๔. ปวารณากฺขนฺธกํ
อผาสุกวิหารกถา
๒๐๙. ปวารณากฺขนฺธเก เนว อาลเปยฺยาม น สลฺลเปยฺยามาติ เอตฺถ อาลาโป นาม ปฐมวจนํ; สลฺลาโป ปจฺฉิมวจนํฯ หตฺถวิลงฺฆเกนาติ หตฺถุกฺเขปเกนฯ ปสุสํวาสนฺติ ปสูนํ วิย สํวาสํฯ ปสโวปิ หิ อตฺตโน อุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขํ อญฺญมญฺญสฺส น อาโรเจนฺติ, ปฏิสนฺถารํ น กโรนฺติ, ตถา เอเตปิ น อกํสุ; ตสฺมา เนสํ สํวาโส ‘‘ปสุสํวาโส’’ติ วุจฺจติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ น ภิกฺขเว มูคพฺพตํ ติตฺถิยสมาทานนฺติ ‘‘อิมํ เตมาสํ น กเถตพฺพ’’นฺติ เอวรูปํ วตสมาทานํ น กาตพฺพํ; อธมฺมกติกา เหสาฯ อญฺญมญฺญานุโลมตาติ อญฺญมญฺญํ วตฺตุํ อนุโลมภาโวฯ ‘‘วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต’’ติ อาปตฺติวุฏฺฐานตา วินยปุเรกฺขารตาติ อาปตฺตีหิ วุฏฺฐานภาโว วินยํ ปุรโต กตฺวา จรณภาโวฯ ‘‘วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต’’ติ หิ เอวํ วทนฺโต อาปตฺตีหิ วุฏฺฐหิสฺสติ, วินยญฺจ ปุรกฺขตฺวา วิหริสฺสตีติ วุจฺจติฯ
๒๑๐. สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ อชฺช ปวารณา, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ ปวาเรยฺยาติ อยํ สพฺพสงฺคาหิกา นาม ญตฺติ; เอวญฺหิ วุตฺเต เตวาจิกํ ทฺเววาจิกํ เอกวาจิกญฺจ ปวาเรตุํ วฏฺฏติฯ สมานวสฺสิกํ น วฏฺฏติฯ ‘‘เตวาจิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ วุตฺเต ปน เตวาจิกเมว วฏฺฏติ, อญฺญํ น วฏฺฏติฯ ‘‘ทฺเววาจิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ วุตฺเต ทฺเววาจิกญฺจ เตวาจิกญฺจ วฏฺฏติ, เอกวาจิกญฺจ สมานวสฺสิกญฺจ น วฏฺฏติฯ ‘‘เอกวาจิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ วุตฺเต ปน เอกวาจิก-ทฺเววาจิก-เตวาจิกานิ วฏฺฏนฺติ, สมานวสฺสิกเมว น วฏฺฏติฯ ‘‘สมานวสฺสิก’’นฺติ วุตฺเต สพฺพํ วฏฺฏติฯ
๒๑๑. อจฺฉนฺตีติ นิสินฺนาว โหนฺติ, น อุฏฺฐหนฺติฯ ตทมนฺตราติ ตทนฺตรา; ตาวตกํ กาลนฺติ อตฺโถฯ
ปวารณาเภทกถา
