๖. เภสชฺชกฺขนฺธกํ
ปญฺจเภสชฺชาทิกถา
๒๖๐. เภสชฺชกฺขนฺธเก สารทิเกน อาพาเธนาติ สรทกาเล อุปฺปนฺเนน ปิตฺตาพาเธน, ตสฺมิญฺหิ กาเล วสฺโสทเกนปิ เตเมนฺติ, กทฺทมมฺปิ มทฺทนฺติ, อนฺตรนฺตรา อาตโปปิ ขโร โหติ, เตน เตสํ ปิตฺตํ โกฏฺฐพฺภนฺตรคตํ โหติฯ อาหารตฺถญฺจ ผเรยฺยาติ อาหารตฺถํ สาเธยฺยฯ
๒๖๑. นจฺฉาเทนฺตีติ น ชิรนฺติ, น วาตโรคํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตุํ สกฺโกนฺติฯ เสเนสิตานีติ สินิทฺธานิฯ ภตฺตาจฺฉาทเกนาติ ภตฺตํ อโรจิเกนฯ
๒๖๒. อจฺฉวสนฺติอาทีสุ นิสฺสคฺคิยวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ กาเล ปฏิคฺคหิตนฺติอาทีสุ มชฺฌนฺหิเก อวีติวตฺเต ปฏิคฺคเหตฺวา ปจิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา จาติ อตฺโถฯ เตลปริโภเคน ปริภุญฺชิตุนฺติ สตฺตาหกาลิกเตลปริโภเคน ปริภุญฺชิตุํฯ
๒๖๓. มูลเภสชฺชาทิ วินิจฺฉโยปิ ขุทฺทกวณฺณนายํ วุตฺโตเยวฯ ตสฺมา อิธ ยํ ยํ ปุพฺเพ อวุตฺตํ ตํ ตเทว วณฺณยิสฺสามฯ วจตฺตนฺติ เสตวจํฯ นิสทํ นิสทโปตกนฺติ ปิสนสิลา จ ปิสนโปโต จฯ ผคฺควนฺติ ลตาชาติฯ นตฺตมาลนฺติ กรญฺชํฯ หิงฺคุหิงฺคุชตุหิงฺคุสิปาฏิกา หิงฺคุชาติโยเยวฯ ตกตกปตฺติตกปณฺณิโย ลาขาชาติโยฯ
สามุทฺทนฺติ สมุทฺทตีเร วาลุกา วิย สนฺติฏฺฐติฯ กาฬโลณนฺติ ปกติโลณํฯ สินฺธวนฺติ เสตวณฺณํ ปพฺพเต อุฏฺฐหติฯ อุพฺภิทนฺติ ภูมิโต องฺกุรํ อุฏฺฐหติฯ พิลนฺติ ทพฺพสมฺภาเรหิ สทฺธิํ ปจิตํ, ตํ รตฺตวณฺณํฯ
๒๖๔-๖. กาโย วา ทุคฺคนฺโธติ กสฺสจิ อสฺสาทีนํ วิย กายคนฺโธ โหติ, ตสฺสาปิ สิรีสโกสุมฺพาทิจุณฺณานิ วา คนฺธจุณฺณานิ วา สพฺพานิ วฏฺฏนฺติฯ ฉกณนฺติ โคมยํฯ รชนนิปฺปกฺกนฺติ
อามกมํสญฺจ ขาทิ อามกโลหิตญฺจ ปิวีติ น ตํ ภิกฺขุ ขาทิ น ปิวิ, อมนุสฺโส ขาทิตฺวา จ ปิวิตฺวา จ ปกฺกนฺโต, เตน วุตฺตํ – ‘‘ตสฺส โส อมนุสฺสิกาพาโธ ปฏิปฺปสฺสมฺภี’’ติฯ
อญฺชนนฺติ สพฺพสงฺคาหิกวจนเมตํฯ กาฬญฺชนนฺติ เอกา อญฺชนชาติฯ รสญฺชนํ นานาสมฺภาเรหิ กตํฯ โสตญฺชนนฺติ เครุโก นาม สุวณฺณเครุโกฯ กปลฺลนฺติ ทีปสิขโต คหิตมสิฯ อญฺชนูปปิํสเนหีติ อญฺชเนน สทฺธิํ เอกโต ปิํสิตพฺเพหิ, น หิ กิญฺจิ อญฺญนูปปิํสนํ น วฏฺฏติฯ จนฺทนนฺติ โลหิตจนฺทนาทิกํ ยํกิญฺจิฯ ตคราทีนิ ปากฏานิ, อญฺญานิปิ นีลุปฺปลาทีนิ วฏฺฏนฺติเยวฯ
อฏฺฐิมยนฺติ มนุสฺสฏฺฐิํ ฐเปตฺวา อวเสสอฏฺฐิมยํฯ ทนฺตมยนฺติ หตฺถิทนฺตาทิสพฺพทนฺตมยํฯ วิสาณมเยปิ อกปฺปิยํ นาม นตฺถิ, นฬมยาทโย เอกนฺตกปฺปิยาเยวฯ สลากฏฺฐานิยนฺติ ยตฺถ สลากํ โอทหนฺติ, ตํ สุสิรทณฺฑกํ วา ถวิกํ วา อนุชานามีติ อตฺโถฯ อํสพทฺธโกติ อญฺชนิตฺถวิกาย อํสพทฺธโกฯ ยมกนตฺถุกรณินฺติ สมโสตาหิ ทฺวีหิ ปนาฬิกาหิ เอกํ นตฺถุกรณิํฯ
๒๖๗. อนุชานามิ ภิกฺขเว เตลปากนฺติ ยํกิญฺจิ เภสชฺชปกฺขิตฺตํ สพฺพํ อนุญฺญาตเมว โหติฯ อติปกฺขิตฺตมชฺชานีติ อติวิย ขิตฺตมชฺชานิ; พหุํ มชฺชํ ปกฺขิปิตฺวา โยชิตานีติ อตฺโถฯ
