๑๐. โกสมฺพกกฺขนฺธกํ
โกสมฺพกวิวาทกถา
๔๕๑. โกสมฺพกกฺขนฺธเก ตํ ภิกฺขุํ อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิปิํสูติ เอตฺถ อยมนุปุพฺพิกถา – ทฺเว กิร ภิกฺขู เอกสฺมิํ อาวาเส วสนฺติ วินยธโร จ สุตฺตนฺติโก จฯ เตสุ สุตฺตนฺติโก ภิกฺขุ เอกทิวสํ วจฺจกุฏิํ ปวิฏฺโฐ อาจมนอุทกาวเสสํ ภาชเน ฐเปตฺวาว นิกฺขมิฯ วินยธโร ปจฺฉา ปวิฏฺโฐ ตํ อุทกํ ทิสฺวา นิกฺขมิตฺวา ตํ ภิกฺขุํ ปุจฺฉิ – ‘‘อาวุโส, ตยา อิทํ อุทกํ ฐปิต’’นฺติ? ‘‘อามาวุโส’’ติฯ ‘‘กิํ ตฺวํ เอตฺถ อาปตฺติภาวํ น ชานาสี’’ติ? ‘‘อาม, น ชานามี’’ติฯ ‘‘โหติ, อาวุโส เอตฺถ อาปตฺตี’’ติ? ‘‘สเจ โหติ, เทสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘สเจ ปน เต, อาวุโส, อสญฺจิจฺจ อสติยา กตํ, นตฺถิ
วินยธโรปิ อตฺตโน นิสฺสิตกานํ ‘‘อยํ สุตฺตนฺติโก อาปตฺติํ อาปชฺชมาโนปิ น ชานาตี’’ติ อาโรเจสิฯ เต ตสฺส นิสฺสิตเก ทิสฺวา ‘‘ตุมฺหากํ อุปชฺฌาโย อาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวาปิ อาปตฺติภาวํ น ชานาตี’’ติ อาหํสุฯ เต คนฺตฺวา อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส อาโรเจสุํฯ โส เอวมาห – ‘‘อยํ วินยธโร ปุพฺเพ อนาปตฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘อิทานิ อาปตฺตี’’ติ วทติฯ มุสาวาที เอโสติฯ เต คนฺตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ อุปชฺฌาโย มุสาวาที’’ติ เอวํ อญฺญมญฺญํ กลหํ วฑฺฒยิํสุฯ ตโต วินยธโร โอกาสํ ลภิตฺวา ตสฺส อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺเขปนียกมฺมํ อกาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ตํ ภิกฺขุํ อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิปิํสู’’ติฯ
๔๕๓. ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆติ เอตฺถ น ตาว ภินฺโน; อปิจ โข ยถา เทเว วุฏฺเฐ ‘‘อิทานิ สสฺสํ นิปฺผนฺน’’นฺติ วุจฺจติ, อวสฺสญฺหิ ตํ นิปฺผชฺชิสฺสติ, เอวเมว อิมินา การเณน อายติํ อวสฺสํ ภิชฺชิสฺสติ, โส จ โข กลหวเสน น สงฺฆเภทวเสน, ตสฺมา ‘‘ภินฺโน’’ติ วุตฺตํฯ สมฺภมอตฺถวเสน เจตฺถ อาเมฑิตํ เวทิตพฺพํฯ
