาสุ ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อาถพฺพณิกาติ อาถพฺพณเวทเวทิโนฯ อาถพฺพณํ ปโยเชนฺตีติ อาถพฺพณเวทวิหิตํ มนฺตํ ตตฺถ วุตฺตวิธินา ปโยเชนฺติฯ อาถพฺพณิกา หิ สตฺตาหํ อโลณกํ ภุญฺชิตฺวา ทพฺเพ อตฺถริตฺวา ปถวิยํ สยมานา ตปํ จริตฺวา สตฺตเม ทิวเส สุสานภูมิํ สชฺเชตฺวา สตฺตเม ปเท ฐตฺวา หตฺถํ วฏฺเฏตฺวา วฏฺเฏตฺวา มุเขน วิชฺชํ ปริชปฺปนฺติ, อถ เนสํ กมฺมํ สมิชฺฌติฯ ปฏิเสนายาติ อิทํ เหฏฺฐา อุปริ วา ปททฺวเยน สมฺพนฺธมุปคจฺฉติฯ อีติํ อุปฺปาเทนฺตีติ ฑํสิตฺวา มารณตฺถาย วิจฺฉิกาทีนํ วิสฺสชฺชนวเสน ปีฬํ อุปฺปาเทนฺติ อีติฯ อุปทฺทวนฺติ ตโต อธิกตรปีฬํฯ ปชฺชรกนฺติ วิสมชฺชรํฯ สูจิกนฺติ องฺคปจฺจงฺคานิ สูจีหิ วิย วิชฺฌิตฺวา ปวตฺตมานํ สูลํฯ วิสูจิกนฺติ สสูลํ อามาติสารํฯ ปกฺขนฺทิยนฺติ รตฺตาติสารํฯ วิชฺชํ ปริวตฺเตตฺวาติ คนฺธารวิชฺชาทิกํ อตฺตโน วิชฺชํ กตุปจารํ ปริชปฺปิตฺวา มนฺตปฐนกฺกเมน ปฐิตฺวาฯ เตหีติ เตหิ วตฺถูหิฯ
ปโยชนนฺติ ปวตฺตมานํฯ ทิสฺวาติอาทิ ทิฏฺฐวิสาทีนํ ยถากฺกเมน วุตฺตํฯ ทฺวตฺติพฺยามสตปฺปมาณนาคุทฺธรเณติ ทฺวตฺติพฺยามสตปฺปมาเณ มหากาเย นิมฺมินิตฺวา ฐิตานํ นาคานํ อุทฺธรเณฯ กุมฺภณฺฑานนฺติ กุมฺภณฺฑเทวานํฯ เต กิร เทวา มโหทรา โหนฺติ, รหสฺสงฺคมฺปิ จ เนสํ กุมฺโภ วิย มหนฺตํ โหติ, ตสฺมา ‘‘กุมฺภณฺฑา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เวสฺสวณสฺส ยกฺขาธิปติภาเวปิ นยนาวุเธน กุมฺภณฺฑานํ มรณสฺส อิธ วุตฺตตฺตา เตสุปิ ตสฺส อาณาปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ
เกจีติ มหาสงฺฆิกาฯ ‘‘อโห วต ยํ ตํ กุจฺฉิคตํ คพฺภํ น โสตฺถินา อภินิกฺขเมยฺยา’’ติ ปาโฐ สุนฺทรตโรฯ ‘‘อโห วตายํ ต’’นฺติปิ ปาโฐฯ ‘‘อยํ อิตฺถี ตํ กุจฺฉิคตํ คพฺภํ น โสตฺถินา อภินิกฺขาเมยฺยา’’ติ วตฺตพฺพํฯ กุลุมฺพสฺสาติ คพฺภสฺส กุลสฺเสว วา, กุฏุมฺพสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ ภาวนามยิทฺธิยาติ อธิฏฺฐานิทฺธิํ สนฺธาย วทนฺติฯ ฆฏเภทนํ วิย อิทฺธิวินาโส, อคฺคินิพฺพาปนํ วิย ปรูปฆาโตติ อุปมาสํสนฺทนํฯ ตํ เตสํ อิจฺฉามตฺตเมวาติ เอตฺถายํ วิจารณา – ตุมฺเห อิทฺธิยา ปรูปฆาตํ วเทถ, อิทฺธิ นาม เจสา อธิฏฺฐานิทฺธิ วิกุพฺพนิทฺธิ มโนมยิทฺธิ ญาณวิปฺผาริทฺธิ สมาธิวิปฺผาริทฺธิ อริยิทฺธิ กมฺมวิปากชิทฺธิ ปุญฺญวโตอิทฺธิ วิชฺชามยิทฺธิ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธีติ ทสวิธาฯ ตตฺถ กตรํ อิทฺธิํ วเทถาติ? ภาวนามยนฺติฯ กิํ ปน ภาวนามยิทฺธิยา ปรูปฆาตกมฺมํ โหตีติ? อาม เอกวารํ โหติฯ ยถา หิ อาทิตฺตฆรสฺส อุปริ อุทกภริเต ฆเฏ ขิตฺเต ฆโฏปิ ภิชฺชติ, อคฺคิปิ นิพฺพายติ, เอวเมว ภาวนามยิทฺธิยา เอกวารํ ปรูปฆาตกมฺมํ โหติ, ตโต ปฏฺฐาย ปน สา นสฺสตีติฯ อถ เน ‘‘ภาวนามยิทฺธิยา เนว เอกวารํ, น ทฺเว วาเร ปรูปฆาตกมฺมํ โหตี’’ติ วตฺวา สญฺญตฺติํ อาคจฺฉนฺตา ปุจฺฉิตพฺพา ‘‘ภาวนามยิทฺธิ กิํ กุสลา, อกุสลา, อพฺยากตา, สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, ทุกฺขาย
อิมํ ปน ปญฺหํ เย ชานนฺติ, เต เอวํ วกฺขนฺติ ‘‘ภาวนามยิทฺธิ กุสลา วา โหติ อพฺยากตา อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโตติ เอตฺถ หิ น ภาวนามยิทฺธิ อธิปฺเปตา, อาถพฺพณิทฺธิ ปน อธิปฺเปตาฯ สา หิ เอตฺถ ลพฺภมานา ลพฺภตีติฯ
หริตพฺพํ อุปนิกฺขิปิตพฺพนฺติ หารํ, หารเมว หารกนฺติ อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิฯ ชีวิตหรณกํ อุปนิกฺขิปิตพฺพํ วา สตฺถํ สตฺถหารกนฺติ วิกปฺปทฺวเยนาหฯ ‘‘หารกสตฺถ’’นฺติ จ วตฺตพฺเพ สตฺถหารกนฺติ วิเสสนสฺส ปรนิปาตํ กตฺวา วุตฺตํฯ ยถา ลภติ, ตถา กเรยฺยาติ อธิปฺปายตฺถมาหฯ อุปนิกฺขิเปยฺยาติ ‘‘ปริเยเสยฺยา’’ติ อิมสฺส สิขาปฺปตฺตมตฺถํ ทสฺเสติฯ อิตรถาติ ‘‘ปริเยเสยฺยา’’ติ อิมสฺส อุปนิกฺขิเปยฺยาติ เอวมตฺถํ อคฺคเหตฺวา ยทิ ปริเยสนมตฺตเมว อธิปฺเปตํ สิยาติ อตฺโถฯ ปริยิฏฺฐมตฺเตนาติ ปริเยสิตมตฺเตนฯ ‘‘สตฺถหารกํ วาสฺส ปริเยเสยฺยา’’ติ อิมินา วุจฺจมานสฺส อตฺถสฺส พฺยญฺชนานุรูปโต ปริปุณฺณํ กตฺวา อวุตฺตตฺตา อาห ‘‘พฺยญฺชนํ อนาทิยิตฺวา’’ติฯ สสติ หิํสตีติ สตฺถํ, สสนฺติ หิํสนฺติ เตนาติ วา สตฺถนฺติ ลคุฬปาสาณาทีนมฺปิ สตฺถสงฺคหิตตฺตา อาห – ‘‘ยํ เอตฺถ ถาวรปฺปโยคสงฺคหิตํ สตฺถํ, ตเทว ทสฺเสตุ’’นฺติฯ
วุตฺตาวเสสนฺติ วุตฺตอสิอาทีหิ อวสิฏฺฐํฯ ลคุฬนฺติ มุคฺครสฺเสตํ อธิวจนํฯ สตฺถสงฺคโหติ มาติกายํ ‘‘สตฺถหารก’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตสตฺถสงฺคโหฯ ยสฺมา…เป.… ตสฺมา ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ปทภาชนํ วุตฺตนฺติ อีทิสํ เหฏฺฐา วุตฺตวิภงฺคนยเภททสฺสนนฺติ เวทิตพฺพํฯ นรเก วา ปปตาติอาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ปปาเต วา ปปตา’’ติ ปรโต วุตฺตํ อวุตฺตญฺจ ‘‘รุกฺขโต วา ปปตา’’ติอาทิ สพฺพํ มรณูปายํ สงฺคณฺหาติฯ เตเนวาห ‘‘น หิ สกฺกา สพฺพํ สรูเปเนว วตฺตุ’’นฺติฯ ปรโต วุตฺตนยตฺตาติ ปรโต นิคมนวเสน วุตฺตสฺส ทุติยปทสฺส ปทภาชเน วุตฺตนยตฺตาฯ อตฺถโต วุตฺตเมวาติ มรณูปายสฺส พหุวิธตานิทสฺสนตฺถํ, ตโต เอกเทเส ทสฺสิเต สพฺพํ วุตฺตเมว โหตีติ อธิปฺปาโยฯ น หิ สกฺกา…เป.… วตฺตุนฺติ ‘‘รุกฺขโต วา ปปตา’’ติอาทินา สรูปโต สพฺพํ มรณูปายํ ปริโยสานํ ปาเปตฺวา น สกฺกา วตฺตุนฺติ อตฺโถฯ
มตํ เต ชีวิตา เสยฺโยติ เอตฺถ วุตฺตมรณํ ยสฺมา อิติ-สทฺโท นิทสฺเสติ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตมรณํ อิติ-สทฺทสฺส อตฺโถติ ตมฺปิ คเหตฺวา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘มรณจิตฺโต มรณมโนติ อตฺโถ’’ติฯ จิตฺตสฺส อตฺถทีปนตฺถํ วุตฺโตติ จิตฺต-สทฺทสฺส วิจิตฺตาทิอเนกตฺถวิสยตฺตา นายํ จิตฺต-สทฺโท อิธ อญฺญสฺมิํ อตฺเถ วตฺตมาโน ทฏฺฐพฺโพ, อปิ ตุ วิญฺญาณสฺมิํเยว วตฺตมาโน เวทิตพฺโพติ ตสฺส อตฺถสฺส นิยมนตฺถํ วุตฺโตฯ อิมินา ปุนรุตฺติโทสสฺสปิ อิธ อนวกาโสติ ทสฺเสติฯ น ตาว อตฺโถ วุตฺโตติ ‘‘อิติ จิตฺตมโน’’ติ อุทฺธริตฺวาปิ อิติ-สทฺทนิทสฺสิตสฺส มรณสฺส อปรามฏฺฐภาวโต วุตฺตํฯ ตาว-สทฺเทน ปน ปรโต ‘‘จิตฺตสงฺกปฺโป’’ติ อิมสฺส ปทภาชเน ‘‘มรณสญฺญี’’ติอาทินา อิติสทฺทตฺถสฺส วกฺขมานตํ วิภาเวติฯ ตตฺถ หิ อิติ-สทฺทนิทสฺสิตํ มรณสงฺขาตมตฺถํ คเหตฺวา ‘‘มรณสญฺญี มรณเจตโน มรณาธิปฺปาโย’’ติ วุตฺตํฯ เตเนวาห – ‘‘จิตฺตสงฺกปฺโปติ อิมสฺมิํ ปเท อธิการวเสน อิติสทฺโท อาหริตพฺโพ’’ติฯ กสฺมา อาหริตพฺโพติ อาห ‘‘อิทญฺหี’’ติอาทิฯ กถํ ปเนตํ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘ตถา หิสฺสา’’ติอาทิฯ อสฺสาติ อิติ-สทฺทสฺสฯ ตเมว อตฺถนฺติ มรณสงฺขาตมตฺถํฯ ‘‘มรณสญฺญี’’ติอาทีสุ หิ มรณํ อิติ-สทฺทสฺส อตฺโถ, ‘‘สญฺญี’’ติอาทิ สงฺกปฺปสทฺทสฺสฯ จิตฺตสทฺทสฺส ปเนตฺถ วิจิตฺตวจนตา สงฺกปฺปสทฺทสฺส สญฺญาเจตนาธิปฺปายวเสน ติธา อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน วิภาวิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนวาห – ‘‘จิตฺโต นานปฺปการโก สงฺกปฺโป’’ติอาทิฯ อธิปฺปายสทฺเทน กิเมตฺถ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘อธิปฺปาโยติ วิตกฺโก เวทิตพฺโพ’’ติฯ น อิทํ วิตกฺกสฺส นามนฺติ อิทํ ปน น เกวลํ วิตกฺกสฺเสว นามนฺติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ปากฏตฺตา โอฬาริกตฺตา จ อุจฺจาการตา เวทิตพฺพา, อปากฏตฺตา อโนฬาริกตฺตา จ อวจาการตาฯ
๑๗๔. กาเยกเทเสปิ ‘‘หตฺเถน วา’’ติอาทิฯ ปหรเณนาติ สตฺเถนฯ สตฺถญฺหิ ปหรนฺติ เอเตนาติ ปหรณนฺติ วุจฺจติฯ กมฺมุนา พชฺฌตีติ ปาณาติปาตกมฺมุนา พชฺฌติ, ปาณาติปาตกมฺมสฺส สิทฺธนฺติ วุตฺตํ โหติฯ โย โกจิ มรตูติ เอตฺถ ยสฺส กสฺสจิ เอกสฺเสว ชีวิตินฺทฺริยวิสยา วธกเจตนา ปวตฺตติ, น ปหารปจฺจยา มรนฺตสฺเสว ชีวิตินฺทฺริยวิสยา, นาปิ สมูหสฺสาติ เวทิตพฺพาฯ อุภยถาปีติ อุทฺเทสานุทฺเทสานํ วเสนฯ วธกจิตฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยํ ปพนฺธวิจฺเฉทนวเสน อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตตีติ อาห ‘‘ปจฺฉา วา เตเนว โรเคนา’’ติอาทิฯ เยน หิ ปพนฺโธ วิจฺฉิชฺชติ, ตาทิสํ ปโยคํ นิพฺพตฺเตนฺตํ ตทา วธกจิตฺตํ ปวตฺตนฺตํ ปหริตมตฺเตเยว กมฺมุนา พชฺฌติฯ มนุสฺสอรหนฺตสฺส จ ปุถุชฺชนกาเลเยว สตฺถปฺปหาเร วา วิเส วา ทินฺเนปิ ยทิ โส อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว มรติ, อรหนฺตฆาตโก โหติเยวฯ ยํ ปน ปุถุชฺชนกาเล ทินฺนํ ทานํ อรหตฺตํ ปตฺวา ปริภุญฺชติ, ปุถุชฺชนสฺเสว ตํ ทินฺนํ โหติฯ
นนุ
อญฺญจิตฺเตนาติ อวธาธิปฺปาเยน อมาเรตุกามตาจิตฺเตนฯ นตฺถิ ปาณาติปาโตติ อมาเรตุกามตาจิตฺเตน ปหฏตฺตาฯ กิญฺจาปิ ปฐมปฺปหาโร ‘‘อุภเยหิ มเตปิ ปฐมปฺปหาเรเนว กมฺมุนา พทฺโธ’’ติฯ
กมฺมาปตฺติพฺยตฺติภาวตฺถนฺติ อานนฺตริยาทิกมฺมวิภาคสฺส ปาราชิกาทิอาปตฺติวิภาคสฺส จ วิภาวนตฺถํฯ ‘‘เอฬกํ มาเรมี’’ติ ปวตฺตเจตนาย ปุพฺพภาคตฺตา ‘‘อิมํ มาเรมี’’ติ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนาย ตทา สนฺนิหิตตฺตา ยถาวตฺถุกํ กมฺมพทฺโธ โหติเยวาติ อาห ‘‘อิมํ วตฺถุํ มาเรมีติ เจตนาย อตฺถิภาวโต’’ติอาทิฯ สพฺพตฺถ หิ ปุริมํ อภิสนฺธิจิตฺตํ อปฺปมาณํ เตน อตฺถสิทฺธิยา อภาวโต, วธกจิตฺตํ ปน ตทารมฺมณญฺจ ชีวิตินฺทฺริยํ อนนฺตริยาทิภาเว ปมาณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ฆาตโก จ โหตีติ ปาณฆาตโก โหติ, ปาณาติปาตกมฺมุนาว พทฺโธ โหตีติ อตฺโถฯ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ ยถากฺกมํ ปาราชิกถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยานิ เวทิตพฺพานิฯ ‘‘มาตาปิตุอรหนฺตานํ อญฺญตรํ มาเรมี’’ติ คุณมหนฺเตสุ ปวตฺตปุพฺพภาคเจตนาย ทารุณภาวโต ตถาวิธปุพฺพภาคเจตนาปริวารา สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา ทารุณาว โหตีติ อาห – ‘‘อิธ ปน เจตนา ทารุณา โหตี’’ติฯ อิมินา จ ‘‘เอฬกํ มาเรสฺสามี’’ติ มาตาปิตุอาทีนํ มารเณปิ ปุพฺพภาคเจตนาย อทารุณตฺตา อญฺญถา ปวตฺตอานนฺตริยกมฺมโต เอวํ ปวตฺตานนฺตริยสฺส นาติทารุณตา วุตฺตาว โหตีติ ทฏฺฐพฺพาฯ
โลหิตกนฺติ กมฺมํ กโรนฺเตติ ยุทฺธกมฺมํ กโรนฺเตฯ ยถาธิปฺปายํ คเตติ โยธํ วิชฺฌิตฺวา ปิตริ วิทฺเธฯ อิทญฺจ ยถาธิปฺปายํ เตน ตถาวิทฺธภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อยถาธิปฺปายํ ปน อุชุกเมว คนฺตฺวา ปิตริ วิทฺเธปิ มรณาธิปฺปาเยน อตฺตนาว กตปฺปโยคตฺตา เนวตฺถิ วิสงฺเกโตติ วทนฺติฯ อานนฺตริยํ ปน นตฺถีติ ปิตรํ อุทฺทิสฺส กตปฺปโยคาภาวโตฯ
อธิฏฺฐายาติ มาติกาวเสน อาณตฺติกปโยคกถาวณฺณนา
เอวํ วิชฺฌาติ เอวํ ธนุํ กฑฺเฒตฺวา วิชฺฌฯ เอวํ ปหราติ เอวํ ทฬฺหํ อสิํ คเหตฺวา ปหรฯ เอวํ ฆาเตหีติ เอวํ กมฺมการณํ กตฺวา มาเรหิฯ มชฺเฌติ หตฺถิโน ปิฏฺฐิมชฺเฌฯ เอเตนาติ ‘‘อธิฏฺฐหิตฺวา อาณาเปตี’’ติอาทินาฯ ตตฺถาติ อาณตฺติกปฺปโยเคฯ