๒๑๒. จาตุทฺทสิกา จ ปนฺนรสิกา จาติ เอตฺถ จาตุทฺทสิกาย ‘‘อชฺช ปวารณา จาตุทฺทสี’’ติ เอวํ ปุพฺพกิจฺจํ กาตพฺพํ, ปนฺนรสิกาย ‘‘อชฺช ปวารณา ปนฺนรสี’’ติฯ
ปวารณกมฺเมสุ สเจ เอกสฺมิํ วิหาเร ปญฺจสุ ภิกฺขูสุ วสนฺเตสุ เอกสฺส ปวารณํ อาหริตฺวา จตฺตาโร คณญตฺติํ ฐเปตฺวา ปวาเรนฺติ, จตูสุ ตีสุ วา วสนฺเตสุ เอกสฺส ปวารณํ อาหริตฺวา ตโย วา ทฺเว วา สงฺฆญตฺติํ ฐเปตฺวา ปวาเรนฺติ, สพฺพเมตํ อธมฺเมนวคฺคํ ปวารณกมฺมํฯ
สเจ ปน สพฺเพปิ ปญฺจ ชนา เอกโต สนฺนิปติตฺวา คณญตฺติํ ฐเปตฺวา ปวาเรนฺติ, จตฺตาโร ตโย วา ทฺเว วา วสนฺตา เอกโต สนฺนิปติตฺวา สงฺฆญตฺติํ ฐเปตฺวา ปวาเรนฺติ, สพฺพเมตํ อธมฺเมนสมคฺคํ ปวารณกมฺมํฯ
สเจ ปญฺจสุ ชเนสุ เอกสฺส ปวารณํ อาหริตฺวา จตฺตาโร สงฺฆญตฺติํ ฐเปตฺวา ปวาเรนฺติ, จตูสุ ตีสุ วา เอกสฺส ปวารณํ อาหริตฺวา ตโย วา ทฺเว วา คณญตฺติํ ฐเปตฺวา ปวาเรนฺติ, สพฺพเมตํ ธมฺเมนวคฺคํ ปวารณกมฺมํ
สเจ ปน สพฺเพปิ ปญฺจ ชนา เอกโต สนฺนิปติตฺวา สงฺฆญตฺติํ ฐเปตฺวา ปวาเรนฺติ, จตฺตาโร วา ตโย วา เอกโต สนฺนิปติตฺวา คณญตฺติํ ฐเปตฺวา ปวาเรนฺติ, ทฺเว อญฺญมญฺญํ ปวาเรนฺติ, เอกโก วสนฺโต อธิฏฺฐานปวารณํ กโรติ, สพฺพเมตํ ธมฺเมนสมคฺคํ นาม ปวารณกมฺมนฺติฯ
ปวารณาทานานุชานนกถา
๒๑๓. ทินฺนา โหติ ปวารณาติ เอตฺถ เอวํ ทินฺนาย ปวารณาย ปวารณาหารเกน สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ ปวาเรตพฺพํ – ‘‘ติสฺโส ภนฺเต ภิกฺขุ สงฺฆํ ปวาเรติ ทิฏฺเฐน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตุ ตํ ภนฺเต สงฺโฆ อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสติฯ ทุติยมฺปิ…เป.… ตติยมฺปิ ภนฺเต ติสฺโส ภิกฺขุ สงฺฆํ ปวาเรติ…เป.… ปฏิกริสฺสตี’’ติ
ปวารณํ เทนฺเตน ฉนฺทมฺปิ ทาตุนฺติ เอตฺถ ฉนฺททานํ อุโปสถกฺขนฺธเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิธาปิ จ ฉนฺททานํ อวเสสกมฺมตฺถายฯ ตสฺมา สเจ ปวารณํ เทนฺโต ฉนฺทํ เทติ, วุตฺตนเยน อาหฏาย ปวารณาย เตน จ ภิกฺขุนา สงฺเฆน จ ปวาริตเมว โหติฯ อถ ปวารณเมว เทติ, น ฉนฺทํ, ตสฺส จ ปวารณาย