สมุฏฺฐานสีสวณฺณนา
๒๕๗. ตทนนฺตราย อนตฺตา อิติ นิจฺฉยาติ อนตฺตา อิติ นิจฺฉิตาฯ สภาคธมฺมานนฺติ อนิจฺจาการาทีหิ สภาคานํ สงฺขตธมฺมานํฯ นามมตฺตํ น นายตีติ นามมตฺตมฺปิ น ปญฺญายติฯ ทุกฺขหานินฺติ ทุกฺขฆาตนํฯ ขนฺธกา ยา จ มาติกาติ ขนฺธกา ยา จ มาติกาติ อตฺโถฯ อยเมว วา ปาโฐฯ สมุฏฺฐานํ นิยโต กตนฺติ สมุฏฺฐานํ นิยโตกตํ นิยตกตํ; นิยตสมุฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ เอเตน ภูตาโรจนโจริวุฏฺฐาปนอนนุญฺญาตสิกฺขาปทตฺตยสฺส สงฺคโห ปจฺเจตพฺโพฯ เอตาเนว หิ ตีณิ สิกฺขาปทานิ นิยตสมุฏฺฐานานิ, อญฺเญหิ สทฺธิํ อสมฺภินฺนสมุฏฺฐานานิฯ
สมฺเภทํ นิทานญฺจญฺญนฺติ อญฺญมฺปิ สมฺเภทญฺจ นิทานญฺจฯ ตตฺถ สมฺเภทวจเนน สมุฏฺฐานสมฺเภทสฺส คหณํ ปจฺเจตพฺพํ, ตานิ หิ ตีณิ สิกฺขาปทานิ ฐเปตฺวา เสสานิ สมฺภินฺนสมุฏฺฐานานิฯ นิทานวจเนน สิกฺขาปทานํ ปญฺญตฺติเทสสงฺขาตํ นิทานํ ปจฺเจตพฺพํฯ สุตฺเต ทิสฺสนฺติ อุปรีติ สิกฺขาปทานํ สมุฏฺฐานนิยโม สมฺเภโท นิทานนฺติ อิมานิ ตีณิ สุตฺตมฺหิ เอว ทิสฺสนฺติ; ปญฺญายนฺตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ ‘‘เอเกน สมุฏฺฐาเนน สมุฏฺฐาติ, กายโต จ จิตฺตโต จา’’ติอาทิมฺหิ ตาว ปุริมนเย สมุฏฺฐานนิยโม จ สมฺเภโท จ ทิสฺสนฺติฯ อิตรํ ปน นิทานํ นาม –
‘‘เวสาลิยา ราชคเห, สาวตฺถิยา จ อาฬวี;
โกสมฺพิยา จ สกฺเกสุ, ภคฺเคสุ เจว ปญฺญตฺตา’’ติฯ
เอวํ อุปริ ทิสฺสติ, ปรโต อาคเต สุตฺเต ทิสฺสตีติ เวทิตพฺพํฯ
‘‘วิภงฺเค ทฺวีสู’’ติ คาถาย อยมตฺโถ – ยํ สิกฺขาปทํ ทฺวีสุ วิภงฺเคสุ ปญฺญตฺตํ อุโปสถทิวเส ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จ อุทฺทิสนฺติ, ตสฺส ยถาญายํ สมุฏฺฐานํ ปวกฺขามิ, ตํ เม สุณาถาติฯ
สญฺจริตฺตานุภาสนญฺจาติ สญฺจริตฺตญฺจ สมนุภาสนญฺจฯ อติเรกญฺจ จีวรนฺติ อติเรกจีวรํ โลมานิ ปทโสธมฺโมติ เอฬกโลมานิ ภูตํ สํวิธาเนน จาติ ภูตาโรจนญฺจ สํวิทหิตฺวา อทฺธานปฺปฏิปชฺชนญฺจฯ เถยฺยเทสนา โจริํ จาติ เถยฺยสตฺโถ จ ฉตฺตปาณิสฺส อคิลานสฺส ธมฺมเทสนา จ โจริวุฏฺฐาปนญฺจฯ อนนุญฺญาตาย เตรสาติ มาตาปิตุสามิเกหิ อนนุญฺญาตาย สทฺธิํ อิมานิ เตรส สมุฏฺฐานานิ โหนฺติฯ สทิสา อิธ ทิสฺสเรติ อิธ อุภโตวิภงฺเค เอเตสุ เตรสสุ สมุฏฺฐานสีเสสุ เอเกกสฺมิํ อญฺญานิปิ สทิสานิ สมุฏฺฐานานิ ทิสฺสนฺติฯ
ปฐมปาราชิกสมุฏฺฐานวณฺณนา