กิญฺจาปิ กิริยวิเสโส อฏฺฐกถาสุ อนาคโต, ปาฬิยํ ปน ‘‘เอวํ วิชฺฌ, เอวํ ปหร, เอวํ ฆาเตหี’’ติ กิริยาวิเสสสฺส ปรามฏฺฐตฺตา อาจริยปรมฺปราย อาภตํ กิริยาวิเสสํ ปาฬิยา สํสนฺทนโต คเหตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อปโร นโย’’ติอาทิมาหฯ เฉทนนฺติ หตฺถาทิเฉทนํฯ เภทนนฺติ กุจฺฉิอาทิผาลนํฯ อถ วา อุสุนา วิชฺฌนํ, อสินา เฉทนํ, มุคฺคราทีหิ สีสาทิเภทนนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ สงฺขมุณฺฑกนฺติ สงฺขมุณฺฑกมฺมการณํฯ ตํ กโรนฺตา อุตฺตโรฏฺฐอุภโตกณฺณจูฬิกคลวาฏกปริจฺเฉเทน จมฺมํ ฉินฺทิตฺวา สพฺพเกเส เอกโต คณฺฐิํ กตฺวา ทณฺฑเกน ปลิเวเฐตฺวา อุปฺปาเฏนฺติ, สห เกเสหิ จมฺมํ อุฏฺฐหติ, ตโต สีสกฏาหํ ถูลสกฺขราหิ ฆํสิตฺวา โธวนฺตา สงฺขวณฺณํ กโรนฺติฯ เอวมาทีติ อาทิ-สทฺเทน พิลงฺคถาลิกํ ราหุมุขํ โชติมาลิกํ หตฺถปชฺโชติกํ เอรกวตฺติกํ จีรกวาสิกํ เอเณยฺยกํ พฬิสมํสิกํ กหาปณิกํ ขาราปตจฺฉิกํ ปลิฆปริวตฺติกํ ปลาลปีฐกนฺติ เอวมาทิํ สพฺพํ กมฺมการณํ สงฺคณฺหาติฯ
ตตฺถ (อ. นิ. อฏฺฐ. ๒.๒.๑) พิลงฺคถาลิกนฺติ กญฺชิยอุกฺขลิกกมฺมการณํฯ ตํ กมฺมํ กโรนฺตา สีสกปาลํ อุปฺปาเฏตฺวา ตตฺตํ อโยคุฬํ สณฺฑาเสน คเหตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปนฺติ, เตน มตฺถลุงฺคํ ปกฺกุถิตฺวา อุปริ อุตฺตรติฯ ราหุมุขนฺติ ราหุมุขกมฺมการณํฯ ตํ กโรนฺโต สงฺกุนา มุขํ วิวริตฺวา อนฺโตมุเข ทีปํ ชาเลนฺติ, กณฺณจูฬิกาหิ วา ปฏฺฐาย มุขํ นิขาทเนน ขณนฺติ, โลหิตํ ปคฺฆริตฺวา มุขํ ปูเรติฯ โชติมาลิกนฺติ สกลสรีรํ เตลปิโลติกาย เวเฐตฺวา อาลิมฺเปนฺติฯ หตฺถปชฺโชติกนฺติ หตฺเถ เตลปิโลติกาย เวเฐตฺวา ทีปํ วิย ปชฺชาเลนฺติฯ เอรกวตฺติกนฺติ เอรกวตฺตกมฺมการณํฯ ตํ กโรนฺตา เหฏฺฐาคีวโต ปฏฺฐาย จมฺมวฏฺเฏ จีรกวาสิกนฺติ จีรกวาสิกกมฺมการณํฯ ตํ กโรนฺตา ตเถว จมฺมวฏฺเฏ กนฺติตฺวา กฏิยํ ฐเปนฺติ, กฏิโต ปฏฺฐาย กนฺติตฺวา โคปฺผเกสุ ฐเปนฺติ, อุปริเมหิ เหฏฺฐิมสรีรํ จีรกนิวาสนนิวตฺถํ วิย โหติฯ เอเณยฺยกนฺติ เอเณยฺยกมฺมการณํฯ ตํ กโรนฺตา อุโภสุ กปฺปเรสุ จ ชณฺณุเกสุ จ อยวลยานิ ทตฺวา อยสูลานิ โกฏฺเฏนฺติ, โส จตูหิ อยสูเลหิ ภูมิยํ ปติฏฺฐหติ, อถ นํ ปริวาเรตฺวา อคฺคิํ กโรนฺติ, ตํ กาเลน กาลํ สนฺธิโต สูลานิ อปเนตฺวา จตูหิ อฏฺฐิโกฏีหิเยว ฐเปนฺติฯ
พฬิสมํสิกนฺติ อุภโตมุเขหิ พฬิเสหิ ปหริตฺวา จมฺมมํสนหารูนิ อุปฺปาเฏนฺติฯ กหาปณิกนฺติ สกลสรีรํ ติขิณาหิ วาสีหิ โกฏิโต ปฏฺฐาย กหาปณมตฺตํ กหาปณมตฺตํ ปาเตนฺตา โกฏฺเฏนฺติฯ ขาราปตจฺฉิกนฺติ สรีรํ ตตฺถ ตตฺถ อาวุเธหิ ปหริตฺวา โกจฺเฉหิ ขารํ ฆํสนฺติ, จมฺมมํสนหารูนิ ปคฺฆริตฺวา อฏฺฐิกสงฺขลิกาว ติฏฺฐติฯ ปลิฆปริวตฺติกนฺติ เอเกน ปสฺเสน นิปชฺชาเปตฺวา กณฺณฉิทฺเท อยสูลํ โกฏฺเฏตฺวา ปถวิยา เอกาพทฺธํ กโรนฺติ, อถ นํ ปาเท คเหตฺวา อาวิญฺฉนฺติฯ ปลาลปีฐกนฺติ เฉโก การณิโก ฉวิจมฺมํ อจฺฉินฺทิตฺวา นิสทโปเตหิ อฏฺฐีนิ ภินฺทิตฺวา เกเสสุ คเหตฺวา อุกฺขิปติ, มํสราสิเยว โหติ, อถ นํ เกเสเหว ปริโยนนฺธิตฺวา คณฺหนฺตา ปลาลวฏฺฏิํ วิย กตฺวา ปลิเวเฐนฺติฯ
วตฺถุํ วิสํวาเทตฺวา ตโต อญฺญํ มาเรตีติ สมฺพนฺโธฯ ปุริมปสฺสาทีนมฺปิ วตฺถุสภาคโต วตฺถุคฺคหเณเนว คหณนฺติ อาห ‘‘ปุรโต ปหริตฺวา’’ติอาทิฯ จิตฺเตน ‘‘ปุรโต วา’’ติ นิยมํ กตฺวา วา อกตฺวา วา ‘‘ปุรโต ปหริตฺวา มาเรหี’’ติ วุตฺเต สเจ อญฺญตฺถ ปหริตฺวา มาเรติ, เลสํ โอฑฺเฑตฺวา อวุตฺตตฺตา วิสงฺเกโตว โหติฯ จิตฺเตน ปน ยตฺถ กตฺถจิ ปหริตฺวา มารณํ อิจฺฉนฺโตปิ สเจ ‘‘ปุรโต ปหริตฺวา มาเรหี’’ติ วทติ, ตสฺส เลสํ โอฑฺเฑตฺวา ตถา วุตฺตมตฺถํ ฐเปตฺวา เตเนว จิตฺเตน สมุฏฺฐาปิตวิญฺญตฺติกตฺตา มนุสฺสวิคฺคหปาราชิกโต ปริยาเยน อมุจฺจนโต ‘‘อญฺญตฺถ ปหริตฺวา มาริเตปิ เนวตฺถิ วิสงฺเกโต’’ติ วทนฺติ, เกจิ ปน ตํ น อิจฺฉนฺติฯ วตฺถุวิเสเสนาติ มาตุอาทิวตฺถุวิเสเสน กมฺมวิเสโสติ อานนฺตริยาทิกมฺมวิเสโสฯ อาปตฺติวิเสโสติ ปาราชิกาทิอาปตฺติวิเสโสฯ
‘‘เอตํ คาเม ฐิต’’นฺติ คาโม ปุคฺคลนิยมนตฺถํ วุตฺโต, น โอกาสนิยมนตฺถํ, ตสฺมา โอกาสํ อนิยเมตฺวา ปุคฺคลสฺเสว นิยมิตตฺตา นตฺถิ วิสงฺเกโตฯ ‘‘คาเมเย วา’’ติอาทีสุ ปน โอกาสสฺส นิยมิตตฺตา อญฺญตฺถ มาริเต วิสงฺเกโต วุตฺโตฯ
ตุณฺเฑนาติ ถรุนาติ ขคฺคมุฏฺฐินาฯ
‘‘เอตํ คจฺฉนฺต’’นฺติ คมเนน ปุคฺคโลว นิยมิโต, น อิริยาปโถฯ เตนาห ‘‘นตฺถิ วิสงฺเกโต’’ติฯ ‘‘คจฺฉนฺตเมวา’’ติอาทินา อิริยาปโถ นิยมิโตฯ เตนาห ‘‘วิสงฺเกโต โหตี’’ติฯ
‘‘ทีฆํ มาเรหี’’ติ วุตฺเตปิ ทีฆสณฺฐานานํ พหุภาวโต อิตฺถนฺนามํ เอวรูปญฺจ ทีฆนฺติ อญฺเญสํ อสาธารณลกฺขเณน อนิทฺทิฏฺฐตฺตา ‘‘อนิยเมตฺวา อาณาเปตี’’ติ วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘ยํ กิญฺจิ ตาทิสํ มาเรตี’’ติฯ เอตฺถ จ ‘‘จิตฺเตน พหูสุ ทีฆสณฺฐาเนสุ เอกํ นิยเมตฺวา วุตฺเตปิ วาจาย อนิยมิตตฺตา อญฺญสฺมิํ ตาทิเส มาริเต นตฺถิ วิสงฺเกโต’’ติ วทนฺติฯ ปรปาณิมฺหิ ปาณสญฺญิตาลกฺขณสฺส องฺคสฺส อภาวโต เนวตฺถิ ปาณาติปาโตติ อาห ‘‘อาณาปโก มุจฺจตี’’ติฯ ยทิ เอวํ โอกาสนิยเม สติ กถํ ปาณาติปาโตติ? โอกาสํ นิยเมนฺตสฺส ตสฺมิํ โอกาเส นิสินฺนสฺส ชีวิตินฺทฺริยํ อารมฺมณํ โหตีติ คเหตพฺพํฯ โอกาสญฺหิ นิยเมตฺวา นิทฺทิสนฺโต ตสฺมิํ โอกาเส นิสินฺนํ มาราเปตุกาโม โหติ, สยํ ปน ตทา ตตฺถ นตฺถิ, ตสฺมา โอกาเสน สห อตฺตโน ชีวิตินฺทฺริยํ อารมฺมณํ น โหตีติ วทนฺติฯ
อธิฏฺฐายาติ มาติกาวเสน อาณตฺติกปโยคกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ทูตกถาวณฺณนา
เอวํ อาณาเปนฺตสฺส อาจริยสฺส ตาว ทุกฺกฏนฺติ สเจ สา อาณตฺติ ยถาธิปฺปายํ น คจฺฉติ, อาจริยสฺส อาณตฺติกฺขเณ ทุกฺกฏํฯ สเจ อาจริเยน ปน เหฏฺฐา อทินฺนาทานกถายํ (ปารา. ๑๒๑) วุตฺตนเยเนว อยมตฺโถ สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ อิธ น วุตฺโตฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ เอวํ อาณาเปนฺตสฺส อาจริยสฺส ตาว ทุกฺกฏํฯ สเจ ปน สา อาณตฺติ ยถาธิปฺปายํ คจฺฉติ, ยํ ปรโต ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ, อาณตฺติกฺขเณ ตเทว โหติฯ อถ ตํ ภณฺฑํ อวสฺสํ หาริยํ โหติ, ยํ ปรโต ‘สพฺเพสํ อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’ติ วุตฺตํ, ตโต อิมสฺส ตงฺขเณเยว ปาราชิกํ โหตีติ อยํ ยุตฺติ สพฺพตฺถ เวทิตพฺพา’’ติฯ เตสมฺปิ ทุกฺกฏนฺติ อาโรจนปจฺจยา ทุกฺกฏํฯ ปฏิคฺคหิตมตฺเตติ เอตฺถ อวสฺสํ เจ ปฏิคฺคณฺหาติ, ตโต ปุพฺเพว อาจริยสฺส ‘‘มหาชโน หิ เตน ปาเป นิโยชิโต’’ติฯ
มูลฏฺฐสฺเสว ทุกฺกฏนฺติ อิทํ มหาอฏฺฐกถายํ อาคตนยทสฺสนมตฺตํ, น ปน ตํ อาจริยสฺส อธิปฺเปตํฯ เตนาห ‘‘เอวํ สนฺเต’’ติอาทิ, เอวํ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน อตฺเถ สตีติ อตฺโถฯ ปฏิคฺคหเณ อาปตฺติเยว น สิยาติ วธกสฺส ‘‘สาธุ สุฏฺฐู’’ติ มารณปฏิคฺคหเณ ทุกฺกฏาปตฺติ น สิยา, เอวํ อโนฬาริกวิสเยปิ ตาว ทุกฺกฏํ โหติ, กิมงฺคํ ปน มารณปฏิคฺคหเณติ ทสฺสนตฺถํ สญฺจริตฺตปฏิคฺคหณาทิ นิทสฺสิตํฯ ‘‘อโห วต อิตฺถนฺนาโม หโต อสฺสา’’ติ เอวํ มรณาภินนฺทเนปิ ทุกฺกเฏ สติ ปเคว มารณปฏิคฺคหเณติ อธิปฺปาโยฯ ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺเสเวตํ ทุกฺกฏนฺติ อวธารเณน วิสงฺเกตตฺตา อิมสฺส ปฏิคฺคหณปจฺจยา มูลฏฺฐสฺส นตฺเถว อาปตฺตีติ ทสฺเสติฯ เกจิ ปน ‘‘อิธ วุตฺตทุกฺกฏํ ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺเสวาติ เอตฺตกเมว อวธารเณน ทสฺสิตํ, น ปน มูลฏฺฐสฺส มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตทุกฺกฏํ ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ ปุริมนเยติ สมนนฺตราตีเต อวิสกฺกิยทูตนิทฺเทเสฯ เอตนฺติ ทุกฺกฏํฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ปาฬิยํ น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘โอกาสาภาเวนา’’ติฯ ตตฺถ มูลฏฺฐสฺส ถุลฺลจฺจยวจนโต ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏํ วตฺตุํ โอกาโส นตฺถีติ โอกาสาภาเวน น วุตฺตํ, น ปน อภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ
อาณตฺติกฺขเณ ปุถุชฺชโนติ เอตฺถ อนาคเต โวโรเปตพฺพชีวิตินฺทฺริยวเสน อตฺถสาธิกเจตนาย ปวตฺตตฺตา อรหนฺตฆาตโก ชาโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ
ทูตกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๗๕. สยํ สงฺฆตฺเถรตฺตา ‘‘อุปฏฺฐานกาเล’’ติ วุตฺตํฯ วาจาย วาจาย ทุกฺกฏนฺติ ‘‘โย โกจิ มม วจนํ สุตฺวา อิมํ ธาเรตู’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน อวตฺวา เกวลํ มรณาภินนฺทนวเสเนว วุตฺตตฺตา ‘‘โจราปิ นาม ตํ น หนนฺตี’’ติอาทิวาจาสุปิ ทุกฺกฏเมว วุตฺตํฯ อยมตฺโถ เอเตน วุตฺโตติ ยถา โส ชานาตีติ สมฺพนฺโธฯ วากฺยเภทนฺติ วจีเภทํฯ ทฺวินฺนํ อุทฺทิสฺสาติ ทฺเว อุทฺทิสฺส, ทฺวินฺนํ วา มรณํ อุทฺทิสฺสฯ อุโภ อุทฺทิสฺส มรณํ สํวณฺเณนฺตสฺส เจตนาย เอกตฺเตปิ ‘‘ทฺเว ปาณาติปาตา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต พลวภาวํ อาปชฺชิตฺวา ปฏิสนฺธิวิปากสมนนฺตรํ ปวตฺติยํ อเนกาสุปิ ชาตีสุ อปราปริยเจตนาวเสน ทุกฺขุปฺปาทนโต มหาวิปากตฺตา ‘‘อกุสลราสี’’ติ วุตฺตํฯ พหู อุทฺทิสฺส มรณสํวณฺณเนปิ เอเสว นโยฯ
เอวนฺติ อาโรจิตมตฺเตติ วุตฺตมตฺเตฯ ยถา อริยมคฺคกฺขเณ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จ กิจฺจวเสน อิชฺฌนฺติ, เอวํ เจตนาย เอกตฺเตปิ กิจฺจวเสน อเนกา ปาณาติปาตา อิชฺฌนฺตีติ อาห ‘‘ตตฺตกา ปาณาติปาตา’’ติฯ ยถา หิ อตฺตานํ สตํ กตฺวา ทสฺเสตุกามสฺส ‘‘สตํ โหมิ สตํ โหมี’’ติ กตปริกมฺมวเสน ลทฺธปจฺจุปฺปนฺนปริตฺตารมฺมณํ อภิญฺญาจิตฺตํ สตนฺโตคธานํ วณฺเณสุ เอกสฺส วณฺณํ อารมฺมณํ กตฺวาปิ สตํ นิปฺผาเทติ, ยถา จ เอกสฺส มรเณ ปวตฺตมานาปิ วธกเจตนา สกลสรีเร อุปฺปชฺชมานํ นิรุชฺฌมานญฺจ สกลมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยํ เอกปฺปหาเรเนว อาลมฺพิตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา ฐานปฺปตฺตํ เอกเทสปฺปวตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยํ อารมฺมณํ กตฺวา อารมฺมณภูตํ สกลมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยํ วินาเสติ, เอวเมว ปจฺจุปฺปนฺนปริตฺตารมฺมณาย วธกเจตนาย มาเรตุกามตาย ปริคฺคหิตสตฺเตสุ เอกสฺเสว ชีวิตินฺทฺริเย อารมฺมเณ กเตปิ กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สพฺเพปิ มาริตาว โหนฺติฯ
๑๗๖. เยสํ หตฺถโตติ เยสํ ญาตกปวาริตานํ หตฺถโตฯ เตสํ มูลํ ทตฺวา มุจฺจตีติ อิทํ เตน กตปโยคสฺส ปุน ปากติกภาวาปาทนํ อวสานํ ปาเปตฺวา ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ‘‘มูเลน กีตํ ปน โปตฺถกํ โปตฺถกสามิกานํ ทตฺวา มุจฺจติเยวา’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ เกนจิ ปน ‘‘สเจ โปตฺถกํ สามิกานํ ทตฺวา มูลํ น คณฺหาติ, น มุจฺจติ อตฺตนิยภาวโต อโมจิตตฺตา’’ติ วตฺวา พหุธา ปปญฺจิตํ, น ตํ สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ โปตฺถกสามิกานญฺหิ โปตฺถเก ทินฺเน อญฺเญน กตํ ปฏิลภิตฺวา อตฺตนา กตปโยคสฺส นาสิตตฺตา กถํ โส น มุจฺเจยฺย, น จ ปริจฺจตฺตสฺส อตฺตนิยภาโว ทิฏฺโฐติฯ คณฺฐิปเท ปน ‘‘สเจ มูเลน กีโต โหติ, โปตฺถกสามิกานํ โปตฺถกํ, เยสํ หตฺถโต มูลํ คหิตํ, เตสํ มูลํ ทตฺวา มุจฺจตีติ กสฺมา วุตฺตํฯ โปตฺถกนิมิตฺตํ มูลสฺส คหิตตฺตา อกปฺปิยเมตํฯ ยทิ หิ โปตฺถกสามิกสฺส โปตฺถกํ ทตฺวา สยเมว มูลํ คณฺเหยฺย, อกปฺปิยเมว ตํฯ อถาปิ โปตฺถกสามิกสฺส สนฺติกา มูลํ อคฺคเหตฺวา สยเมว ตํ โปตฺถกํ ฌาเปยฺย, ตถาปิ อญฺญา เยน สทฺธาเทยฺยวินิปาตเน อาปตฺติ, ตสฺมา เอวมาหา’’ติ วุตฺตํ, ตมฺปิ น สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ ตสฺมา คณฺฐิปเทสุ วุตฺตนโยเวตฺถ สารโต ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘มรณวณฺณํ ลิขิสฺสามา’’ติ เอกชฺฌาสยา หุตฺวาติ อิทํ ตถา กโรนฺเต สนฺธาย วุตฺตํ, เอวํ ปน อสํวิทหิตฺวาปิ มรณาธิปฺปาเยน ตสฺมิํ โปตฺถเก วุตฺตวิธิํ กโรนฺตสฺส ปาราชิกเมวฯ