๔๕๔. เอตมตฺถํ ภาสิตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามีติ กสฺมา เอวํ ภาสิตฺวา ปกฺกามิ? สเจ หิ ภควา อุกฺเขปเก วา ‘‘อการเณ ตุมฺเหหิ โส ภิกฺขุ อุกฺขิตฺโต’’ติ วเทยฺย, อุกฺขิตฺตานุวตฺตเก วา ‘‘ตุมฺเห อาปตฺติํ อาปนฺนา’’ติ วเทยฺย, ‘‘เอเตสํ ภควา ปกฺโข, เอเตสํ ภควา ปกฺโข’’ติ วตฺวา อาฆาตํ พนฺเธยฺยุํ, ตสฺมา ตนฺติเมว ฐเปตฺวา เอตมตฺถํ ภาสิตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ
๔๕๕. อตฺตนา วา อตฺตานนฺติ เอตฺถ โย สงฺเฆน อุกฺเขปนียกตานํ อธมฺมวาทีนํ ปกฺเข นิสินฺโน ‘‘ตุมฺเห กิํ ภณถา’’ติ เตสญฺจ อิตเรสญฺจ ลทฺธิํ สุตฺวา ‘‘อิเม อธมฺมวาทิโน, อิตเร ธมฺมวาทิโน’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทติ, อยํ เตสํ มชฺเฌ นิสินฺโนว เตสํ นานาสํวาสโก โหติ, กมฺมํ โกเปติ, อิตเรสมฺปิ หตฺถปาสํ อนาคตตฺตา โกเปติฯ เอวํ อตฺตนา วา อตฺตานํ นานาสํวาสกํ กโรติฯ สมานสํวาสกนฺติ เอตฺถาปิ โย อธมฺมวาทีนํ ปกฺเข นิสินฺโน ‘‘อธมฺมวาทิโน อิเม, อิตเร ธมฺมวาทิโน’’ติ เตสํ มชฺฌํ ปวิสติ, ยตฺถ วา ตตฺถ
๔๕๖. กายกมฺมํ วจีกมฺมนฺติ เอตฺถ กาเยน ปหรนฺตา กายกมฺมํ อุปทํเสนฺติ, ผรุสํ วทนฺตา วจีกมฺมํ อุปทํเสนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ หตฺถปรามาสํ กโรนฺตีติ โกธวเสน หตฺเถหิ อญฺญมญฺญํ ปรามสนํ กโรนฺติฯ อธมฺมิยายมาเนติ อธมฺมิยานิ กิจฺจานิ กุรุมาเนฯ อสมฺโมทิกาวตฺตมานายาติ อสมฺโมทิกาย วตฺตมานายฯ อยเมว วา ปาโฐฯ สมฺโมทนกถาย อวตฺตมานายาติ อตฺโถฯ เอตฺตาวตา น อญฺญมญฺญนฺติ เอตฺถ ทฺเว ปนฺติโย กตฺวา อุปจารํ มุญฺจิตฺวา นิสีทิตพฺพํ, ธมฺมิยายมาเน ปน สมฺโมทิกาย วตฺตมานาย อาสนนฺตริกาย นิสีทิตพฺพํ, เอเกกํ อาสนํ อนฺตรํ กตฺวา นิสีทิตพฺพํฯ
๔๕๗-๔๕๘. มา ภณฺฑนนฺติอาทีสุ ‘‘อกตฺถา’’ติ ปาฐเสสํ คเหตฺวา ‘‘มา ภณฺฑนํ อกตฺถา’’ติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อธมฺมวาทีติ อุกฺขิตฺตานุวตฺตเกสุ อญฺญตโรฯ อยํ ปน ภิกฺขุ ภควโต อตฺถกาโม, อยํ กิรสฺส อธิปฺปาโย อนตฺถโตติ อนตฺโถ อโต; เอตสฺมา เม ปุริสา อนตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา อนตฺถโตติ อนตฺถโทฯ เสสํ ปากฏเมวฯ
๔๖๔. ปุถุสทฺโทติอาทิคาถาสุ ปุถุสทฺโทฯ สมชโนติ สมาโน เอกสทิโส ชโน; สพฺโพ จายํ ภณฺฑนการโกชโน สมนฺตโต สทฺทนิจฺฉารเณน ปุถุสทฺโท เจว สทิโส จาติ วุตฺตํ โหติฯ น พาโล โกจิ มญฺญถาติ ตตฺถ โกจิ เอโกปิ ‘‘อหํ พาโล’’ติ น มญฺญิตฺถ; สพฺเพปิ ปณฺฑิตมานิโนเยวฯ นาญฺญํ ภิยฺโย อมญฺญรุนฺติ โกจิ เอโกปิ ‘‘อหํ พาโล’’ติ จ น มญฺญิตฺถ; ภิยฺโย จ สงฺฆสฺมิํ ภิชฺชมาเน อญฺญมฺปิ เอกํ ‘‘มยฺหํ การณา สงฺโฆ ภิชฺชตี’’ติ อิทํ การณํ น มญฺญิตฺถาติ อตฺโถฯ