อาโรจิตาย สงฺเฆน จ ปวาริเต สพฺเพสํ สุปฺปวาริตํ โหติ, อญฺญํ ปน กมฺมํ กุปฺปติฯ สเจ ฉนฺทเมว เทติ น ปวารณํ, สงฺฆสฺส ปวารณา จ เสสกมฺมานิ จ น กุปฺปนฺติ, เตน ปน ภิกฺขุนา อปฺปวาริตํ โหติฯ ปวารณทิวเส ปน พหิสีมายํ ปวารณํ อธิฏฺฐหิตฺวา อาคเตนปิ ฉนฺโท ทาตพฺโพ, เตน สงฺฆสฺส ปวารณกมฺมํ น กุปฺปติฯ
๒๑๘. อชฺช เม ปวารณาติ เอตฺถ สเจ จาตุทฺทสิกา โหติ, ‘‘อชฺช เม ปวารณา จาตุทฺทสี’’ติ สเจ ปนฺนรสิกา ‘‘อชฺช เม ปวารณา ปนฺนรสี’’ติ เอวํ อธิฏฺฐาตพฺพํฯ
๒๑๙. ตทหุปวารณาย อาปตฺตินฺติอาทิ วุตฺตนยเมวฯ
อนาปตฺติปนฺนรสกาทิกถา
๒๒๒. ปุน ปวาเรตพฺพนฺติ ปุน ปุพฺพกิจฺจํ กตฺวา ญตฺติํ ฐเปตฺวา สงฺฆตฺเถรโต ปฏฺฐาย ปวาเรตพฺพํฯ เสสํ อุโปสถกฺขนฺธกวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ
๒๒๘. อาคนฺตุเกหิ อาวาสิกานํ อนุวตฺติตพฺพนฺติ ‘‘อชฺช ปวารณา จาตุทฺทสี’’ติ เอตเทว ปุพฺพกิจฺจํ กาตพฺพํฯ ปนฺนรสิกวาเรปิ เอเสว นโยฯ อาวาสิเกหิ นิสฺสีมํ คนฺตฺวา ปวาเรตพฺพนฺติ อสฺสาวสาเน อยํ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉโย – สเจ ปุริมิกาย ปญฺจ ภิกฺขู วสฺสํ อุปคตา, ปจฺฉิมิกายปิ ปญฺจ, ปุริเมหิ ญตฺติํ ฐเปตฺวา ปวาริเต ปจฺฉิเมหิ เตสํ สนฺติเก ปาริสุทฺธิอุโปสโถ กาตพฺโพ, น เอกสฺมิํ อุโปสถคฺเค ทฺเว ญตฺติโย ฐเปตพฺพาฯ สเจปิ ปจฺฉิมิกาย อุปคตา จตฺตาโร ตโย ทฺเว เอโก วา โหติ, เอเสว นโยฯ อถ ปุริมิกาย จตฺตาโร ปจฺฉิมิกายปิ จตฺตาโร ตโย ทฺเว เอโก วา เอเสว นโยฯ อถาปิ ปุริมิกาย ตโย, ปจฺฉิมิกายปิ ตโย ทฺเว วา, เอเสว นโยฯ อิทญฺเหตฺถ ลกฺขณํ – สเจ ปุริมิกาย อุปคเตหิ ปจฺฉิมิกาย
สเจ ปน ปุริมิกาย ตโย, ปจฺฉิมิกาย เอโก โหติ, เตน สทฺธิํ เต จตฺตาโร โหนฺติ, จตุนฺนํ สงฺฆญตฺติํ ฐเปตฺวา ปวาเรตุํ น วฏฺฏติฯ คณญตฺติยา ปน โส คณปูรโก โหติ, ตสฺมา คณวเสน ญตฺติํ ฐเปตฺวา ปุริเมหิ ปวาเรตพฺพํฯ อิตเรน เตสํ สนฺติเก ปาริสุทฺธิอุโปสโถ กาตพฺโพฯ สเจ ปุริมิกาย ทฺเว ปจฺฉิมิกาย ทฺเว วา เอโก วา โหติ, เอเสว นโยฯ สเจ ปุริมิกาย เอโก, ปจฺฉิมิกายปิ เอโก โหติ, เอเกน เอกสฺส สนฺติเก ปวาเรตพฺพํ, เอเกน ปาริสุทฺธิอุโปสโถ กาตพฺโพฯ สเจ ปน ปุริมวสฺสูปคเตหิ ปจฺฉิมวสฺสูปคตา เอเกนปิ อธิกตรา โหนฺติ, ปฐมํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตฺวา ปจฺฉา โถกตเรหิ เตสํ สนฺติเก ปวาเรตพฺพํฯ