ปมาเณติ อตฺตนา สลฺลกฺขิเต ปมาเณฯ ตจฺเฉตฺวาติ อุนฺนตปฺปเทสํ ตจฺเฉตฺวาฯ ปํสุปจฺฉินฺติ สพฺพนฺติมํ ปํสุปจฺฉิํฯ ‘‘เอตฺตกํ อล’’นฺติ นิฏฺฐาเปตุกามตาย สพฺพนฺติมปโยคสาธิกา เจตนา สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา สุตฺตนฺติกตฺเถราติ วินเย อปกตญฺญุโน สุตฺตนฺตภาณกาฯ มหาอฏฺฐกถาจริยตฺเถเรเยว สนฺธาย ‘‘วินยํ เต น ชานนฺตีติ อุปหาสวเสน สุตฺตนฺติกตฺเถราติ วุตฺต’’นฺติปิ วทนฺติฯ เอตฺถ จ มหาอฏฺฐกถายํ ‘‘อาวาเฏ นิฏฺฐิเต ปติตฺวา มรนฺตุ, อนิฏฺฐิเต มา มรนฺตู’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน กโรนฺตํ สนฺธาย สพฺพนฺติมา สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา วุตฺตา, มหาปจฺจริสงฺเขปฏฺฐกถาสุ ปน ปฐมปฺปหารโต ปฏฺฐาย ‘‘อิมสฺมิํ อาวาเฏ ปติตฺวา มรนฺตู’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน กโรนฺตสฺส ยสฺมิํ ยสฺมิํ ปโยเค กเต ตตฺถ ปติตา มรนฺติ, ตํตํปโยคสาธิกํ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนํ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ตสฺมา เตน เตน ปริยาเยน อฏฺฐกถาวาทานํ อญฺญมญฺญาวิโรโธ ยุตฺโตฯ อถ วา มหาอฏฺฐกถายํ เอกสฺมิํเยว ทิวเส อวูปสนฺเตเนว ปโยเคน ขณิตฺวา นิฏฺฐาเปนฺตํ สนฺธาย สพฺพนฺติมา สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา วุตฺตา, อิตราสุ ปน ‘‘อิมสฺมิํ ปติตฺวา มรนฺตู’’ติ อธิปฺปาเยน เอกสฺมิํ ทิวเส กิญฺจิ ขณิตฺวา อปรสฺมิมฺปิ ทิวเส ตเถว กิญฺจิ กิญฺจิ ขณิตฺวา นิฏฺฐาเปนฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ เอวมฺปิ อฏฺฐกถานํ อญฺญมญฺญาวิโรโธ ยุตฺโตติ อมฺหากํ ขนฺติฯ
อตฺตโน ธมฺมตายาติ อชานิตฺวา ปกฺขลิตฺวา วาฯ อรหนฺตาปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ อญฺเญหิ ปาติยมานานํ อมริตุกามานมฺปิ อรหนฺตานํ มรณํ สมฺภวตีติ วุตฺตํฯ ปุริมนเยติ ‘‘มริตุกามา อิธ มริสฺสนฺตี’’ติ วุตฺตนเยฯ ตตฺถ ปติตํ พหิ นีหริตฺวาติ เอตฺถ ‘‘อิมสฺมิํ อาวาเฏเยว มรนฺตูติ นิยมาภาวโต พหิ นีหริตฺวา มาริเตปิ ปาราชิกํ วุตฺตํฯ อาวาเฏ ปติตฺวา โถกํ จิรายิตฺวา คจฺฉนฺตํ คเหตฺวา มาริเต อาวาฏสฺมิํเยว อคฺคหิตตฺตา ปาราชิกํ น โหตี’’ติ วทนฺติ, ตํ ปน อฏฺฐกถายํ ‘‘ปติตปฺปโยเคน คหิตตฺตา’’ติ วุตฺตเหตุสฺส อิธาปิ สมฺภวโต วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ อมริตุกามา วาติปิ อธิปฺปายสฺส สมฺภวโต โอปปาติเก อุตฺตริตุํ อสกฺกุณิตฺวา มเตปิ ปาราชิกํ วุตฺตํฯ นิพฺพตฺติตฺวาติ วุตฺตตฺตา ปตนํ น ทิสฺสตีติ เจ? โอปปาติกสฺส ตตฺถ นิพฺพตฺติเยว ปตนนฺติ นตฺถิ วิโรโธฯ ยสฺมา มาตุยา ปติตฺวา ปริวตฺติตลิงฺคาย มตาย โส มาตุฆาตโก โหติ, น เกวลํ มนุสฺสปุริสฆาตโก, ตสฺมา ปติตสฺเสว วเสน อาปตฺตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘ปตนรูปํ ปมาณ’’นฺติ วุตฺตํฯ อิทํ ปน อการณํฯ ‘‘มนุสฺสภูตํ มาตรํ วา ปิตรํ วา อปิ ปริวตฺตลิงฺคํ ชีวิตา โวโรเปนฺตสฺส กมฺมํ อานนฺตริยํ โหตี’’ติ เอตฺตกเมว หิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ
ตตฺถ จ ลิงฺเค ปริวตฺเตปิ โส เอว เอกกมฺมนิพฺพตฺโต ภวงฺคปฺปพนฺโธ ชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺโธ จ, น อญฺโญติ ‘‘อปิ ปริวตฺตลิงฺค’’นฺติ วุตฺตํฯ โย หิ ลิงฺเค อปริวตฺเต ตสฺมิํ อตฺตภาเว ภวงฺคชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺโธ
อิมินาว นเยน มนุสฺสวิคฺคเห นาคสุปณฺณสทิเส ติรจฺฉานคเต ปติตฺวา อตฺตโน รูเปน มเต ปาจิตฺติเยน ภวิตพฺพํฯ เอวํ สนฺเต ปาฬิยํ ‘‘ยกฺโข วา เปโต วา ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคโห วา ตสฺมิํ ปตติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ ปติเต ทุกฺขา เวทนา อุปฺปชฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ มรติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ เจ? ตตฺถ เกจิ วทนฺติ – ยกฺโข วา เปโต วาติ ปฐมํ สกรูเปเนว ฐิเต ยกฺขเปเต ทสฺเสตฺวา ปุน อญฺญรูเปนปิ ฐิเต เตเยว ยกฺขเปเต ทสฺเสตุํ ‘‘ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคโห วา’’ติ วุตฺตํ, น ปน ตาทิสํ ติรจฺฉานคตํ วิสุํ ทสฺเสตุํฯ ตสฺมา ติรจฺฉานคตวิคฺคโห วา มนุสฺสวิคฺคโห วา ยกฺโข วา เปโต วาติ เอวเมตฺถ โยชนา กาตพฺพาติฯ คณฺฐิปเทสุ ปน ตีสุปิ ‘‘ปาฬิยํ มนุสฺสวิคฺคเหน ฐิตติรจฺฉานคตานํ อาเวณิกํ กตฺวา ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ วิย ทิสฺสตี’’ติ กถิตํฯ ยกฺขรูปเปตรูเปน มเตปิ เอเสว นโยติ อิมินา มรณรูปสฺเสว ปมาณตฺตา ถุลฺลจฺจยํ อติทิสฺสติฯ
มุธาติ อมูเลน, กิญฺจิ มูลํ อคฺคเหตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ โส นิทฺโทโสติ เตน ตตฺถ กตปโยคสฺส อภาวโตฯ ยทิ ปน โสปิ ตตฺถ กิญฺจิ กิญฺจิ กโรติ, น มุจฺจติเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวํ ปติตา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เอวนฺติ เอวํ มยา กเตติ อตฺโถฯ น นสฺสิสฺสนฺตีติ อทสฺสนํ น คมิสฺสนฺติ, น ปลายิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเนติ มูลฏฺฐํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยทิ ปน ปจฺฉิโมปิ ลภิตฺวา ตตฺถ วุตฺตปฺปการํ กิญฺจิ กตฺวา ปุน วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเน เอวํ กโรติ, ตสฺสปิ เอเสว นโยฯ ปํสุมฺหิ ปติตฺวา มรตีติ ชาตปถวี ชาตาติ อิทํ สพฺพถา มตฺถกปฺปตฺตํ ถิรภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ปํสุนา ปูเรนฺเตน ปน ปาททณฺฑาทีหิ มทฺทนตาฬนาทินา สุฏฺฐุตรํ ถิรภาวํ อาปาเทตฺวา ปกติปถวิยา นิพฺพิเสเส กเต ชาตปถวีลกฺขณํ อปฺปตฺเตปิ มุจฺจติเยวฯ โอปาตํ หรตีติ เอตฺถ โปกฺขรณีสทิสตฺตา มุจฺจติฯ
หตฺถา มุตฺตมตฺเตติ โอฑฺเฑตฺวา หตฺถโต มุตฺตมตฺเตฯ วติํ กตฺวาติ เอตฺถ ยทิ โส ปาเส วุตฺตปฺปการํ กญฺจิ วิเสสํ น กโรติ, อตฺตนา กตวติยา วิทฺธํสิตาย มุจฺจติฯ ถทฺธตรํ วา ปาสยฏฺฐิํ ฐเปตีติ ถิรภาวตฺถํ อปราย ปาสยฏฺฐิยา สทฺธิํ พนฺธิตฺวา วา ตเมว วา สิถิลภูตํ ถทฺธตรํ พนฺธิตฺวา ฐเปติฯ ทฬฺหตรํ วา ถิรตรํ วาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ขาณุกนฺติ ปาสยฏฺฐิพนฺธนขาณุกํฯ สพฺพตฺเถว มารณตฺถาย กตปฺปโยคตฺตา น มุจฺจติฯ วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเนติ มูลฏฺฐสฺเสว วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเนฯ
เตน อลาเตน…เป.… น มุจฺจตีติ เอตฺถ ‘‘ปุพฺเพ กตปฺปโยคํ วินาเสตฺวา ปจฺฉา กุสลจิตฺเตน ปโยเค กเตปิ น มุจฺจตีติ อิทํ สนฺธาย คนฺตพฺพ’’นฺติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย ยุตฺโต สิยา – อาทิโตเยว มารณตฺถาย กตปฺปโยคตฺตา กตปริโยสิตาย ปาสยฏฺฐิยา ตปฺปจฺจยา เย เย สตฺตา มริสฺสนฺติ, เตสํ เตสํ วเสน ปฐมตรํเยว ปาณาติปาตกมฺมสิทฺธิโต ปจฺฉา กุสลจิตฺเตน อญฺญถา กเตปิ น มุจฺจตีติฯ รชฺชุเกติ ขุทฺทกรชฺชุเกฯ สยํ วฏฺฏิตนฺติ พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา อตฺตนา วฏฺฏิตํฯ อุพฺพฏฺเฏตฺวาติ เต รชฺชุเก วิสุํ วิสุํ กตฺวาฯ ครุกตรํ กโรตีติ อติภาริยํ กโรติฯ ปริเยสิตฺวา กตนฺติ อรญฺญํ คนฺตฺวา รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา ตจฺเฉตฺวา กตํฯ
๑๗๗. อาลมฺพนรุกฺโข วาติ ตตฺถชาตกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตทตฺถเมวาติ มารณตฺถเมวฯ วิสมณฺฑลนฺติ มญฺจปีฐาทีสุ อาลิตฺตํ วิสมณฺฑลํฯ วตฺวา อสิํ อุปนิกฺขิปตีติ เอตฺถ มุเขน อวตฺวา วุตฺตปฺปการํ มนสา จินฺเตตฺวา อุปนิกฺขิปเนปิ เอเสว นโยฯ ปุริมนเยนาติ ‘‘เยสํ หตฺถโต มูลํ คหิต’’นฺติอาทินาฯ สรีรสฺส วิรูปภาวกรณโต กุฏฺฐาทิ วิสภาคโรโค นาม, ชีวิตปฺปวตฺติยา วา อสภาคตฺตา อนนุกูลตฺตา คณฺฑปิฬกาทิ โย โกจิ ชีวิตปฺปวตฺติปจฺจนีโก วิสภาคโรโคฯ
๑๗๘. ปรํ วา อมนาปรูปนฺติ เอตฺถ อมนาปํ รูปํ เอตสฺสาติ อมนาปรูโปติ พาหิรตฺถสมาโส มนาปิเยปิ เอเสว นโยติ เอเตน มนาปิกํ รูปํ อุปสํหรตีติ เอตฺถ ปรํ วา มนาปรูปํ ตสฺส สมีเป ฐเปติ, อตฺตนา วา มนาปิเยน รูเปน สมนฺนาคโต ติฏฺฐตีติอาทิ โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ เตเนว อญฺญตรสฺมิํ คณฺฐิปเท วุตฺตํ –
‘‘มมาลาเภน เอสิตฺถี, มรตูติ สมีปโค;
ทุฏฺฐจิตฺโต สเจ ยาติ, โหติ โส อิตฺถิมารโกฯ
‘‘ภิกฺขตฺถาย สเจ ยาติ, ชานนฺโตปิ น มารโก;
อนตฺถิโก หิ โส ตสฺสา, มรเณน อุเปกฺขโก’’ติฯ
อปรมฺปิ ตตฺเถว วุตฺตํ –
‘‘วิโยเคน จ เม ชายา, ชนนี จ น ชีวติ;
อิติ ชานํ วิยุญฺชนฺโต, ตทตฺถี โหติ มารโกฯ
‘‘ปพฺพชฺชาทินิมิตฺตญฺเจ, ยาติ ชานํ น มารโก;
อนตฺถิโก หิ โส เตสํ, มรเณน อุเปกฺขโก’’ติฯ
อลงฺกริตฺวา อุปสํหรตีติ ‘‘อลาภเกน สุสฺสิตฺวา มรตู’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน อุปสํหรติฯ เตเนว ‘‘สเจ อุตฺตสิตฺวา มรติ, วิสงฺเกโต’’ติ วุตฺตํฯ อลาภเกน สุสฺสิตฺวา มรตีติ เอตฺถ จ ปาราชิกนฺติ ปาฐเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ กุณปคนฺธา จาติ อหิอาทิกุณปานํ คนฺธาฯ หํสปุปฺผนฺติ หํสาทีนํ ปกฺขโลมํ สนฺธาย วทติฯ
๑๗๙. อสญฺจิจฺจาติ อิทํ มรณสํวตฺตนิกอุปกฺกมสฺส อสลฺลกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิมินา อุปกฺกเมนา’’ติอาทิฯ อชานนฺตสฺสาติ อิทํ ปน มรณสํวตฺตนิกอุปกฺกมกรณสฺส อชานนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิมินา อยํ มริสฺสตี’’ติอาทิฯ นมรณาธิปฺปายสฺสาติ อิทํ อุปกฺกมํ ชานนฺตสฺสปิ มรณาธิปฺปายสฺส อภาวํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘มรณํ อนิจฺฉนฺตสฺสา’’ติอาทิฯ
ปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปกิณฺณกกถาวณฺณนา
โทมนสฺสจิตฺเตเนว ภณตีติ อิมินา สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา ทุกฺขเวทนาย สมฺปยุตฺตา เอวาติ ทสฺเสติฯ สุขพหุลตาย หิ ราชาโน หสมานาปิ ‘‘ฆาเตถา’’ติ วทนฺติ, หาโส ปน เนสํ อนตฺถวูปสมาทิอญฺญวิสโยติ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา ทุกฺขเวทนาย สมฺปยุตฺตา เอวฯ สติ ปน โทมนสฺเส กถํ ตํ นปฺปกาสตีติ อาห ‘‘สุขโวกิณฺณตฺตา’’ติอาทิ, ปุพฺพาปริยวเสน อุโภสุ ปสฺเสสุ อุปฺปชฺชนกสุเขหิ อากิณฺณตฺตา อุปฺปนฺนสฺส จ โทมนสฺสสฺส อนุปฺปพนฺธเนน ปวตฺติยา อภาวโต ตทา อุปฺปนฺนมฺปิ โทมนสฺสํ นปฺปกาสตีติ อตฺโถฯ
วินีตวตฺถุวณฺณนา
