๑๐. โกสมฺพกกฺขนฺธโก
๒๗๑. โกสมฺพกวิวาทกถา
๔๕๑. เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเมฯ เตน โข ปน สมเยน อญฺญตโร ภิกฺขุ อาปตฺติํ อาปนฺโน โหติฯ โส ตสฺสา อาปตฺติยา อาปตฺติทิฏฺฐิ อาปตฺติทิฏฺฐี (สี.) โหติ; อญฺเญ ภิกฺขู ตสฺสา อาปตฺติยา อนาปตฺติทิฏฺฐิโน โหนฺติฯ โส อปเรน สมเยน ตสฺสา อาปตฺติยา อนา ปตฺติทิฏฺฐิ โหติ; อญฺเญ ภิกฺขู ตสฺสา อาปตฺติยา อาปตฺติทิฏฺฐิโน โหนฺติฯ อถ โข เต ภิกฺขู ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจุํ – ‘‘อาปตฺติํ ตฺวํ, อาวุโส, อาปนฺโน, ปสฺสเสตํ อาปตฺติ’’นฺติ? ‘‘นตฺถิ เม, อาวุโส, อาปตฺติ ยมหํ ปสฺเสยฺย’’นฺติฯ อถ โข เต ภิกฺขู สามคฺคิํ ลภิตฺวา ตํ ภิกฺขุํ อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิปิํสุฯ โส จ ภิกฺขุ พหุสฺสุโต โหติ อาคตาคโม ธมฺมธโร วินยธโร มาติกาธโร ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโมฯ อถ โข โส ภิกฺขุ สนฺทิฏฺเฐ สมฺภตฺเต ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา เอตทโวจ – ‘‘อนาปตฺติ เอสา, อาวุโส, เนสา อาปตฺติฯ อนาปนฺโนมฺหิ, นมฺหิ อาปนฺโนฯ อนุกฺขิตฺโตมฺหิ, นมฺหิ อุกฺขิตฺโตฯ อธมฺมิเกนมฺหิ กมฺเมน อุกฺขิตฺโต กุปฺเปน อฏฺฐานารเหนฯ โหถ เม อายสฺมนฺโต ธมฺมโต วินยโต ปกฺขา’’ติฯ อลภิ โข โส ภิกฺขุ สนฺทิฏฺเฐ สมฺภตฺเต ภิกฺขู ปกฺเขฯ ชานปทานมฺปิ สนฺทิฏฺฐานํ สมฺภตฺตานํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก ทูตํ ปาเหสิ – อนาปตฺติ เอสา, อาวุโส, เนสา อาปตฺติฯ อนาปนฺโนมฺหิ, นมฺหิ อาปนฺโนฯ อนุกฺขิตฺโตมฺหิ, นมฺหิ อุกฺขิตฺโตฯ อธมฺมิเกนมฺหิ กมฺเมน อุกฺขิตฺโต กุปฺเปน อฏฺฐานารเหนฯ โหนฺตุ เม อายสฺมนฺโต ธมฺมโต วินยโต ปกฺขา’’ติฯ อลภิ โข โส ภิกฺขุ ชานปเทปิ สนฺทิฏฺเฐ สมฺภตฺเต ภิกฺขู ปกฺเขฯ อถ โข เต อุกฺขิตฺตานุวตฺตกา ภิกฺขู เยน อุกฺเขปกา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิํสุ, อุปสงฺกมิตฺวา อุกฺเขปเก ภิกฺขู เอตทโวจุํ – ‘‘อนาปตฺติ เอสา, อาวุโส, เนสา อาปตฺติฯ อนาปนฺโน เอโส ภิกฺขุ, เนโส ภิกฺขุ อาปนฺโนฯ อนุกฺขิตฺโต เอโส ภิกฺขุ, เนโส ภิกฺขุ อุกฺขิตฺโต ฯ อธมฺมิเกน กมฺเมน อุกฺขิตฺโต กุปฺเปน อฏฺฐานารเหนา’’ติฯ เอวํ วุตฺเต อุกฺเขปกา ภิกฺขู อุกฺขิตฺตานุวตฺตเก ภิกฺขู เอตทโวจุํ – ‘‘อาปตฺติ เอสา อาวุโส, เนสา อนาปตฺติฯ อาปนฺโน เอโส ภิกฺขุ, เนโส ภิกฺขุ อนาปนฺโนฯ อุกฺขิตฺโต เอโส ภิกฺขุ, เนโส ภิกฺขุ อนุกฺขิตฺโตฯ ธมฺมิเกน กมฺเมน อุกฺขิตฺโต อกุปฺเปน ฐานารเหนฯ มา โข ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอตํ อุกฺขิตฺตกํ ภิกฺขุํ อนุวตฺติตฺถ อนุปริวาเรถา’’ติฯ เอวมฺปิ โข เต อุกฺขิตฺตานุวตฺตกา ภิกฺขู อุกฺเขปเกหิ ภิกฺขูหิ วุจฺจมานา ตเถว ตํ อุกฺขิตฺตกํ ภิกฺขุํ อนุวตฺติํสุ อนุปริวาเรสุํฯ
๔๕๒. อถ โข อญฺญตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธ, ภนฺเต, อญฺญตโร ภิกฺขุ อาปตฺติํ อาปนฺโน อโหสิฯ โส ตสฺสา อาปตฺติยา อาปตฺติทิฏฺฐิ อโหสิ, อญฺเญ ภิกฺขู ตสฺสา อาปตฺติยา อนาปตฺติทิฏฺฐิโน อเหสุํฯ โส อปเรน สมเยน ตสฺสา อาปตฺติยา อนาปตฺติทิฏฺฐิ อโหสิ, อญฺเญ ภิกฺขู ตสฺสา อาปตฺติยา อาปตฺติทิฏฺฐิโน อเหสุํฯ อถ โข เต, ภนฺเต, ภิกฺขู ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจุํ – ‘อาปตฺติํ ตฺวํ, อาวุโส, อาปนฺโน, ปสฺสเสตํ อาปตฺติ’นฺติ? ‘‘นตฺถิ เม, อาวุโส, อาปตฺติ ยมหํ ปสฺเสยฺย’’นฺติฯ อถ โข เต, ภนฺเต, ภิกฺขู สามคฺคิํ ลภิตฺวา ตํ ภิกฺขุํ อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิปิํสุฯ โส จ, ภนฺเต, ภิกฺขุ พหุสฺสุโต อาคตาคโม ธมฺมธโร วินยธโร มาติกาธโร ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโมฯ อถ โข โส, ภนฺเต, ภิกฺขุ สนฺทิฏฺเฐ สมฺภตฺเต ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา เอตทโวจ – ‘อนาปตฺติ เอสา, อาวุโส; เนสา อาปตฺติฯ อนาปนฺโนมฺหิ, นมฺหิ อาปนฺโนฯ อนุกฺขิตฺโตมฺหิ, นมฺหิ อุกฺขิตฺโตฯ อธมฺมิเกนมฺหิ กมฺเมน อุกฺขิตฺโต กุปฺเปน อฏฺฐานารเหนฯ โหถ เม อายสฺมนฺโต ธมฺมโต วินยโต ปกฺขา’ติฯ อลภิ โข โส, ภนฺเต, ภิกฺขุ สนฺทิฏฺเฐ สมฺภตฺเต ภิกฺขู ปกฺเขฯ ชานปทานมฺปิ สนฺทิฏฺฐานํ สมฺภตฺตานํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก ทูตํ ปาเหสิ – ‘อนาปตฺติ เอสา, อาวุโส; เนสา อาปตฺติฯ อนาปนฺโนมฺหิ, นมฺหิ อาปนฺโนฯ อนุกฺขิตฺโตมฺหิ, นมฺหิ อุกฺขิตฺโตฯ อธมฺมิเกนมฺหิ กมฺเมน อุกฺขิตฺโต กุปฺเปน อฏฺฐานารเหนฯ โหนฺตุ เม อายสฺมนฺโต ธมฺมโต วินยโต ปกฺขา’ติฯ อลภิ โข โส, ภนฺเต, ภิกฺขุ ชานปเทปิ สนฺทิฏฺเฐ สมฺภตฺเต ภิกฺขู ปกฺเขฯ อถ โข เต, ภนฺเต, อุกฺขิตฺตานุวตฺตกา ภิกฺขู เยน อุกฺเขปกา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิํสุ, อุปสงฺกมิตฺวา อุกฺเขปเก ภิกฺขู เอตทโวจุํ – ‘อนาปตฺติ เอสา, อาวุโส; เนสา อาปตฺติฯ อนาปนฺโน เอโส ภิกฺขุ, เนโส ภิกฺขุ อาปนฺโนฯ อนุกฺขิตฺโต เอโส ภิกฺขุ, เนโส ภิกฺขุ อุกฺขิตฺโตฯ อธมฺมิเกน กมฺเมน อุกฺขิตฺโต กุปฺเปน อฏฺฐานารเหนา’ติฯ เอวํ วุตฺเต เต, ภนฺเต, อุกฺเขปกา ภิกฺขู อุกฺขิตฺตานุวตฺตเก ภิกฺขู เอตทโวจุํ – ‘อาปตฺติ เอสา, อาวุโส; เนสา อนาปตฺติฯ อาปนฺโน เอโส ภิกฺขุ, เนโส ภิกฺขุ อนาปนฺโนฯ อุกฺขิตฺโต เอโส ภิกฺขุ, เนโส ภิกฺขุ อนุกฺขิตฺโตฯ ธมฺมิเกน กมฺเมน อุกฺขิตฺโต อกุปฺเปน ฐานารเหนฯ มา โข ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอตํ อุกฺขิตฺตกํ ภิกฺขุํ อนุวตฺติตฺถ อนุปริวาเรถา’ติฯ เอวมฺปิ โข เต, ภนฺเต, อุกฺขิตฺตานุวตฺตกา ภิกฺขู อุกฺเขปเกหิ ภิกฺขูหิ วุจฺจมานา ตเถว ตํ อุกฺขิตฺตกํ ภิกฺขุํ อนุวตฺตนฺติ อนุปริวาเรนฺตี’’ติฯ
๔๕๓. อถ โข ภควา ‘ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ, ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ’ติ – อุฏฺฐายาสนา เยน อุกฺเขปกา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิ, นิสชฺช โข ภควา อุกฺเขปเก ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘มา โข ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ‘ปฏิภาติ โน, ปฏิภาติ โน’ติ ยสฺมิํ วา ตสฺมิํ วา ภิกฺขุํ อุกฺขิปิตพฺพํ มญฺญิตฺถ’’ฯ