องฺควาโตติ หตฺถปาเท วาโตฯ สมฺภารเสทนฺติ นานาวิธปณฺณภงฺคเสทํฯ มหาเสทนฺติ มหนฺตํ เสทํ; โปริสปฺปมาณํ อาวาฏํ องฺคารานํ ปูเรตฺวา ปํสุวาลิกาทีหิ ปิทหิตฺวา ตตฺถ นานาวิธานิ วาตหรณปณฺณานิ สนฺถริตฺวา เตลมกฺขิเตน คตฺเตน ตตฺถ นิปชฺชิตฺวา สมฺปริวตฺตนฺเตน สรีรํ เสเทตุํ อนุชานามีติ อตฺโถฯ ภงฺโคทกนฺติ นานาปณฺณภงฺคกุถิตํ อุทกํ; เตหิ ปณฺเณหิ จ อุทเกน จ สิญฺจิตฺวา สิญฺจิตฺวา เสเทตพฺโพฯ อุทกโกฏฺฐกนฺติ อุทกโกฏฺเฐ จาฏิํ วา โทณิํ วา อุณฺโหทกสฺส ปูเรตฺวา ตตฺถ ปวิสิตฺวา เสทกมฺมกรณํ อนุชานามีติ อตฺโถฯ
ปพฺพวาโต โหตีติ ปพฺเพ ปพฺเพ วาโต วิชฺฌติฯ โลหิตํ โมเจตุนฺติ สตฺถเกน โลหิตํ ปชฺชํ อภิสงฺขริตุนฺติ เยน ผาลิตปาทา ปากติกา โหนฺติ; ตํ นาฬิเกราทีสุ นานาเภสชฺชานิ ปกฺขิปิตฺวา ปชฺชํ อภิสงฺขริตุํ; ปาทานํ สปฺปายเภสชฺชํ ปจิตุนฺติ อตฺโถฯ ติลกกฺเกน อตฺโถติ ปิฏฺเฐหิ ติเลหิ อตฺโถฯ กพฬิกนฺติ วณมุเข สตฺตุปิณฺฑํ ปกฺขิปิตุํฯ สาสปกุฑฺเฑนาติ สาสปปิฏฺเฐนฯ วฑฺฒมํสนฺติ อธิกมํสํ อาณิ วิย อุฏฺฐหติฯ โลณสกฺขริกาย ฉินฺทิตุนฺติ ขุเรน ฉินฺทิตุํฯ วิกาสิกนฺติ เตลรุนฺธนปิโลติกํฯ สพฺพํ วณปฏิกมฺมนฺติ ยํกิญฺจิ วณปริกมฺมํ นาม อตฺถิ; สพฺพํ อนุชานามีติ อตฺโถฯ
๒๖๘. สามํ คเหตฺวาติ อิทํ น เกวลํ สปฺปทฏฺฐสฺเสว, อญฺญสฺมิมฺปิ ทฏฺฐวิเส สติ สามํ คเหตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพํ; อญฺเญสุ ปน การเณสุ ปฏิคฺคหิตเมว วฏฺฏติฯ กโต น ปุน ปฏิคฺคเหตพฺโพติ สเจ ภูมิปฺปตฺโต, ปฏิคฺคเหตพฺโพ; อปฺปตฺตํ ปน คเหตุํ วฏฺฏติฯ
๒๖๙. ฆรทินฺนกาพาโธติ วสีกรณปานกสมุฏฺฐิตโรโคฯ สีตาโลฬินฺติ นงฺคเลน กสนฺตสฺส ผาเล ลคฺคมตฺติกํ อุทเกน อาโลเฬตฺวา ปาเยตุํ อนุชานามีติ อตฺโถฯ
ทุฏฺฐคหณิโกติ วิปนฺนคหณิโก; กิจฺเฉน อุจฺจาโร นิกฺขมตีติ อตฺโถฯ อามิสขารนฺติ สุกฺโขทนํ ฌาเปตฺวา ตาย ฉาริกาย ปคฺฆริตํ ขาโรทกํฯ มุตฺตหรีตกนฺติ โคมุตฺตปริภาวิตํ หรีตกํฯ อภิสนฺนกาโยติ อุสฺสนฺนโทสกาโยฯ อจฺฉกญฺชิยนฺติ ตณฺฑุโลทกมณฺโฑฯ อกฏยุสนฺติ อสินิทฺโธ มุคฺคปจิตปานีโยฯ กฏากฏนฺติ โสว โธตสินิทฺโธฯ ปฏิจฺฉาทนีเยนาติ มํสรเสนฯ
คุฬาทิอนุชานนกถา
๒๗๒. สเจ ภิกฺขเว ปกฺกาปิ มุคฺคา ชายนฺตีติ ปกฺกา มุคฺคา สเจปิ ชายนฺติ, ยถาสุขํ ปริภุญฺชิตพฺพาฯ ปกฺกตฺตา หิ เต กปฺปิยา เอวฯ
๒๗๔. อนฺโตวุตฺถนฺติ สามํ ปกฺกนฺติ เอตฺถ ยํกิญฺจิ อามิสํ ภิกฺขุโน ปจิตุํ น วฏฺฏติฯ สเจปิสฺส อุณฺหยาคุยา สุลสิปณฺณานิ วา สิงฺคิเวรํ วา โลณํ วา ปกฺขิปนฺติ, ตมฺปิ จาเลตุํ น วฏฺฏติ, ‘‘ยาคุํ นิพฺพาเปมี’’ติ ปน จาเลตุํ วฏฺฏติฯ อุตฺตณฺฑุลภตฺตํ ลภิตฺวาปิ ปิทหิตุํ น วฏฺฏติฯ สเจ ปน มนุสฺสา ปิทหิตฺวาว เทนฺติ, วฏฺฏติ; ‘‘ภตฺตํ อุกฺกปิณฺฑกาปิ ขาทนฺตีติ พิฬามูสิกโคธามงฺคุสา ขาทนฺติฯ ทมกาติ วิฆาสาทาฯ
๒๗๖. ตโต นีหฏนฺติ ยตฺถ นิมนฺติตา ภุญฺชนฺติ, ตโต นีหฏํฯ
๒๗๘. วนฏฺฐํ โปกฺขรฏฺฐนฺติ วเน เจว ปทุมินิคจฺเฉ จ ชาตํฯ อพีชนฺติ ตรุณผลํ, ยสฺส พีชํ น องฺกุรํ ชเนติฯ นิพฺพฏฺฏพีชนฺติ พีชํ นิพฺพฏฺเฏตฺวา อปเนตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพกํ อมฺพปนสาทิฯ