๑๘๐. มรณตฺถิกาว หุตฺวาติ อิมสฺส กายสฺส เภเทน สคฺคปาปนาธิปฺปายตฺตา อตฺถโต มรณตฺถิกาว หุตฺวาฯ มรณตฺถิกภาวํ อชานนฺตาติ เอวํ อธิปฺปายิโน มรณตฺถิกา นาม โหนฺตีติ อตฺตโน มรณตฺถิกภาวํ อชานนฺตาฯ น หิ เต อตฺตโน จิตฺตปฺปวตฺติํ น ชานนฺติฯ โวหารวเสนาติ ปุพฺพภาคโวหารวเสน, มรณาธิปฺปายสฺส สนฺนิฏฺฐาปกเจตนากฺขเณ กรุณาย อภาวโต การุญฺเญน ปาเส พทฺธสูกรโมจนํ วิย น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ยถายุนาติ วุตฺตเมวตฺถํ ยถานุสนฺธินาติ ปริยายนฺตเรน วุตฺตํ, ยถานุสนฺธินา ยถายุปริจฺเฉเทนาติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา ยถานุสนฺธินาติ ยถานุปฺปพนฺเธน, ยาว ตสฺมิํ ภเว สนฺตานสฺส อนุปฺปพนฺโธ อวิจฺฉินฺนปฺปวตฺติ โหติ, ตาว ฐตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ
อปฺปฏิเวกฺขิตฺวาติ อนุปปริกฺขิตฺวาฯ อุทฺธํ วา อโธ วา สงฺกมนฺตีติ ปจฺฉา อาคตานํ โอกาสทานตฺถํ นิสินฺนปาฬิยา อุทฺธํ วา อโธ วา คจฺฉนฺติฯ ปจฺจเวกฺขณกิจฺจํ นตฺถีติ ปจฺฉา อาคเตหิ อุปปริกฺขณกิจฺจํ นตฺถิฯ เหฏฺฐา กิสฺมิญฺจิ วิชฺชมาเน สาฏกํ วลิ น คณฺหาตีติ อาห ‘‘ตสฺมิํ วลิ น ปญฺญายตี’’ติฯ ปฏิเวกฺขณญฺเจทํ คิหีนํ สนฺตเกเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ
ปาฬิยํ มุสเล อุสฺสิเตติ อญฺญมญฺญํ อุปตฺถมฺเภตฺวา ทฺวีสุ มุสเลสุ อุสฺสิเตสูติ อตฺโถฯ อุทุกฺขลภณฺฑิกนฺติ อุทุกฺขลตฺถาย อานีตํ ทารุภณฺฑํฯ ปฏิพทฺธนฺติ โภชนปฏิพทฺธํ, โภชนนฺตรายนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๘๑. อคฺคการิกนฺติ การิกา-สทฺทสฺส ภาววจนตฺตา ‘‘อคฺคกิริย’’นฺติ อตฺถํ วตฺวาปิ ยสฺมา กิริยํ ทาตุํ น สกฺกา, ตสฺมา ทานสงฺขาตาย อคฺคกิริยาย ยุตฺตํ ปิณฺฑปาตเมว อิธ อุปจารวุตฺติยา ‘‘อคฺคกิริยา’’ติ คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปฐมํ ลทฺธปิณฺฑปาต’’นฺติอาทิฯ
๑๘๒-๑๘๓. ทณฺฑมุคฺครนฺติ นิขาทนมุคฺครํฯ วิภตฺติพฺยตฺตเยนาติ วิภตฺติวิปริณาเมนฯ วิเสสาธิคโมติ สมาธิ วิปสฺสนา จ อติวิย ปากฏตฺตา ‘‘หตฺถปฺปตฺโต วิย ทิสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ อุปจฺฉินฺทตีติ ‘‘วิเสสาธิคมสฺส วิกฺเขโป มา โหตู’’ติ อาหารํ อุปจฺฉินฺทติฯ วิเสสาธิคมนฺติ โลกุตฺตรธมฺมปฏิลาภํฯ พฺยากริตฺวาติ อาโรเจตฺวาฯ อุปจฺฉินฺทติ, น วฏฺฏตีติ ยสฺมา สภาคานํ ลชฺชิภิกฺขูนํเยว อริยา อตฺตนา อธิคตวิเสสํ ตาทิเส การเณ สติ อาโรเจนฺติ, เต จ ภิกฺขู อปฺปติรูปาย อเนสนาย ปจฺจยํ น ปริเยสนฺติ, ตสฺมา เตหิ ปริเยสิตปจฺจเย กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทตฺวา อาหารํ อุปจฺฉินฺทิตุํ น วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ สภาคานญฺหิ พฺยากตตฺตา อุปจฺฉินฺทิตุํ น ลภติฯ เต หิ กปฺปิยเขตฺตํฯ เตเนว ‘‘สภาคานญฺหิ ลชฺชิภิกฺขูนํ กเถตุํ วฏฺฏตี’’ติ อิทํ ‘‘อุปจฺฉินฺทติ, น วฏฺฏตี’’ติ อิมสฺส การณํ ทสฺเสนฺเตน วุตฺตนฺติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ
อถ วา วิเสสาธิคมํ พฺยากริตฺวาติ อิทํ วิเสสสฺส อธิคตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อธิคมนฺตรายํ อสงฺกนฺเตเนว จ อาหารุปจฺเฉโท กาตพฺโพติ อนุญฺญาตตฺตา อธิคเตน น กาตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘วิเสสาธิคมํ พฺยากริตฺวา อาหารํ อุปจฺฉินฺทติ, น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ กิํ ปน อริยา อตฺตนา อธิคตวิเสสํ อญฺเญสํ อาโรเจนฺตีติ อิมิสฺสา โจทนาย ‘‘สภาคานญฺหิ ลชฺชิภิกฺขูนํ กเถตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ อยเมตฺถ ยุตฺตตโรติ อมฺหากํ ขนฺติ, คณฺฐิปเทปิ อยมตฺโถ ทสฺสิโตเยวาติฯ ภณฺฑกํ โธวนฺตาติ จีวรํ โธวนฺตาฯ โธวนทณฺฑกนฺติ ภณฺฑโธวนทณฺฑํฯ
๑๘๔. อหํ กุกฺกุจฺจโกติ ‘‘มม กิริยาย มเรยฺย นุ โข, โน วา’’ติ เอวํ ชาตกุกฺกุจฺจโกฯ สพฺพตฺถาปิ ปเนตฺถ เอวรูเปสุ วตฺถูสุ อมเต ถุลฺลจฺจยสฺส วุตฺตตฺตา เตน กตปฺปโยเคน ทุกฺขเวทนา อุปฺปชฺชตุ วา มา วา, ปาราชิกาย อภาวโต ภควโต วจเนน ถุลฺลจฺจยเมวาติ วทนฺติฯ
๑๘๕. คพฺโภ คพฺภปาตนํ, ตาทิสํ เภสชฺชํฯ เตนาห ‘‘เยน ปริภุตฺเตนา’’ติอาทิ ‘‘ปริยาโย นาม นตฺถี’’ติฯ
คพฺภํ น คณฺหาตีติ คพฺภํ น ธาเรติฯ วาเตน ปาณเกหิ วา คพฺโภ วินสฺสนฺโต กมฺมํ วินา น นสฺสตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘ทฺวีหากาเรหี’’ติ วุตฺตํฯ ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๒๖) ปน ‘‘คพฺโภ หิ วาเตน ปาณเกหิ กมฺมุนา จาติ ตีหิ การเณหิ วินสฺสตี’’ติ วตฺวา ‘‘กมฺมุนา วินสฺสนฺเต ปน พุทฺธาปิ ปฏิพาหิตุํ น สกฺโกนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ วาเตน ปาณเกหิ วา คพฺเภ วินสฺสนฺเต น ปุริมกมฺมุนา โอกาโส กโต, อปิจ ตปฺปจฺจยา กมฺมํ วิปจฺจติ, สยเมว ปน กมฺมุนา โอกาเส กเต น เอกนฺเตน วาโต ปาณกา วา อเปกฺขิตพฺพาติ อิมินา อธิปฺปาเยน กมฺมสฺส วิสุํ การณภาโว วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปาณกา ขาทิตฺวา อนฺตรธาเปนฺตีติ โยเชตพฺพํฯ อวิชายนตฺถาย เภสชฺชํ เทนฺตสฺส กุจฺฉิยํ อุปฺปชฺชิตฺวา วินสฺสิสฺสนฺตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน ทินฺเน โอปาตกฺขณนาทีสุ วิย กมฺมพทฺโธ, กุจฺฉิยํ น อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ อิมินา ปน อธิปฺปาเยน ทินฺเน เนวตฺถิ กมฺมพทฺโธฯ
สหธมฺมิกานนฺติ เอกสฺส สตฺถุโน สาสเน สหสิกฺขมานธมฺมานํฯ ปญฺจนฺนมฺปิ วิวฏฺฏนิสฺสิตสีลตฺตา ‘‘สมสีลสทฺธาปญฺญาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ญาตกปวาริตฏฺฐานโตติ อตฺตโน เตสํ วา ญาตกปวาริตฏฺฐานโตฯ คิลานสฺสตฺถาย อปฺปวาริตฏฺฐานโตปิ วิญฺญตฺติยา อนุญฺญาตตฺตา กตาปิ อกตา วิยาติ อกตวิญฺญตฺติ, ‘‘วท, ภนฺเต, ปจฺจเยนา’’ติ เอวํ อกตปวารณฏฺฐาเน จ วิญฺญตฺติ อกตวิญฺญตฺติฯ
ปฏิยาทิยตีติ สมฺปาเทติฯ อกาตุํ น วฏฺฏตีติ เอตฺถ ทุกฺกฏํ วทนฺติฯ สหธมฺมิเกสุ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘อิเมสมฺปิ ปญฺจนฺนํ อกตวิญฺญตฺติยาปิ เภสชฺชํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ กุรุนฺทฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา กถิตํฯ ยาว ญาตกา ปสฺสนฺตีติ ยาว ตสฺส ญาตกา ปสฺสนฺติฯ ปิตุ ภคินี ปิตุจฺฉาฯ มาตุ ภาตา มาตุโลฯ นปฺปโหนฺตีติ กาตุํ น สกฺโกนฺติฯ สเจปิ น ยาจนฺตีติ ‘‘ยาจิตุํ ทุกฺข’’นฺติ อธิปฺปาเยน ยทิ น ยาจนฺติฯ อาโภคํ กตฺวาติ อิทํ กตฺตพฺพตาทสฺสนวเสน วุตฺตํ, ‘‘อาโภคํ ปน อกตฺวาปิ คณฺฐิปเทสุ ลิขิตํฯ เอเต ทส ญาตเก ฐเปตฺวาติ เตสํ ปุตฺตนตฺตาทโยปิ ตปฺปฏิพทฺธตฺตา ญาตกา เอวาติ เตปิ เอตฺเถว สงฺคหิตาฯ เตน อญฺเญสนฺติ อิมินา อญฺญาตกานํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘เอเตสํ ปุตฺตปรมฺปรายา’’ติอาทิฯ กุลปริวฏฺโฏติ กุลานํ ปฏิปาฏิ, กุลปรมฺปราติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘มยฺหํ ทสฺสนฺติ กริสฺสนฺตี’’ติ ปจฺจาสาย กโรนฺตสฺสปิ ยาจิตฺวาปิ คเหตพฺพฏฺฐานตาย ญาตเกสุ สพฺพปเทสุปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ จูฬมาตุยาติอาทีสุ สพฺพปเทสุ ‘‘จูฬมาตุยา สามิโก’’ติอาทินา โยเชตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ
วุตฺตนเยน ปริเยสิตฺวาติ อิมินา ‘‘ญาติสามเณเรหิ วา’’ติอาทินา วุตฺตมตฺถํ อติทิสฺสติฯ อปจฺจาสีสนฺเตนาติ ‘‘มยฺหํ ทสฺสนฺติ กริสฺสนฺตี’’ติ เอวํ อตฺตโน อตฺถาย อปจฺจาสีสนฺเตนฯ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปน อุปการกตฺตํ ปจฺจาสีสนฺเตน กาตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘เภสชฺชํ อาจิกฺขถา’’ติ วุตฺเตปิ ยถา ‘‘อญฺญมญฺญํ ปน กถา กาตพฺพา’’ติ อิทํ ปริยายตฺตา วฏฺฏติ, เอวํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ‘‘อิทญฺจิทญฺจ คเหตฺวา กโรนฺตี’’ติ อิมินา ปริยาเยน กเถนฺตสฺสปิ เนวตฺถิ โทโสติ อาจริยาฯ
วินยลกฺขณํ อชานนฺตสฺส อนาจริยสฺส ตทนุรูปโวหาราสมฺภวโต อีทิสสฺส ลาภสฺส อุปฺปตฺติ นาม นตฺถีติ ‘‘อาจริยภาโค นามาย’’นฺติ วุตฺตํ, วินเย ปกตญฺญุนา อาจริเยน ลภิตพฺพภาโค อยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปุปฺผปูชนตฺถาย ทินฺเนปิ อกปฺปิยโวหาเรน วิธานสฺส อยุตฺตตฺตา ‘‘กปฺปิยวเสนา’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ปุปฺผํ อาหรถา’’ติอาทินา กปฺปิยโวหารวเสนาติ อตฺโถฯ
ยทิ ‘‘ปริตฺตํ กโรถา’’ติ วุตฺเต กโรนฺติ, คิหิเวยฺยาวจฺจกรณฏฺฐาเน ติฏฺฐตีติ ‘‘ปริตฺตํ กโรถ, ภนฺเตติ วุตฺเต น กาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, ‘‘ภณถา’’ติ วุตฺเต ปน ธมฺมกถาย อชฺเฌสนฏฺฐาเน ฐิตตฺตา ‘‘กาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ธมฺมญฺหิ อนชฺฌิฏฺเฐนปิ กเถตุํ วฏฺฏติ, ปเคว อชฺฌิฏฺเฐนฯ จาเลตฺวา สุตฺตํ ปริมชฺชิตฺวาติ ปริตฺตํ กโรนฺเตน กาตพฺพวิธิํ ทสฺเสติฯ วิหารโต…เป.… ทุกฺกฏนฺติ อญฺญาตกานํเยว ททโต ทุกฺกฏํฯ โน เจ ชานนฺตีติ ยทิ เอวํ วตฺตุํ น ชานนฺติฯ อุทกนฺติ ทกฺขิโณทกํฯ ปาเทสุ อปนีเตสุ อวมงฺคลสญฺญิโน โหนฺตีติ อาห ‘‘น ปาทา อปเนตพฺพา’’ติ คนฺตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘ปริวารตฺถาย อาคจฺฉนฺตู’’ติ วุตฺเตปิ เอวํ สลฺลกฺเขตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏติฯ
อนามฏฺฐปิณฺฑปาโตติ อปพฺพชิตสฺส หตฺถโต ลทฺโธ อตฺตนา อญฺเญน วา ปพฺพชิเตน อคฺคหิตอคฺโค ปิณฺฑปาโตฯ ถาลเกติ อิมินา ปตฺโตปิ คหิโตเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทามริกโจรสฺสาติ รชฺชํ ปตฺถยมานสฺส ปากฏโจรสฺสฯ โจรนาควตฺถูติ เอตฺถ ‘‘โจรนาคสฺส กิร อามฏฺฐํ เทนฺโต กุชฺฌิสฺสติ, อนามฏฺฐํ น วฏฺฏตีติ เถโร ปตฺตคฺคหณหตฺเถเนว อคฺคํ คเหตฺวา ปตฺเต ภตฺตํ จูฬคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ
อามิสสฺส ธมฺมสฺส จ อลาเภน อตฺตโน ปรสฺส จ อนฺตเร สมฺภวนฺตสฺส ฉิทฺทสฺส วิวรสฺส เภทสฺส ปฏิสนฺถรณํ ปิทหนํ คณฺหนํ ปฏิสนฺถาโรฯ อยญฺหิ โลกสนฺนิวาโส อลพฺภมาเนน อามิเสน จ ธมฺเมน จาติ ทฺวีหิ ฉิทฺโท, ตสฺส ตํ ฉิทฺทํ ยถา น ปญฺญายติ, เอวํ ปีฐสฺส วิย ปจฺจตฺถรเณน อามิเสน จ ธมฺเมน จ ปฏิสนฺถรณํ อามิสปฏิสนฺถาโร ธมฺมปฏิสนฺถาโร จาติ วุจฺจติฯ ตตฺถ ธมฺมปฏิสนฺถาโร กสฺสจิ น กาตพฺโพ นตฺถิฯ ยสฺส กสฺสจิ หิ คหฏฺฐสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา ธมฺเมน สงฺคโห กาตพฺโพเยวฯ ‘‘ปฏิสนฺถาโร ปน กสฺส กาตพฺโพ, กสฺส น กาตพฺโพ’’ติ อิทํ ปน อามิสปฏิสนฺถารํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อุพฺพาเสตฺวาติ สมนฺตโต ติโยชนํ วิลุมฺปนฺโต มนุสฺเส ปลาเปตฺวา อญฺเญสํ อวาสํ กตฺวาฯ สงฺฆสฺสตฺถาย อาหฏาติ ปากวฏฺฏโต ตํทิวสสฺสตฺถาย อาหฏาฯ วรโปตฺถจิตฺตตฺถรณนฺติ อเนกปฺปการอุตฺตมรูปวิจิตฺตตฺถรณํฯ
๑๘๗. สตฺตรสวคฺคิเยสุ ปุพฺเพ เอกสฺส องฺคุลิปโตเทน มาริตตฺตา เสสโสฬสชเนสุ อุทรํ อารุหิตฺวา นิสินฺนเมกํ ฐเปตฺวา ‘‘เสสาปิ ปนฺนรส ชนา’’ติ วุตฺตํฯ อทูหลปาสาณา วิยาติ อทูหเล อาโรปิตปาสาณา วิยฯ กมฺมาธิปฺปายาติ ตชฺชนียาทิกมฺมกรณาธิปฺปายาฯ อาวาเหตฺวาติ อาวิสาเปตฺวาฯ วาฬวิหารนฺติ จณฺฑสตฺเตหิ อธิฏฺฐิตวิหารํฯ
๑๘๙. โย รุกฺเขน โอตฺถโตปิ น มรตีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ภูตคามสิกฺขาปทฏฺฐกถายํ สยเมว วกฺขติฯ เอวญฺหิ ตตฺถ วุตฺตํ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๙๒) –