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาปตฺติํ อาปนฺโน โหติฯ โส ตสฺสา อาปตฺติยา อนาปตฺติทิฏฺฐิ โหติ, อญฺเญ ภิกฺขู ตสฺสา อาปตฺติยา อาปตฺติทิฏฺฐิโน โหนฺติ ฯ เต เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ตํ ภิกฺขุํ เอวํ ชานนฺติ – ‘อยํ โข อายสฺมา พหุสฺสุโต อาคตาคโม ธมฺมธโร วินยธโร มาติกาธโร ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโมฯ สเจ มยํ อิมํ ภิกฺขุํ อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิปิสฺสาม, น มยํ อิมินา ภิกฺขุนา สทฺธิํ อุโปสถํ กริสฺสาม, วินา อิมินา ภิกฺขุนา อุโปสถํ กริสฺสาม, ภวิสฺสติ สงฺฆสฺส ตโตนิทานํ ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห วิวาโท สงฺฆเภโท สงฺฆราชิ สงฺฆววตฺถานํ สงฺฆนานากรณ’นฺติ, เภทครุเกหิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูหิ น โส ภิกฺขุ อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิปิตพฺโพฯ
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาปตฺติํ อาปนฺโน โหติฯ โส ตสฺสา อาปตฺติยา อนาปตฺติทิฏฺฐิ โหติ, อญฺเญ ภิกฺขู ตสฺสา อาปตฺติยา อาปตฺติทิฏฺฐิโน โหนฺติฯ เต เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ตํ ภิกฺขุํ เอวํ ชานนฺติ – ‘อยํ โข อายสฺมา พหุสฺสุโต อาคตาคโม ธมฺมธโร วินยธโร มาติกาธโร ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโมฯ สเจ มยํ อิมํ ภิกฺขุํ อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิปิสฺสาม, น มยํ อิมินา ภิกฺขุนา สทฺธิํ ปวาเรสฺสาม, วินา อิมินา ภิกฺขุนา ปวาเรสฺสามฯ น มยํ อิมินา ภิกฺขุนา สทฺธิํ สงฺฆกมฺมํ กริสฺสาม, วินา อิมินา ภิกฺขุนา สงฺฆกมฺมํ กริสฺสามฯ น มยํ อิมินา ภิกฺขุนา สทฺธิํ อาสเน นิสีทิสฺสาม, วินา อิมินา ภิกฺขุนา อาสเน นิสีทิสฺสามฯ น มยํ อิมินา ภิกฺขุนา สทฺธิํ ยาคุปาเน นิสีทิสฺสาม, วินา อิมินา ภิกฺขุนา ยาคุปาเน นิสีทิสฺสาม ฯ น มยํ อิมินา ภิกฺขุนา สทฺธิํ ภตฺตคฺเค นิสีทิสฺสาม, วินา อิมินา ภิกฺขุนา ภตฺตคฺเค นิสีทิสฺสามฯ น มยํ อิมินา ภิกฺขุนา สทฺธิํ เอกจฺฉนฺเน วสิสฺสาม, วินา อิมินา ภิกฺขุนา เอกจฺฉนฺเน วสิสฺสามฯ น มยํ อิมินา ภิกฺขุนา สทฺธิํ ยถาวุฑฺฒํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺฐานํ อญฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ กริสฺสาม, วินา อิมินา ภิกฺขุนา ยถาวุฑฺฒํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺฐานํ อญฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ กริสฺสามฯ ภวิสฺสติ สงฺฆสฺส ตโตนิทานํ ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห วิวาโท สงฺฆเภโท สงฺฆราชิ สงฺฆววตฺถานํ สงฺฆนานากรณ’นฺติ, เภทครุเกหิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูหิ น โส ภิกฺขุ อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิปิตพฺโพ’’ติฯ
๔๕๔. อถ โข ภควา อุกฺเขปกานํ ภิกฺขูนํ เอตมตฺถํ ภาสิตฺวา อุฏฺฐายาสนา เยน อุกฺขิตฺตานุวตฺตกา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิ, นิสชฺช โข ภควา อุกฺขิตฺตานุวตฺตเก ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘มา โข ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวา ‘นามฺห อาปนฺนา, นามฺห อาปนฺนา’ติ อาปตฺติํ น ปฏิกาตพฺพํ มญฺญิตฺถ’’ฯ
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาปตฺติํ อาปนฺโน โหติฯ โส ตสฺสา อาปตฺติยา อนาปตฺติทิฏฺฐิ โหติ, อญฺเญ ภิกฺขู ตสฺสา อาปตฺติยา อาปตฺติทิฏฺฐิโน โหนฺติฯ โส เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เต ภิกฺขู เอวํ ชานาติ – ‘อิเม โข อายสฺมนฺโต อายสฺมนฺตา (ก.) พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมธรา วินยธรา มาติกาธรา ปณฺฑิตา พฺยตฺตา เมธาวิโน ลชฺชิโน กุกฺกุจฺจกา สิกฺขากามา, นาลํ มมํ วา การณา อญฺเญสํ วา การณา ฉนฺทา โทสา โมหา ภยา อคติํ คนฺตุํฯ สเจ มํ อิเม ภิกฺขู อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิปิสฺสนฺติ , น มยา สทฺธิํ อุโปสถํ กริสฺสนฺติ, วินา มยา อุโปสถํ กริสฺสนฺติ, ภวิสฺสติ สงฺฆสฺส ตโตนิทานํ ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห วิวาโท สงฺฆเภโท สงฺฆราชิ สงฺฆววตฺถานํ สงฺฆนานากรณ’นฺติ, เภทครุเกน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา ปเรสมฺปิ สทฺธาย สา อาปตฺติ เทเสตพฺพาฯ
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาปตฺติํ อาปนฺโน โหติฯ โส ตสฺสา อาปตฺติยา อนาปตฺติทิฏฺฐิ โหติ, อญฺเญ ภิกฺขู ตสฺสา อาปตฺติยา อาปตฺติทิฏฺฐิโน โหนฺติฯ โส เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เต ภิกฺขู เอวํ ชานาติ – ‘อิเม โข อายสฺมนฺโต พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมธรา วินยธรา มาติกาธรา ปณฺฑิตา พฺยตฺตา เมธาวิโน ลชฺชิโน กุกฺกุจฺจกา สิกฺขากามา, นาลํ มมํ วา การณา อญฺเญสํ วา การณา ฉนฺทา โทสา โมหา ภยา อคติํ คนฺตุํฯ สเจ มํ อิเม ภิกฺขู อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิปิสฺสนฺติ, น มยา สทฺธิํ ปวาเรสฺสนฺติ , วินา มยา ปวาเรสฺสนฺติฯ น มยา สทฺธิํ สงฺฆกมฺมํ กริสฺสนฺติ, วินา มยา สงฺฆกมฺมํ กริสฺสนฺติฯ น มยา สทฺธิํ อาสเน นิสีทิสฺสนฺติ, วินา มยา อาสเน นิสีทิสฺสนฺติฯ น มยา สทฺธิํ ยาคุปาเน นิสีทิสฺสนฺติ, วินา มยา ยาคุปาเน นิสีทิสฺสนฺติฯ น มยา สทฺธิํ ภตฺตคฺเค นิสีทิสฺสนฺติ วินา มยา ภตฺตคฺเค นิสีทิสฺสนฺติฯ น มยา สทฺธิํ เอกจฺฉนฺเน วสิสฺสนฺติ, วินา มยา เอกจฺฉนฺเน วสิสฺสนฺติฯ น มยา สทฺธิํ ยถาวุฑฺฒํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺฐานํ อญฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ กริสฺสนฺติ, วินา มยา ยถาวุฑฺฒํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺฐานํ อญฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ กริสฺสนฺติ, ภวิสฺสติ สงฺฆสฺส ตโตนิทานํ ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห วิวาโท สงฺฆเภโท สงฺฆราชิ สงฺฆววตฺถานํ สงฺฆนานากรณ’นฺติ , เภทครุเกน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา ปเรสมฺปิ สทฺธาย สา อาปตฺติ เทเสตพฺพา’’ติฯ อถ โข ภควา อุกฺขิตฺตานุวตฺตกานํ ภิกฺขูนํ เอตมตฺถํ ภาสิตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ
๔๕๕. เตน โข ปน สมเยน อุกฺขิตฺตานุวตฺตกา ภิกฺขู ตตฺเถว อนฺโตสีมาย อุโปสถํ กโรนฺติ, สงฺฆกมฺมํ กโรนฺติฯ อุกฺเขปกา ปน ภิกฺขู นิสฺสีมํ คนฺตฺวา อุโปสถํ กโรนฺติ, สงฺฆกมฺมํ กโรนฺติฯ อถ โข อญฺญตโร อุกฺเขปโก ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เต, ภนฺเต, อุกฺขิตฺตานุวตฺตกา ภิกฺขู ตตฺเถว อนฺโตสีมาย อุโปสถํ กโรนฺติ, สงฺฆกมฺมํ กโรนฺติฯ มยํ ปน อุกฺเขปกา ภิกฺขู นิสฺสีมํ คนฺตฺวา อุโปสถํ กโรม, สงฺฆกมฺมํ กโรมา’’ติฯ ‘‘เต เจ, ภิกฺขุ, อุกฺขิตฺตานุวตฺตกา ภิกฺขู ตตฺเถว อนฺโตสีมาย อุโปสถํ กริสฺสนฺติ, สงฺฆกมฺมํ กริสฺสนฺติ, ยถา มยา ญตฺติ จ อนุสฺสาวนา จ ปญฺญตฺตา, เตสํ ตานิ กมฺมานิ ธมฺมิกานิ กมฺมานิ ภวิสฺส’’นฺติ อกุปฺปานิ ฐานารหานิฯ ตุมฺเห เจ, ภิกฺขุ, อุกฺเขปกา ภิกฺขู ตตฺเถว อนฺโตสีมาย อุโปสถํ กริสฺสถ, สงฺฆกมฺมํ กริสฺสถ, ยถา มยา ญตฺติ จ อนุสฺสาวนา จ ปญฺญตฺตา, ตุมฺหากมฺปิ ตานิ กมฺมานิ ธมฺมิกานิ กมฺมานิ ภวิสฺสนฺติ อกุปฺปานิ ฐานารหานิฯ ตํ กิสฺส เหตุ? นานาสํวาสกา เอเต เต (สฺยา.) ภิกฺขู ภิกฺขุ (สี. สฺยา.) ตุมฺเหหิ, ตุมฺเห จ เตหิ นานาสํวาสกาฯ
‘‘ทฺเวมา, ภิกฺขุ, นานาสํวาสกภูมิโย – อตฺตนา วา อตฺตานํ นานาสํวาสกํ กโรติ, สมคฺโค วา นํ สงฺโฆ อุกฺขิปติ อทสฺสเน วา อปฺปฏิกมฺเม วา อปฺปฏินิสฺสคฺเค วาฯ อิมา โข, ภิกฺขุ, ทฺเว นานาสํวาสกภูมิโยฯ ทฺเวมา, ภิกฺขุ, สมานสํวาสกภูมิโย – อตฺตนา วา อตฺตานํ สมานสํวาสํ กโรติ, สมคฺโค วา นํ สงฺโฆ อุกฺขิตฺตํ โอสาเรติ อทสฺสเน วา อปฺปฏิกมฺเม วา อปฺปฏินิสฺสคฺเค วาฯ อิมา โข, ภิกฺขุ, ทฺเว สมานสํวาสกภูมิโย’’ติฯ
๔๕๖. เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขู ภตฺตคฺเค อนฺตรฆเร ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อญฺญมญฺญํ อนนุโลมิกํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อุปทํเสนฺติ, หตฺถปรามาสํ กโรนฺติฯ มนุสฺสา อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘กถญฺหิ นาม สมณา สกฺยปุตฺติยา ภตฺตคฺเค อนฺตรฆเร ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อญฺญมญฺญํ อนนุโลมิกํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อุปทํเสสฺสนฺติ, หตฺถปรามาสํ กริสฺสนฺตี’’ติฯ อสฺโสสุํ โข ภิกฺขู เตสํ มนุสฺสานํ อุชฺฌายนฺตานํ ขิยฺยนฺตานํ วิปาเจนฺตานํฯ เย เต ภิกฺขู อปฺปิจฺฉา เต อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘กถญฺหิ นาม ภิกฺขู ภตฺตคฺเค อนฺตรฆเร ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อญฺญมญฺญํ อนนุโลมิกํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อุปทํเสสฺสนฺติ , หตฺถปรามาสํ กริสฺสนฺตี’’ติฯ อถ โข เต ภิกฺขู ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ…เป.… ‘‘สจฺจํ กิร, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ภตฺตคฺเค อนฺตรฆเร ภณฺฑนชาตา…เป.… หตฺถปรามาสํ กโรนฺตี’’ติ? ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติฯ วิครหิ พุทฺโธ ภควา…เป.… วิครหิตฺวา ธมฺมิํ กถํ กตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภินฺเน, ภิกฺขเว, สงฺเฆ อธมฺมิยายมาเน อธมฺมิยมาเน (สี. สฺยา. กตฺถจิ) อธมฺมียมาเน (ก.) อสมฺโมทิกาย วตฺตมานาย -‘‘อสมฺโมทิกาวตฺตมานาย’’ อิติ อฏฺฐกถายํ สํวณฺเณตพฺพปาโฐ ‘เอตฺตาวตา น อญฺญมญฺญํ อนนุโลมิกํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อุปทํเสสฺสาม, หตฺถปรามาสํ กริสฺสามา’ติ อาสเน นิสีทิตพฺพํฯ ภินฺเน, ภิกฺขเว, สงฺเฆ ธมฺมิยายมาเน สมฺโมทิกาย วตฺตมานาย อาสนนฺตริกาย นิสีทิตพฺพ’’นฺติฯ
๔๕๗. ม. นิ. ๓.๒๓๖ โถกํ วิสทิสํ เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขู สงฺฆมชฺเฌ ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อญฺญมญฺญํ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิหรนฺติฯ เต น สกฺโกนฺติ ตํ อธิกรณํ วูปสเมตุํฯ อถ โข อญฺญตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ เอกมนฺตํ ฐิโต โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธ, ภนฺเต, ภิกฺขู สงฺฆมชฺเฌ ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อญฺญมญฺญํ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิหรนฺติฯ เต น สกฺโกนฺติ ตํ อธิกรณํ วูปสเมตุํฯ สาธุ, ภนฺเต, ภควา เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติฯ อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวนฯ อถ โข ภควา เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิ, นิสชฺช โข ภควา เต ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘อลํ, ภิกฺขเว, มา ภณฺฑนํ มา กลหํ มา วิคฺคหํ มา วิวาท’’นฺติฯ เอวํ วุตฺเต อญฺญตโร อธมฺมวาที ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อาคเมตุ, ภนฺเต, ภควา ธมฺมสฺสามี; อปฺโปสฺสุกฺโก, ภนฺเต, ภควา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารมนุยุตฺโต วิหรตุฯ มยเมเตน ภณฺฑเนน กลเหน วิคฺคเหน วิวาเทน ปญฺญายิสฺสามา’’ติฯ ทุติยมฺปิ โข ภควา เต ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘อลํ, ภิกฺขเว, มา ภณฺฑนํ มา กลหํ มา วิคฺคหํ มา วิวาท’’นฺติฯ ทุติยมฺปิ โข โส อธมฺมวาที ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อาคเมตุ , ภนฺเต, ภควา ธมฺมสฺสามี; อปฺโปสฺสุกฺโก, ภนฺเต , ภควา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารมนุยุตฺโต วิหรตุฯ มยเมเตน ภณฺฑเนน กลเหน วิคฺคเหน วิวาเทน ปญฺญายิสฺสามา’’ติฯ
โกสมฺพกวิวาทกถา นิฏฺฐิตาฯ
๒๗๒. ทีฆาวุวตฺถุ