ปริมุฏฺฐาติ ปริมุฏฺฐสฺสติโนฯ วาจาโคจรภาณิโนติ ราการสฺส รสฺสาเทโส กโต ยาวิจฺฉนฺติ มุขายามํ ยาว มุขํ ปสาเรตุํ อิจฺฉนฺติ, ตาว ปสาเรตฺวา ภาณิโน, เอโกปิ สงฺฆคารเวน มุขสงฺโกจํ น กโรตีติ อตฺโถฯ เยน นีตาติ เยน กลเหน อิมํ นิลฺลชฺชภาวํ นีตาฯ น ตํ วิทูติ น ตํ ชานนฺติ, ‘‘เอวํ สาทีนโว อย’’นฺติฯ
เย จ ตํ อุปนยฺหนฺตีติ ตํ ‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ, อวธิ ม’’นฺติอาทิกํ อาการํ เย จ อุปนยฺหนฺติฯ สนนฺตโนติ โปราโณฯ
ปเรติ ปณฺฑิเต ฐเปตฺวา ตโต อญฺเญ ภณฺฑนการกา ปเร นามฯ เต เอตฺถ สงฺฆมชฺเฌ กลหํ กโรนฺตา ‘‘มยํ ยมามเส อุปยมาม; สตตํ สมิตํ มจฺจุสนฺติกํ คจฺฉามา’’ติ น ชานนฺติฯ เย จ ตตฺถ วิชานนฺตีติ เย ตตฺถ ปณฺฑิตา ‘‘มยํ มจฺจุสมีปํ คจฺฉามา’’ติ วิชานนฺติฯ ตโต สมฺมนฺติ เมธคาติ เอวญฺหิ เต ชานนฺตา โยนิโสมนสิการํ อุปฺปาเทตฺวา เมธคานํ กลหานํ วูปสมาย ปฏิปชฺชนฺติฯ
อฏฺฐิจฺฉินฺนาติ อยํ คาถา พฺรหฺมทตฺตญฺจ ทีฆาวุกุมารญฺจ สนฺธาย วุตฺตาฯ เตสมฺปิ โหติ สงฺคติ, กสฺมา ตุมฺหากํ น โหติ, เยสํ โว เนว มาตาปิตูนํ อฏฺฐีนิ ฉินฺนานิ, น ปาณา หตา, น ควาสฺสธนานิ หฏานีติฯ
สเจ ลเภถาติอาทิคาถา ปณฺฑิตสหายสฺส จ พาลสหายสฺส จ วณฺณาวณฺณทีปนตฺถํ วุตฺตาฯ อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานีติ ปากฏปริสฺสเย จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสเย จ อภิภวิตฺวา เตน สทฺธิํ อตฺตมโน สติมา จเรยฺยฯ
ราชาว รฏฺฐํ วิชิตนฺติ ยถา อตฺตโน วิชิตํ รฏฺฐํ มหาชนกราชา จ อรินฺทมมหาราชา จ ปหาย เอกกา จริํสุ; เอวํ จเรยฺยาติ อตฺโถฯ มาตงฺครญฺเญว นาโคติ มาตงฺโค อรญฺเญ นาโควฯ มาตงฺโคติ หตฺถี วุจฺจติ; นาโคติ มหนฺตาธิวจนเมตํฯ ยถา หิ มาตุโปสโก มาตงฺคนาโค อรญฺเญ เอโก จริ, น จ ปาปานิ
ปาลิเลยฺยกคมนกถา
๔๖๗. ปาลิเลยฺยเก วิหรติ รกฺขิตวนสณฺเฑติ ปาลิเลยฺยกํ อุปนิสฺสาย รกฺขิตวนสณฺเฑ วิหรติฯ หตฺถินาโคติ มหาหตฺถีฯ หตฺถิกลเภหีติ หตฺถิโปตเกหิฯ หตฺถิจฺฉาเปหีติ ขีรูปเกหิ ทหรโปตเกหิฯ ฉินฺนคฺคานีติ เตหิ ปุรโต ปุรโต คจฺฉนฺเตหิ ฉินฺนคฺคานิ ขายิตาวเสสานิ ขาณุสทิสานิ ติณานิ ขาทติฯ โอภคฺโคภคฺคนฺติ เตน หตฺถินาเคน อุจฺจฏฺฐานโต ภญฺชิตฺวา ภญฺชิตฺวา ปาติตํฯ อสฺส สาขาภงฺคนฺติ เอตสฺส สนฺตกํ สาขาภงฺคํ เต ขาทนฺติฯ อาวิลานีติ เตหิ ปฐมตรํ โอตริตฺวา ปิวนฺเตหิ อาลุลิตานิ กทฺทโมทกานิ ปิวติฯ โอคาหาติ ติตฺถโตฯ