๒๗๙. ทุโรปโย วโณติ ทุกฺเขน รุหติ, ทุกฺเขน ปากติโก โหตีติ อตฺโถฯ ทุปฺปริหารํ สตฺถนฺติ สมฺพาเธ ทุกฺเขน สตฺถํ ปริหเรยฺยํฯ สตฺถกมฺมํ วา วตฺถิกมฺมํ วาติ ยถาปริจฺฉินฺเน โอกาเส เยน เกนจิ สตฺเถน วา สูจิยา วา กณฺฏเกน วา สตฺติกาย วา ปาสาณสกฺขลิกาย วา นเขน วา ฉินฺทนํ วา ผาลนํ วา วิชฺฌนํ วา เลขนํ วา น กาตพฺพํ; สพฺพญฺเหตํ สตฺถกมฺมเมว โหติฯ เยน เกนจิ ปน จมฺเมน วา วตฺเถน วา วตฺถิปีฬนมฺปิ น กาตพฺพํ; สพฺพญฺเหตํ วตฺถิกมฺมเมว โหติฯ เอตฺถ จ สมฺพาธสฺส สามนฺตา ทฺวงฺคุลาติ อิทํ สตฺถกมฺมํเยว สนฺธาย วุตฺตํฯ วตฺถิกมฺมํ ปน สมฺพาเธเยว
๒๘๐. ปวตฺตมํสนฺติ มาฆาโตติ ตํ ทิวสํ น ลพฺภา เกนจิ กิญฺจิ ชีวิตา โวโรเปตุํฯ โปตฺถนิกนฺติ มํสจฺเฉทนสตฺถกํ วุจฺจติฯ กิมฺปิมายาติ กิมฺปิ อิมายฯ น ภควา อุสฺสหตีติ น ภควา สกฺโกติฯ ยตฺร หิ นามาติ ยสฺมา นามฯ ปฏิเวกฺขีติ วีมํสิ; ปฏิปุจฺฉีติ วุตฺตํ โหติฯ อปฺปฏิเวกฺขิตฺวาติ อปฺปฏิปุจฺฉิตฺวาฯ สเจ ปน อสุกมํสนฺติ ชานาติ, ปฏิปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถิ, อชานนฺเตน ปน ปุจฺฉิตฺวาว ขาทิตพฺพํฯ
หตฺถิมํสาทิปฏิกฺเขปกถา
๒๘๑. สุนขมํสนฺติ อหิมํสนฺติ กสฺสจิ อปาทกสฺส ทีฆชาติกสฺส มํสํ น วฏฺฏติฯ สีหมํสาทีนิ ปากฏาเนวฯ
เอตฺถ จ มนุสฺสมํสํ สชาติตาย ปฏิกฺขิตฺตํ, หตฺถิอสฺสมํสํ ราชงฺคตาย, สุนขมํสญฺจ อหิมํสญฺจ ปฏิกูลตาย, สีหมํสาทีนิ ปญฺจ อตฺตโน อนุปทฺทวตฺถายาติฯ อิเมสํ มนุสฺสาทีนํ ทสนฺนํ มํสมฺปิ อฏฺฐิปิ โลหิตมฺปิ จมฺมมฺปิ โลมมฺปิ สพฺพํ น วฏฺฏติ, ยํกิญฺจิ ญตฺวา วา อญตฺวา วา ขาทนฺตสฺส อาปตฺติเยวฯ ยทา ชานาติ, ตทา เทเสตพฺพาฯ ‘‘อปุจฺฉิตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ คณฺหโต ปฏิคฺคหเณ ทุกฺกฏํ, ‘‘ปุจฺฉิตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ คณฺหโต อนาปตฺติฯ อุทฺทิสฺส กตํ ปน ชานิตฺวา ขาทนฺตสฺเสว อาปตฺติ, ปจฺฉา ชานนฺโต อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพติฯ
ยาคุมธุโคฬกาทิกถา
๒๘๒. เอกตฺตโกติ ปหูตํ ยาคุญฺจ มธุโคฬกญฺจ ปฏิยาทาเปตฺวาติ โส กิร สตสหสฺสํ วยํ กตฺวา ปฏิยาทาเปสิฯ อนุโมทนาคาถาปริโยสาเน ‘‘ปตฺถยตํ อิจฺฉต’’นฺติ ปทานํ ‘‘อลเมว ทาตุ’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ สเจ ปน ‘‘ปตฺถยตา อิจฺฉตา’’ติ ปาโฐ อตฺถิ, โสเยว คเหตพฺโพฯ
๒๘๓. โภชฺชยาคุนฺติ ยา ปวารณํ ชเนติฯ ยทคฺเคนาติ ยํ อาทิํ กตฺวาฯ สคฺคา เต อารทฺธาติ สคฺคนิพฺพตฺตกปุญฺญํ อุปจิตนฺติ อตฺโถฯ ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพติ ปรมฺปรโภชเนน กาเรตพฺโพ, โภชฺชยาคุยา หิ ปวารณา โหตีติฯ
๒๘๔. นาหํ ตํ กจฺจานาติ ตสฺมิํ กิร อวสิฏฺฐคุเฬ เทวตา สุขุโมชํ ปกฺขิปิํสุ, สา อญฺเญสํ ปริณามํ น คจฺฉติ, ตสฺมา เอวมาหฯ คิลานสฺส คุฬนฺติ ตถารูเปน พฺยาธินา คิลานสฺส ปจฺฉาภตฺตํ คุฬํ อนุชานามีติ อตฺโถฯ