‘‘มนุสฺสวิคฺคหปาราชิกวณฺณนายํ ปน สพฺพอฏฺฐกถาสุ ‘สเจ ภิกฺขุ รุกฺเขน วา อชฺโฌตฺถโต โหติ โอปาเต วา ปติโต, สกฺกา จ โหติ เอเกน ปสฺเสน รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา ภูมิํ วา ขณิตฺวา นิกฺขมิตุํ, ชีวิตเหตุปิ อตฺตนา น กาตพฺพํ, อญฺเญน ปน ภิกฺขุนา ภูมิํ วา ขณิตฺวา รุกฺขํ วา ฉินฺทิตฺวา อลฺลรุกฺขโต วา ทณฺฑกํ ฉินฺทิตฺวา ตํ รุกฺขํ ปวฏฺเฏตฺวา นิกฺขมาเปตุํ วฏฺฏติ, อนาปตฺตี’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ การณํ น ทิสฺสติ, ‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทวฑาเห ฑยฺหมาเน ปฏคฺคิํ ทาตุํ ปริตฺตํ กาตุ’นฺติ (จูฬว. ๒๘๓) อิทํ ปน เอกเมว สุตฺตํ ทิสฺสติฯ สเจ เอตสฺส อนุโลมํ, อตฺตโน น วฏฺฏติ, อญฺญสฺส วฏฺฏตีติ อิทํ นานากรณํ น สกฺกา ลทฺธุํฯ อตฺตโน อตฺถาย
ตสฺมา ยํ เอตฺถ อิโต อญฺญถา เกนจิ ปปญฺจิตํ, คณฺฐิปเทสุ จ การณํ วุตฺตํ, ตํ น สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ
๑๙๐. อลฺล…เป.… ปาจิตฺติยนฺติ สุกฺขฏฺฐาเนปิ อคฺคิํ ปาเตตฺวา อิมินา อธิปฺปาเยน อาลิมฺเปนฺตสฺส ปาจิตฺติยเมวฯ ทุกฺกฏนฺติ สุกฺขฏฺฐาเน วา สุกฺขํ ‘‘อสุกฺข’’นฺติ อววตฺถเปตฺวา วา อคฺคิํ ปาเตนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ กีฬาธิปฺปาเยปิ เอเสว นโยฯ กีฬาธิปฺปาโย จ ปฏปฏายมานสทฺทสฺสาทวเสเนว เวทิตพฺโพฯ ปฏิปกฺขภูโต อคฺคิ ปฏคฺคิฯ ปริตฺตกรณนฺติ อารกฺขกรณํฯ สยํ วา อุฏฺฐิตนฺติ วาเตริตานํ เวฬุอาทีนํ อญฺญมญฺญสงฺฆฏฺฏเนน สมุฏฺฐิตํฯ นิรุปาทาโนติ อินฺธนรหิโตฯ
๑๙๑-๑๙๒. เขตฺตเมว โอติณฺณตฺตา ปาราชิกนฺติ ‘‘ทฺวีหี’’ติ วุตฺเต ทฺวีหิปิ ปหาเรหิ มรณสฺส ปจฺจาสีสนโต เอเกน วินา ทฺวินฺนํ อภาวโต ‘‘สีสจฺเฉทกสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ อิมสฺส วตฺถุสฺสาติ อาฆาตนวตฺถุสฺสฯ ‘‘ปานปริโภเคนาติ วุตฺตตฺตา โลณโสวีรกํ ยามกาลิก’’นฺติ วทนฺติฯ
วินีตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย สารตฺถทีปนิยํ
ตติยปาราชิกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. จตุตฺถปาราชิกํ
จตุสจฺจวิทูติ
วคฺคุมุทาตีริยภิกฺขุวตฺถุวณฺณนา
๑๙๓. อธิฏฺเฐมาติ สํวิทหามฯ ทูตกมฺมนฺติ คิหีนํ ปณฺณํ วา สาสนํ วา คเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ คมนํฯ อิริยาปถํ สณฺฐเปตฺวาติ ปธานานุรูปํ กตฺวาฯ ปุจฺฉนฺตานํ วาติ ‘‘อยฺยา สนฺตอิริยาปถา อติวิย อุปสนฺตา, กตรํ วิเสสมธิคจฺฉิํสู’’ติ ปุจฺฉนฺตานํฯ อนาคตสมฺพนฺเธ ปน อสตีติ ‘‘ภาสิโต ภวิสฺสตี’’ติ ปาฐเสสํ กตฺวา อนาคตสมฺพนฺเธ อสติฯ ‘‘ภาสิโต’’ติ อตีตวจนํ กถํ อนาคตวจเนน สมฺพนฺธมุปคจฺฉตีติ อาห ‘‘ลกฺขณํ ปน สทฺทสตฺถโต ปริเยสิตพฺพ’’นฺติฯ อีทิเส หิ ฐาเน ‘‘ธาตุสมฺพนฺเธ ปจฺจยา’’ติ อิมินา ลกฺขเณน ธาตฺวตฺถสมฺพนฺเธ สติ อยถากาลวิหิตาปิ ปจฺจยา สาธโว ภวนฺตีติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ
๑๙๔. วณฺณวาติ ปสนฺนมุขวณฺณาติ อิมินา สกลสรีรวณฺณโตปิ อธิกตรํ มุขวณฺณสฺส มนาปตา วุตฺตาฯ วิปฺปสนฺนฉวิวณฺณาติ อิมินา ปน วิชฺชมานสฺเสว สรีรวณฺณสฺส อติวิย ปสนฺนตา วุตฺตาฯ ยสฺมา อินฺทฺริยานํ อูนตฺตํ วา ปูรณตฺตํ วา นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘อภินิวิฏฺโฐกาสสฺส ปริปุณฺณตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ ฉฏฺฐสฺส อภินิวิฏฺโฐกาโส หทยวตฺถุ, ปญฺจปสาทานํ อภินิวิฏฺโฐกาสสฺส ปริปุณฺณตาวจเนเนว หทยวตฺถุอาทิสกลสรีรสฺส ปริปุณฺณตา ทสฺสิตาเยว โหตีติ อาห – ‘‘มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยาน’’นฺติฯ ยถา ตนฺติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํฯ ภนฺตมิคปฺปฏิภาคาติ กตฺตพฺพากตฺตพฺพสฺส อชานนโต ภนฺตมิคสทิสาฯ จตุจกฺกนฺติ จตุอิริยาปถํฯ อิริยาปโถ หิ อิธ ปวตฺตนฏฺเฐน ‘‘จกฺก’’นฺติ อธิปฺเปโตฯ นวทฺวารนฺติ นวหิ วณมุเขหิ นวทฺวารํฯ ทุกฺขนฺติ สีสโรคาทิทุกฺขํฯ สพฺพกิจฺเจสูติ ปตฺตปจนจีวรรชนโยคฏฺฐานาทิกิจฺเจสุฯ ยาเปตุนฺติ วหิตุํ ปวตฺเตตุํฯ เตนาห ‘‘คเมตุ’’นฺติฯ
๑๙๕. สนฺโตติ อิมินา เตสํ วิชฺชมานตํ ทสฺเสติ, สํวิชฺชมานาติ อิมินา ปน เตสํ อุปลพฺภมานตํ ทสฺเสติฯ เตนาห – ‘‘อตฺถิ เจว อุปลพฺภนฺติ จา’’ติฯ อุปลพฺภนฺตีติ ทิสฺสนฺติ, ญายนฺตีติ อตฺโถฯ ปนฺถทูหนกมฺมนฺติ ปนฺถฆาตนกมฺมํฯ หนนฺโตติ มาเรนฺโตฯ ฆาเตนฺโตติ มาราเปนฺโตฯ อถ วา หนนฺโตติ พนฺธนตาฬนาทีหิ หิํสนฺโตฯ ฆาเตนฺโตติ มาเรนฺโตฯ ฉินฺทนฺโตติ ปเรสํ หตฺถาทีนิ ฉินฺทนฺโตฯ ปจนฺโตติ ทณฺเฑน อุปฺปีเฬนฺโตฯ ปจนญฺเหตฺถ ทหนํ วิพาธนํ อธิปฺเปตํฯ ปจนฺโตติ วา ตชฺเชนฺโต ตาเสนฺโตฯ อถ วา ปจนฺโตติ คาเมสุ อคฺคิปาตนวเสน เคหาทีนิ ฌาเปตฺวา ตตฺถ อเชฬกาทีนิ ปจนฺโตฯ
เย สิกฺขาปเทสุ พหุลคารวา น โหนฺติ อาปตฺติวีติกฺกมพหุลา, เต สิกฺขาปเทสุ อติพฺพคารวาฯ อุทฺธเตติ อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตาย กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตาย อวชฺเช วชฺชสญฺญิตาย วชฺเช อวชฺชสญฺญิตาย จ อุทฺธจฺจปกติเกฯ อุนฺนเฬติ อุคฺคตนเฬ, อุฏฺฐิตตุจฺฉมาเนติ วุตฺตํ โหติฯ จปเลติ ปตฺตจีวรมณฺฑนาทินา จาปลฺเลน ยุตฺเตฯ มุขเรติ มุขขเร วิกิณฺณวาเจติ อสํยตวจเน ทิวสมฺปิ นิรตฺถกวจนปฺปลาปิเนฯ มุฏฺฐา นฏฺฐา สติ เอเตสนฺติ มุฏฺฐสฺสตี, สติวิรหิเตติ วุตฺตํ โหติฯ อสมฺปชาเนติ นิปฺปญฺเญฯ ปากตินฺทฺริเยติ สํวราภาเวน คิหิกาเล วิย วิวฏอินฺทฺริเยฯ อาจริยุปชฺฌาเยหิ ปริจฺจตฺตเกติ ธมฺเมน อามิเสน จ อสงฺคเหตฺวา อาจริยุปชฺฌาเยหิ ปริจฺจตฺเต อนาเถ อปฺปติฏฺเฐฯ ลาภครุเกติ ปจฺจยครุเกฯ
อิริยาปถสณฺฐปนาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ปจฺจยปฏิเสวนสามนฺตชปฺปานํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ มหานิทฺเทเส (มหานิ. ๘๗) หิ อิริยาปถสณฺฐปนปจฺจยปฏิเสวนสามนฺตชปฺปนวเสน ติวิธํ กุหกวตฺถุ อาคตํฯ ตตฺถ ปาปิจฺฉสฺเสว สโต สมฺภาวนาธิปฺปายกเตน อิริยาปเถน วิมฺหาปนํ อิริยาปถสณฺฐปนสงฺขาตํ กุหกวตฺถุฯ ตถา จีวราทีหิ นิมนฺติตสฺส ตทตฺถิกสฺเสว สโต ปาปิจฺฉตํ นิสฺสาย ปฏิกฺเขปเนน เต จ คหปติเก อตฺตนิ สุปฺปติฏฺฐิตสทฺเธ ญตฺวา ปุน เตสํ ‘‘อโห อยฺโย อปฺปิจฺโฉ, น กิญฺจิ ปฏิคฺคณฺหิตุํ อิจฺฉติ, สุลทฺธํ วต โน อสฺส, สเจ อปฺปมตฺตกมฺปิ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหกวตฺถูติ เวทิตพฺพํฯ ปาปิจฺฉสฺเสว ปน สโต อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาธิคมปริทีปนวาจาย ตถา ตถา วิมฺหาปนํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหกวตฺถูติ เวทิตพฺพํฯ จิตฺตลปพฺพตาทิวิหาโร โลกสมฺมตเสนาสนํ นามฯ โลกสมฺมต …เป.… อุปาเยหิ สํวณฺณิยมานคุโณติ สมฺพนฺโธฯ ปริปาเจตุนฺติ ปริณาเมตุํฯ สุทฺธจิตฺเตน อตฺตโน คนฺถธุราทิกมฺมํ กตฺวา วิจรนฺตานํ ตมฺมูลกปจฺจยปริโภเค โทสาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภิกฺขาจาเร อสมฺปชฺชมาเนติ โคจรคาเม ภิกฺขาย จริตฺวา ลภิตพฺพปิณฺฑปาเต อสมฺปชฺชนฺเตฯ เต จ วตฺตสีเสน สพฺพมฺเปตํ กโรนฺติ, น ลาภนิมิตฺตํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตนฺติปเวณิฆฏนกา สาสนโชตกา’’ติฯ
กิจฺเฉนาติ น ทุกฺขาย ปฏิปทายฯ พุทฺธานญฺหิ จตฺตาโรปิ มคฺคา สุขาปฏิปทาว โหนฺติ, ปารมีปูรณกาเล ปน สราคโทสโมหสฺเสว สโต อาคตานํ ยาจกานํ อลงฺกตปฺปฏิยตฺตํ สีสํ กนฺติตฺวา คลโลหิตํ กสิเรนาติ ตสฺเสว เววจนํฯ
เอกสฺเสว ทาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ครุภาวโต ‘‘ครุภณฺฑานี’’ติ วุตฺตํ, สพฺเพสํ ภาเชตฺวาปิ คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ‘‘ครุปริกฺขารานี’’ติ วุตฺตํฯ สาธารณปริกฺขารภาเวนาติ สงฺฆิกตฺตา สพฺพภิกฺขุสาธารณปริกฺขารภาเวนฯ สงฺคณฺหาติ อุปลาเปตีติ อิทํ อเถยฺยจิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตเนวาห – ‘‘ตถาภาวโต เถเนตฺวา’’ติ, อวิสฺสชฺชิยอเวภงฺคิยภาวโต เถเนตฺวาติ อตฺโถฯ ครุภณฺฑญฺหิ กุลสงฺคหตฺถาย วิสฺสชฺเชนฺโต วิภชนฺโต จ ตสฺส อวิสฺสชฺชิยอวเอภงฺคิยภาวํ เถเนติฯ กุลทูสกทุกฺกฏํ อาปชฺชตีติ เอตฺถ ‘‘โย วิสฺสชฺเชยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา วิสฺสชฺชนปจฺจยา ถุลฺลจฺจเยนปิ น มุจฺจติฯ
อสนฺตนฺติ อวิชฺชมานํฯ อภูตนฺติ อนุปฺปนฺนํฯ อนุปฺปนฺนตฺตา หิ ตสฺส ตํ อสนฺตนฺติฯ ปุริมสฺส ปจฺฉิมํ การณวจนํฯ อุลฺลปตีติ อุคฺคตายุโก ลปติฯ สีลญฺหิ ภิกฺขุโน อายุ, ตํ ตสฺส ตถาลปนสมกาลเมว วิคจฺฉติฯ อสนฺตสมฺภาวนายาติ อตฺตโน อวิชฺชมานคุเณหิ สมฺภาวนายฯ เอวญฺหิ คณฺหตา…เป.… เถเนตฺวา คหิตา โหนฺตีติ เอตฺถ อสนฺตสมฺภาวนาย รฏฺฐปิณฺฑสฺส กิตวสฺเสวาติ กิตวสฺส สกุณคฺคหณมิวฯ เกราฏิกสฺสาติ สฐสฺสฯ โคตฺตํ วุจฺจติ สาธารณนามํ, มตฺต-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ, ตสฺมา สมณาติ โคตฺตมตฺตํ อนุภวนฺติ ธาเรนฺตีติ โคตฺรภุโน, นามมตฺตสมณาติ วุตฺตํ โหติฯ
วคฺคุมุทาตีริยภิกฺขุวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อธิมานวตฺถุวณฺณนา
๑๙๖. เหฏฺฐิมมคฺเคหิ ญาตมริยาทาย เอว ชานนโต อญฺญา อคฺคมคฺคปญฺญา, ตสฺสา ผลภาวโต อคฺคผลปญฺญา ตํสหคตา สมฺมาสงฺกปฺปาทโย จ อญฺญาติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อญฺญํ พฺยากริํสูติ อรหตฺตํ พฺยากริํสู’’ติฯ อริยสาวกสฺส ตาว นุปฺปชฺชตีติ ปหีนาธิมานปจฺจยตฺตา นุปฺปชฺชติ สีลวโตปิ…เป.… นุปฺปชฺชติ อการกภาวโตฯ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวาติ กลาปสมฺมสนวเสน ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวาฯ อารทฺธวิปสฺสกสฺสาติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาย อารทฺธวิปสฺสกสฺสฯ สุทฺธสมถลาภี วิปสฺสนาย กมฺมํ อกตฺวาปิ กิเลสสมุทาจารํ อปสฺสนฺโต เกวลํ อญฺญาณพเลน ‘‘อริโยหมสฺมี’’ติ มญฺญตีติ อาห ‘‘สุทฺธสมถลาภิํ วา’’ติฯ ‘‘อรหา อห’’นฺติ มญฺญติ อุจฺจวาลงฺกวาสี มหานาคตฺเถโร วิยฯ
ตลงฺครวาสี ธมฺมทินฺนตฺเถโร กิร นาม เอโก ปภินฺนปฺปฏิสมฺภิโท มหาขีณาสโว มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส โอวาททายโก อโหสิฯ โส เอกทิวสํ อตฺตโน ทิวาฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา ‘‘กินฺนุ โข อมฺหากํ อาจริยสฺส อุจฺจวาลงฺกวาสีมหานาคตฺเถรสฺส สมณภาวกิจฺจํ มตฺถกปฺปตฺตํ, โน’’ติ อาวชฺเชนฺโต ปุถุชฺชนภาวเมวสฺส ทิสฺวา ‘‘มยิ อคจฺฉนฺเต ปุถุชฺชนกาลกิริยเมว กริสฺสตี’’ติ จ ญตฺวา อิทฺธิยา เวหาสํ อุปฺปติตฺวา ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺนสฺส เถรสฺส สมีเป โอโรหิตฺวา วนฺทิตฺวา วตฺตํ ทสฺเสตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ ‘‘กิํ, อาวุโส ธมฺมทินฺน, อกาเล อาคโตสี’’ติ จ วุตฺโต ‘‘ปญฺหํ, ภนฺเต, ปุจฺฉิตุํ อาคโตมฺหี’’ติ อาหฯ ตโต ‘‘ปุจฺฉาวุโส, ชานมานา กถยิสฺสามา’’ติ วุตฺโต ปญฺหสหสฺสํ ปุจฺฉิฯ เถโร ปุจฺฉิตํ ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ อสชฺชมาโนว กเถสิฯ ตโต ‘‘อติติกฺขํ โว, ภนฺเต, ญาณํ, กทา ตุมฺเหหิ อยํ ธมฺโม อธิคโต’’ติ วุตฺโต ‘‘อิโต สฏฺฐิวสฺสกาเล, อาวุโส’’ติ อาหฯ สมาธิมฺหิ, ภนฺเต, วฬญฺเชถาติฯ น อิทํ, อาวุโส, ภาริยนฺติฯ เตน หิ, ภนฺเต, เอกํ หตฺถิํ มาเปถาติฯ เถโร สพฺพเสตํ หตฺถิํ มาเปสิฯ อิทานิ, ภนฺเต, ยถา อยํ หตฺถี อญฺชิตกณฺโณ ปสาริตนงฺคุฏฺโฐ โสณฺฑํ
อธิมานวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สวิภงฺคสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๙๗-๑๙๘. ยสฺมา ปนาติอาทิ ‘‘อสนฺตํ อภูตํ อสํวิชฺชมาน’’นฺติ เอเตสํ การณวจนํฯ ตตฺถ ยนฺติ ยํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํฯ อนภิชานนฺติ อตฺตนิ อตฺถิภาวํ อชานนฺโตฯ สมุทาจรตีติ ‘‘อตฺถิ มยฺหํ เอส ธมฺโม’’ติ กเถติ ชานาเปติ วาฯ ‘‘อสนฺตํ อภูต’’นฺติ อิมสฺส การณวจนํ สนฺตาเน อนุปฺปนฺโนติฯ ญาเณน จ อสจฺฉิกโตติ อิทํ ปน ‘‘อสํวิชฺชมาน’’นฺติ เอตสฺส การณวจนํฯ ปกติมนุสฺเสหิ อุตฺตริตรานํ พุทฺธาทิอุตฺตมปุริสานํ อธิคมธมฺโม อุตฺตริมนุสฺสธมฺโมติ อาห ‘‘อุตฺตริมนุสฺสาน’’นฺติอาทิฯ ตนฺติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํฯ อถ ปทภาชเน พหุวจนนิทฺเทโส กสฺมา กโตติ อาห ‘‘ปทภาชเน ปนา’’ติอาทิฯ กิญฺจาปิ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อพฺยากโตปิ โหติ, อาโรคฺยฏฺเฐน ปน พาหิติกสุตฺเต วิย ‘‘กุสเล ธมฺเม’’ติ วุตฺตํฯ อสฺสาติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺสฯ ขณลยมุหุตฺต-สทฺทา อญฺญตฺถ ภินฺนตฺถาปิ โหนฺติ, อิธ ปน ขณปริยายวเสเนว ‘‘ตํ ขณํ ตํ ลยํ ตํ มุหุตฺต’’นฺติ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ
อธิคนฺตพฺพโต อธิคโม, ฌานาทิ, อธิคมสฺส ปุจฺฉา อธิคมปุจฺฉาฯ เตนาห ‘‘ฌานวิโมกฺขาทีสู’’ติอาทิฯ อุปายปุจฺฉาติ อธิคมุปายปุจฺฉาฯ กินฺตีติ เกน ปกาเรน, เกน วิธินาติ อตฺโถฯ กตเมสํ ตฺวํ ธมฺมานํ ลาภีติ อิทํ ปน ปุพฺเพ ‘‘กิํ เต อธิคต’’นฺติ อนิทฺธาริตเภทา ฌานาทิวิเสสา ปุจฺฉิตาติ อิทานิ เตสํ นิทฺธาเรตฺวา ปุจฺฉนาการทสฺสนํฯ
ตสฺมาติ เอตฺตาวตาวาติ เอตฺตเกน พฺยากรณมตฺเตเนว น สกฺกาตพฺโพฯ พฺยากรณญฺหิ เอกจฺจสฺส อยาถาวโตปิ โหตีติฯ อิเมสุ ปน ฉสุ ฐาเนสุ โสธนตฺถํ วตฺตพฺโพติ ยถา นาม ชาตรูปปติรูปกมฺปิ วิโมกฺขาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน สมาธิสมาปตฺติญาณทสฺสนมคฺคภาวนาผลสจฺฉิกิริยาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ปากโฏ โหตีติ อธิคตวิเสสสฺส สติสมฺโมสาภาวโตฯ เสสปุจฺฉาสุปิ ปากโฏ โหตีติ ปเท เอเสว นโยฯ
สพฺเพสญฺหิ อตฺตนา อธิคตมคฺเคน ปหีนกิเลสา ปากฏา โหนฺตีติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํฯ กสฺสจิ หิ อตฺตนา อธิคตมคฺควชฺฌกิเลเสสุ สนฺเทโห อุปฺปชฺชติเยว มหานามสฺส สกฺกสฺส วิยฯ โส หิ สกทาคามี สมาโนปิ ‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอวํ โหติ ‘โก สุ นาม เม ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อปฺปหีโน, เยน เม เอกทา โลภธมฺมาปิ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺติ, โทสธมฺมาปิ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺติ, โมหธมฺมาปิ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺตี’’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๗๕) ภควนฺตํ ปุจฺฉิฯ อยํ กิร ราชา สกทาคามิมคฺเคน โลภโทสโมหา นิรวเสสา ปหียนฺตีติ สญฺญี อโหสิฯ กิํ อริยสาวกสฺส เอวํ สนฺเทโห อุปฺปชฺชตีติ? อาม อุปฺปชฺชติฯ กสฺมา? ปณฺณตฺติยํ อโกวิทตฺตาฯ ‘‘อยํ กิเลโส อสุกมคฺควชฺโฌ’’ติ อิมิสฺสา ปณฺณตฺติยา อโกวิทสฺส หิ อริยสาวกสฺส เอวํ โหติฯ กิํ ตสฺส ปจฺจเวกฺขณา นตฺถีติ? อตฺถิ, สา ปน น สพฺเพสํ ปริปุณฺณา โหติฯ เอโก หิ ปหีนกิเลสเมว ปจฺจเวกฺขติ, เอโก อวสิฏฺฐกิเลสเมว, เอโก มคฺคเมว, เอโก ผลเมว, เอโก นิพฺพานเมวฯ อิมาสุ ปน ปญฺจสุ ปจฺจเวกฺขณาสุ เอกํ วา ทฺเว วา โน ลทฺธุํ น วฏฺฏติฯ อิติ ยสฺส ปจฺจเวกฺขณา น ปริปุณฺณา, ตสฺส มคฺควชฺฌกิเลสปณฺณตฺติยํ อโกวิทตฺตา เอวํ โหติฯ อุคฺคหปริปุจฺฉากุสลาติ สชฺฌายมคฺคสํวณฺณนาสุ นิปุณาฯ
ยาย ปฏิปทาย ยสฺส อริยมคฺโค อาคจฺฉติ, สา ปุพฺพภาคปฏิปตฺติ อาคมนปฏิปทาฯ โสเธตพฺพาติ สุทฺธา อุทาหุ น สุทฺธาติ วิจารณวเสน โสเธตพฺพาฯ น สุชฺฌตีติ ตตฺถ ตตฺถ ปมาทปฏิปตฺติสพฺภาวโตฯ อปเนตพฺโพติ อตฺตโน ปฏิญฺญาย อปเนตพฺโพฯ ‘‘สุชฺฌตี’’ติ วตฺวา สุชฺฌนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทีฆรตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ปญฺญายตีติ เอตฺถาปิ ‘‘ยที’’ติ ปทํ อาเนตฺวา ยทิ โส ภิกฺขุ ตาย ปฏิปทาย ปญฺญายตีติ สมฺพนฺโธ ‘‘อากาเส ปาณิสเมน เจตสา’’ติ วุตฺตํฯ วุตฺตสทิสนฺติ ตสฺส ภิกฺขุโน พฺยากรณํ อิมสฺมิํ สุตฺเต วุตฺเตน สทิสํ, สมนฺติ อตฺโถฯ
ขีณาสวปฏิปตฺติสทิสา ปฏิปทา โหตีติ ทีฆรตฺตํ สุวิกฺขมฺภิตกิเลสตฺตาฯ ขีณาสวสฺส นาม…เป.… น โหตีติ ปหีนวิปลฺลาสตฺตา ชีวิตนิกนฺติยา จ อภาวโต น โหติฯ ปุถุชฺชนสฺส ปน อปฺปหีนวิปลฺลาสตฺตา ชีวิตนิกนฺติสพฺภาวโต จ อปฺปมตฺตเกนปิ โหติฯ
ตตฺริมานิ วตฺถูนิ – ทีฆภาณกอภยตฺเถโร กิร เอกํ ปิณฺฑปาติกํ ปริคฺคเหตุํ อสกฺโกนฺโต ทหรสฺส สญฺญํ อทาสิฯ โส ตํ นหายมานํ กลฺยาณีนทีมุขทฺวาเร นิมุชฺชิตฺวา ปาเท อคฺคเหสิฯ ปิณฺฑปาติโก ‘‘กุมฺภีโล’’ติ สญฺญาย มหาสทฺทํ อกาสิ, ตทา นํ ‘‘ปุถุชฺชโน’’ติ ชานิํสุฯ จนฺทมุขติสฺสราชกาเล ปน มหาวิหาเร สงฺฆตฺเถโร ขีณาสโว ทุพฺพลจกฺขุโก วิหาเรเยว อจฺฉติฯ ตํ ราชา ‘‘เถรํ ปริคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ ภิกฺขูสุ ภิกฺขาจารํ คเตสุ อปฺปสทฺโท อุปสงฺกมิตฺวา สปฺโป วิย ปาเท อคฺคเหสิฯ เถโร สิลาถมฺโภ วิย นิจฺจโล หุตฺวา ‘‘โก เอตฺถา’’ติ อาหฯ อหํ, ภนฺเต, ติสฺโสติฯ สุคนฺธํ วายสิ โน ติสฺสาติฯ เอวํ ขีณาสวสฺส ภยํ นาม นตฺถิฯ เอกจฺโจ ปน ปุถุชฺชโนปิ อติสูโร โหติ นิพฺภโย, โส รชนีเยน อารมฺมเณน ปริคฺคณฺหิตพฺโพฯ วสภราชาปิ หิ เอกํ เถรํ ปริคฺคณฺหมาโน ฆเร นิสีทาเปตฺวา ตสฺส สนฺติเก พทรสาฬวํ มทฺทมาโน นิสีทิฯ มหาเถรสฺส เขโฬ จลิโต, เถรสฺส ปุถุชฺชนภาโว อาวิภูโตฯ ขีณาสวสฺส หิ รสตณฺหา นาม สุปฺปหีนา, ทิพฺเพสุปิ รเสสุ นิกนฺติ นาม น โหติฯ ตสฺมา อิเมหิ อุปาเยหิ ปริคฺคเหตฺวา สจสฺส ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา รสตณฺหา วา อุปฺปชฺชติ, ‘‘น ตฺวํ อรหา’’ติ อปเนตพฺโพฯ
อสนฺตคุณสมฺภาวนลกฺขณา ปาปิจฺฉาติ อาห – ‘‘ยา สา อิเธกจฺโจ…เป.… อาทินา นเยนา’’ติฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อสฺสทฺโธ สมาโน ‘สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตู’ติ อิจฺฉติ, อปฺปสฺสุโตว สมาโน ‘พหุสฺสุโตติ มํ ชโน ชานาตู’ติ อิจฺฉติ, สงฺคณิการาโมว สมาโน ‘ปวิวิตฺโตติ มํ ชโน ชานาตู’ติ อิจฺฉติ, กุสีโตว สมาโน ปาปิกายาติ อปกโตติ ปาปิกาย อิจฺฉาย สมฺมาอาชีวโต อเปโต กโตติ อิจฺฉาย อปกโตฯ ตถาภูโต จ มิจฺฉาชีเวน อภิภูโต ปราชิโต นาม โหตีติ อาห ‘‘อภิภูโต ปราชิโต’’ติฯ
สามญฺญํ ทุปฺปรามฏฺฐํ นิรยายุปกฑฺฒตีติ ยถา กุโส เยน ทุคฺคหิโต, ตสฺส หตฺถํ อนุกนฺตติ ผาเลติ, เอวเมว สมณธมฺมสงฺขาตํ สามญฺญมฺปิ ขณฺฑสีลาทิตาย ทุปฺปรามฏฺฐํ นิรยาย อุปกฑฺฒติ, นิรเย นิพฺพตฺตาเปตีติ อตฺโถฯ สิถิโลติ โอลียิตฺวา กรเณน สิถิลคฺคาเหน กโตฯ ปริพฺพาโชติ ขณฺฑาทิภาวปฺปตฺโต สมณธมฺโมฯ ภิยฺโย อากิรเต รชนฺติ อพฺภนฺตเร วิชฺชมานํ ราครชาทิํ เอวรูโป สมณธมฺโม อปเนตุํ น สกฺโกติ, อถ โข ตสฺส อุปริ อปรมฺปิ ราครชาทิํ อากิรตีติ อตฺโถฯ ภิกฺขุภาโวติ ปาราชิกํ อาปชฺชิตฺวา ‘‘สมโณ อห’’นฺติ ปฏิชานนโต โวหารมตฺตสิทฺโธ ภิกฺขุภาโวฯ อชานเมวาติ ปาเฐ เอวาติ อวธารณตฺเถ นิปาโตฯ อชานเมวนฺติ ปาเฐ ปน เอวํ ชานามิ เอวํ ปสฺสามีติ อวจนฺติ โยเชตพฺพํฯ
ปทภาชนียวณฺณนา
๑๙๙. อสุภชฺฌานาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน กายคตาสติชฺฌานญฺจ กสิณชฺฌานญฺจ สงฺคณฺหาติฯ เตน ‘‘กายคตาสติชฺฌานํ ปถวีกสิณชฺฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติอาทิํ วทนฺโตปิ ปาราชิโกว โหตีติ เวทิตพฺพํฯ วิโมกฺโขติ เอตฺถ วิ-สทฺโท วิเสสตฺโถ วิวิธตฺโถ วาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุฏฺฐุ มุตฺโต’’ติอาทิฯ วิโมกฺโขติ จตฺตาโร อริยมคฺคาฯ ตสฺส สคุณโต สุญฺญตาทินามลาภํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โส ปนาย’’ สรสโต นามํ นามฯ ยสฺมา ปเนส อนิจฺจานุปสฺสนาย สงฺขารานํ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา นิจฺจนิมิตฺตธุวนิมิตฺตสสฺสตนิมิตฺตานิ ปชหนฺโต อาคโต, ตสฺมา อนิมิตฺโตฯ ทุกฺขานุปสฺสนาย ปน สุขสญฺญํ ปหาย ปณิธิํ ปตฺถนํ สุกฺขาเปตฺวา อาคตตฺตา อปฺปณิหิโตฯ อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสตฺตปุคฺคลสญฺญํ ปหาย สงฺขารานํ สุญฺญโต ทิฏฺฐตฺตา สุญฺญโตติ อิทํ ปจฺจนีกโต นามํ นามฯ
ราคาทีหิ สคุณโต นามํฯ สฺวายํ สุญฺญตํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตญฺจ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ สุญฺญโต อนิมิตฺโต อปฺปณิหิโตติ วุจฺจติ, อิทมสฺส อารมฺมณโต นามํฯ อาคมนํ ปน ทุวิธํ วิปสฺสนาคมนํ มคฺคาคมนญฺจฯ ตตฺถ มคฺเค วิปสฺสนาคมนํ ลพฺภติ, ผเล มคฺคาคมนํฯ อนตฺตานุปสฺสนา หิ สุญฺญตา นาม, สุญฺญตวิปสฺสนาย มคฺโค สุญฺญโตฯ อนิจฺจานุปสฺสนา อนิมิตฺตา นาม, อนิมิตฺตวิปสฺสนาย มคฺโค อนิมิตฺโตฯ อิทํ ปน นามํ น อภิธมฺมปริยาเยน ลพฺภติฯ ตถา หิ ตํ สงฺขารนิมิตฺตสฺส อวิชหนโต น นิปฺปริยาเยน อนิมิตฺตํ, สุตฺตนฺตปริยาเยน ปน ลพฺภติฯ ตตฺร หิ โคตฺรภุญาณํ อนิมิตฺตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อนิมิตฺตนามกํ หุตฺวา สยํ อาคมนิยฏฺฐาเน ฐตฺวา มคฺคสฺส นามํ เทตีติ วทนฺติ, เตน มคฺโค อนิมิตฺโตติ วุตฺโตฯ มคฺคาคมเนน ปน ผลํ อนิมิตฺตนฺติ ยุชฺชติเยวฯ ทุกฺขานุปสฺสนา สงฺขาเรสุ ปณิธิํ สุกฺขาเปตฺวา อาคตตฺตา อปฺปณิหิตา นาม, อปฺปณิหิตวิปสฺสนาย มคฺโค อปฺปณิหิโต, อปฺปณิหิตมคฺคสฺส ผลํ อปฺปณิหิตํฯ เอวํ วิปสฺสนา อตฺตโน นามํ มคฺคสฺส เทติ, มคฺโค ผลสฺสาติ อิทํ อาคมนโต นามํฯ สุญฺญตฺตาติ วิวิตฺตตฺตาฯ น หิ มคฺเค ราคาทโย สนฺติ, อุปรูปริ อุปฺปชฺชนกราคาทีนํ การณตฺตา ราคาทโย นิมิตฺตนฺติ อาห ‘‘ราคโทสโมหนิมิตฺเตหี’’ติฯ สวิคฺคหานํ วิย อุปฏฺฐานมฺเปตฺถ นิมิตฺตนฺติ วทนฺติฯ ราคาทโยว ‘‘ราคโทสโมหปณิธีน’’นฺติฯ
วตฺถุวิชฺชาทิํ สนฺธาย อวจนโต ‘‘วิชฺชานํ ลาภีมฺหี’’ติ วุตฺเตปิ โหติฯ เอเกกโกฏฺฐาสวเสนาติ สติปฏฺฐานจตุกฺกาทิเอเกกโกฏฺฐาสวเสนฯ กิญฺจาปิ มหาอฏฺฐกถายมฺปิ เอเกกโกฏฺฐาสวเสเนว ทสฺสิตํ, ตตฺถ ปน ‘‘โลกุตฺตรานํ สติปฏฺฐานาน’’นฺติอาทินา ปจฺเจกํ โลกุตฺตร-สทฺทํ โยเชตฺวา เอเกกโกฏฺฐาสวเสเนว วุตฺตํ, อิธ โลกุตฺตร-สทฺเทน วินาติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ ตตฺถาติ เตสุ โกฏฺฐาเสสุฯ
นนุ จ ‘‘กิเลสปฺปหานเมวา’’ติ กสฺมา วุตฺตํฯ น หิ กิเลสานํ ปหานมตฺตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม โหตีติ โย วเทยฺย, ตํ สนฺธาย กิเลสปฺปหานสฺส มคฺคกิจฺจตฺตา กิจฺจวเสน มคฺโค ทีปิโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กามราคํ สนฺธาย ‘‘ตติยมคฺเคน หิ ราคโทสานํ ปหาน’’นฺติ วุตฺตํ, น ปน รูปราคอรูปราเค สนฺธายฯ น หิ เต เตน ปหียนฺติ จตุตฺถมคฺเคน ปหาตพฺพตฺตาฯ