๒๕๘. อิทานิ ตานิ ทสฺเสตุํ ‘‘เมถุนํ สุกฺกสํสคฺโค’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เมถุนนฺติ อิทํ ตาว ปฐมปาราชิกํ นาม เอกํ สมุฏฺฐานสีสํ, เสสานิ เตน สทิสานิฯ ตตฺถ สุกฺกสํสคฺโคติ สุกฺกวิสฺสฏฺฐิ เจว กายสํสคฺโค จฯ อนิยตา ปฐมิกาติ ปฐมํ อนิยตสิกฺขาปทํฯ ปุพฺพูปปริปาจิตาติ ‘‘ชานํ ปุพฺพูปคตํ ภิกฺขุ’’นฺติ สิกฺขาปทญฺจ ภิกฺขุนิปริปาจิตปิณฺฑปาตสิกฺขาปทญฺจฯ รโห ภิกฺขุนิยา สหาติ ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ รโห นิสชฺชสิกฺขาปทญฺจฯ
สโภชเน รโห ทฺเว จาติ สโภชเน กุเล อนุปขชฺชนิสชฺชสิกฺขาปทญฺจ ทฺเว รโหนิสชฺชสิกฺขาปทานิ จฯ องฺคุลิ อุทเก หสนฺติ องฺคุลิปโตทกญฺจ อุทเก หสธมฺมสิกฺขาปทญฺจฯ ปหาเร อุคฺคิเร เจวาติ ปหารทานสิกฺขาปทญฺจ ตลสตฺติกอุคฺคิรณสิกฺขาปทญฺจฯ เตปญฺญาสา จ เสขิยาติ ปริมณฺฑลนิวาสนาทีนิ ขุทฺทกวณฺณนาวสาเน วุตฺตานิ เตปญฺญาส เสขิยสิกฺขาปทานิ จฯ
อธกฺขคามาวสฺสุตาติ ภิกฺขุนีนํ อธกฺขกสิกฺขาปทญฺจ คามนฺตรคมนํ อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺส ตลมฏฺฐญฺจ สุทฺธิกาติ ตลฆาตกํ ชตุมฏฺฐํ อุทกสุทฺธิกาทิยนญฺจฯ วสฺสํวุฏฺฐา จ โอวาทนฺติ วสฺสํวุฏฺฐา ฉปฺปญฺจโยชนานิ สิกฺขาปทญฺจ โอวาทาย อคมนสิกฺขาปทญฺจฯ นานุพนฺเธ ปวตฺตินินฺติ ยา ปน ภิกฺขุนี วุฏฺฐาปิตํ ปวตฺตินิํ ทฺเว วสฺสานิ นานุพนฺเธยฺยาติ วุตฺตสิกฺขาปทํฯ
อิเม สิกฺขาติ อิมา สิกฺขาโย; ลิงฺควิปริยาโย กโตฯ กายมานสิกา กตาติ กายจิตฺตสมุฏฺฐานา กตาฯ
ทุติยปาราชิกสมุฏฺฐานวณฺณนา
๒๕๙. อทินฺนนฺติ วิคฺคหุตฺตรีติ มนุสฺสวิคฺคหอุตฺตริมนุสฺสธมฺมสิกฺขาปทานิฯ ทุฏฺฐุลฺลา อตฺตกามินนฺติ ทุฏฺฐุลฺลวาจาอตฺตกามปาริจริยสิกฺขาปทานิฯ อมูลา อญฺญภาคิยาติ ทฺเว ทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทานิฯ อนิยตา ทุติยิกาติ ทุติยํ อนิยตสิกฺขาปทํฯ
อจฺฉินฺเท ปริณามเนติ สามํ จีวรํ ทตฺวา อจฺฉินฺทนญฺจ สงฺฆิกลาภสฺส อตฺตโน ปริณามนญฺจฯ มุสา โอมสเปสุณาติ มุสาวาโท จ โอมสวาโท จ ภิกฺขุเปสุญฺญญฺจฯ ทุฏฺฐุลฺลา ปถวีขเณติ ทุฏฺฐุลฺลาปตฺติอาโรจนญฺจ ปถวีขณญฺจฯ ภูตํ อญฺญาย อุชฺฌาเปติ ภูตคามอญฺญวาทกอุชฺฌาปนกสิกฺขาปทานิฯ
นิกฺกฑฺฒนํ สิญฺจนญฺจาติ วิหารโต นิกฺกฑฺฒนญฺจ อุทเกน ติณาทิสิญฺจนญฺจฯ อามิสเหตุ ภุตฺตาวีติ ‘‘อามิสเหตุ ภิกฺขุนิโย โอวทนฺตี’’ติ สิกฺขาปทญฺจ, ภุตฺตาวิํ อนติริตฺเตน ขาทนียาทินา ปวารณาสิกฺขาปทญฺจฯ เอหิ อนาทริ ภิํสาติ ‘‘เอหาวุโส คามํ วา’’ติ สิกฺขาปทญฺจ, อนาทริยญฺจ ภิกฺขุภิํสาปนกญฺจฯ อปนิเธ จ ชีวิตนฺติ ปตฺตาทีนํ อปนิธานสิกฺขาปทญฺจ, สญฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตาโวโรปนญฺจฯ
ชานํ สปฺปาณกํ กมฺมนฺติ ชานํ สปฺปาณกอุทกสิกฺขาปทญฺจ ปุนกมฺมาย อุกฺโกฏนญฺจฯ อูนสํวาสนาสนาติ สหธมฺมิกํ วิเลขาติ สหธมฺมิกํ วุจฺจมานสิกฺขาปทญฺจ, วิเลขาย สํวตฺตนฺตีติ อาคตสิกฺขาปทญฺจฯ โมโห อมูลเกน จาติ โมหนเก ปาจิตฺติยสิกฺขาปทญฺจ, อมูลเกน สงฺฆาทิเสเสน อนุทฺธํสนสิกฺขาปทญฺจฯ
กุกฺกุจฺจํ ธมฺมิกํ จีวรํ ทตฺวาติ กุกฺกุจฺจอุปทหนญฺจ, ธมฺมิกานํ กมฺมานํ ฉนฺทํ ทตฺวา ขียนญฺจ, จีวรํ ทตฺวา ขียนญฺจฯ ปริณาเมยฺย ปุคฺคเลติ สงฺฆิกํ ลาภํ กิํ เต อกาลํ อจฺฉินฺเทติ ‘‘กิํ เต อยฺเย เอโส ปุริสปุคฺคโล กริสฺสตี’’ติ อาคตสิกฺขาปทญฺจ, ‘‘อกาลจีวรํ กาลจีวร’’นฺติ อธิฏฺฐหิตฺวา ภาชนสิกฺขาปทญฺจ, ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ จีวรํ ปริวตฺเตตฺวา อจฺฉินฺทนสิกฺขาปทญฺจฯ ทุคฺคหี นิรเยน จาติ ทุคฺคหิเตน ทุปฺปธาริเตน ปรํ อุชฺฌาปนสิกฺขาปทญฺจ, นิรเยน วา พฺรหฺมจริเยน วา อภิสปนสิกฺขาปทญฺจฯ
คณํ วิภงฺค ทุพฺพลนฺติ ‘‘คณสฺส จีวรลาภํ อนฺตรายํ กเรยฺยา’’ติ จ ‘‘ธมฺมิกํ จีวรวิภงฺคํ ปฏิพาเหยฺยา’’ติ จ ‘‘ทุพฺพลจีวรปจฺจาสาย จีวรกาลสมยํ อติกฺกาเมยฺยา’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปทานิฯ กถินา ผาสุ ปสฺสยนฺติ ‘‘ธมฺมิกํ กถินุทฺธารํ ปฏิพาเหยฺย, ภิกฺขุนิยา สญฺจิจฺจ อผาสุํ กเรยฺย, ภิกฺขุนิยา อุปสฺสยํ ทตฺวา กุปิตา อนตฺตมนา นิกฺกฑฺเฒยฺย วา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทานิฯ อกฺโกสจณฺฑี มจฺฉรีติ ‘‘ภิกฺขุํ อกฺโกเสยฺย วา ปริภาเสยฺย วา, จณฺฑิกตา คณํ ปริภาเสยฺย, กุเล มจฺฉรินี อสฺสา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทานิฯ คพฺภินิญฺจ ปายนฺติยาติ ‘‘คพฺภินิํ วุฏฺฐาเปยฺย, ปายนฺติํ วุฏฺฐาเปยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทานิฯ
ทฺเววสฺสํ สิกฺขา สงฺเฆนาติ ‘‘ทฺเว วสฺสานิ ฉสุ ธมฺเมสุ อสิกฺขิตสิกฺขํ สิกฺขมานํ วุฏฺฐาเปยฺย, สิกฺขิตสิกฺขํ สิกฺขมานํ สงฺเฆน อสมฺมตํ วุฏฺฐาเปยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทานิฯ ตโย เจว คิหีคตาติ อูนทฺวาทสวสฺสํ คิหิคตํ, ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสํ คิหิคตํ ‘‘ทฺเว วสฺสานิ ฉสุ ธมฺเมสุ อสิกฺขิตสิกฺขํ ทฺเว วสฺสานิ สิกฺขิตสิกฺขํ สงฺเฆน อสมฺมต’’นฺติ วุตฺตสิกฺขาปทานิฯ กุมาริภูตา ติสฺโสติ ‘‘อูนวีสติวสฺสํ กุมาริภูต’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตา อูนทฺวาทสสมฺมตาติ ‘‘อูนทฺวาทสวสฺสา วุฏฺฐาเปยฺย, ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสา สงฺเฆน อสมฺมตา วุฏฺฐาเปยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํฯ
อลํ ตาว โสกาวาสนฺติ ‘‘อลํ ตาว เต อยฺเย วุฏฺฐาปิเตนา’’ติ จ, ‘‘จณฺฑิํ โสกาวาสํ สิกฺขมานํ วุฏฺฐาเปยฺยา’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํฯ ฉนฺทา อนุวสฺสา จ ทฺเวติ ‘‘ปาริวาสิกฉนฺททาเนน สิกฺขมานํ วุฏฺฐาเปยฺย, อนุวสฺสํ วุฏฺฐาเปยฺย, เอกํ วสฺสํ ทฺเว วุฏฺฐาเปยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยํฯ สมุฏฺฐานา ติกา กตาติ ติกสมุฏฺฐานา กตาฯ
สญฺจริตฺตสมุฏฺฐานวณฺณนา
๒๖๐. สญฺจรี กุฏิ วิหาโรติ สญฺจริตฺตํ สญฺญาจิกาย กุฏิกรณํ มหลฺลกวิหารกรณญฺจฯ โธวนญฺจ ปฏิคฺคโหติ อญฺญาติกาย วิญฺญตฺตุตฺตริ อภิหฏฺฐุนฺติ อญฺญาตกํ คหปติํ จีวรวิญฺญาปนํ ตตุตฺตริสาทิยนสิกฺขาปทญฺจฯ อุภินฺนํ ทูตเกน จาติ ‘‘จีวรเจตาปนฺนํ อุปกฺขฏํ โหตี’’ติ อาคตสิกฺขาปททฺวยญฺจ ทูเตน จีวรเจตาปนฺนปหิตสิกฺขาปทญฺจฯ
โกสิยา สุทฺธทฺเวภาคา, ฉพฺพสฺสานิ นิสีทนนฺติ ‘‘โกสิยมิสฺสกํ สนฺถต’’นฺติอาทีนิ ปญฺจ สิกฺขาปทานิฯ ริญฺจนฺติ รูปิกา เจวาติ วิภงฺเค ‘‘ริญฺจนฺติ อุทฺเทส’’นฺติ อาคตํ เอฬกโลมโธวาปนํ รูปิยปฺปฏิคฺคหณสิกฺขาปทญฺจฯ อุโภ นานปฺปการกาติ รูปิยสํโวหารกยวิกฺกยสิกฺขาปททฺวยํฯ
อูนพนฺธนวสฺสิกาติ อูนปญฺจพนฺธนปตฺตสิกฺขาปทญฺจ วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทญฺจฯ สุตฺตํ วิกปฺปเนน จาติ สุตฺตํ วิญฺญาเปตฺวา จีวรวายาปนญฺจ ตนฺตวาเย อุปสงฺกมิตฺวา จีวเร วิกปฺปาปชฺชนญฺจฯ ทฺวารทานสิพฺพานิ จาติ ยาว ทฺวารโกสา อคฺคฬฏฺฐปนาย, ‘‘อญฺญาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรํ ทเทยฺย, จีวรํ สิพฺเพยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยํฯ ปูวปจฺจยโชติ จาติ ปูเวหิ วา มนฺเถหิ วา อภิหฏฺฐุํ ปวารณาสิกฺขาปทํ จาตุมาสปจฺจยปฺปวารณาโชติสมาทหนสิกฺขาปทานิ จฯ
รตนํ สูจิ มญฺโจ จ, ตูลํ นิสีทนกณฺฑุ จ, วสฺสิกา จ สุคเตนาติ รตนสิกฺขาปทญฺเจว สูจิฆรสิกฺขาปทาทีนิ จ สตฺต สิกฺขาปทานิฯ วิญฺญตฺติ อญฺญํ เจตาปนา, ทฺเว สงฺฆิกา มหาชนิกา, ทฺเว ปุคฺคลลหุกา ครูติ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี อญฺญํ วิญฺญาเปตฺวา อญฺญํ วิญฺญาเปยฺยา’’ติอาทีนิ นว สิกฺขาปทานิฯ ทฺเว วิฆาสา สาฏิกา จาติ ‘‘อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา สงฺการํ วา วิฆาสํ วา ติโรกุฏฺเฏ วา ติโรปากาเร วา ฉฑฺเฑยฺย วา ฉฑฺฑาเปยฺย วา, หริเต ฉฑฺเฑยฺย วา ฉฑฺฑาเปยฺย วา’’ติ เอวํ วุตฺตานิ ทฺเว วิฆาสสิกฺขาปทานิ จ อุทกสาฏิกาสิกฺขาปทญฺจฯ สมณจีวเรน จาติ ‘‘สมณจีวรํ ทเทยฺยา’’ติ อิทเมตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ
สมนุภาสนาสมุฏฺฐานวณฺณนา
๒๖๑. เภทานุวตฺตทุพฺพจทูสทุฏฺฐุลฺลทิฏฺฐิ จาติ สงฺฆเภทานุวตฺตกทุพฺพจกุลทูสกทุฏฺฐุลฺลปฺปฏิจฺฉาทนทิฏฺฐิอปฺปฏินิสฺสชฺชนสิกฺขาปทานิฯ ฉนฺทํ อุชฺชคฺฆิกา ทฺเว จาติ ทฺเว จ สทฺทาติ ‘‘อปฺปสทฺโท อนฺตรฆเร คมิสฺสามิ, นิสีทิสฺสามี’’ติ สิกฺขาปททฺวยญฺจฯ น พฺยาหเรติ ‘‘น สกพเฬน มุเขน พฺยาหริสฺสามี’’ติ สิกฺขาปทํฯ
ฉมา นีจาสเน ฐานํ, ปจฺฉโต อุปฺปเถน จาติ ฉมายํ นิสีทิตฺวา, นีเจ อาสเน นิสีทิตฺวา; ฐิเตน นิสินฺนสฺส, ปจฺฉโต คจฺฉนฺเตน ปุรโต คจฺฉนฺตสฺส, อุปฺปเถน คจฺฉนฺเตน ปเถน คจฺฉนฺตสฺส ธมฺมเทสนาสิกฺขาปทานิฯ วชฺชานุวตฺติคหณาติ วชฺชปฺปฏิจฺฉาทน, อุกฺขิตฺตานุวตฺตก, หตฺถคฺคหณาทิสงฺขาตานิ ตีณิ ปาราชิกานิฯ โอสาเร ปจฺจาจิกฺขนาติ ‘‘อนปโลเกตฺวา การกสงฺฆํ อนญฺญาย คณสฺส ฉนฺทํ โอสาเรยฺยา’’ติ จ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํฯ
กิสฺมิํ สํสฏฺฐา ทฺเว วธีติ ‘‘กิสฺมิญฺจิเทว อธิกรเณ ปจฺจากตา’’ติ จ ‘‘ภิกฺขุนิโย ปเนว สํสฏฺฐา วิหรนฺตี’’ติ จ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี เอวํ วเทยฺย สํสฏฺฐาว อยฺเย ตุมฺเห วิหรถา’’ติ จ ‘‘อตฺตานํ วธิตฺวา วธิตฺวา โรเทยฺยา’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปทานิฯ วิสิพฺเพ ทุกฺขิตาย จาติ ‘‘ภิกฺขุนิยา จีวรํ วิสิพฺเพตฺวา วา วิสิพฺพาเปตฺวา วา’’ติ จ ‘‘ทุกฺขิตํ ปุน สํสฏฺฐา น วูปสเมติ ‘‘สํสฏฺฐา วิหเรยฺย คหปตินา วา คหปติปุตฺเตน วา’’ติ เอวํ ปุน วุตฺตสํสฏฺฐสิกฺขาปทญฺจ ‘‘เอหยฺเย, อิมํ อธิกรณํ วูปสเมหี’’ติ วุจฺจมานา, ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ‘‘สา ปจฺฉา อนนฺตรายิกินี เนว วูปสมฺเมยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทญฺจฯ อารามญฺจ ปวารณาติ ‘‘ชานํ สภิกฺขุกํ อารามํ อนาปุจฺฉา ปวิเสยฺยา’’ติ จ ‘‘อุภโตสงฺเฆ ตีหิ ฐาเนหิ น ปวาเรยฺยา’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํฯ
อนฺวทฺธํ สหชีวินิํ ทฺเวติ ‘‘อนฺวทฺธมาสํ ภิกฺขุนิยา ภิกฺขุสงฺฆโต ทฺเว ธมฺมา ปจฺจาสีสิตพฺพา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทญฺจ, ‘‘สหชีวินิํ วุฏฺฐาเปตฺวา ทฺเว วสฺสานิ เนว อนุคฺคณฺเหยฺย, สหชีวินิํ วุฏฺฐาเปตฺวา เนว วูปกาเสยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยญฺจฯ จีวรํ อนุพนฺธนาติ ‘‘สเจ เม ตฺวํ, อยฺเย, จีวรํ ทสฺสสิ, เอวาหํ
กถินสมุฏฺฐานวณฺณนา