ปาฏลิคามวตฺถุกถา
๒๘๕. สพฺพสนฺถรินฺติ
๒๘๖. สุนิธวสฺสการาติ สุนิโธ จ วสฺสกาโร จ ทฺเว พฺราหฺมณา มคธรญฺโญ มหามตฺตา มหามจฺจาฯ วชฺชีนํ ปฏิพาหายาติ วชฺชิราชกุลานํ อายมุขปจฺฉินฺทนตฺถํฯ วตฺถูนีติ ฆรวตฺถูนิฯ จิตฺตานิ นมนฺติ นิเวสนานิ มาเปตุนฺติ ตา กิร เทวตา วตฺถุวิชฺชาปาฐกานํ สรีเร อธิมุจฺจิตฺวา เอวํ จิตฺตานิ นาเมนฺติฯ กสฺมา? อมฺหากํ ยถานุรูปํ สกฺการํ กริสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ ตาวติํเสหีติ โลเก กิร สกฺกํ เทวราชานํ วิสฺสกมฺมญฺจ อุปาทาย ตาวติํสา ปณฺฑิตาติ สทฺโท อพฺภุคฺคโต, เตเนวาห ตาวติํเสหีติ, ตาวติํเสหิ สทฺธิํ มนฺเตตฺวา วิย มาเปนฺตีติ อตฺโถฯ ยาวตา อริยํ อายตนนฺติ ยตฺตกํ อริยมนุสฺสานํ โอสรณฏฺฐานํ นาม อตฺถิฯ ยาวตา วณิปฺปโถติ อิทํ อคฺคนครนฺติ เตสํ อริยายตนวณิปฺปถานํ อิทํ อคฺคนครํ ภวิสฺสติฯ ปุฏเภทนนฺติ ปุฏเภทนฏฺฐานํ โมจนฏฺฐานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อคฺคิโต วาติอาทีสุ สมุจฺจยตฺโถ วา สทฺโทฯ ตตฺร หิ เอกสฺส โกฏฺฐาสสฺส อคฺคิโต, เอกสฺส อุทกโต, เอกสฺส อพฺภนฺตรโต, อญฺญมญฺญเภทา อนฺตราโย ภวิสฺสติฯ อุฬุมฺปนฺติ ปารคมนตฺถาย อาณิโย อาโกเฏตฺวา กตํฯ กุลฺลนฺติ วลฺลิอาทีหิ พนฺธิตฺวา กตํฯ
อณฺณวนฺติ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน โยชนมตฺตํ คมฺภีรสฺส จ ปุถุลฺลสฺส จ อุทกฏฺฐานสฺเสตํ อธิวจนํฯ สรนฺติ อิธ นที อธิปฺเปตาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เย
๒๘๗. อนนุโพธาติ อพุชฺฌเนนฯ สนฺธาวิตนฺติ ภวโต ภวํ คมนวเสน สนฺธาวิตํฯ สํสริตนฺติ ปุนปฺปุนํ คมนวเสน สํสริตํฯ มมญฺเจว ตุมฺหากญฺจาติ มยา จ ตุมฺเหหิ จฯ อถ วา สนฺธาวิตํ สํสริตนฺติ สนฺธาวนํ สํสรณํ มมญฺเจว ตุมฺหากญฺจ อโหสีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ สํสิตนฺติ สํสริตํฯ ภวเนตฺติ สมูหตาติ ภวโต ภวคมนา สนฺธาวนา ตณฺหารชฺชุ สุฏฺฐุ หตา ฉินฺนา อปฺปวตฺติกตาฯ
๒๘๙. นีลาติ นีลวณฺณาติอาทิ ตสฺเสว วิภาคทสฺสนตฺถํฯ ตตฺถ น เตสํ ปกติวณฺณา นีลา, นีลวิเลปนานํ ปฏิวฏฺเฏสีติ ปหาเรสิฯ สาหารํ ทชฺเชยฺยาถาติ สชนปทํ ทเทยฺยาถฯ องฺคุลิํ โผเฏสุนฺติ องฺคุลิํ จาเลสุํฯ อมฺพกายาติ อิตฺถิกายฯ โอโลเกถาติ ปสฺสถฯ อปโลเกถาติ ปุนปฺปุนํ ปสฺสถฯ อุปสํหรถาติ อุปเนถฯ อิมํ ลิจฺฉวิปริสํ ตุมฺหากํ จิตฺเตน ตาวติํสปริสํ หรถ, ตาวติํสสฺส สมกํ กตฺวา ปสฺสถาติ อตฺโถฯ
สีหเสนาปติวตฺถุอาทิกถา
๒๙๐. ธมฺมสฺส จ อนุธมฺมํ พฺยากโรนฺตีติ ภควตา วุตฺตการณสฺส อนุการณํ กเถนฺติฯ สหธมฺมิโก วาทานุวาโทติ อปเรหิ วุตฺตการเณน สการโณ หุตฺวา ตุมฺหากํ วาโท วิญฺญุครหิตพฺพํ การณํ โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ กิํ น อาคจฺฉติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘กิํ สพฺพกาเรนาปิ ตุมฺหากํ วาเท คารยฺหการณํ นตฺถี’’ติฯ อนพฺภกฺขาตุกามาติ อภิภวิตฺวา น อาจิกฺขิตุกามาฯ