นาคสฺส นาเคนาติ หตฺถินาคสฺส พุทฺธนาเคนฯ อีสาทนฺตสฺสาติ รถอีสาสทิสทนฺตสฺสฯ ยเทโก รมตี วเนติ ยสฺมา พุทฺธนาโค วิย อยมฺปิ หตฺถินาโค เอโก ปวิวิตฺโต วเน รมติ; ตสฺมาสฺส นาคสฺส
ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวาติ เอตฺถ เตมาสํ ภควา ตตฺถ วิหาสีติ เวทิตพฺโพฯ เอตฺตาวตา โกสมฺพเกหิ กิร อุพฺพาฬฺโห ภควา เตมาสํ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วสีติ สพฺพตฺถ กถา ปตฺถฏา อโหสิฯ
อถ โข โกสมฺพกา อุปาสกาติ อถ โข อิมํ กถาสลฺลาปํ สุตฺวา โกสมฺพิวาสิโน อุปาสกาฯ
อฏฺฐารสวตฺถุกถา
๔๖๘. อธมฺมํ ธมฺโมติอาทีนิ อฏฺฐารส เภทกรวตฺถูนิ สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก วณฺณยิสฺสามฯ
๔๗๕. ตํ อุกฺขิตฺตกํ ภิกฺขุํ โอสาเรตฺวาติ ตํ คเหตฺวา สีมํ คนฺตฺวา อาปตฺติํ เทสาเปตฺวา กมฺมวาจาย โอสาเรตฺวาฯ ตาวเทว อุโปสโถติ ตํทิวสเมว อุโปสถกฺขนฺธเก วุตฺตนเยเนว สามคฺคีอุโปสโถ กาตพฺโพฯ
๔๗๖. อมูลา มูลํ คนฺตฺวาติ น มูลา มูลํ คนฺตฺวา; ตํ วตฺถุํ อวินิจฺฉินิตฺวาติ อตฺโถฯ อยํ วุจฺจติ อุปาลิ สงฺฆสามคฺคี อตฺถาเปตา พฺยญฺชนูเปตาติ อตฺถโต อปคตา, ‘‘สงฺฆสามคฺคี’’ติ อิมํ ปน พฺยญฺชนมตฺตํ อุเปตาฯ
๔๗๗. สงฺฆสฺส กิจฺเจสูติ สงฺฆสฺส กรณีเยสุ อุปฺปนฺเนสุฯ มนฺตนาสูติ อตฺเถสุ ชาเตสูติ วินยอตฺเถสุ อุปฺปนฺเนสุฯ วินิจฺฉเยสูติ เตสํเยว อตฺถานํ วินิจฺฉเยสุฯ มหตฺถิโกติ มหาอุปกาโรฯ ปคฺคหารโหติ ปคฺคณฺหิตุํ วุตฺโตฯ
อนานุวชฺโช ปฐเมน สีลโตติอาทิมฺหิเยว ตาว สีลโต น อุปวชฺโชฯ อเวกฺขิตาจาโรติ อเปกฺขิตาจาโร; อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการีติอาทินา นเยน อุปปริกฺขิตาจาโรฯ อฏฺฐกถาสุ ปน ‘‘อปฺปฏิจฺฉนฺนาจาโร’’ติ วุตฺตํฯ
วิสยฺหาติ อนุยฺยุตํ ภณนฺติ อนุญฺญาตํ อนปคตํ ภณนฺโตฯ ยสฺมา หิ โส อนุยฺยุตํ ภณติ, อุสูยาย วา อคติคมนวเสน วา การณาปคตํ น ภณติ, ตสฺมา อตฺถํ น หาเปติฯ อุสูยาย ปน อคติคมนวเสน วา ภณนฺโต อตฺถํ หาเปติ, การณํ น เทติ, ตสฺมา โส ปริสคโต ฉมฺภติ เจว เวธติ จฯ โย อีทิโส น โหติ, อยํ ‘‘ปคฺคหารโห’’ติ ทสฺเสติฯ