๒๖๒. อุพฺภตํ กถินํ ตีณีติ ‘‘นิฏฺฐิตจีวรสฺมิํ ภิกฺขุนา อุพฺภตสฺมิํ กถิเน’’ติ วุตฺตานิ อาทิโตว ตีณิ สิกฺขาปทานิฯ ปฐมํ ปตฺตเภสชฺชนฺติ ‘‘ทสาหปรมํ อติเรกปตฺโต’’ติ วุตฺตํ ปฐมปตฺตสิกฺขาปทญฺจ ‘‘ปฏิสายนียานิ เภสชฺชานี’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทญฺจฯ อจฺเจกญฺจาปิ สาสงฺกนฺติ อจฺเจกจีวรสิกฺขาปทญฺจ ตทนนฺตรเมว สาสงฺกสิกฺขาปทญฺจฯ ปกฺกมนฺเตน วา ทุเวติ ‘‘ตํ ปกฺกมนฺโต เนว อุทฺธเรยฺยา’’ติ ภูตคามวคฺเค วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํฯ
อุปสฺสยํ ปรมฺปราติ ‘‘ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา ภิกฺขุนิโย โอวเทยฺยา’’ติ จ ‘‘ปรมฺปรโภชเน ปาจิตฺติย’’นฺติ จ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํฯ อนติริตฺตํ นิมนฺตนาติ ‘‘อนติริตฺตํ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา’’ติ จ ‘‘นิมนฺติโต สภตฺโต สมาโน’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํฯ วิกปฺปํ รญฺโญ วิกาเลติ ‘‘สามํ จีวรํ วิกปฺเปตฺวา’’ติ จ ‘‘รญฺโญ ขตฺติยสฺสา’’ติ จ ‘‘วิกาเล คามํ ปวิเสยฺยา’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยํฯ โวสาสารญฺญเกน จาติ
อุสฺสยา สนฺนิจยญฺจาติ ‘‘อุสฺสยวาทิกา’’ติ จ ‘‘ปตฺตสนฺนิจยํ กเรยฺยา’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํฯ ปุเร ปจฺฉา วิกาเล จาติ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ปุเรภตฺตํ กุลานิ อุปสงฺกมิตฺวา’’ติ จ, ‘‘ปจฺฉาภตฺตํ กุลานิ อุปสงฺกมิตฺวา’’ติ จ, ‘‘วิกาเล กุลานิ อุปสงฺกมิตฺวา’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยํฯ ปญฺจาหิกา สงฺกมนีติ ‘‘ปญฺจาหิกา สงฺฆาฏิจารํ อติกฺกเมยฺยา’’ติ จ ‘‘จีวรสงฺกมนียํ ธาเรยฺยา’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํฯ ทฺเวปิ อาวสเถน จาติ ‘‘อาวสถจีวรํ อนิสฺสชฺชิตฺวา ปริภุญฺเชยฺย, อาวสถํ อนิสฺสชฺชิตฺวา จาริกํ ปกฺกเมยฺยา’’ติ จ เอวํ อาวสเถน สทฺธิํ วุตฺตสิกฺขาปทานิ จ ทฺเวฯ
ปสาเข อาสเน เจวาติ ‘‘ปสาเข ชาตํ คณฺฑํ วา’’ติ จ ‘‘ภิกฺขุสฺส ปุรโต อนาปุจฺฉา อาสเน นิสีเทยฺยา’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํฯ
เอฬกโลมสมุฏฺฐานวณฺณนา
๒๖๓. เอฬกโลมา ทฺเว เสยฺยาติ เอฬกโลมสิกฺขาปทญฺเจว ทฺเว จ สหเสยฺยสิกฺขาปทานิฯ อาหจฺจ ปิณฺฑโภชนนฺติ อาหจฺจปาทกสิกฺขาปทญฺจ อาวสถปิณฺฑโภชนสิกฺขาปทญฺจฯ คณวิกาลสนฺนิธีติ คณโภชนวิกาลโภชนสนฺนิธิการกสิกฺขาปทตฺตยํ ทนฺตโปเนน เจลกาติ ทนฺตโปนสิกฺขาปทญฺจ อเจลกสิกฺขาปทญฺจฯ อุยฺยุตฺตํ เสนํ อุยฺโยธีติ ‘‘อุยฺยุตฺตํ เสนํ ทสฺสนาย คจฺเฉยฺย, เสนาย วเสยฺย, อุยฺโยธิกํ วา…เป.… อนีกทสฺสนํ วา คจฺเฉยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยํฯ สุรา โอเรน นฺหายนาติ สุราปานสิกฺขาปทญฺจ โอเรนทฺธมาสนหานสิกฺขาปทญฺจฯ ทุพฺพณฺเณ ทฺเว เทสนิกาติ ‘‘ติณฺณํ ทุพฺพณฺณกรณาน’’นฺติ วุตฺตสิกฺขาปทญฺจ วุตฺตาวเสสปาฏิเทสนียทฺวยญฺจฯ ลสุณุปติฏฺเฐ นจฺจนาติ ลสุณสิกฺขาปทํ, ‘‘ภิกฺขุสฺส ภุญฺชนฺตสฺส ปานีเยน วา วิธูปเนน วา อุปติฏฺเฐยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทํ, ‘‘นจฺจํ วา คีตํ วา วาทิตํ วา ทสฺสนาย คจฺเฉยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทญฺจฯ อิโต ปรํ ปาฬิํ วิรชฺฌิตฺวา ลิขนฺติฯ ยถา ปน อตฺถํ วณฺณยิสฺสาม; เอวเมตฺถ อนุกฺกโม เวทิตพฺโพฯ
นฺหานมตฺถรณํ เสยฺยาติ ‘‘นคฺคา นหาเยยฺย, เอกตฺถรณปาวุรณา ตุวฏฺเฏยฺยุํ, เอกมญฺเจ ตุวฏฺเฏยฺยุ’’นฺติ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยํฯ อนฺโตรฏฺเฐ ตถา พหีติ ‘‘อนฺโตรฏฺเฐ สาสงฺกสมฺมเต, ติโรรฏฺเฐ สาสงฺกสมฺมเต’’ติ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํฯ อนฺโตวสฺสํ จิตฺตาคารนฺติ ‘‘อนฺโตวสฺสํ จาริกํ ปกฺกเมยฺย, ราชาคารํ วา จิตฺตาคารํ วา…เป.… โปกฺขรณิํ วา ทสฺสนาย คจฺเฉยฺยา’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํฯ อาสนฺทิํ สุตฺตกนฺตนาติ ‘‘อาสนฺทิํ วา ปลฺลงฺกํ วา ปริภุญฺเชยฺย, สุตฺตํ กนฺเตยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํฯ
เวยฺยาวจฺจํ สหตฺถา จาติ ‘‘คิหิเวยฺยาวจฺจํ กเรยฺย, อคาริกสฺส วา ปริพฺพาชกสฺส วา ปริพฺพาชิกาย วา สหตฺถา ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ทเทยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํฯ อภิกฺขุกาวาเสน จาติ ‘‘อภิกฺขุเก อาวาเส วสฺสํ วเสยฺยา’’ติ อิทเมตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ฉตฺตํ ยานญฺจ สงฺฆาณินฺติ ‘‘ฉตฺตุปาหนํ ธาเรยฺย, ยาเนน ยาเยยฺย, สงฺฆาณิํ ธาเรยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยํฯ อลงฺการคนฺธวาสิตนฺติ ‘‘อิตฺถาลงฺการํ ธาเรยฺย, คนฺธจุณฺณเกน นหาเยยฺย, วาสิตเกน ปิญฺญาเกน นหาเยยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยํฯ ภิกฺขุนีติอาทินา ‘‘ภิกฺขุนิยา อุมฺมทฺทาเปยฺยา’’ติอาทีนิ จตฺตาริ สิกฺขาปทานิ วุตฺตานิฯ อสงฺกจฺจิกา อาปตฺตีติ ‘‘อสงฺกจฺจิกา จตฺตารีสา จตุตฺตรีติ