๒๙๓. อนุวิจฺจการนฺติ อนุวิทิตฺวา จินฺเตตฺวา ตุลยิตฺวา กาตพฺพํ กโรหีติ วุตฺตํ โหติฯ ญาตมนุสฺสานนฺติ โลเก ปากฏานํฯ สาธุ โหตีติ ปฏากํ ปริหเรยฺยุนฺติ ปฏากํ อุกฺขิปิตฺวา นคเร โฆสนฺตา อาหิณฺเฑยฺยุํฯ กสฺมา? ‘‘เอวํ โน อมฺหากํ มหนฺตภาโว ภวิสฺสตี’’ติฯ โอปานภูตนฺติ ปฏิยตฺตอุทปาโน วิย ฐิตํฯ กุลนฺติ นิเวสนํฯ ทาตพฺพํ มญฺเญยฺยาสีติ มา อิเมสํ เทยฺยธมฺมํ อุปจฺฉินฺทิตฺถ, สมฺปตฺตานญฺหิ ทาตพฺพเมวาติ โอวทติฯ โอกาโรติ อวกาโร ลามกภาโวฯ สามุกฺกํสิกาติ อตฺตนาเยว อุทฺธริตฺวา คหิตา; อสาธารณํ อญฺเญสนฺติ อตฺโถฯ อุทฺทิสฺส กตนฺติ อุทฺทิสิตฺวา กตํฯ
๒๙๔. ปฏิจฺจกมฺมนฺติ อตฺตานํ ปฏิจฺจ กตนฺติ อตฺโถฯ อถ วา ปฏิจฺจกมฺมนฺติ นิมิตฺตกมฺมสฺเสตํ อธิวจนํ, ตํ ปฏิจฺจกมฺมํ เอตฺถ อตฺถีติ มํสมฺปิ ปฏิจฺจกมฺมนฺติ วุตฺตํฯ โย หิ เอวรูปํ มํสํ ปริภุญฺชติ, โสปิ ตสฺส กมฺมสฺส ทายาโท โหติ, วธกสฺส วิย ตสฺสาปิ ปาณฆาตกมฺมํ โหตีติ อธิปฺปาโย ชิริทนฺติติ ชิรนฺติ อพฺภาจิกฺขนฺตา น ชิรนฺติ, อพฺภกฺขานสฺส อนฺตํ น คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ ติโกฏิปริสุทฺธกถา สงฺฆเภทสิกฺขาปทวณฺณนายํ วุตฺตาฯ
กปฺปิยภูมิอนุชานนกถา
๒๙๕. สกฏปริวฏฺฏนฺติ ปจฺจนฺติมนฺติ อภิลาปมตฺตเมตํ ‘‘ยํ สงฺโฆ อากงฺขตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปน ธุรวิหาโรปิ สมฺมนฺนิตุํ วฏฺฏติ, กมฺมวาจํ อวตฺวา อปโลกเนนาปิ วฏฺฏติเยวฯ กาโกรวสทฺทนฺติ ตตฺถ ตตฺถ ปวิฏฺฐานํ อามิสขาทนตฺถาย อนุปฺปเคเยว สนฺนิปติตานํ กากานํ โอรวสทฺทํฯ ยโสโช นาม กปิลสุตฺตปริโยสาเน ปพฺพชิตานํ ปญฺจนฺนํ สตานํ อคฺคปุริโสฯ
อุสฺสาวนนฺติกนฺติอาทีสุ อุสฺสาวนนฺติกา ตาว เอวํ กตฺตพฺพาฯ โย ถมฺภานํ วา อุปริ ภิตฺติปาเท วา นิขนิตฺวา วิหาโร กริยติ, ตสฺส เหฏฺฐา ถมฺภปฏิจฺฉกา ปาสาณา ภูมิคติกา เอวฯ ปฐมถมฺภํ ปน ปฐมภิตฺติปาทํ วา ปติฏฺฐาเปนฺเตหิ พหูหิ สมฺปริวาเรตฺวา ‘‘กปฺปิยกุฏิํ กโรม, กปฺปิยกุฏิํ กโรมา’’ติ วาจํ นิจฺฉาเรนฺเตหิ มนุสฺเสสุ อุกฺขิปิตฺวา ปติฏฺฐาเปนฺเตสุ อามสิตฺวา วา สยํ อุกฺขิปิตฺวา วา ถมฺเภ วา ภิตฺติปาโท วา ปติฏฺฐาเปตพฺโพฯ กุรุนฺทิมหาปจฺจรีสุ ปน ‘‘กปฺปิยกุฏิ กปฺปิยกุฏี’’ติ วตฺวา ปติฏฺฐาเปตพฺพนฺติ วุตฺตํฯ อนฺธกฏฺฐกถายํ ‘‘สงฺฆสฺส กปฺปิยกุฏิํ อธิฏฺฐามี’’ติ วุตฺตํฯ ตํ ปน อวตฺวาปิ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตนเยน วุตฺเต
อิฏฺฐกสิลามตฺติกากุฏฺฏิกาสุ ปน กุฏีสุ เหฏฺฐา จยํ พนฺธิตฺวา วา อพนฺธิตฺวา วา กโรนฺตุ, ยโต ปฏฺฐาย ภิตฺติํ อุฏฺฐาเปตุกามา
โคนิสาทิกา ทุวิธา – อารามโคนิสาทิกา, วิหารโคนิสาทิกาติฯ ตาสุ ยตฺถ เนว อาราโม ‘‘อารามโคนิสาทิกา’’ นามฯ ยตฺถ เสนาสนานิ สพฺพานิ วา เอกจฺจานิ วา ปริกฺขิตฺตานิ, อาราโม อปริกฺขิตฺโต, อยํ ‘‘วิหารโคนิสาทิกา’’ นามฯ อิติ อุภยตฺราปิ อารามสฺส อปริกฺขิตฺตภาโวเยว ปมาณํฯ อาราโม ปน อุปฑฺฒปริกฺขิตฺโตปิ พหุตรํ ปริกฺขิตฺโตปิ ปริกฺขิตฺโตเยว นามาติ กุรุนฺทิมหอาปจฺจริยาทีสุ วุตฺตํฯ เอตฺถ กปฺปิยกุฏิํ ลทฺธุํ วฏฺฏติฯ