ราคา จิตฺตํ วินีวรณตาติ ราคา จิตฺตสฺส วินีวรณตาติ วุตฺตํ โหติฯ ราคา วิมุตฺตสฺส จิตฺตสฺส ตสฺเสว ราคนีวรณสฺส อภาเวน วิคตนีวรณตฺตา วินีวรณตาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ
ยา จ ปญฺจ วิชฺชาติ โยเชตพฺพํฯ นิพฺพฏฺฏิตโลกุตฺตรตฺตาติ วิสุํเยว โลกโต อปคตโลกุตฺตรตฺตาฯ ยถา วินา โลกุตฺตร-สทฺเทน ‘‘สติปฏฺฐานาทีนํ ลาภีมฺหี’’ติ วุตฺเตปิ ปาราชิกํ โหติ, เอวมิธาปิ ‘‘อตฺถปฏิสมฺภิทาย ลาภีมฺหีติ วุตฺเตปิ โหติเยวา’’ติ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ กิญฺจาปิ ยุชฺชติ, อถ โข มหาอฏฺฐกถายํ วิภาเคน วุตฺตตฺตา น สกฺกา เอวมิทํ วตฺตุนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘มหาอฏฺฐกถายํ ปน…เป.… น สกฺกา อญฺญํ ปมาณํ กาตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตมฺปิ ตตฺเถว ปฏิกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ
สุทฺธิกวารกถาวณฺณนา
๒๐๐. อุลฺลปนาการนฺติ อาปตฺติเภทนฺติ ‘‘น ปฏิวิชานนฺตสฺส อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติอาทิอาปตฺติเภทํฯ ปุน อาเนตฺวา ปฐมชฺฌานาทีหิ น โยชิตนฺติ เอตฺถ ‘‘ปฐมชฺฌาเนนา’’ติ ปาโฐติ คณฺฐิปเท วุตฺตํ, ตเทว ยุตฺตํฯ
กตฺตุสาธโนปิ ภณิต-สทฺโท โหตีติ อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิฯ เยน จิตฺเตน มุสา ภณติ, เตเนว จิตฺเตน น สกฺกา ‘‘มุสา ภณามี’’ติ ชานิตุํ, อนฺตรนฺตรา ปน อญฺเญน จิตฺเตน ‘‘มุสา ภณามี’’ติ ชานาตีติ วุตฺตํ ‘‘ภณนฺตสฺส โหติ มุสา ภณามี’’ติฯ อยเมตฺถ อตฺโถ ทสฺสิโตติ ตีหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต มุสาวาโทติ อยเมตฺถ อตฺโถ ทสฺสิโตฯ น สกฺกา น ภวิตุนฺติ ปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย อาโภคํ กตฺวา ภณิตตฺตา น สกฺกา น ภวิตุํฯ อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพติ ปุพฺพภาคกฺขเณ ‘‘มุสา ภณิสฺสามี’’ติ อาโภคํ วินา สหสา ภณนฺตสฺส วจนกฺขเณ ‘‘มุสา เอต’’นฺติ อุปฏฺฐิเตปิ นิวตฺเตตุมสกฺกุเณยฺยตาย อวิสยภาวโต อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพฯ ทวาติ สหสาฯ รวาติ อญฺญํ วตฺตุกามสฺส ขลิตฺวา อญฺญภณนํฯ
ตํ ชานาตีติ ตํญาณํ, ตสฺส ภาโว ตํญาณตา, ญาณสฺส อตฺถสํเวทนนฺติ อตฺโถฯ ญาณสโมธานนฺติ ญาณสฺส พหุภาโว, เอกจิตฺตุปฺปาเท อเนกญาณตาติ อตฺโถฯ น หิ สกฺกา…เป.… ชานิตุนฺติ อารมฺมณกรณสฺส อภาวโต วุตฺตํฯ อสมฺโมหาวโพโธ จ อีทิสสฺส ‘‘ปุริมํ ปุริมํ ปน…เป.… นิรุชฺฌตี’’ติฯ ตสฺมิํ ปุพฺพภาเค สติ ‘‘เสสทฺวยํ น เหสฺสตี’’ติ เอตํ นตฺถิ, อวสฺสํ โหติเยวาติ วุตฺตํ โหติ, ภณิสฺสามีติ ปุพฺพภาเค สติ ‘‘ภณามิ ภณิต’’นฺติ เอตํ ทฺวยํ น น โหติ, โหติเยวาติ อธิปฺปาโยฯ เอกํ วิย ปกาสตีติ อเนกกฺขเณ อุปฺปนฺนมฺปิ จิตฺตํ เอกกฺขเณ อุปฺปนฺนสทิสํ หุตฺวา ปกาสติฯ สมาปชฺชินฺติอาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน สมาปชฺชามิ, สมาปนฺโนติ
๒๐๗. สกภาวปริจฺจชนวเสนาติ อตฺตโน สนฺตกภาวสฺส ปริจฺจชนวเสนฯ มคฺคุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ วิย ‘‘สราโค สโทโส’’ติ วตฺตพฺพตาภาวโต จตฺตมฺปิ เกจิ คณฺหนฺติ, นยิทเมวนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘วนฺโต’’ติ วุตฺตํฯ น หิ ยํ เยน วนฺตํ, โส ปุน ตํ อาทิยติฯ เตนาห ‘‘อนาทิยนภาวทสฺสนวเสนา’’ติฯ วนฺตมฺปิ กิญฺจิ สนฺตติลคฺคํ สิยา, นยิทเมวนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘มุตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘สนฺตติโต วิโมจนวเสนา’’ติฯ มุตฺตมฺปิ กิญฺจิ มุตฺตพนฺธนํ วิย ผลํ กุหิญฺจิ ติฏฺฐติ, น เอวมิทนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปหีโน’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘กฺวจิ อนวฏฺฐานทสฺสนวเสนา’’ติฯ ยถา กิญฺจิ ทุนฺนิสฺสฏฺฐํ ปุน อาทาย สมฺมเทว นิสฺสฏฺฐํ ปฏินิสฺสฏฺฐนฺติ วุจฺจติ, เอวํ วิปสฺสนาย นิสฺสฏฺฐํ อาทินฺนสทิสํ มคฺเคน ปหีนํ ปฏินิสฺสฏฺฐํ นาม โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปฏินิสฺสฏฺโฐ’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อาทินฺนปุพฺพสฺส ปฏินิสฺสคฺคทสฺสนวเสนา’’ติฯ อุกฺเขฏิโตติ อุตฺตาสิโต, อุตฺตาเสตฺวา ปลาปิโตติ วุตฺตํ โหติฯ โย จ อุตฺตาเสตฺวา ปลาปิโต, น ปุน โส ตํ ฐานํ อาคจฺฉตีติ อาห ‘‘ปุน อนลฺลียนภาวทสฺสนวเสนา’’ติ, ปุน อาคนฺตฺวา สนฺตาเน อนุปฺปตฺติภาวทสฺสนวเสนาติ อตฺโถฯ ขิฏ-สทฺทํ สทฺทสตฺถวิทู อุตฺตาสตฺเถ ปฐนฺตีติ อาห – ‘‘สฺวายมตฺโถ สทฺทสตฺถโต ปริเยสิตพฺโพ’’ติฯ อณุเยว อณุสหคตํ, อติขุทฺทกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
สุทฺธิกวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
วตฺตุกามวารกถาวณฺณนา
๒๑๕. เกวลญฺหิยนฺติ เกวลญฺหิ อยํฯ ‘‘วาโร’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํฯ ตงฺขณญฺเญว ชานาตีติ ‘‘ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติอาทิมฺหิ วุตฺเต ตทตฺถสฺส ปกติยา วิชานนลกฺขณํ สนฺธาย ชานนลกฺขณนฺติ ‘‘ตงฺขเณ ชานนํ นาม อีทิส’’นฺติ วุตฺตลกฺขณํ วิญฺญตฺติปเถติ กายวจีวิญฺญตฺตีนํ คหณโยคฺเค ปเทเส, ปกติจกฺขุนา ปกติโสเตน จ ทฏฺฐุํ โสตุญฺจ อรหฏฺฐาเนติ วุตฺตํ โหติฯ เตน วิญฺญตฺติปถํ อติกฺกมิตฺวา ฐิโต เจ โกจิ ทิพฺเพน จกฺขุนา ทิพฺพาย จ โสตธาตุยา ทิสฺวา สุตฺวา จ ชานาติ, น ปาราชิกนฺติ ทีเปติฯ อสฺสุตปุพฺพสฺส ‘‘กิมิทํ วุตฺต’’นฺติ สํสยุปฺปตฺติสพฺภาวโต ‘‘สุตํ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ปฐมํ วจนมตฺตํ อสฺสุตปุพฺเพนปิ ‘‘ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘กิมิท’’นฺติ สนฺเทหํ อนุปฺปาเทตฺวา ‘‘ฌานํ นาม กิเรส สมาปชฺชี’’ติ เอตฺตกมตฺเตปิ ญาเต ปาราชิกํ โหติเยวฯ
อนาปตฺติเภทกถาวณฺณนา
๒๒๒. อนุลฺลปนาธิปฺปายสฺสาติ อติกฺกมิตฺวา อวตฺตุกามสฺส, ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อย’’นฺติ อสลฺลกฺเขนฺตสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ สรูปโต ปน ‘‘อนาปตฺติ ภิกฺขุ อนุลฺลปนาธิปฺปายสฺสา’’ติ วินีตวตฺถูสุ ตตฺถ ตตฺถ อาคตวตฺถุวเสน เวทิตพฺโพฯ ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อย’’นฺติ อสลฺลกฺเขตฺวา วทนฺโตปิ โวหารโต อญฺญํ พฺยากโรนฺโต นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อญฺญํ พฺยากโรนฺตสฺสา’’ติฯ
ปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ภายนฺโตปีติ ‘‘อิมสฺส มยิ นตฺถิภาวํ อญฺเญปิ ชานนฺตา อตฺถิ นุ โข’’ติ ภายนฺโตปิฯ
วินีตวตฺถุวณฺณนา
๒๒๓. เสกฺขภูมิยนฺติ อิมินา ฌานภูมิมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ ติณฺณํ วิเวกานนฺติ กายจิตฺตอุปธิวิเวกานํฯ
ปิณฺฑาย จรณสฺส โภชนปริโยสานตฺตา วุตฺตํ ‘‘ยาว โภชนปริโยสาน’’นฺติฯ ภุตฺวา อาคจฺฉนฺตสฺสปิ
๒๒๕. อาราธนีโย, อาวุโส, ธมฺโม อารทฺธวีริเยนาติ วตฺถุทฺวยํ เอกสทิสมฺปิ ทฺวีหิ ภิกฺขูหิ วิสุํ วิสุํ อาโรจิตตฺตา ภควตา วินิจฺฉินิตํ สพฺพมฺปิ วินีตวตฺถูสุ อาโรเปตพฺพนฺติ ปาฬิยํ อาโรปิตํฯ
๒๒๖. ปสาทภญฺญนฺติ
๒๒๗. ปทสา คมนํ สนฺธาย กติกาย กตตฺตา ‘‘ยาเนน วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิชฺชามยิทฺธิํ สนฺธาย ‘‘อิทฺธิยา’’ติ วุตฺตํฯ อญฺญมญฺญํ รกฺขนฺตีติ ‘‘โย อิมมฺหา อาวาสา ปฐมํ ปกฺกมิสฺสติ, ตํ มยํ ‘อรหา’ติ ชานิสฺสามา’’ติ เอวํ กติกาย กตตฺตา อปุพฺพาจริมํ อสุทฺธจิตฺเตน คจฺฉนฺตาปิ สห นิกฺขนฺตภาวโต อญฺญมญฺญํ รกฺขนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา อญฺญมญฺญสฺส หตฺถํ คณฺหนฺโต วิย คจฺฉนฺโตปิ ‘อุฏฺเฐถ คจฺฉาม, เอถ คจฺฉามา’ติ เอวํ สํวิทหิตฺวา คมเน ปุพฺพาปรํ คจฺฉนฺโตปิ นาปชฺชตี’’ติ วทนฺติฯ เอตํ ปน อธมฺมิกํ กติกวตฺตนฺติ ‘‘อิธ อรหนฺโตเยว วสนฺตูติ ยทิ ภิกฺขู กติกํ กโรนฺติ, เอตํ อธมฺมิกํ กติกวตฺต’’นฺติ จูฬคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ เหฏฺฐา วุตฺตํ ปน สพฺพมฺปิ กติกวตฺตํ สนฺธาย เอตํ วุตฺตนฺติ อมฺหากํ ขนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ นานาเวรชฺชกาติ นานาชนปทวาสิโนฯ สงฺฆลาโภติ ยถาวุฑฺฒํ อตฺตโน ปาปุณนโกฏฺฐาโสฯ อยญฺจ ปฏิกฺเขโป อิมินาว นีหาเรน พหิสีมฏฺฐานํ อวิเสเสน สงฺฆลาภสฺส สามิภาวาปาทนํ สนฺธาย กโตฯ วิเสสโต ปน พหิสีมฏฺฐานมฺปิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา เอเกกโกฏฺฐาสโต ‘‘เอตฺตกํ ทาตุํ, อีทิสํ วา ทาตุํ, เอตฺตกานํ วา ทาตุํ, อีทิสสฺส วา ทาตุํ รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’ติ อปโลกนกมฺมํ กตฺวา ทาตุํ วฏฺฏติฯ
๒๒๘. อายสฺมา จ ลกฺขโณติอาทีสุ โก ปนายสฺมา ลกฺขโณ, กสฺมา จสฺส ลกฺขโณติ นามํ อโหสิ, โก จายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน, กสฺมา จ สิตํ ปาตฺวากาสีติ ตํ สพฺพํ ปกาเสตุํ ‘‘ยฺวาย’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ลกฺขณสมฺปนฺเนนาติ ปุริสลกฺขณสมฺปนฺเนนฯ พฺรหฺมสเมนาติ ‘‘มนฺทหสิต’’นฺติฯ อฏฺฐิกสงฺขลิกนฺติ นยิทํ อวิญฺญาณกํ อฏฺฐิสงฺขลิกมตฺตํ, อถ โข เอโก เปโตติ อาห ‘‘เปตโลเก นิพฺพตฺตํ สตฺต’’นฺติฯ เอเต อตฺตภาวาติ เปตตฺตภาวาฯ น อาปาถํ อาคจฺฉนฺตีติ เทวตฺตภาวา วิย ปกติยา อาปาถํ น อาคจฺฉนฺติฯ เตสํ ปน ‘‘การุญฺเญ กตฺตพฺเพ’’ติฯ อตฺตโน จ สมฺปตฺติํ พุทฺธญาณสฺส จ สมฺปตฺตินฺติ ปจฺเจกํ สมฺปตฺติ-สทฺโท โยเชตพฺโพฯ ตทุภยํ วิภาเวตุํ ‘‘ตญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘อตฺตโน จ สมฺปตฺติํ อนุสฺสริตฺวา สิตํ ปาตฺวากาสี’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ธมฺมธาตูติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ สนฺธาย วทติ, ธมฺมธาตูติ วา ธมฺมานํ สภาโวฯ อุปปตฺตีติ ชาติฯ อุปปตฺติสีเสน หิ ตถารูปํ อตฺตภาวํ วทติฯ ทุสฺสทฺธาปยา โหนฺติ, ตทสฺส เตสํ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายฯ ทุสฺสทฺธาปยาติ อิทญฺจ น ลกฺขณตฺเถรํ สนฺธาย วุตฺตํ, เย ปน สุณนฺติ ‘‘เอวํ กิร วุตฺต’’นฺติ, เต สนฺธายฯ อถ ลกฺขณตฺเถโร กสฺมา น อทฺทส, กิมสฺส ทิพฺพจกฺขุ นตฺถีติ? โน นตฺถิ, มหาโมคฺคลฺลาโน ปน อาวชฺเชนฺโต อทฺทส, อิตโร อนาวชฺชเนน น อทฺทสฯ
วิตุเฑนฺตีติ วินิวิชฺฌิตฺวา เฑนฺติ, อสิธารูปเมหิ ติขิเณหิ โลหตุณฺฑเกหิ วิชฺฌิตฺวา วิชฺฌิตฺวา อิโต จิโต จ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘วินิวิชฺฌิตฺวา คจฺฉนฺตี’’ติฯ ‘‘วิตุทนฺตี’’ติ วา ปาโฐฯ ผาสุฬนฺตริกาหีติ ภุมฺมตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํฯ โลหตุณฺฑเกหีติ โลหสลากาสทิเสหิ, กาฬโลหมเยเหว วา ตุณฺฑเกหิฯ ปสาทุสฺสทาติ อิมินา อฏฺฐิสงฺฆาตมตฺตํ หุตฺวา ปญฺญายมานานมฺปิ กายปฺปสาทสฺส พลวภาวํ ทสฺเสติฯ ปกฺกคณฺฑสทิสาติ อิมินา ปน อติวิย มุทุสภาวตํ ทสฺเสติฯ อจฺฉริยํ วตาติ ครหนจฺฉริยํ นาเมตํฯ
จกฺขุภูตาติ สมฺปตฺตทิพฺพจกฺขุกา, โลกสฺส จกฺขุภูตาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ยตฺราติ เหตุอตฺเถ นิปาโตติ อาห ‘‘ยตฺราติ การณวจน’’นฺติฯ อปฺปมาเณ สตฺตนิกาเย, เต จ โข วิภาเคน กามภวาทิเภเท ภเว, นิรยาทิเภทา คติโย, นานตฺตกายนานตฺตสญฺญีอาทิวิญฺญาณฏฺฐิติโย, ตถารูเป สตฺตาวาเส จ สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจ เม อุปเนตุํ ปจฺจกฺขํ กโรนฺเตนฯ
