๗. สงฺฆเภทกกฺขนฺธกํ
ฉสกฺยปพฺพชฺชากถา
๓๓๐. สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก อภิญฺญาตา อภิญฺญาตาติ ปากฏา ปากฏาฯ สกฺยกุมารา นาม กาฬุทายิปฺปภุตโย ทส ทูตา สทฺธิํ ปริวาเรหิ อญฺเญ จ พหู ชนาฯ อมฺหากนฺติ อมฺเหสุ; อมฺหากํ กุลโตติ วา วุตฺตํ โหติฯ ฆราวาสตฺถํ อนุสาสิสฺสามีติ ฆราวาเส ยํ กตฺตพฺพํ, ตํ ชานาเปสฺสามิฯ อุทกํ นินฺเนตพฺพนฺติ ยถา อุทกํ สพฺพฏฺฐาเน สมํ โหติ, เอวํ กาตพฺพํฯ นิทฺธาเปตพฺพนฺติ ติณานิ อุทฺธริตพฺพานิฯ ภุสิกา อุทฺธราเปตพฺพาติ สุขุมปลาลมิสฺสธญฺญา ปลาลิกา ปลาเปตพฺพาฯ โอปุนาเปตพฺพนฺติ สุขุมปลาลํ อปเนตพฺพํฯ ตฺวญฺเญว ฆราวาสตฺเถน อุปชานาหีติ ตฺวญฺเญว ฆราวาสตฺถํ ชานาหิฯ อหํ ตยา ยถาสุขํ ปพฺพชาหีติ เอตฺถ อหํ ตยา สทฺธิํ ปพฺพชิสฺสามีติ สหายสิเนเหน สหสา วตฺตุกาโม หุตฺวา ปุน รชฺชสิริโลเภน ปริกฑฺฒิยมานหทโย ‘‘อหํ ตยา’’ติ เอตฺตกเมว วตฺวา เสสํ วตฺตุํ นาสกฺขีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ
๓๓๑. นิปฺปาติตาติ นิกฺขมิตาฯ มานสฺสิโนติ มานสฺสยิโน; มานนิสฺสิตาติ วุตฺตํ โหติฯ
๓๓๒. ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปาติ ตติยมคฺเคน สมูหตตฺตา ยสฺส จิตฺเต โกปา น สนฺติฯ ยสฺมา ปน ภโวติ สมฺปตฺติ, วิภโวติ วิปตฺติ; ตถา ภโวติ วุฑฺฒิ, วิภโวติ หานิ; ภโวติ สสฺสตํ, วิภโวติ อุจฺเฉโท; ภโวติ ปุญฺญํ, วิภโวติ ปาปํ; วิภโวติ จ อภโวติ จ อตฺถโต เอกเมว, ตสฺมา อิติภวาภวตญฺจ วีติวตฺโตติ เอตฺถ ยา เอสา สมฺปตฺติวิปตฺติวุฑฺฒิหานิสสฺสตุจฺเฉทปุญฺญปาปวเสน นานุภวนฺตีติ น สมฺปาปุณนฺติ; ตสฺส ทสฺสนํ เทวานมฺปิ ทุลฺลภนฺติ อธิปฺปาโยฯ
๓๓๓. อหิเมขลิกาติ อหิํ กฏิยํ พนฺธิตฺวาฯ อุจฺฉงฺเคติ องฺเกฯ
๓๓๔. สมฺมนฺนตีติ ยํ ตุโม กริสฺสตีติ ยํ โส กริสฺสติฯ
ฉสกฺยปพฺพชฺชากถา นิฏฺฐิตาฯ
ปกาสนียกมฺมาทิกถา
๓๓๖. เขฬาสกสฺสาติ เอตฺถ มิจฺฉาชีเวน อุปฺปนฺนปจฺจยา อริเยหิ วนฺตพฺพา เขฬสทิสา, ตถารูเป ปจฺจเย อยํ อชฺโฌหรตีติ กตฺวา เขฬาสโกติ ภควตา วุตฺโตฯ
๓๔๐. ปตฺถทฺเธน กาเยนาติ โปตฺถกรูปสทิเสน นิจฺจเลน กาเยนฯ
๓๔๒. มยํ โข ภเณ ราชญาตกา นามาติ ราชา อมฺเห ชานาตีติ ราชญาตกสฺส ภาเวน อตฺตานํ อุกฺกํสนฺโต อาหฯ ปหฏฺฐกณฺณวาโลติ พนฺธเน นิจฺจเล กตฺวาฯ