กตฺติกจาตุมาสินิยา ปวารณาย ปน สเจ ปฐมํ วสฺสูปคเตหิ มหาปวารณาย ปวาริเตหิ ปจฺฉา อุปคตา อธิกตรา วา สมสมา วา โหนฺติ, ปวารณาญตฺติํ ฐเปตฺวา ปวาเรตพฺพํฯ เตหิ ปวาริเต ปจฺฉา อิตเรหิ ปาริสุทฺธิอุโปสโถ กาตพฺโพฯ อถ มหาปวารณาย ปวาริตา พหู ภิกฺขู โหนฺติ, ปจฺฉิมวสฺสูปคตา
๒๓๓. น จ ภิกฺขเว อปฺปวารณาย ปวาเรตพฺพํ, อญฺญตฺร สงฺฆสามคฺคิยาติ เอตฺถ โกสมฺพกสามคฺคีสทิสาว สามคฺคี เวทิตพฺพาฯ ‘‘อชฺช ปวารณา สามคฺคี’’ติ เอวญฺเจตฺถ ปุพฺพกิจฺจํ กาตพฺพํฯ เย ปน กิสฺมิญฺจิเทว อปฺปมตฺตเก ปวารณํ ฐเปตฺวา สมคฺคา โหนฺติ, เตหิ ปวารณายเมว ปวารณา กาตพฺพาฯ สามคฺคีปวารณํ กโรนฺเตหิ จ ปฐมปวารณํ ฐเปตฺวา ปาฏิปทโต ปฏฺฐาย ยาว กตฺติกจาตุมาสินี ปุณฺณมา, เอตฺถนฺตเร กาตพฺพา, ตโต ปจฺฉา วา ปุเร วา น วฏฺฏติฯ
ทฺเววาจิกาทิปวารณากถา
๒๓๔. ทฺเววาจิกํ ปวาเรตุนฺติ เอตฺถ ญตฺติํ ฐเปนฺเตนาปิ ‘‘ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ สงฺโฆ ทฺเววาจิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ วตฺตพฺพํ, เอกวาจิเก ‘‘เอกวาจิกํ
ปวารณาฐปนกถา
๒๓๖. ภาสิตาย ลปิตาย อปริโยสิตายาติ เอตฺถ สพฺพสงฺคาหิกญฺจ ปุคฺคลิกญฺจาติ ทุวิธํ ปวารณาฐปนํฯ ตตฺถ สพฺพสงฺคาหิเก ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ…เป.… สงฺโฆ เตวาจิกํ ปวาเร’’ อิติ สุการโต ยาว เรกาโร, ตาว ภาสิตา ลปิตา อปริโยสิตาว โหติ ปวารณาฯ เอตฺถนฺตเร เอกปเทปิ ฐเปนฺเตน ฐปิตา โหติ ปวารณาฯ ‘ยฺย’กาเร ปน ปตฺเต ปริโยสิตา โหติ, ตสฺมา ตโต ปฏฺฐาย ฐเปนฺเตน ฐปิตาปิ อฏฺฐปิตา โหติฯ ปุคฺคลิกฐปเน ปน – ‘‘สงฺฆํ ภนฺเต ปวาเรมิ…เป.… ตติยมฺปิ ภนฺเต สงฺฆํ ปวาเรมิ ทิฏฺเฐน วา…เป.… ปสฺสนฺโต ปฏี’’ติ สงฺการโต ยาว อยํ สพฺพปจฺฉิโม ‘ฏิ’กาโร ตาว ภาสิตา ลปิตา อปริโยสิตาว โหติ ปวารณา, เอตฺถนฺตเร เอกปเทปิ ฐเปนฺเตน ฐปิตา โหติ ปวารณา, ‘‘กริสฺสามี’’ติ วุตฺเต ปน ปริโยสิตา โหติ, ตสฺมา ‘‘กริสฺสามี’’ติ เอตสฺมิํ ปเท ปตฺเต ฐปิตาปิ อฏฺฐปิตา โหติฯ เอส นโย ทฺเววาจิกเอกวาจิกสมานวสฺสิกาสุปิฯ เอตาสุปิ