โคฆาตโกติ คุนฺนํ อภิณฺหํ หนนโกฯ เตนาห ‘‘วธิตฺวา วธิตฺวา’’ติฯ ตสฺสาติ คุนฺนํ หนนกมฺมสฺสฯ อปราปริยกมฺมสฺสาติ อปราปริยเวทนียกมฺมสฺสฯ พลวตา โคฆาตกกมฺเมน วิปาเก ‘‘อวเสสกมฺม’’นฺติ วุตฺตํฯ กมฺมสภาคตายาติ กมฺมสฺส สภาคภาเวน สทิสภาเวนฯ อารมฺมณสภาคตายาติ อารมฺมณสฺส สภาคภาเวน สทิสภาเวนฯ ยาทิเส หิ อารมฺมเณ ปุพฺเพ ตํ กมฺมํ ตสฺส จ วิปาโก ปวตฺโต, ตาทิเสเยว อารมฺมเณ อิทํ กมฺมํ อิมสฺส วิปาโก จ ปวตฺโตติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสนา’’ติฯ ภวติ หิ ตํสทิเสปิ ตพฺโพหาโร ยถา โส เอว ติตฺติโร, ตานิเยว โอสธานีติฯ ยสฺมา กมฺมสริกฺขกวิสเย ‘‘กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา’’ติ ทฺวยเมว วุตฺตํ, ยสฺมา จ คตินิมิตฺตํ วิย กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตญฺจ กมฺมโต ภินฺนํ วิสุํ หุตฺวา น ติฏฺฐติ, ตสฺมา สริกฺขกวิปากทานสฺส การณภาวโต ยตฺถ กมฺมสริกฺขเกน วิปาเกน ภวิตพฺพํ, ตตฺถ กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา คเหตฺวา ปฏิสนฺธิ โหตีติ วทนฺติฯ เตเนวาห – ‘‘ตสฺส กิร…เป.… นิมิตฺตํ อโหสี’’ติฯ ตตฺถ นิมิตฺตํ อโหสีติ ปุพฺเพ กตูปจิตสฺส เปตูปปตฺตินิพฺพตฺตนวเสน กโตกาสสฺส ตสฺส กมฺมสฺส นิมิตฺตภูตํ อิทานิ ตถา อุปฏฺฐหนฺตํ ตสฺส วิปากสฺส นิมิตฺตํ อารมฺมณํ อโหสิฯ โสติ โคฆาตโกฯ อฏฺฐิกสงฺขลิกเปโต ชาโต กมฺมสริกฺขกวิปากวเสนฯ
๒๒๙. เปสิโย กตฺวาติ คาวิํ วธิตฺวา วธิตฺวา โคมํสํ ผาเลตฺวา เปสิโย กตฺวาฯ สุกฺขาเปตฺวาติ กาลนฺตรํ ฐปนตฺถํ สุกฺขาเปตฺวาฯ สุกฺขาปิตมํสเปสีนญฺหิ วลฺลูรสมญฺญาติฯ นิปฺปกฺขจมฺเมติ วิคตปกฺขจมฺเมฯ อุรพฺเภ หนฺตีติ โอรพฺภิโกฯ เอฬเกติ อเชฯ นิวาปปุฏฺเฐติ อตฺตนา ทินฺนนิวาเปน โปสิเต อสินา วธิตฺวา วธิตฺวา วิกฺกิณนฺโตฯ เอกํ มิคนฺติ ทีปกมิคํฯ การณาหีติ ยาตนาหิฯ ญตฺวาติ กมฺมฏฺฐานํ ญตฺวาฯ เปสุญฺญุปสํหารวเสน อิโต สุตํ อมุตฺร, อมุตฺร วา สุตํ อิธ สูเจตีติ สูจโกฯ อนยพฺยสนํ ปาเปสิ มนุสฺเสติ สมฺพนฺโธฯ
วินิจฺฉยามจฺโจติ รญฺญา อฑฺฑกรเณ ฐปิโต วินิจฺฉยมหามตฺโตฯ โส หิ คามชนกายํ กูฏฏฺเฐน วญฺเจตีติ ‘‘คามกูโฏ’’ติ วุจฺจติฯ เกจิ ‘‘ตาทิโสเยว คามเชฏฺฐโก คามกูโฏ’’ติ วทนฺติฯ สเมน ภวิตพฺพํ วิสมา นิสชฺชา อโหสิฯ ผุสนฺโตติ เถยฺยาย ผุสนฺโตฯ
๒๓๐. อนิสฺสโรติ มาตุคาโม สสามิโก อตฺตโน ผสฺเส อนิสฺสโรฯ ธํสิตฺวาติ ภสฺสิตฺวา มงฺคุลิ, วิรูปพีภจฺฉภาเวน ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘วิรูปํ ทุทฺทสิกํ พีภจฺฉ’’นฺติฯ
อุทฺธํ อุทฺธํ อคฺคินา ปกฺกสรีรตาย อุปฺปกฺกํ, เหฏฺฐโต ปคฺฆรณวเสน กิลินฺนสรีรตาย โอกิลินี, อิโต จิโต จ องฺคารสมฺปริกิณฺณตาย โอกิรินีฯ เตนาห ‘‘สา กิรา’’ติอาทิฯ องฺคารจิตเกติ องฺคารสญฺจเยฯ สรีรโต ปคฺฆรนฺติ อสุจิทุคฺคนฺธเชคุจฺฉานิ เสทคตานิฯ ตสฺส กิร รญฺโญติ กาลิงฺคสฺส รญฺโญฯ นาฏกินีติ นจฺจนกิจฺเจ อธิคตา อิตฺถีฯ เสทนฺติ เสทนํ, ตาปนนฺติ อตฺโถฯ
อสีสกํ กพนฺธํ หุตฺวา นิพฺพตฺติ กมฺมายูหนกาเล ตถา นิมิตฺตคฺคหณปริจยโตฯ ลามกภิกฺขูติ หีนาจารตาย ลามโก, ภิกฺขุเวสตาย ภิกฺขาหาเรน ชีวนโต จ ภิกฺขุฯ จิตฺตเกฬินฺติ จิตฺตรุจิยํ ตํ ตํ กีฬนฺโตฯ อยเมวาติ ภิกฺขุวตฺถุสฺมิํ วุตฺตนโย เอวฯ
๒๓๑. นิสฺเสวาลปณกกทฺทโมติ ติลพีชกาทิเภเทน เสวาเลน นีลมณฺฑูกปิฏฺฐิวณฺเณน อุทกปิฏฺฐํ ฉาเทตฺวา นิพฺพตฺตปณเกน กทฺทเมน จ วิรหิโตฯ สุนฺทเรหิ ติตฺเถหีติ สุขาวคาหณฏฺฐานตาย กทฺทมาทิโทสวิรหโต จ สุนฺทเรหิ ติตฺเถหิฯ ตโต อุทกทหโต ตํเหตุ, ตํ อุปนิสฺสายาติ อตฺโถฯ นาคภวนคโตปิ หิ โส รหโท ตโต อุปริมนุสฺสโลเก ชลาสเยน สมฺพนฺโธ โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตโต อยํ ตโปทา สนฺทตี’’ติฯ อถ วา ตโตติ นาคภวเน อุทกทหโต อยํ ตโปทา สนฺทติฯ ตญฺหิ อุปริภูมิตลํ อาโรหติ, อุณฺหภาเวน ตปนโต ตปํ อุทกํ เอติสฺสาติ อนฺวตฺถนามวเสน ตโปทาติ วุจฺจติฯ เปตโลโกติ เปตานํ อาวาสฏฺฐานํฯ เกจิ ปน ‘‘เปตโลโกติ โลหกุมฺภีนิรยา อิธาธิปฺเปตา’’ติ วทนฺติ, นครสฺส ปน
กตหตฺถาติ ถิรตรํ ลกฺเขสุ อวิรชฺฌนสรกฺเขปาฯ อีทิสา ปน ตตฺถ วสีภูตา กตหตฺถา นาม โหนฺติ, ตสฺมา โย สิปฺปเมว อุคฺคณฺหาติ, โส กตหตฺโถ นาม น โหติ, อิเม ปน กตหตฺถา, จิณฺณวสีภาวาติ วุตฺตํ โหติฯ สิปฺปทสฺสนวเสน กตํ ราชกุลานิ อุเปจฺจ อสนํ สรกฺเขโป เอเตหีติ กตุปาสนา, ราชกุลาทีสุ ทสฺสิตสิปฺปาติ วุตฺตํ โหติฯ ปภคฺโคติ ปราชิโตฯ
๒๓๒. โทสทสฺสน ‘‘อเนชํ อจลํ กายวาจาวิปฺผนฺทวิรหิตํ จตุตฺถชฺฌานสมาธิ’’นฺติฯ อญฺญตฺถ ปน สมาธิปจฺจนีกานํ อติทูรตาย น อิญฺชตีติ อาเนญฺโชติ อรูปาวจรสมาธิ วุจฺจติฯ สมาธิปริปนฺถเก ธมฺเมติ วิตกฺกวิจาราทิเก สนฺธาย วทติฯ วิตกฺกาทีสุ อาทีนวสลฺลกฺขณสฺส น สุฏฺฐุกตภาวํ สนฺธายาห ‘‘น สุฏฺฐุ ปริโสเธตฺวา’’ติฯ
นนุ จายมายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ภควโต ปฐมวสฺเสว อภินวปฺปตฺตอรหตฺโต, อิทญฺจ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมปาราชิกํ วีสติมวสฺสโต อุปริ ปญฺญตฺตํ, กถํ อิมสฺส วตฺถุโน อิมสฺมิํ ปาราชิเก ภควตา วินิจฺฉิตภาโว วุตฺโตติ? นายํ โทโสฯ อยญฺเหตฺถ อาจริยานํ กถามคฺโค – อปญฺญตฺเตปิ สิกฺขาปเท เถรสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อตฺตโน อปฺปติรูปํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ เอส วทตี’’ติ มญฺญมานา ภิกฺขู เถรสฺส โทสํ อาโรเปนฺตา อุชฺฌายิํสุฯ ภควา จ เถรสฺส ตถาวจเน การณํ ทสฺเสตฺวา นิทฺโทสภาวํ กโรนฺโต ‘‘อนาปตฺติ, ภิกฺขเว, โมคฺคลฺลานสฺสา’’ติ อาหฯ สงฺคีติการกา ปน อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาธิการตฺตา ตมฺปิ วตฺถุํ อาเนตฺวา อิธ อาโรเปสุนฺติฯ
สาวกานํ อุปฺปฏิปาฏิยา อนุสฺสรณํ นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘น อุปฺปฏิปาฏิยา’’ติ อาหฯ อสญฺญสมาปตฺตินฺติ สญฺญาวิราคภาวนาย วาโยกสิณนิพฺพตฺติตํ ‘‘ตติเย อตฺตภาเว จุติเมว อทฺทสา’’ติฯ นยโต สลฺลกฺเขสีติ วฏฺเฏ สํสรณกสตฺตานํ ขนฺธานํ อภาวกาโล นาม นตฺถิ, อสญฺญภเว ปน อจิตฺตกา หุตฺวา ปญฺจ กปฺปสตานิ ปวตฺตนฺติ, อิมินา นเยน สลฺลกฺเขสิฯ ทุกฺกรํ กตนฺติ ขนฺธวิกลสฺส ปุพฺเพนิวาสสฺส อนุสฺสรณํ ฐเปตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธํ น สกฺกา อญฺเญหิ กาตุนฺติ นยโต สลฺลกฺเขนฺเตนปิ ทุกฺกรํ กตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ปฏิวิทฺธาติ ปฏิวิทฺธสทิสาฯ ยถา นาม โกจิ ธนุสิปฺเป กตหตฺโถ เอกํ เกสสงฺขาตํ วาลํ สตกฺขตฺตุํ วิทาเลตฺวา ตโต เอกํ อํสุํ คเหตฺวา วาติงฺคณผลสฺส มชฺฌฏฺฐาเน พนฺธิตฺวา อปรํ อํสุํ กณฺฑสฺส อคฺคโกฏิยํ ยถา ตสฺส อํสุสฺส อูกามตฺตํ วา ลิกฺขามตฺตํ วา กณฺฑสฺส อคฺคโกฏิโต อธิกํ หุตฺวา ติฏฺฐติ, เอวํ พนฺธิตฺวา อุสภมตฺเต ฐาเน ฐิโต กณฺฑพทฺธาย วาลโกฏิยา วาติงฺคณพทฺธํ วาลสฺส โกฏิํ ปฏิวิชฺเฌยฺย เอตทคฺคนฺติ เอโส อคฺโคฯ ยทิทนฺติ โย อยํฯ ลิงฺควิปลฺลาสวเสเนตํ วุตฺตํฯ
วินีตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิคมนวณฺณนา
๒๓๓. อิธาติ อิมสฺมิํ ภิกฺขุวิภงฺเคฯ อุทฺทิฏฺฐาติ อิธ ปาติโมกฺขวเสน อโนสาริตตฺตา จตฺตาโร ปาราชิกาว อุทฺทิฏฺฐา กถิตาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ยทิ เอวํ เหฏฺฐา ถุลฺลจฺจยทุกฺกฏานมฺปิ วุตฺตตฺตา ปาราชิกาว อุทฺทิฏฺฐาติ กสฺมา วุตฺตาติ? ปาราชิกาธิการตฺตา สนฺเตสุปิ ถุลฺลจฺจยทุกฺกเฏสุ อิธ ปาราชิกาว วุตฺตาฯ เยสํ…เป.… อสํวาโสติ อิมมตฺถํ วา ทีเปตุกาโม ตํสมฺพนฺเธน ‘‘อุทฺทิฏฺฐา จตฺตาโร ปาราชิกา’’ติ อาหฯ ตตฺถายสฺมนฺเตติอาทิกํ ปน อนุญฺญาตปาติโมกฺขุทฺเทสกฺกโมปิ อยเมว, นาญฺโญติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ภิกฺขุนีนํ อสาธารณานิ จตฺตารีติ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกา วชฺชปฏิจฺฉาทิกา อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา อฏฺฐวตฺถุกาติ อิมานิ จตฺตาริ ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูหิ อสาธารณานิ นามฯ เอเตสุ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกา นาม ยา กายสํสคฺคราเคน อวสฺสุตา เตเนว ราเคน อวสฺสุตสฺส มนุสฺสปุริสสฺส อกฺขกานํ อโธ ชาณุมณฺฑลานํ วชฺชปฏิจฺฉาทิกา นามฯ สมคฺเคน ปน สงฺเฆน อุกฺขิตฺตํ ภิกฺขุํ ยา ภิกฺขุนี ยํทิฏฺฐิโก โส โหติ, ตสฺสา ทิฏฺฐิยา คหณวเสน อนุวตฺตติ, สา อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา นามฯ ยา ปน กายสํสคฺคราเคน ตินฺตา ตถาวิธสฺเสว ปุริสสฺส หตฺถคฺคหณํ วา สงฺฆาฏิกณฺณคฺคหณํ วา สาทิยติ, กายสํสคฺคสงฺขาตสฺส อสทฺธมฺมสฺส ปฏิเสวนตฺถาย ปุริสสฺส หตฺถปาเส สนฺติฏฺฐติ วา, ตตฺถ ฐตฺวา สลฺลปติ วา, สงฺเกตํ วา คจฺฉติ, ปุริสสฺส อาคมนํ วา สาทิยติ, เกนจิ วา ปฏิจฺฉนฺโนกาสํ ปวิสติ, หตฺถปาเส วา ฐตฺวา กายํ อุปสํหรติ, อยํ อฏฺฐวตฺถุกา นามาติ เวทิตพฺพํฯ
วตฺถุวิปนฺนาติ ปพฺพชฺชุปสมฺปทาย อวตฺถุภาวโต วตฺถุวิปนฺนาฯ เนสญฺหิ ‘‘น, ภิกฺขเว, ปณฺฑโก ปพฺพาเชตพฺโพ, โย ปพฺพาเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทินา ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา จ ปฏิกฺขิตฺตาฯ ตสฺมา เต ภิกฺขุภาวาย อภพฺพตฺตา ปาราชิกาปนฺนสทิสตาย ‘‘ปาราชิกา’’ติ วตฺถุวิปนฺนาฯ อเหตุกปฏิสนฺธิกาติ อิมินา เตสํ วิปากาวรเณน สมนฺนาคตภาวํ ทสฺเสนฺโต มคฺคาวรเณ การณมาหฯ ปาราชิกาปนฺนสทิสตฺตา ปาราชิกาฯ เถยฺยสํวาสกาทิกมฺมํ มาตุฆาตาทิกํ วิย อานนฺตริยํ น โหตีติ อาห ‘‘อิเมสํ ติณฺณํ สคฺโค อวาริโต’’ติฯ
ทีฆตาย ลมฺพมานํ องฺคชาตเมตสฺสาติ ลมฺพีฯ โส เอตฺตาวตา น ปาราชิโก, อถ โข ยทา อนภิรติยา ปีฬิโต อตฺตโน องฺคชาตํ มุเข วา วจฺจมคฺเค วา ปเวเสติ, ตทา ปาราชิโก โหติฯ มุทุ ปิฏฺฐิ เอตสฺสาติ มุทุปิฏฺฐิโก, กตปริกมฺมาย มุทุกาย ปิฏฺฐิยา สมนฺนาคโตฯ โสปิ ยทา อนภิรติยา ปีฬิโต อตฺตโน องฺคชาตํ อตฺตโน มุขวจฺจมคฺเคสุ อญฺญตรํ ปเวเสติ, ตทา ปาราชิโก โหติฯ ปรสฺส องฺคชาตํ อตฺตโน มุเขน คณฺหาตีติ โย อนภิรติยา ปีฬิโต ปรสฺส สุตฺตสฺส วา ปมตฺตสฺส วา องฺคชาตํ อตฺตโน มุเขน ปรสฺส องฺคชาเต อภินิสีทตีติ โย อนภิรติยา ปีฬิโต ปรสฺส องฺคชาตํ กมฺมนิยํ ทิสฺวา อตฺตโน วจฺจมคฺเคน ตสฺสูปริ นิสีทติ, ตํ อตฺตโน วจฺจมคฺคํ ปเวเสตีติ อตฺโถฯ
เอตฺถาห – มาตุฆาตกปิตุฆาตกอรหนฺตฆาตกา ตติยปาราชิกํ อาปนฺนา, ภิกฺขุนีทูสโก ลมฺพีอาทโย จตฺตาโร ปฐมปาราชิกํ อาปนฺนา เอวาติ กถํ จตุวีสตีติ? วุจฺจเต – มาตุฆาตกาทโย หิ จตฺตาโร อิธ อนุปสมฺปนฺนา เอว อธิปฺเปตา, ลมฺพีอาทโย จตฺตาโร กิญฺจาปิ ปฐมปาราชิเกน สงฺคหิตา, ยสฺมา ปน เอเตน ปริยาเยน เมถุนํ ธมฺมํ อปฺปฏิเสวิโน โหนฺติ, ตสฺมา วิสุํ วุตฺตาติฯ เอเตน ปริยาเยนาติ อุภินฺนํ ราคปริยุฏฺฐานสงฺขาเตน ปริยาเยนฯ ทุติยวิกปฺเป กจฺจิตฺถาติ เอตฺถ กจฺจิ อตฺถาติ ปทจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ
นิคมนวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย สารตฺถทีปนิยํ
จตุตฺถปาราชิกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