ทุกฺขญฺหิ กุญฺชร นาคมาสโทติ โภ กุญฺชร พุทฺธนาคํ อาสาทนํ วธกจิตฺเตน อุปคมนํ นาม ทุกฺขํฯ นาคหตสฺสาติ พุทฺธนาคํ ฆาตกสฺสฯ
ปฏิกุฏิโยว โอสกฺกีติ ตถาคตาภิมุโขเยว ปิฏฺฐิเมหิ ปาเทหิ อวสกฺกิฯ อลกฺขิโกติ เอตฺถ น ลกฺเขตีติ อลกฺขิโก; น ชานาตีติ อตฺโถ
๓๔๓. ติกโภชนนฺติ เอตฺถ ตีหิ ชเนหิ ภุญฺชิตพฺพโภชนํฯ ตํ ปญฺญาเปสฺสามีติ ตํ อนุชานิสฺสามิ ปญฺจวตฺถุยาจนกถา สงฺฆาทิเสสวณฺณนายํ วุตฺตาฯ กปฺปนฺติ อายุกปฺปํฯ พฺรหฺมํ ปุญฺญนฺติ เสฏฺฐํ ปุญฺญํฯ กปฺปํ สคฺคมฺหีติ อายุกปฺปเมวฯ
ปกาสนียกมฺมาทิกถา นิฏฺฐิตาฯ
สงฺฆเภทกกถา
๓๔๔. อถ โข เทวทตฺโต สงฺฆํ ภินฺทิตฺวาติ โส กิร เอวํ สลากํ คาเหตฺวา ตตฺเถว อาเวณิกํ อุโปสถํ กตฺวา คโต, เตเนตํ วุตฺตํฯ
๓๔๕. ปิฏฺฐิ เม อาคิลายตีติ จิรนิสชฺชาย เวทนาภิภูตา พาธติฯ ตมหํ อายมิสฺสามีติ ตํ อหํ ปสาเรสฺสามิฯ อาเทสนาปาฏิหาริยานุสาสนี นาม ‘‘เอวมฺปิ เต มโน, ตถาปิ เต มโน’’ติ เอวํ ปรสฺส จิตฺตํ ชานิตฺวา ตทนุรูปา ธมฺมเทสนาฯ
๓๔๖. มมานุกุพฺพนฺติ มมานุกิริยํ กุรุมาโนฯ กปโณติ ทุกฺขิโตฯ มหาวราหสฺสาติ มหานาคสฺสฯ มหิํ วิกุพฺพโตติ ปถวิํ ปทาเลนฺตสฺสฯ ภิสํ ฆสมานสฺสาติ ภิสํ ขาทนฺตสฺสฯ นทีสุ ชคฺคโตติ เอตฺถ โส กิร หตฺถินาโค สายนฺหสมยํ ตํ นทินามกํ โปกฺขรณิํ โอคาเหตฺวา กิลนฺโต สพฺพรตฺติํ วีตินาเมสิ, ชาลิกํ กโรติ, เตน วุตฺตํ ‘‘นทีสุ ชคฺคโต’’ติฯ
๓๔๗. สุตาติ โสตาฯ อสนฺทิทฺโธ จ อกฺขาตีติ นิสฺสนฺเทโห หุตฺวา อกฺขาติ อนุสนฺธิวเสน โยเชตฺวา โยเชตฺวาฯ
๓๕๐. อปาเย นิพฺพตฺติสฺสตีติ อาปายิโกฯ เอวํ เนรยิโกฯ กปฺปํ ฐสฺสตีติ กปฺปฏฺโฐฯ อิทานิ พุทฺธสหสฺเสนาปิ ติกิจฺฉิตุํ น สกฺกาติ อเตกิจฺโฉฯ
มา ชาตุ โกจิ โลกสฺมินฺติ มา กทาจิปิ โกจิ สตฺโต โลกสฺมิํฯ อุทปชฺชถาติ อุปปชฺชถ ชลํว ยสสา อฏฺฐาติ ยสสา ชลนฺโต วิย ฐิโตฯ เทวทตฺโตติ เม สุตนฺติ ‘‘อีทิโส เทวทตฺโต’’ติ ภควตา สุตมฺปิ อตฺถิ, ตเทว คเหตฺวา อิทํ วุตฺตํฯ โส ปมาทมนุจิณฺโณติ เอตฺถ ปมาทํ อนุจินาตีติ อนุจิณฺโณ, ปมาโท อาสชฺช นนฺติ ปาปเกน จิตฺเตน ปตฺวา, วิโสเสตฺวาติ วา อตฺโถฯ อวีจินิรยํ ปตฺโตติ อิทํ ปน อาสีสายํ อตีตวจนํฯ เภสฺมาติ ภยานโกฯ
สงฺฆเภทกกถา นิฏฺฐิตาฯ
อุปาลิปญฺหากถา