คหปตีติ มนุสฺสา อาวาสํ กตฺวา ‘‘กปฺปิยกุฏิํ เทม, ปริภุญฺชถา’’ติ วทนฺติ, เอสา คหปติ นามฯ ‘‘กปฺปิยกุฏิํ กาตุํ เทมา’’ติ วุตฺเตปิ วฏฺฏติเยวฯ อนฺธกฏฺฐกถายํ ปน ‘‘ยสฺมา ภิกฺขุํ ฐเปตฺวา เสสสหธมฺมิกานํ สพฺเพสญฺจ เทวมนุสฺสานํ หตฺถโต ปฏิคฺคโห จ สนฺนิธิ จ อนฺโตวุตฺถญฺจ เตสํ สนฺตกํ ภิกฺขุสฺส วฏฺฏติ, ตสฺมา เตสํ เคหานิ วา เตหิ ทินฺนา กปฺปิยกุฏิ วา คหปตีติ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํฯ ปุนปิ วุตฺตํ – ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส วิหารํ ฐเปตฺวา ภิกฺขุนุปสฺสโย วา อารามิกานํ วา ติตฺถิยานํ วา เทวตานํ วา นาคานํ วา อปิ พฺรหฺมานํ วิมานํ กปฺปิยกุฏิ โหตี’’ติ, ตํ สุวุตฺตํ; สงฺฆสนฺตกเมว สมฺมุติกา นาม กมฺมวาจํ สาเวตฺวา กตาติฯ
ยํ อิมาสุ จตูสุ กปฺปิยภูมีสุ วุตฺถํ อามิสํ, ตํ สพฺพํ อนฺโตวุตฺถสงฺขฺยํ น คจฺฉติฯ ภิกฺขูนญฺจ ภิกฺขุนีนญฺจ อนฺโตวุตฺถอนฺโตปกฺกโมจนตฺถญฺหิ กปฺปิยกุฏิโย อนุญฺญาตาฯ ยํ ปน อกปฺปิยภูมิยํ
ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – สามเณโร ภิกฺขุสฺส ตณฺฑุลาทิกํ อามิสํ อาหริตฺวา กปฺปิยกุฏิยํ นิกฺขิปิตฺวา ปุนทิวเส ปจิตฺวา เทติ, อนฺโตวุตฺถํ น โหติฯ ตตฺถ อกปฺปิยกุฏิยํ นิกฺขิตฺตสปฺปิอาทีสุ ยํกิญฺจิ ปกฺขิปิตฺวา เทติ, มุขสนฺนิธิ นาม โหติฯ มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘อนฺโตวุตฺถํ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ นามมตฺตเมว นานากรณํฯ ภิกฺขุ อกปฺปิยกุฏิยํ ฐปิตสปฺปิญฺจ ยาวชีวิกปณฺณญฺจ เอกโต ปจิตฺวา ปริภุญฺชติ, สตฺตาหํ นิรามิสํ วฏฺฏติฯ สเจ อามิสสํสฏฺฐํ กตฺวา ปริภุญฺชติ, อนฺโตวุตฺถญฺเจว สามํปากญฺจ โหติฯ เอเตนุปาเยน สพฺพสํสคฺคา เวทิตพฺพาฯ
อิมา ปน กปฺปิยกุฏิโย กทา ชหิตวตฺถุกา โหนฺติ? อุสฺสาวนนฺติกา ตาว ยา ถมฺภานํ
โคนิสาทิกา ปาการาทีหิ ปริกฺเขเป กเต ชหิตวตฺถุกา โหติฯ ปุน ตสฺมิํ อาราเม กปฺปิยกุฏิ ลทฺธุํ วฏฺฏติฯ สเจ ปน ปุนปิ ปาการาทโย ตตฺถ ตตฺถ ขณฺฑา โหนฺติ, ตโต ตโต คาโว ปวิสนฺติ, ปุน กปฺปิยกุฏิ โหติฯ อิตรา ปน ทฺเว โคปานสีมตฺตํ ฐเปตฺวา
ยตฺร ปนิมา จตสฺโสปิ กปฺปิยภูมิโย นตฺถิ, ตตฺถ กิํ กาตพฺพํ? อนุปสมฺปนฺนสฺส
๒๙๖-๙. เมณฺฑกวตฺถุ อุตฺตานเมวฯ อปิ เจตฺถ อนุชานามิ ภิกฺขเว ปญฺจ โครเสติ อิเม ปญฺจ โครเส วิสุํ ปริโภเคน ปริภุญฺชิตุมฺปิ อนุชานามีติ อตฺโถฯ ปาเถยฺยํ ปริเยสิตุนฺติ เอตฺถ สเจ เกจิ สยเมว ญตฺวา เทนฺติ, อิจฺเจตํ กุสลํ; โน เจ เทนฺติ, ญาติปวาริตฏฺฐานโต วา ภิกฺขาจารวตฺเตน วา ปริเยสิตพฺพํฯ ตถา อลภนฺเตน อญฺญาติกอปวาริตฏฺฐานโต
เกณิยชฏิลวตฺถุกถา
๓๐๐. กาเชหิ คาหาเปตฺวาติ ปญฺจหิ กาชสเตหิ สุสงฺขตสฺส พทรปานสฺส กุฏสหสฺสํ คาหาเปตฺวาฯ เอตสฺมิํ นิทาเน เอตสฺมิํ ปกรเณ ธมฺมิํ กถํ กตฺวาติ ‘‘สาธุ ภิกฺขเว ปานํ อปิวนฺตา สมณสฺส โคตมสฺส อนุชานามิ ภิกฺขเว อฏฺฐ ปานานีติอาทิมาหฯ