๔๕๘. อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, พาราณสิยํ วชิรพุทฺธิฏีกา โอโลเกตพฺพา พฺรหฺมทตฺโต นาม กาสิราชา อโหสิ อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค มหพฺพโล มหาวาหโน มหาวิชิโต ปริปุณฺณโกสโกฏฺฐาคาโรฯ ทีฆีติ นาม โกสลราชา อโหสิ ทลิทฺโท อปฺปธโน อปฺปโภโค อปฺปพโล อปฺปวาหโน อปฺปวิชิโต อปริปุณฺณโกสโกฏฺฐาคาโรฯ อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา จตุรงฺคินิํ เสนํ สนฺนยฺหิตฺวา ทีฆีติํ โกสลราชานํ อพฺภุยฺยาสิฯ อสฺโสสิ โข, ภิกฺขเว, ทีฆีติ โกสลราชา – ‘‘พฺรหฺมทตฺโต กิร กาสิราชา จตุรงฺคินิํ เสนํ สนฺนยฺหิตฺวา มมํ อพฺภุยฺยาโต’’ติฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ เอตทโหสิ – ‘‘พฺรหฺมทตฺโต โข กาสิราชา อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค มหพฺพโล มหาวาหโน มหาวิชิโต ปริปุณฺณโกสโกฏฺฐาคาโร, อหํ ปนมฺหิ ทลิทฺโท อปฺปธโน อปฺปโภโค อปฺปพโล อปฺปวาหโน อปฺปวิชิโต อปริปุณฺณโกสโกฏฺฐาคาโร, นาหํ ปฏิพโล พฺรหฺมทตฺเตน กาสิรญฺญา เอกสงฺฆาตมฺปิ สหิตุํฯ ยํนูนาหํ ปฏิกจฺเจว นครมฺหา นิปฺปเตยฺย’’นฺติฯ
อถ โข, ภิกฺขเว, ทีฆีติ โกสลราชา มเหสิํ อาทาย ปฏิกจฺเจว นครมฺหา นิปฺปติฯ อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ พลญฺจ วาหนญฺจ ชนปทญฺจ โกสญฺจ โกฏฺฐาคารญฺจ อภิวิชิย อชฺฌาวสติฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ทีฆีติ โกสลราชา สปชาปติโก เยน วาราณสี เตน ปกฺกามิฯ อนุปุพฺเพน เยน พาราณสี ตทวสริฯ ตตฺร สุทํ, ภิกฺขเว, ทีฆีติ โกสลราชา สปชาปติโก พาราณสิยํ อญฺญตรสฺมิํ ปจฺจนฺติเม โอกาเส กุมฺภการนิเวสเน อญฺญาตกเวเสน ปริพฺพาชกจฺฉนฺเนน ปฏิวสติฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ มเหสี นจิรสฺเสว คพฺภินี อโหสิฯ ตสฺสา เอวรูโป โทหโฬ อุปฺปนฺโน โหติ – ‘‘อิจฺฉติ สูริยสฺส อุคฺคมนกาเล จตุรงฺคินิํ เสนํ สนฺนทฺธํ วมฺมิกํ สุภูเม ฐิตํ ปสฺสิตุํ , ขคฺคานญฺจ โธวนํ ปาตุํ’’ฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ มเหสี ทีฆีติํ โกสลราชานํ เอตทโวจ – ‘‘คพฺภินีมฺหิ, เทวฯ ตสฺสา เม เอวรูโป โทหโฬ อุปฺปนฺโน – อิจฺฉามิ สูริยสฺส อุคฺคมนกาเล จตุรงฺคินิํ เสนํ สนฺนทฺธํ วมฺมิกํ วมฺมิตํ (สี.) สุภูเม ฐิตํ ปสฺสิตุํ, ขคฺคานญฺจ โธวนํ ปาตุ’’นฺติฯ ‘‘กุโต, เทวิ, อมฺหากํ ทุคฺคตานํ จตุรงฺคินี เสนา สนฺนทฺธา วมฺมิกา สุภูเม ฐิตา, ขคฺคานญฺจ โธวนํ ปาตุ’’นฺติ ขคฺคานญฺจ โธวนนฺติ (สี. สฺยา.) ‘‘สจาหํ, เทว, น ลภิสฺสามิ, มริสฺสามี’’ติฯ
๔๕๙. เตน โข ปน สมเยน, พฺรหฺมทตฺตสฺส กาสิรญฺโญ ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ สหาโย โหติ ฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ทีฆีติ โกสลราชา เยน พฺรหฺมทตฺตสฺส กาสิรญฺโญ ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา พฺรหฺมทตฺตสฺส กาสิรญฺโญ ปุโรหิตํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจ – ‘‘สขี เต, สมฺม, คพฺภินีฯ ตสฺสา เอวรูโป โทหโฬ อุปฺปนฺโน – อิจฺฉติ สูริยสฺส อุคฺคมนกาเล จตุรงฺคินิํ เสนํ สนฺนทฺธํ วมฺมิกํ สุภูเม ฐิตํ ปสฺสิตุํ, ขคฺคานญฺจ โธวนํ ปาตุ’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ, เทว, มยมฺปิ เทวิํ ปสฺสามา’’ติฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ มเหสี เยน พฺรหฺมทตฺตสฺส กาสิรญฺโญ ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ เตนุปสงฺกมิฯ อทฺทสา โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมทตฺตสฺส กาสิรญฺโญ ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ มเหสิํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺติํ, ทิสฺวาน อุฏฺฐายาสนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เยน ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ มเหสี เตนญฺชลิํ ปณาเมตฺวา ติกฺขตฺตุํ อุทานํ อุทาเนสิ – ‘‘โกสลราชา วต โภ กุจฺฉิคโต, โกสลราชา วต โภ กุจฺฉิคโต’’ติฯ อตฺตมนา อวิมนา (สี. สฺยา. กตฺถจิ, เทวิ, โหหิฯ ลจฺฉสิ สูริยสฺส อุคฺคมนกาเล จตุรงฺคินิํ เสนํ สนฺนทฺธํ วมฺมิกํ สุภูเม ฐิตํ ปสฺสิตุํ, ขคฺคานญฺจ โธวนํ ปาตุนฺติฯ
อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมทตฺตสฺส กาสิรญฺโญ ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ เยน พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา พฺรหฺมทตฺตํ กาสิราชานํ เอตทโวจ – ‘‘ตถา, เทว, นิมิตฺตานิ ทิสฺสนฺติ, สฺเว สูริยุคฺคมนกาเล จตุรงฺคินี เสนา สนฺนทฺธา วมฺมิกา สุภูเม ติฏฺฐตุ, ขคฺคา จ โธวิยนฺตู’’ติฯ อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา มนุสฺเส อาณาเปสิ – ‘‘ยถา, ภเณ, ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ อาห ตถา กโรถา’’ติฯ อลภิ โข, ภิกฺขเว, ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ มเหสี สูริยสฺส อุคฺคมนกาเล จตุรงฺคินิํ เสนํ สนฺนทฺธํ วมฺมิกํ สุภูเม ฐิตํ ปสฺสิตุํ, ขคฺคานญฺจ โธวนํ ปาตุํฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ มเหสี ตสฺส คพฺภสฺส ปริปากมนฺวาย ปุตฺตํ วิชายิฯ ตสฺส ทีฆาวูติ นามํ อกํสุฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ทีฆาวุ กุมาโร นจิรสฺเสว วิญฺญุตํ ปาปุณิฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ เอตทโหสิ – ‘‘อยํ โข พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา พหุโน อมฺหากํ อนตฺถสฺส การโก, อิมินา อมฺหากํ พลญฺจ วาหนญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺฐาคารญฺจ อจฺฉินฺนํ, สจายํ อมฺเห ชานิสฺสติ, สพฺเพว ตโย ฆาตาเปสฺสติ, ยํนูนาหํ ทีฆาวุํ กุมารํ พหินคเร วาเสยฺย’’นฺติฯ อถ โข ภิกฺขเว ทีฆีติ โกสลราชา ทีฆาวุํ กุมารํ พหินคเร วาเสสิฯ อถ โข ภิกฺขเว ทีฆาวุ กุมาโร พหินคเร ปฏิวสนฺโต นจิรสฺเสว สพฺพสิปฺปานิ สิกฺขิฯ