๓๕๑. เอกโต อุปาลิ เอโกติ ธมฺมวาทิปกฺเข เอโกฯ เอกโต ทฺเวติ อธมฺมวาทิปกฺเข ทฺเวฯ จตุตฺโถ อนุสฺสาเวตีติ สงฺฆํ ภินฺทิสฺสามีติ อธมฺมวาทิจตุตฺโถ สลากํ คาเหตีติ เอวํ อนุสฺสาเวตฺวา ปน ‘‘อิทํ คณฺหถ, อิทํ โรเจถา’’ติ วทนฺโต สลากํ คาเหติฯ
เอกโต อุปาลิ ทฺเว โหนฺตีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ โข อุปาลิ สงฺฆราชิ เจว โหติ สงฺฆเภโท จาติ เอวํ โหติ; น ปน เอตฺตาวตา สงฺโฆ ภินฺโน โหติฯ
ภิกฺขุ โข อุปาลิ ปกตตฺโต สมานสํวาสโก สมานสีมายํ ฐิโต สงฺฆํ ภินฺทตีติ เอตฺถ สิยา เอวํ ‘‘เทวทตฺโต กถํ ปกตตฺโต’’ติฯ กถํ ตาว น ปกตตฺโต, รญฺโญ ฆาตาปิตตฺตา รุหิรุปฺปาทสฺส จ กตตฺตาติ? ตตฺถ วทาม – อาณตฺติยา ตาว วิรทฺธตฺตา รญฺโญ ฆาตาปนํ นตฺถิฯ ‘‘เตน หิ ตฺวํ, กุมาร, ปิตรํ หนฺตฺวา ราชา โหหิ, อหํ ภควนฺตํ หนฺตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ เอวญฺหิ ตสฺส อาณตฺติฯ กุมาโร ปน ราชา หุตฺวา ปจฺฉา ปิตรํ มาเรสิ; เอวํ ตาว อาณตฺติยา วิรทฺธตฺตา รญฺโญ ฆาตาปนํ นตฺถิฯ รุหิรุปฺปาเท ปน กตมตฺเตเยว รุหิรุปฺปาทปจฺจยา
‘‘รุหิรุปฺปาทโก, ภิกฺขเว, อนุปสมฺปนฺโน น อุปสมฺปาเทตพฺโพ, อุปสมฺปนฺโน นาเสตพฺโพ’’ติ –
อิทํ ปน ภควตา
อธมฺมํ ธมฺโมติ ทีเปนฺตีติอาทีสุ อฏฺฐารสสุ เภทกรวตฺถูสุ สุตฺตนฺตปริยาเยน ตาว ทส กุสลกมฺมปถา ธมฺโม, ทส อกุสลกมฺมปถา อธมฺโมฯ ตถา จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺมา ธมฺโม นาม; ตโย สติปฏฺฐานา
ตตฺถ ยํกิญฺจิ เอกํ อธมฺมโกฏฺฐาสํ คเหตฺวา ‘‘อิมํ อธมฺมํ ธมฺโมติ กริสฺสาม; เอวํ อมฺหากํ อาจริยกุลํ นิสฺสาย นิยฺยานิกํ ภวิสฺสติ, มยญฺจ โลเก ปากฏา ภวิสฺสามา’’ติ ตํ อธมฺมํ ‘‘ธมฺโม อย’’นฺติ กถยนฺตา อธมฺมํ ธมฺโมติ ทีเปนฺติ นามฯ ตเถว ธมฺมโกฏฺฐาเสสุ จ เอกํ คเหตฺวา อยํ อธมฺโมติ กเถนฺตา ธมฺมํ อธมฺโมติ ทีเปนฺติ นามฯ วินยปริยาเยน ปน ภูเตน วตฺถุนา โจเทตฺวา สาเรตฺวา ยถาปฏิญฺญาย กาตพฺพํ กมฺมํ ธมฺโม นาม, อภูเตน วตฺถุนา อโจเทตฺวา อสาเรตฺวา อปฏิญฺญาย กาตพฺพํ กมฺมํ อธมฺโม นามฯ
สุตฺตนฺตปริยาเยน ราควินโย โทสวินโย โมหวินโย สํวโร ปหานํ ปฏิสงฺขาติ อยํ วินโย นาม, ราคาทีนํ อวินโย อสํวโร อปฺปหานํ อปฺปฏิสงฺขาติ อยํ อวินโย นามฯ วินยปริยาเยน วตฺถุสมฺปตฺติ ญตฺติสมฺปตฺติ อนุสฺสาวนสมฺปตฺติ สีมาสมฺปตฺติ ปริสาสมฺปตฺตีติ อยํ วินโย นาม, วตฺถุวิปตฺติ…เป.… ปริสาวิปตฺตีติ อยํ อวินโย นามฯ