๒๓๗. อนุยุญฺชิยมาโนติ ‘‘กิมฺหิ นํ ฐเปสี’’ติ ปรโต วุตฺตนเยน ปุจฺฉิยมาโนฯ โอมทฺทิตฺวาติ เอตานิ ‘‘อลํ ภิกฺขุ มา ภณฺฑน’’นฺติอาทีนิ วจนานิ วตฺวา, วจโนมทฺทนา หิ อิธ โอมทฺทนาติ อธิปฺเปตาฯ อนุทฺธํสิตํ ปฏิชานาตีติ ‘‘อมูลเกน ปาราชิเกน อนุทฺธํสิโต อยํ มยา’’ติ เอวํ ปฏิชานาติฯ ยถาธมฺมนฺติ สงฺฆาทิเสเสน อนุทฺธํสเน ปาจิตฺติยํ; อิตเรหิ ทุกฺกฏํฯ นาเสตฺวาติ ลิงฺคนาสนาย นาเสตฺวาฯ
๒๓๘. สาสฺส ยถาธมฺมํ ปฏิกตาติ เอตฺตกเมว วตฺวา ปวาเรถาติ วตฺตพฺพา, อสุกา นาม อาปตฺตีติ อิทํ ปน น วตฺตพฺพํ, เอตญฺหิ กลหสฺส มุขํ โหติฯ
วตฺถุฐปนาทิกถา
๒๓๙. อิทํ วตฺถุ ปญฺญายติ น ปุคฺคโลติ เอตฺถ โจรา กิร อรญฺญวิหาเร โปกฺขรณิโต มจฺเฉ คเหตฺวา ปจิตฺวา ขาทิตฺวา อคมํสุฯ โส วตฺถุํ ฐเปตฺวา สงฺโฆ ปวาเรยฺยาติ ‘‘ยทา ตํ ปุคฺคลํ ชานิสฺสาม, ตทา นํ โจเทสฺสามฯ อิทานิ ปน สงฺโฆ ปวาเรตู’’ติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ อิทาเนว นํ วเทหีติ สเจ อิมินา
อยํ ปุคฺคโล ปญฺญายติ น วตฺถูติ เอตฺถ เอโก ภิกฺขุ มาลาคนฺธวิเลปเนหิ เจติยํ วา ปูเชสิ, อริฏฺฐํ วา ปิวิ, ตสฺส ตทนุรูโป สรีรคนฺโธ อโหสิ; โส ตํ คนฺธํ สนฺธาย ‘‘อิมสฺส ภิกฺขุโน เอวรูโป สรีรคนฺโธ’’ติ วตฺถุํ ปกาเสนฺโต เอวมาหฯ ปุคฺคลํ ฐเปตฺวา สงฺโฆ ปวาเรยฺยาติ เอตํ ปุคฺคลํ ฐเปตฺวา สงฺโฆ ปวาเรตุฯ อิทาเนว นํ วเทหีติ ยํ ตฺวํ ปุคฺคลํ ฐเปสิ, ตสฺส ปุคฺคลสฺส อิทาเนว โทสํ วทฯ สเจ อยมสฺส โทโสติ วทติ, ตํ