กาเยน น วาจาจิตฺเตน, กายจิตฺเตน น วาจโตติ กาเยน เจว กายจิตฺเตน จ สมุฏฺฐหนฺติ; น วาจาจิตฺเตน น วาจโตติ อตฺโถฯ ทฺวิสมุฏฺฐานิกา สพฺเพ, สมา เอฬกโลมิกาติ อิทํ อุตฺตานตฺถเมวฯ
ปทโสธมฺมสมุฏฺฐานวณฺณนา
๒๖๔. ปทญฺญตฺร อสมฺมตาติ ‘‘ปทโส ธมฺมํ, มาตุคามสฺส อุตฺตริฉปฺปญฺจวาจาหิ ธมฺมํ เทเสยฺย, อญฺญตฺร วิญฺญุนา ปุริสวิคฺคเหน, อสมฺมโต ภิกฺขุนิโย โอวเทยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยํฯ ตถา อตฺถงฺคเตน จาติ ‘‘อตฺถงฺคเต สูริเย โอวเทยฺยา’’ติ อิทเมตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ติรจฺฉานวิชฺชา ทฺเวติ ‘‘ติรจฺฉานวิชฺชํ ปริยาปุเณยฺย, วาเจยฺยา’’ติ เอวํ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํ อโนกาโส จ ปุจฺฉนาติ ‘‘อโนกาสกตํ ภิกฺขุํ ปญฺหํ ปุจฺเฉยฺยา’’ติ อิทเมตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ
อทฺธานสมุฏฺฐานวณฺณนา
๒๖๕. อทฺธานนาวํ ปณีตนฺติ ‘‘ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ สํวิธาย เอกทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺเชยฺย, เอกํ นาวํ อภิรุเหยฺย, ปณีตโภชนานิ อคิลาโน อตฺตโน อตฺถาย วิญฺญาเปตฺวา ภุญฺเชยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยํฯ มาตุคาเมน สํหเรติ มาตุคาเมน สทฺธิํ สํวิธาย คมนญฺจ ‘‘สมฺพาเธ โลมํ สํหราเปยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทญฺจฯ ธญฺญํ นิมนฺติตา เจวาติ ‘‘ธญฺญํ วิญฺญาเปตฺวา วา’’ติ จ ‘‘นิมนฺติตา วา ปวาริตา วา ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ขาเทยฺย วา ภุญฺเชยฺย วา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทญฺจฯ อฏฺฐ จาติ ภิกฺขุนีนํ วุตฺตา อฏฺฐ ปาฏิเทสนียา วาฯ
เถยฺยสตฺถสมุฏฺฐานวณฺณนา
๒๖๖. เถยฺยสตฺถํ อุปสฺสุตีติ เถยฺยสตฺเถน สทฺธิํ สํวิธาย เอกทฺธานมคฺคคมนญฺจ อุปสฺสุติติฏฺฐนญฺจฯ สูปวิญฺญาปเนน จาติ อิทํ สูโปทนวิญฺญตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ รตฺติฉนฺนญฺจ โอกาสนฺติ ‘‘รตฺตนฺธกาเร อปฺปทีเป, ปฏิจฺฉนฺเน พฺยูเหน สตฺตมาติ อิทํ ตทนนฺตรเมว ‘‘รถิกาย วา พฺยูเห วา สิงฺฆาฏเก วา ปุริเสน สทฺธิ’’นฺติ อาคตสิกฺขาปทํ สนฺธาย วุตฺตํฯ
ธมฺมเทสนาสมุฏฺฐานวณฺณนา
๒๖๗. ธมฺมเทสนาสมุฏฺฐานานิ เอกาทส ‘‘ภูตํ กาเยน ชายตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ อุตฺตานเมวฯ เนตฺติธมฺมานุโลมิกนฺติ วินยปาฬิธมฺมสฺส อนุโลมนฺติฯ
สมุฏฺฐานสีสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