ตตฺถ อมฺพปานนฺติ อาเมหิ วา ปกฺเกหิ วา อมฺเพหิ กตปานํฯ ตตฺถ
เตสุ ปน ชมฺพุปานนฺติ ชมฺพุผเลหิ กตปานํฯ โจจปานนฺติ อฏฺฐิเกหิ กทลิผเลหิ กตปานํฯ โมจปานนฺติ อนฏฺฐิเกหิ กทลิผเลหิ กตปานํฯ มธุกปานนฺติ มธุกานํ ชาติรเสน กตปานํ; ตํ ปน อุทกสมฺภินฺนํ วฏฺฏติ, สุทฺธํ น วฏฺฏติฯ มุทฺทิกปานนฺติ มุทฺทิกา อุทเก มทฺทิตฺวา อมฺพปานํ วิย กตปานํฯ สาลูกปานนฺติ รตฺตุปฺปลนีลุปฺปลาทีนํ สาลูเก มทฺทิตฺวา กตปานํฯ ผารุสกปานนฺติ ผารุสกผเลหิ อมฺพปานํ วิย กตปานํฯ อิมานิ อฏฺฐ ปานานิ สีตานิปิ อาทิจฺจปากานิปิ วฏฺฏนฺติ, อคฺคิปากานิ น วฏฺฏนฺติฯ ธญฺญผลรสนฺติ สตฺตนฺนํ ธญฺญานํ ผลรสํฯ ฑากรสนฺติ ปกฺกฑากรสํฯ ยาวกาลิกปตฺตานญฺหิ ปุเรภตฺตํเยว รโส กปฺปติฯ ยาวชีวิกานํ ปฏิคฺคเหตฺวา ฐปิตสปฺปิอาทีหิ สทฺธิํ ปกฺกานํ สตฺตาหํ กปฺปติฯ สเจ ปน สุทฺธอุทเกน ปจติ, ยาวชีวมฺปิ วฏฺฏติฯ ขีราทีหิ ปน สทฺธิํ ปจิตุํ น วฏฺฏติฯ อญฺเญหิ ปกฺกมฺปิ ฑากรสสงฺขฺยเมว คจฺฉติฯ กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘ยาวกาลิกปตฺตานมฺปิ สีโตทเกน มทฺทิตฺวา กตรโส วา อาทิจฺจปาโก วา วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ ฐเปตฺวา มธุกปุปฺผรสนฺติ เอตฺถ มธุกปุปฺผรโส อคฺคิปาโก วา โหตุ อาทิจฺจปาโก วา, ปจฺฉาภตฺตํ อคฺคิหุตฺตมุขา ยญฺญาติอาทีสุ อคฺคิหุตํ เสฏฺฐํ, อคฺคิหุตํ มุขนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
โรชมลฺลาทิวตฺถุกถา
๓๐๑-๒. โรชวตฺถุ อุตฺตานตฺถเมวฯ ตตฺถ สงฺกรํ อกํสูติ กติกํ อกํสุฯ อุฬารํ โข เต อิทนฺติ สุนฺทรํ โข เต อิทํฯ นาหํ ภนฺเต อานนฺท พหุกโตติ นาหํ พุทฺธาทิคตปสาทพหุมาเนน อิธาคโตติ ทสฺเสติฯ สพฺพญฺจ ฑากนฺติ สปฺปิอาทีหิ ปกฺกํ วา อปกฺกํ วา ยํกิญฺจิ ฑากํฯ ปิฏฺฐขาทนียนฺติ ปิฏฺฐมยํ ขาทนียํ; โรโช กิร อิทํ อุภยมฺปิ สตสหสฺสํ วยํ กตฺวา ปฏิยาทาเปสิฯ
๓๐๓. มญฺชุกาติ มธุรวจนาฯ ปฏิภาเนยฺยกาติ สเก สิปฺเป ปฏิภานสมฺปนฺนาฯ ทกฺขาติ เฉกา, อนลสา วาฯ ปริโยทาตสิปฺปาติ นิทฺโทสสิปฺปาฯ นาฬิยาวาปเกนาติ นาฬิยา จ อาวาปเกน จฯ อาวาปโก นาม ยตฺถ ลทฺธํ ลทฺธํ อาวปนฺติ, ปกฺขิปนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ น จ ภิกฺขเว นหาปิตปุพฺเพน ขุรภณฺฑนฺติ เอตฺถ คเหตฺวา ปริหริตุเมว น วฏฺฏติ, อญฺญสฺส สนฺตเกน เกเส เฉเทตุํ วฏฺฏติฯ สเจ เวตนํ คเหตฺวา ฉินฺทติ, น วฏฺฏติฯ โย อนหาปิตปุพฺโพ ตสฺส ปริหริตุมฺปิ วฏฺฏติ, ตํ วา อญฺญํ วา คเหตฺวา เกเส เฉเทตุมฺปิ วฏฺฏติฯ
๓๐๔. ภาคํ ทตฺวาติ ทสมภาคํ ทตฺวา; อิทํ กิร ชมฺพุทีเป โปราณกจาริตฺตํ, ตสฺมา ทสโกฏฺฐาเส กตฺวา เอโก โกฏฺฐาโส ภูมิสามิกานํ ทาตพฺโพฯ
จตุมหาปเทสกถา