อิทํ วตฺถุ จ ปุคฺคโล จ ปญฺญายตีติ ปุริมนเยเนว โจเรหิ มจฺเฉ คเหตฺวา ปจิตฺวา ปริภุตฺตฏฺฐานญฺจ คนฺธาทีหิ นหานฏฺฐานญฺจ ทิสฺวา ‘‘ปพฺพชิตสฺส กมฺม’’นฺติ มญฺญมาโน โส เอวมาหฯ อิทาเนว นํ วเทหีติ อิทาเนว เตน วตฺถุนา ปริสงฺกิตํ ปุคฺคลํ วเทหิ; อิทํ ปน อุภยมฺปิ ทิสฺวา ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย วินิจฺฉินิตฺวาว ปวาเรตพฺพํฯ กลฺลํ วจนายาติ กลฺลํ โจทนาย; โจเทตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ กสฺมา? ปวารณโต ปุพฺเพ อวินิจฺฉิตตฺตา ปจฺฉา จ ทิสฺวา โจทิตตฺตาติฯ อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติยนฺติ อิทญฺหิ อุภยํ ปุพฺเพ ปวารณาย ทิสฺวา วินิจฺฉินิตฺวาว ภิกฺขู ปวาเรนฺติ, ตสฺมา ปุน ตํ อุกฺโกเฏนฺตสฺส อาปตฺติฯ
ภณฺฑนการกวตฺถุกถา
๒๔๐. ทฺเว ตโย อุโปสเถ จาตุทฺทสิเก กาตุนฺติ เอตฺถ จตุตฺถปญฺจมา ทฺเว, ตติโย ปน ปกติยาปิ จตุทฺทสิโกเยวาติฯ ตสฺมา
อสํวิหิตาติ เตสํ วิกฺขิตฺวาติ ‘‘กิลนฺตตฺถ มุหุตฺตํ วิสฺสมถา’’ติอาทินา นเยน สมฺโมหํ กตฺวาติ อตฺโถฯ โน เจ ลเภถาติ โน เจ พหิสีมํ คนฺตุํ ลเภยฺยุํ; ภณฺฑนการกานํ สามเณเรหิ จ ทหรภิกฺขูหิ จ นิรนฺตรํ อนุพทฺธาว โหนฺติฯ อาคเม ชุณฺเหติ ยํ สนฺธาย อาคเม ชุณฺเห ปวาเรยฺยามาติ ญตฺติํ ฐเปสุํ, ตสฺมิํ อาคเม ชุณฺเห โกมุทิยา เตหิ เจ ภิกฺขเว ภิกฺขูหิ ปวาริยมาเนติ เอวํ จาตุมาสินิยา ปวาริยมาเนฯ
ปวารณาสงฺคหกถา
๒๔๑. อญฺญตโร ผาสุวิหาโรติ ตรุณสมโถ วา ตรุณวิปสฺสนา วาฯ ปริพาหิรา ภวิสฺสามาติ อนิพทฺธรตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานาทิภาเวน ภาวนานุโยคํ สมฺปาเทตุํ อสกฺโกนฺตา พาหิรา ภวิสฺสามฯ สพฺเพเหว เอกชฺฌํ สนฺนิปติตพฺพนฺติ อิมินา ฉนฺททานํ ปฏิกฺขิปติฯ ภินฺนสฺส หิ สงฺฆสฺส สมคฺคกรณกาเล ติณวตฺถารกสมเถ อิมสฺมิญฺจ ปวารณาสงฺคเหติ อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ ฉนฺทํ ทาตุํ น วฏฺฏติฯ ปวารณาสงฺคโห นามายํ วิสฺสฏฺฐกมฺมฏฺฐานานํ ถามคตสมถวิปสฺสนานํ โสตาปนฺนาทีนญฺจ น ทาตพฺโพฯ ตรุณสมถวิปสฺสนาลาภิโน ปน สพฺเพ วา โหนฺตุ, อุปฑฺฒา วา, เอกปุคฺคโล วา เอกสฺสปิ วเสน ทาตพฺโพเยวฯ ทินฺเน ปวารณาสงฺคเห ‘‘เตหิ เจ ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ
ปวารณากฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