กิญฺจ ภิยฺโย ‘‘ตเถว ปญฺห’’นฺติ คาถา, ตสฺสตฺโถ – ยถา จ อนุยฺยุตํ ภณนฺโต อตฺถํ น หาเปติ, ตเถว ปริสาย มชฺเฌ ปญฺหํ ปุจฺฉิโต สมาโน น เจว ปชฺฌายติ, น จ มงฺกุ โหติฯ โย หิ อตฺถํ น ชานาติ, โส ปชฺฌายติฯ โย วตฺตุํ น สกฺโกติ, โส มงฺกุ โหติฯ โย ปน อตฺถญฺจ ชานาติ, วตฺตุญฺจ สกฺโกติ; โส น ปชฺฌายติ, น มงฺกุ โหติฯ กาลาคตนฺติ กเถตพฺพยุตฺตกาเล อาคตํฯ พฺยากรณารหนฺติ ปญฺหสฺส อตฺถานุโลมตาย พฺยากรณานุจฺฉวิกํฯ วโจติ วทนฺโต; เอวรูปํ วจนํ ภณนฺโตติ อตฺโถฯ รญฺเชตีติ โตเสติฯ วิญฺญูปริสนฺติ วิญฺญูนํ ปริสํฯ
อาเจรกมฺหิ จ สเกติ อตฺตโน อาจริยวาเทฯ อลํ ปเมตุนฺติ วีมํสิตุํ ตํ ตํ การณํ ปญฺญาย ตุลยิตุํ สมตฺโถฯ ปคุโณติ กตปริจโย ลทฺธาเสวโนฯ กเถตเวติ กเถตพฺเพฯ วิรทฺธิโกวิโทติ วิรทฺธฏฺฐานกุสโลฯ
ปจฺจตฺถิกา เยน วชนฺตีติ อยํ คาถา ยาทิเส กเถตพฺเพ ปคุโณ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตาฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ยาทิเสน กถิเตน ปจฺจตฺถิกา จ นิคฺคหํ คจฺฉนฺติ, มหาชโน จ สญฺญปนํ คจฺฉติ; สญฺญตฺติํ อวโพธนํ คจฺฉตีติ
ทูเตยฺยกมฺเมสุ อลนฺติ อฏฺฐหิ ทูตงฺเคหิ สมนฺนาคตตฺตา สงฺฆสฺส ทูเตยฺยกมฺเมสุ สมตฺโถฯ สุฏฺฐุ อุคฺคณฺหาตีติ สมุคฺคโหฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ กรํ วโจติ วจนํ กโรนฺโตฯ น เตน มญฺญตีติ เตน วจนกรเณน ‘‘อหํ กโรมิ, สงฺฆภารํ นิตฺถรามี’’ติ น มานาติมานํ ชปฺเปติฯ
อาปชฺชติ ยาวตเกสุ วตฺถูสูติ ยตฺตเกสุ วตฺถูสุ อาปตฺติํ อาปชฺชมาโน อาปชฺชติฯ โหติ ยถา จ วุฏฺฐิตีติ ตสฺสา จ อาปตฺติยา ยถา วุฏฺฐานํ โหติฯ เอเต วิภงฺคาติ เยสุ วตฺถูสุ อาปชฺชติ, ยถา จ วุฏฺฐานํ โหติ, อิเมสํ อตฺถานํ โชตกา เอเต วิภงฺคาฯ อุภยสฺสาติ อุภเย อสฺสฯ สฺวาคตาติ สุฏฺฐุ อาคตาฯ อาปตฺติวุฏฺฐานปทสฺส โกวิโทติ อาปตฺติวุฏฺฐานการณกุสโลฯ
ยานิ จาจรนฺติ ยานิ จ ภณฺฑนการณาทีนิ อาจรนฺโต ตชฺชนียกมฺมาทิวเสน นิสฺสารณํ คจฺฉติฯ โอสารณํ ตํวุสิตสฺส ชนฺตุโนติ ตํ วตฺตํ วุสิตสฺส ชนฺตุโน, ยา โอสารณา กาตพฺพา, เอตมฺปิ ชานาติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ
โกสมฺพกกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
มหาวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ
มหาวคฺค-อฏฺฐกถา นิฏฺฐิตาฯ