สุตฺตนฺตปริยาเยน จตฺตาโร สติปฏฺฐานา… อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ
สุตฺตนฺตปริยาเยน เทวสิกํ ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนํ, มหากรุณาสมาปตฺติสมาปชฺชนํ, พุทฺธจกฺขุนา โลกโวโลกนํ, อฏฺฐุปฺปตฺติวเสน สุตฺตนฺตเทสนา, ชาตกกถาติ อิทํ อาจิณฺณํ; น เทวสิกํ ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนํ…เป.… น ชาตกกถาติ อิทํ อนาจิณฺณํฯ วินยปริยาเยน นิมนฺติตสฺส
สุตฺตนฺตปริยาเยน จตฺตาโร สติปฏฺฐานา…เป.… อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ อิทํ ปญฺญตฺตํ นาม; ตโย สติปฏฺฐานา…เป.… นวงฺคิโก มคฺโคติ อิทํ อปญฺญตฺตํ นามฯ วินยปริยาเยน จตฺตาโร ปาราชิกา…เป.… ติํส นิสฺสคฺคิยา ปาจิตฺติยาติ อิทํ ปญฺญตฺตํ นาม; ตโย ปาราชิกา…เป.… เอกตฺติํส นิสฺสคฺคิยา ปาจิตฺติยาติ อิทํ อปญฺญตฺตํ นามฯ
‘‘อนาปตฺติ อชานนฺตสฺส, อเถยฺยจิตฺตสฺส, น มรณาธิปฺปายสฺส, อนุลฺลปนาธิปฺปายสฺส, น โมจนาธิปฺปายสฺสา’’ติ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตา อนาปตฺติ อนาปตฺติ นามฯ ‘‘ชานนฺตสฺส, เถยฺยจิตฺตสฺสา’’ติอาทินา นเยน วุตฺตา อาปตฺติ อาปตฺติ นามฯ ปญฺจาปตฺติกฺขนฺธา ลหุกาปตฺติ นาม, ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธา ครุกาปตฺติ นามฯ ฉ อาปตฺติกฺขนฺธา สาวเสสาปตฺติ นาม, เอโก ปาราชิกาปตฺติกฺขนฺโธ อนวเสสาปตฺติ นามฯ ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธา ทุฏฺฐุลฺลาปตฺติ นาม, ปญฺจาปตฺติกฺขนฺธา อทุฏฺฐุลฺลาปตฺติ นามฯ
ปุริมนเยเนว ปเนตฺถ วุตฺตปฺปการํ ธมฺมํ ‘‘อธมฺโม อย’’นฺติ กถยนฺตา อปกสฺสนฺตี’’ติอาทิฯ
ตตฺถ อปกสฺสนฺตีติ ปริสํ อากฑฺฒนฺติ, วิชเฏนฺติ, เอกมนฺตํ อุสฺสาเรนฺติ จฯ อวปกาสนฺตีติ อติ วิย ปกาเสนฺติ ยถา วิสํสฏฺฐาว โหนฺติ, เอวํ กโรนฺติฯ อาเวนินฺติ วิสุํฯ เอตฺตาวตา โข อุปาลิ สงฺโฆ ภินฺโน โหตีติ เอวํ อฏฺฐารสสุ เภทกรวตฺถูสุ ยํกิญฺจิ เอกมฺปิ วตฺถุํ ทีเปตฺวา เตน เตน การเณน ‘‘อิมํ คณฺหถ, อิมํ โรเจถา’’ติ สญฺญาเปตฺวา สลากํ คาหาเปตฺวา วิสุํ สงฺฆกมฺเม กเต สงฺโฆ ภินฺโน โหติฯ ปริวาเร
อุปาลิปญฺหากถา นิฏฺฐิตาฯ
สงฺฆเภทกกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