๓๐๕. ยํ ภิกฺขเว มยา อิทํ น กปฺปตีติ อิเม จตฺตาโร มหาปเทเส ภควา ภิกฺขูนํ นยคฺคหณตฺถาย อาหฯ ตตฺถ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถรา สุตฺตํ คเหตฺวา ปริมทฺทนฺตา อิทํ อทฺทสํสุฯ ฐเปตฺวา ธญฺญผลรสนฺติ สตฺตธญฺญรสานิ ปจฺฉาภตฺตํ น กปฺปนฺตีติ ปฏิกฺขิตฺตานิฯ ตาลนาฬิเกรปนสลพุชอลาพุกุมฺภณฺฑปุสฺสผลติปุสผลเอฬาลุกานิ
ภควตา ฉ จีวรานิ อนุญฺญาตานิฯ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ เตสํ อนุโลมานิ ทุกูลํ, ปตฺตุณฺณํ, จีนปฏฺฏํ, โสมารปฏฺฏํ, อิทฺธิมยิกํ, เทวทตฺติยนฺติ อปรานิ ฉ อนุญฺญาตานิฯ ตตฺถ ‘‘ปตฺตุณฺณ’’นฺติ ปตฺตุณฺณเทเส ปาณเกหิ สญฺชาตวตฺถํฯ ทฺเว ปฏา เทสนาเมเนว วุตฺตาฯ ตานิ ตีณิ โกเสยฺยสฺสานุโลมานิฯ ทุกูลํ สาณสฺส, อิตรานิ ทฺเว กปฺปาสิกสฺส วา สพฺเพสํ วาฯ
ภควตา เอกาทส ปตฺเต ปฏิกฺขิปิตฺวา ทฺเว ปตฺตา อนุญฺญาตา – โลหปตฺโต เจว มตฺติกาปตฺโต จฯ โลหถาลกํ, มตฺติกาถาลกํ, ตมฺพโลหถาลกนฺติ เตสํเยว อนุโลมานิฯ ภควตา ตโย ตุมฺพา อนุญฺญาตา – โลหตุมฺโพ, กฏฺฐตุมฺโพ, ผลตุมฺโพติฯ กุณฺฑิกา, กญฺจนโก, อุทกตุมฺโพติ เตสํเยว อนุโลมานิฯ กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘ปานียสงฺขปานียสราวกานิ เอเตสํ อนุโลมานี’’ติ วุตฺตํฯ ปฏฺฏิกา, สูกรนฺตนฺติ ทฺเว กายพนฺธนานิ อนุญฺญาตานิ, ทุสฺสปฏฺเฏน รชฺชุเกน จ กตกายพนฺธนานิ เตสํ อนุโลมานิฯ เสตจฺฉตฺตํ, กิลญฺชจฺฉตฺตํ, ปณฺณจฺฉตฺตนฺติ ตีณิ ฉตฺตานิ อนุญฺญาตานิฯ เอกปณฺณจฺฉตฺตํ เตสํเยว อนุโลมนฺติ อิมินา นเยน ปาฬิญฺจ อฏฺฐกถญฺจ อนุเปกฺขิตฺวา อญฺญานิปิ กปฺปิยากปฺปิยานํ อนุโลมานิ เวทิตพฺพานิฯ
ตทหุปฏิคฺคหิตํ กาเล กปฺปตีติอาทิ สพฺพํ สมฺภินฺนรสํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สเจ หิ ฉลฺลิมฺปิ อนปเนตฺวา สกเลเนว นาฬิเกรผเลน สทฺธิํ ปานกํ ปฏิคฺคหิตํ โหติ
สเจ ปน สมฺภินฺนรสํ โหติ สํสฏฺฐํ, น วฏฺฏติฯ ยาวกาลิกญฺหิ อตฺตนา สทฺธิํ สมฺภินฺนรสานิ ตีณิปิ ยามกาลิกาทีนิ อตฺตโน สภาวํ อุปเนติ, ยามกาลิกํ ทฺเวปิ สตฺตาหกาลิกาทีนิ อตฺตโน สภาวํ อุปเนติ, สตฺตาหกาลิกมฺปิ อตฺตนา สทฺธิํ สํสฏฺฐํ ยาวชีวิกํ อตฺตโน สภาวญฺเญว อุปเนติ; ตสฺมา เตน ตทหุปฏิคฺคหิเตน สทฺธิํ ตทหุปฏิคฺคหิตํ วา ปุเรปฏิคฺคหิตํ วา ยาวชีวิกํ สตฺตาหํ กปฺปติ ทฺวีหปฏิคฺคหิเตน ฉาหํ, ตีหปฏิคฺคหิเตน ปญฺจาหํ…เป.… สตฺตาหปฏิคฺคหิเตน ตทเหว กปฺปตีติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺมาเยว หิ ‘‘สตฺตาหกาลิเกน ภิกฺขเว ยาวชีวิกํ ตทหุปฏิคฺคหิต’’นฺติ อวตฺวา ‘‘ปฏิคฺคหิตํ สตฺตาหํ กปฺปตี’’ติ วุตฺตํฯ
กาลยามสตฺตาหาติกฺกเมสุ เจตฺถ วิกาลโภชนสนฺนิธิเภสชฺชสิกฺขาปทานํ วเสน อาปตฺติโย เวทิตพฺพาฯ อิเมสุ จ ปน จตูสุ กาลิเกสุ ยาวกาลิกํ ยามกาลิกนฺติ อิทเมว ทฺวยํ อนฺโตวุตฺถกญฺเจว สนฺนิธิการกญฺจ โหติ, สตฺตาหกาลิกญฺจ ยาวชีวิกญฺจ อกปฺปิยกุฏิยํ นิกฺขิปิตุมฺปิ วฏฺฏติ, สนฺนิธิมฺปิ น ชเนตีติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ
เภสชฺชกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