๔๖๐. เตน โข ปน สมเยน ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ กปฺปโก พฺรหฺมทตฺเต กาสิรญฺเญ ปฏิวสติฯ อทฺทสา โข, ภิกฺขเว, ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ กปฺปโก ทีฆีติํ โกสลราชานํ สปชาปติกํ พาราณสิยํ อญฺญตรสฺมิํ ปจฺจนฺติเม โอกาเส กุมฺภการนิเวสเน อญฺญาตกเวเสน ปริพฺพาชกจฺฉนฺเนน ปฏิวสนฺตํ, ทิสฺวาน เยน พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา พฺรหฺมทตฺตํ กาสิราชานํ เอตทโวจ – ‘‘ทีฆีติ, เทว, โกสลราชา สปชาปติโก พาราณสิยํ อญฺญตรสฺมิํ ปจฺจนฺติเม โอกาเส กุมฺภการนิเวสเน อญฺญาตกเวเสน ปริพฺพาชกจฺฉนฺเนน ปฏิวสตี’’ติฯ อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา มนุสฺเส อาณาเปสิ – ‘‘เตน หิ, ภเณ, ทีฆีติํ โกสลราชานํ สปชาปติกํ อาเนถา’’ติฯ ‘‘เอวํ, เทวา’’ติ โข, ภิกฺขเว, เต มนุสฺสา พฺรหฺมทตฺตสฺส กาสิรญฺโญ ปฏิสฺสุตฺวา ทีฆีติํ โกสลราชานํ สปชาปติกํ อาเนสุํฯ อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา มนุสฺเส อาณาเปสิ – ‘‘เตน หิ, ภเณ, ทีฆีติํ โกสลราชานํ สปชาปติกํ ทฬฺหาย รชฺชุยา ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธิตฺวา ขุรมุณฺฑํ กริตฺวา ขรสฺสเรน ปณเวน รถิกาย รถิกํ สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ ปริเนตฺวา ทกฺขิเณน ทฺวาเรน นิกฺขาเมตฺวา ทกฺขิณโต นครสฺส จตุธา ฉินฺทิตฺวา จตุทฺทิสา พิลานิ นิกฺขิปถา’’ติฯ ‘‘เอวํ, เทวา’’ติ โข, ภิกฺขเว, เต มนุสฺสา พฺรหฺมทตฺตสฺส กาสิรญฺโญ ปฏิสฺสุตฺวา ทีฆีติํ โกสลราชานํ สปชาปติกํ ทฬฺหาย รชฺชุยา ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธิตฺวา ขุรมุณฺฑํ กริตฺวา ขรสฺสเรน ปณเวน รถิกาย รถิกํ สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ ปริเนนฺติฯ
อถ โข, ภิกฺขเว, ทีฆาวุสฺส กุมารสฺส เอตทโหสิ – ‘‘จิรํทิฏฺฐา โข เม มาตาปิตโรฯ ยํนูนาหํ มาตาปิตโร ปสฺเสยฺย’’นฺติฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ทีฆาวุ กุมาโร พาราณสิํ ปวิสิตฺวา อทฺทส มาตาปิตโร ทฬฺหาย รชฺชุยา ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธิตฺวา ขุรมุณฺฑํ กริตฺวา ขรสฺสเรน ปณเวน รถิกาย รถิกํ สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ ปริเนนฺเต, ทิสฺวาน เยน มาตาปิตโร เตนุปสงฺกมิฯ อทฺทสา โข, ภิกฺขเว, ทีฆีติ โกสลราชา ทีฆาวุํ กุมารํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ; ทิสฺวาน ทีฆาวุํ กุมารํ เอตทโวจ – ‘‘มา โข ตฺวํ, ตาต ทีฆาวุ, ทีฆํ ปสฺส, มา รสฺสํฯ น หิ, ตาต ทีฆาวุ, เวเรน เวรา สมฺมนฺติ; อเวเรน หิ, ตาต ทีฆาวุ, เวรา สมฺมนฺตี’’ติฯ เอวํ วุตฺเต, ภิกฺขเว, เต มนุสฺสา ทีฆีติํ โกสลราชานํ เอตทโวจุํ – ‘‘อุมฺมตฺตโก อยํ ทีฆีติ โกสลราชา วิปฺปลปติฯ โก อิมสฺส ทีฆาวุ? กํ อยํ เอวมาห – ‘มา โข ตฺวํ, ตาต ทีฆาวุ, ทีฆํ ปสฺส, มา รสฺสํฯ น หิ, ตาต ทีฆาวุ, เวเรน เวรา สมฺมนฺติ; อเวเรน หิ, ตาต ทีฆาวุ, เวรา สมฺมนฺตี’’ติฯ ‘‘นาหํ, ภเณ, อุมฺมตฺตโก วิปฺปลปามิ, อปิ จ โย วิญฺญู โส วิภาเวสฺสตี’’ติฯ ทุติยมฺปิ โข, ภิกฺขเว…เป.… ตติยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ทีฆีติ โกสลราชา ทีฆาวุํ กุมารํ เอตทโวจ – ‘‘มา โข ตฺวํ, ตาต ทีฆาวุ, ทีฆํ ปสฺส, มา รสฺสํฯ น หิ, ตาต ทีฆาวุ, เวเรน เวรา สมฺมนฺติ; อเวเรน หิ, ตาต ทีฆาวุ, เวรา สมฺมนฺตี’’ติฯ ตติยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, เต มนุสฺสา ทีฆีติํ โกสลราชานํ เอตทโวจุํ – ‘‘อุมฺมตฺตโก อยํ ทีฆีติ โกสลราชา วิปฺปลปติฯ โก อิมสฺส ทีฆาวุ ? กํ อยํ เอวมาห – มา โข ตฺวํ, ตาต ทีฆาวุ, ทีฆํ ปสฺส, มา รสฺสํฯ น หิ, ตาต ทีฆาวุ, เวเรน เวรา สมฺมนฺติ; อเวเรน หิ, ตาต ทีฆาวุ, เวรา สมฺมนฺตี’’ติฯ ‘‘นาหํ, ภเณ, อุมฺมตฺตโก วิปฺปลปามิ, อปิ จ โย วิญฺญู โส วิภาเวสฺสตี’’ติฯ อถ โข, ภิกฺขเว, เต มนุสฺสา ทีฆีติํ โกสลราชานํ สปชาปติกํ รถิกาย รถิกํ สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ ปริเนตฺวา ทกฺขิเณน ทฺวาเรน นิกฺขาเมตฺวา ทกฺขิณโต นครสฺส จตุธา ฉินฺทิตฺวา จตุทฺทิสา พิลานิ นิกฺขิปิตฺวา คุมฺพํ ฐเปตฺวา ปกฺกมิํสุฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ทีฆาวุ กุมาโร พาราณสิํ ปวิสิตฺวา สุรํ นีหริตฺวา คุมฺพิเย ปาเยสิฯ ยทา เต มตฺตา อเหสุํ ปติตา, อถ กฏฺฐานิ สํกฑฺฒิตฺวา จิตกํ กริตฺวา มาตาปิตูนํ สรีรํ จิตกํ อาโรเปตฺวา อคฺคิํ ทตฺวา ปญฺชลิโก ติกฺขตฺตุํ จิตกํ ปทกฺขิณํ อกาสิฯ
๔๖๑. เตน โข ปน สมเยน พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา อุปริปาสาทวรคโต โหติฯ อทฺทสา โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา ทีฆาวุํ กุมารํ ปญฺชลิกํ ติกฺขตฺตุํ จิตกํ ปทกฺขิณํ กโรนฺตํ, ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ – ‘‘นิสฺสํสยํ โข โส มนุสฺโส ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ ญาติ วา สาโลหิโต วา, อโห เม อนตฺถโต, น หิ นาม เม โกจิ อาโรเจสฺสตี’’ติฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ทีฆาวุ กุมาโร อรญฺญํ คนฺตฺวา ยาวทตฺถํ กนฺทิตฺวา โรทิตฺวา ขปฺปํ พปฺปํ (สี. สฺยา.) ปุญฺฉิตฺวา พาราณสิํ ปวิสิตฺวา อนฺเตปุรสฺส สามนฺตา หตฺถิสาลํ คนฺตฺวา หตฺถาจริยํ เอตทโวจ – ‘‘อิจฺฉามหํ, อาจริย, สิปฺปํ สิกฺขิตุ’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ, ภเณ มาณวก, สิกฺขสฺสู’’ติฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ทีฆาวุ กุมาโร รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ ปจฺจุฏฺฐาย หตฺถิสาลายํ มญฺชุนา สเรน คายิ, วีณญฺจ วาเทสิฯ อสฺโสสิ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ ปจฺจุฏฺฐาย หตฺถิสาลายํ มญฺชุนา สเรน คีตํ วีณญฺจ วาทิตํ, สุตฺวาน มนุสฺเส ปุจฺฉิ – ‘‘โก, ภเณ, รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ ปจฺจุฏฺฐาย หตฺถิสาลายํ มญฺชุนา สเรน คายิ, วีณญฺจ วาเทสี’’ติ? ‘‘อมุกสฺส, เทว, หตฺถาจริยสฺส อนฺเตวาสี มาณวโก รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ ปจฺจุฏฺฐาย หตฺถิสาลายํ มญฺชุนา สเรน คายิ, วีณญฺจ วาเทสี’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ภเณ, ตํ มาณวกํ อาเนถา’’ติฯ ‘‘เอวํ, เทวา’’ติ โข, ภิกฺขเว, เต มนุสฺสา พฺรหฺมทตฺตสฺส กาสิรญฺโญ ปฏิสฺสุตฺวา ทีฆาวุํ กุมารํ อาเนสุํฯ ‘‘ตฺวํ ภเณ มาณวก, รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ ปจฺจุฏฺฐาย หตฺถิสาลายํ มญฺชุนา สเรน คายิ, วีณญฺจ วาเทสี’’ติ? ‘‘เอวํ, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ ตฺวํ, ภเณ มาณวก, คายสฺสุ, วีณญฺจ วาเทหี’’ติฯ ‘‘เอวํ, เทวา’’ติ โข, ภิกฺขเว, ทีฆาวุ กุมาโร พฺรหฺมทตฺตสฺส กาสิรญฺโญ ปฏิสฺสุตฺวา อาราธาเปกฺโข มญฺชุนา สเรน คายิ , วีณญฺจ วาเทสิฯ ‘‘ตฺวํ, ภเณ มาณวก, มํ อุปฏฺฐหา’’ติฯ ‘‘เอวํ, เทวา’’ติ โข, ภิกฺขเว, ทีฆาวุ กุมาโร พฺรหฺมทตฺตสฺส กาสิรญฺโญ ปจฺจสฺโสสิฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ทีฆาวุ กุมาโร พฺรหฺมทตฺตสฺส กาสิรญฺโญ ปุพฺพุฏฺฐายี อโหสิ ปจฺฉานิปาตี กิงฺการปฏิสฺสาวี มนาปจารี ปิยวาทีฯ อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา ทีฆาวุํ กุมารํ นจิรสฺเสว อพฺภนฺตริเม วิสฺสาสิกฏฺฐาเน ฐเปสิฯ
๔๖๒. อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา ทีฆาวุํ กุมารํ เอตทโวจ – ‘‘เตน หิ, ภเณ มาณวก, รถํ โยเชหิ, มิควํ คมิสฺสามา’’ติฯ ‘‘เอวํ, เทวา’’ติ โข, ภิกฺขเว, ทีฆาวุ กุมาโร พฺรหฺมทตฺตสฺส กาสิรญฺโญ ปฏิสฺสุตฺวา รถํ โยเชตฺวา พฺรหฺมทตฺตํ กาสิราชานํ เอตทโวจ – ‘‘ยุตฺโต โข เต, เทว, รโถ, ยสฺส ทานิ กาลํ มญฺญสี’’ติฯ อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา รถํ อภิรุหิฯ ทีฆาวุ กุมาโร รถํ เปเสสิฯ ตถา ตถา รถํ เปเสสิ ยถา ยถา อญฺเญเนว เสนา อคมาสิ อญฺเญเนว รโถฯ อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา ทูรํ คนฺตฺวา ทีฆาวุํ กุมารํ เอตทโวจ – ‘‘เตน หิ, ภเณ มาณวก, รถํ มุญฺจสฺสุ, กิลนฺโตมฺหิ, นิปชฺชิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, เทวา’’ติ โข, ภิกฺขเว, ทีฆาวุ กุมาโร พฺรหฺมทตฺตสฺส กาสิรญฺโญ ปฏิสฺสุตฺวา รถํ มุญฺจิตฺวา ปถวิยํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิฯ อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา ทีฆาวุสฺส กุมารสฺส อุจฺฉงฺเค สีสํ กตฺวา เสยฺยํ กปฺเปสิฯ ตสฺส กิลนฺตสฺส มุหุตฺตเกเนว นิทฺทา โอกฺกมิฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ทีฆาวุสฺส กุมารสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อยํ โข พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา พหุโน อมฺหากํ อนตฺถสฺส การโกฯ อิมินา อมฺหากํ พลญฺจ วาหนญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺฐาคารญฺจ อจฺฉินฺนํฯ อิมินา จ เม มาตาปิตโร หตาฯ อยํ ขฺวสฺส กาโล โยหํ เวรํ อปฺเปยฺย’’นฺติ โกสิยา ขคฺคํ นิพฺพาหิฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ทีฆาวุสฺส กุมารสฺส เอตทโหสิ – ‘‘ปิตา โข มํ มรณกาเล อวจ ‘มา โข ตฺวํ, ตาต ทีฆาวุ, ทีฆํ ปสฺส, มา รสฺสํฯ น หิ, ตาต ทีฆาวุ, เวเรน เวรา สมฺมนฺติ; อเวเรน หิ, ตาต ทีฆาวุ, เวรา สมฺมนฺตี’ติฯ น โข เมตํ ปติรูปํ , ยฺวาหํ ปิตุวจนํ อติกฺกเมยฺย’’นฺติ โกสิยา ขคฺคํ ปเวเสสิฯ ทุติยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ทีฆาวุสฺส กุมารสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อยํ โข พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา พหุโน อมฺหากํ อนตฺถสฺส การโก, อิมิโน อมฺหากํ พลญฺจ วาหนญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺฐาคารญฺจ อจฺฉินฺนํ, อิมินา จ เม มาตาปิตโร หตา, อยํ ขฺวสฺส กาโล โยหํ เวรํ อปฺเปยฺย’’นฺติ โกสิยา ขคฺคํ นิพฺพาหิฯ ทุติยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ทีฆาวุสฺส กุมารสฺส เอตทโหสิ – ‘‘ปิตา โข มํ มรณกาเล อวจ ‘มา โข ตฺวํ ตาต ทีฆาวุ, ทีฆํ ปสฺส, มา รสฺสํ, น หิ ตาต ทีฆาวุ เวเรน เวรา สมฺมนฺติ; อเวเรน หิ, ตาต ทีฆาวุ, เวรา สมฺมนฺตี’ติฯ น โข เมตํ ปติรูปํ, ยฺวาหํ ปิตุวจนํ อติกฺกเมยฺย’’นฺติฯ ปุนเทว โกสิยา ขคฺคํ ปเวเสสิฯ ตติยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ทีฆาวุสฺส กุมารสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อยํ โข พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา พหุโน อมฺหากํ อนตฺถสฺส การโกฯ อิมินา อมฺหากํ พลญฺจ วาหนญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺฐาคารญฺจ อจฺฉินฺนํฯ อิมินา จ เม มาตาปิตโร หตาฯ อยํ ขฺวสฺส กาโล โยหํ เวรํ อปฺเปยฺย’’นฺติ โกสิยา ขคฺคํ นิพฺพาหิฯ ตติยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ทีฆาวุสฺส กุมารสฺส เอตทโหสิ – ‘‘ปิตา โข มํ มรณกาเล อวจ ‘มา โข ตฺวํ, ตาต ทีฆาวุ, ทีฆํ ปสฺส, มา รสฺสํฯ น หิ, ตาต ทีฆาวุ, เวเรน เวรา สมฺมนฺติ; อเวเรน หิ, ตาต ทีฆาวุ, เวรา สมฺมนฺตี’ติฯ น โข เมตํ ปติรูปํ, ยฺวาหํ ปิตุวจนํ อติกฺกเมยฺย’’’นฺติ ปุนเทว โกสิยา ขคฺคํ ปเวเสสิฯ อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา ภีโต อุพฺพิคฺโค อุสฺสงฺกี อุตฺรสฺโต สหสา วุฏฺฐาสิฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ทีฆาวุ กุมาโร พฺรหฺมทตฺตํ กาสิราชานํ เอตทโวจ – ‘‘กิสฺส ตฺวํ , เทว, ภีโต อุพฺพิคฺโค อุสฺสงฺกี อุตฺรสฺโต สหสา วุฏฺฐาสี’’ติ? อิธ มํ, ภเณ มาณวก, ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ ปุตฺโต ทีฆาวุ กุมาโร สุปินนฺเตน ขคฺเคน ปริปาเตสิฯ เตนาหํ ภีโต อุพฺพิคฺโค อุสฺสงฺกี อุตฺรสฺโต สหสา วุฏฺฐาสินฺติฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ทีฆาวุ กุมาโร วาเมน หตฺเถน พฺรหฺมทตฺตสฺส กาสิรญฺโญ สีสํ ปรามสิตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน ขคฺคํ นิพฺพาเหตฺวา พฺรหฺมทตฺตํ กาสิราชานํ เอตทโวจ – ‘‘อหํ โข โส, เทว, ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ ปุตฺโต ทีฆาวุ กุมาโรฯ พหุโน ตฺวํ อมฺหากํ อนตฺถสฺส การโกฯ ตยา อมฺหากํ พลญฺจ วาหนญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺฐาคารญฺจ อจฺฉินฺนํฯ ตยา จ เม มาตาปิตโร หตาฯ อยํ ขฺวสฺส กาโล ยฺวาหํ เวรํ อปฺเปยฺย’’นฺติฯ อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา ทีฆาวุสฺส กุมารสฺส ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ทีฆาวุํ กุมารํ เอตทโวจ – ‘‘ชีวิตํ เม, ตาต ทีฆาวุ, เทหิฯ ชีวิตํ เม, ตาต ทีฆาวุ, เทหี’’ติฯ ‘‘กฺยาหํ อุสฺสหามิ เทวสฺส ชีวิตํ ทาตุํ ? เทโว โข เม ชีวิตํ ทเทยฺยา’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ตาต ทีฆาวุ, ตฺวญฺเจว เม ชีวิตํ เทหิ, อหญฺจ เต ชีวิตํ ทมฺมี’’ติฯ อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมทตฺโต จ กาสิราชา ทีฆาวุ จ กุมาโร อญฺญมญฺญสฺส ชีวิตํ อทํสุ, ปาณิญฺจ อคฺคเหสุํ, สปถญฺจ อกํสุ อทฺทูภาย อทฺรูภาย, อทุพฺภาย (ก.)ฯ
อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา ทีฆาวุํ กุมารํ เอตทโวจ – ‘‘เตน หิ, ตาต ทีฆาวุ, รถํ โยเชหิ , คมิสฺสามา’’ติฯ ‘‘เอวํ, เทวา’’ติ โข, ภิกฺขเว, ทีฆาวุ กุมาโร พฺรหฺมทตฺตสฺส กาสิรญฺโญ ปฏิสฺสุตฺวา รถํ โยเชตฺวา พฺรหฺมทตฺตํ กาสิราชานํ เอตทโวจ – ‘‘ยุตฺโต โข เต, เทว, รโถ, ยสฺส ทานิ กาลํ มญฺญสี’’ติฯ อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา รถํ อภิรุหิฯ ทีฆาวุ กุมาโร รถํ เปเสสิฯ ตถา ตถา รถํ เปเสสิ ยถา ยถา นจิรสฺเสว เสนาย สมาคญฺฉิฯ อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา พาราณสิํ ปวิสิตฺวา อมจฺเจ ปาริสชฺเช สนฺนิปาตาเปตฺวา เอตทโวจ – ‘‘สเจ, ภเณ, ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ ปุตฺตํ ทีฆาวุํ กุมารํ ปสฺเสยฺยาถ, กินฺติ นํ กเรยฺยาถา’’ติ? เอกจฺเจ เอวมาหํสุ – ‘‘มยํ, เทว, หตฺเถ ฉินฺเทยฺยามฯ มยํ, เทว, ปาเท ฉินฺเทยฺยามฯ มยํ, เทว, หตฺถปาเท ฉินฺเทยฺยามฯ มยํ, เทว, กณฺเณ ฉินฺเทยฺยามฯ มยํ, เทว, นาสํ ฉินฺเทยฺยามฯ มยํ, เทว, กณฺณนาสํ ฉินฺเทยฺยามฯ มยํ, เทว, สีสํ ฉินฺเทยฺยามา’’ติฯ ‘‘อยํ โข, ภเณ, ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ ปุตฺโต ทีฆาวุ กุมาโรฯ นายํ ลพฺภา กิญฺจิ กาตุํฯ อิมินา จ เม ชีวิตํ ทินฺนํ, มยา จ อิมสฺส ชีวิตํ ทินฺน’’นฺติฯ
๔๖๓. อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา ทีฆาวุํ กุมารํ เอตทโวจ – ‘‘ยํ โข เต, ตาต ทีฆาวุ, ปิตา มรณกาเล อวจ ‘มา โข ตฺวํ, ตาต ทีฆาวุ, ทีฆํ ปสฺส, มา รสฺสํฯ น หิ, ตาต ทีฆาวุ, เวเรน เวรา สมฺมนฺติ; อเวเรน หิ, ตาต ทีฆาวุ, เวรา สมฺมนฺตี’ติ, กิํ เต ปิตา สนฺธาย อวจา’’ติ? ‘‘ยํ โข เม , เทว, ปิตา มรณกาเล อวจ ‘มา ทีฆ’นฺติ มา จิรํ เวรํ อกาสีติฯ อิมํ โข เม, เทว, ปิตา มรณกาเล อวจ มา ทีฆนฺติฯ ยํ โข เม, เทว, ปิตา มรณกาเล อวจ ‘มา รสฺส’นฺติ มา ขิปฺปํ มิตฺเตหิ ภิชฺชิตฺถา’’ติฯ อิมํ โข เม, เทว, ปิตา มรณกาเล อวจ มา รสฺสนฺติฯ ยํ โข เม, เทว, ปิตา มรณกาเล อวจ ‘‘น หิ, ตาต ทีฆาวุ, เวเรน เวรา สมฺมนฺติ, อเวเรน หิ, ตาต ทีฆาวุ, เวรา สมฺมนฺตี’’ติ เทเวน เม มาตาปิตโร หตาติฯ สจาหํ เทวํ ชีวิตา โวโรเปยฺยํ, เย เทวสฺส อตฺถกามา เต มํ ชีวิตา โวโรเปยฺยุํ, เย เม อตฺถกามา เต เต ชีวิตา โวโรเปยฺยุํ – เอวํ ตํ เวรํ เวเรน น วูปสเมยฺยฯ อิทานิ จ ปน เม เทเวน ชีวิตํ ทินฺนํ, มยา จ เทวสฺส ชีวิตํ ทินฺนํฯ เอวํ ตํ เวรํ อเวเรน วูปสนฺตํฯ อิมํ โข เม, เทว, ปิตา มรณกาเล อวจ – น หิ, ตาต ทีฆาวุ, เวเรน เวรา สมฺมนฺติ; อเวเรน หิ , ตาต ทีฆาวุ, เวรา สมฺมนฺตี’’ติฯ อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา – ‘‘อจฺฉริยํ วต โภ! อพฺภุตํ วต โภ! ยาว ปณฺฑิโต อยํ ทีฆาวุ กุมาโร, ยตฺร หิ นาม ปิตุโน สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานิสฺสตี’’ติ เปตฺติกํ พลญฺจ วาหนญฺจ ชนปทญฺจ โกสญฺจ โกฏฺฐาคารญฺจ ปฏิปาเทสิ, ธีตรญฺจ อทาสิฯ เตสญฺหิ นาม, ภิกฺขเว, ราชูนํ อาทินฺนทณฺฑานํ อาทินฺนสตฺถานํ เอวรูปํ ขนฺติโสรจฺจํ ภวิสฺสติฯ อิธ โข ปน ตํ, ภิกฺขเว , โสเภถ ยํ ตุมฺเห เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ปพฺพชิตา สมานา ขมา จ ภเวยฺยาถ โสรตา จาติ? ตติยมฺปิ โข ภควา เต ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘อลํ, ภิกฺขเว, มา ภณฺฑนํ มา กลหํ มา วิคฺคหํ มา วิวาท’’นฺติฯ ตติยมฺปิ โข โส อธมฺมวาที ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อาคเมตุ, ภนฺเต, ภควา ธมฺมสฺสามี; อปฺโปสฺสุกฺโก, ภนฺเต, ภควา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารมนุยุตฺโต วิหรตุฯ มยเมเตน ภณฺฑเนน กลเหน วิคฺคเหน วิวาเทน ปญฺญายิสฺสามา’’ติฯ อถ โข ภควา – ปริยาทินฺนรูปา โข อิเม โมฆปุริสา, นยิเม สุกรา สญฺญาเปตุนฺติ – อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ
ทีฆาวุภาณวาโร นิฏฺฐิโต ปฐโมฯ
๔๖๔. ม. นิ. ๓.๒๓๖ อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย โกสมฺพิํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ โกสมฺพิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สงฺฆมชฺเฌ ฐิตโกว อิมา คาถาโย อภาสิ –
ม. นิ. ๓.๒๓๗ ‘‘ปุถุสทฺโท สมชโน, น พาโล โกจิ มญฺญถ;
สงฺฆสฺมิํ ภิชฺชมานสฺมิํ, นาญฺญํ ภิยฺโย อมญฺญรุํฯ
ม. นิ. ๓.๒๓๗ ‘‘ปริมุฏฺฐา ปณฺฑิตาภาสา, วาจาโคจรภาณิโน;
ยาวิจฺฉนฺติ มุขายามํ, เยน นีตา น ตํ วิทูฯ
ม. นิ. ๓.๒๓๗ ‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ, อชินิ มํ อหาสิ เม;
เย จ ตํ อุปนยฺหนฺติ, เวรํ เตสํ น สมฺมติฯ
ม. นิ. ๓.๒๓๗ ‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ, อชินิ มํ อหาสิ เม;
เย จ ตํ นุปนยฺหนฺติ, เวรํ เตสูปสมฺมติฯ
ม. นิ. ๓.๒๓๗ ‘‘น หิ เวเรน เวรานิ, สมฺมนฺตีธ กุทาจนํ;
อเวเรน จ สมฺมนฺติ, เอสธมฺโม สนนฺตโนฯ
ม. นิ. ๓.๒๓๗ ‘‘ปเร จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเส;
เย จ ตตฺถ วิชานนฺติ, ตโต สมฺมนฺติ เมธคาฯ
ม. นิ. ๓.๒๓๗ ‘‘อฏฺฐิจฺฉินฺนา ปาณหรา, ควาสฺสธนหาริโน;
รฏฺฐํ วิลุมฺปมานานํ, เตสมฺปิ โหติ สงฺคติฯ
‘‘กสฺมา ตุมฺหาก โน สิยา;
ม. นิ. ๓.๒๓๗ ‘‘สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ;
สทฺธิํจรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;
อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ;
จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมาฯ
ม. นิ. ๓.๒๓๗ ‘‘โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ;
สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;
ราชาว รฏฺฐํ วิชิตํ ปหาย;
เอโก จเร มาตงฺครญฺเญว นาโคฯ
ม. นิ. ๓.๒๓๗ ‘‘เอกสฺส จริตํ เสยฺโย;
นตฺถิ พาเล สหายตา;
เอโก จเร น จ ปาปานิ กยิรา;
อปฺโปสฺสุกฺโก มาตงฺครญฺเญว นาโค’’ติฯ
ทีฆาวุวตฺถุ นิฏฺฐิตํฯ
๒๗๓. พาลกโลณกคมนกถา
๔๖๕. อถ โข ภควา สงฺฆมชฺเฌ ฐิตโกว อิมา คาถาโย ภาสิตฺวา เยน พาลกโลณกคาโม พาลกโลณการคาโม (สี. สฺยา.) เตนุปสงฺกมิฯ เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา ภคุ พาลกโลณกคาเม วิหรติฯ อทฺทสา โข อายสฺมา ภคุ ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ, ทิสฺวาน อาสนํ ปญฺญเปสิ, ปาโททกํ ปาทปีฐํ ปาทกถลิกํ อุปนิกฺขิปิ, ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิคฺคเหสิฯ นิสีทิ ภควา ปญฺญตฺเต อาสเน, นิสชฺช โข ภควา ปาเท ปกฺขาเลสิฯ อายสฺมาปิ โข ภคุ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ภคุํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ, ภิกฺขุ, ขมนียํ; กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ ปิณฺฑเกน น กิลมสี’’ติ? ‘‘ขมนียํ, ภควา, ยาปนียํ, ภควา; น จาหํ, ภนฺเต, ปิณฺฑเกน กิลมามี’’ติฯ อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ ภคุํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตฺวา สมาทเปตฺวา สมุตฺเตเชตฺวา สมฺปหํเสตฺวา อุฏฺฐายาสนา เยน ปาจีนวํสทาโย เตนุปสงฺกมิฯ
พาลกโลณกคมนกถา นิฏฺฐิตาฯ
๒๗๔. ปาจีนวํสทายคมนกถา
๔๖๖. ม. นิ. ๑.๓๒๕ อาทโย ปสฺสิตพฺพํ เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา จ อนุรุทฺโธ อายสฺมา จ นนฺทิโย อายสฺมา จ กิมิโล กิมฺพิโล (สี. สฺยา.) ปาจีนวํสทาเย วิหรนฺติฯ อทฺทสา โข ทายปาโล ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ, ทิสฺวาน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มา, สมณ, เอตํ ทายํ ปาวิสิฯ สนฺเตตฺถ ตโย กุลปุตฺตา อตฺตกามรูปา วิหรนฺติฯ มา เตสํ อผาสุมกาสี’’ติฯ อสฺโสสิ โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ ทายปาลสฺส ภควตา สทฺธิํ มนฺตยมานสฺส, สุตฺวาน ทายปาลํ เอตทโวจ – ‘‘มาวุโส, ทายปาล, ภควนฺตํ วาเรสิ ฯ สตฺถา โน ภควา อนุปฺปตฺโต’’ติฯ อถ โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ เยนายสฺมา จ นนฺทิโย อายสฺมา จ กิมิโล เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตญฺจ นนฺทิยํ อายสฺมนฺตญฺจ กิมิลํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกมถายสฺมนฺโต อภิกฺกมถายสฺมนฺโต, สตฺถา โน ภควา อนุปฺปตฺโต’’ติฯ อถ โข อายสฺมา จ อนุรุทฺโธ อายสฺมา จ นนฺทิโย อายสฺมา จ กิมิโล ภควนฺตํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา เอโก ภควโต ปตฺตจีวรํ ปฏิคฺคเหสิ, เอโก อาสนํ ปญฺญเปสิ, เอโก ปาโททกํ ปาทปีฐํ ปาทกถลิกํ อุปนิกฺขิปิฯ นิสีทิ ภควา ปญฺญตฺเต อาสเน , นิสชฺช โข ภควา ปาเท ปกฺขาเลสิฯ เตปิ โข อายสฺมนฺโต ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ โว, อนุรุทฺธา, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ; กจฺจิ ปิณฺฑเกน น กิลมถา’’ติ? ‘‘ขมนียํ ภควา, ยาปนียํ ภควา; น จ มยํ, ภนฺเต, ปิณฺฑเกน กิลมามา’’ติฯ
‘‘กจฺจิ ปน โว อนุรุทฺธา สมคฺคา สมฺโมทมานา อวิวทมานา ขีโรทกีภูตา อญฺญมญฺญํ ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสนฺตา วิหรถา’’ติ? ‘‘ตคฺฆ มยํ, ภนฺเต, สมคฺคา สมฺโมทมานา อวิวทมานา ขีโรทกีภูตา อญฺญมญฺญํ ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสนฺตา วิหรามา’’ติฯ ‘‘ยถา กถํ ปน ตุมฺเห, อนุรุทฺธา, สมคฺคา สมฺโมทมานา อวิวทมานา ขีโรทกีภูตา อญฺญมญฺญํ ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสนฺตา วิหรถา’’ติ? ‘‘อิธ มยฺหํ, ภนฺเต, เอวํ โหติ – ‘ลาภา วต เม, สุลทฺธํ วต เม, โยหํ เอวรูเปหิ สพฺรหฺมจารีหิ สทฺธิํ วิหรามี’’’ติฯ ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, อิเมสุ อายสฺมนฺเตสุ เมตฺตํ กายกมฺมํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ อาวิ เจว รโห จ; เมตฺตํ วจีกมฺมํ… เมตฺตํ มโนกมฺมํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ อาวิ เจว รโห จฯ ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอวํ โหติ – ‘‘‘ยํนูนาหํ สกํ จิตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา อิเมสํเยว อายสฺมนฺตานํ จิตฺตสฺส วเสน วตฺเตยฺย’นฺติฯ โส โข อหํ, ภนฺเต, สกํ จิตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา อิเมสํเยว อายสฺมนฺตานํ จิตฺตสฺส วเสน วตฺตามิฯ นานา หิ โข โน, ภนฺเต, กายา, เอกญฺจ ปน มญฺเญ จิตฺต’’นฺติฯ
อายสฺมาปิ โข นนฺทิโย…เป.… อายสฺมาปิ โข กิมิโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มยฺหมฺปิ โข, ภนฺเต, เอวํ โหติ – ‘ลาภา วต เม, สุลทฺธํ วต เม, โยหํ เอวรูเปหิ สพฺรหฺมจารีหิ สทฺธิํ วิหรามี’ติฯ ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, อิเมสุ อายสฺมนฺเตสุ เมตฺตํ กายกมฺมํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ อาวิ เจว รโห จ; เมตฺตํ วจีกมฺมํ เมตฺตํ มโนกมฺมํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ อาวิ เจว รโห จฯ ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอวํ โหติ ‘ยํนูนาหํ สกํ จิตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา อิเมสํเยว อายสฺมนฺตานํ จิตฺตสฺส วเสน วตฺเตยฺย’นฺติฯ โส โข อหํ, ภนฺเต, สกํ จิตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา อิเมสํเยว อายสฺมนฺตานํ จิตฺตสฺส วเสน วตฺตามิฯ นานา หิ โข โน, ภนฺเต, กายา, เอกญฺจ ปน มญฺเญ จิตฺตนฺติฯ เอวํ โข มยํ, ภนฺเต, สมคฺคา สมฺโมทมานา อวิวทมานา ขีโรทกีภูตา อญฺญมญฺญํ ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสนฺตา วิหรามา’’ติฯ
‘‘กจฺจิ ปน โว, อนุรุทฺธา, อปฺปมตฺตา อาตาปิโน ปหิตตฺตา วิหรถา’’ติ? ‘‘ตคฺฆ มยํ, ภนฺเต, อปฺปมตฺตา อาตาปิโน ปหิตตฺตา วิหรามา’’ติฯ ‘‘ยถา กถํ ปน ตุมฺเห, อนุรุทฺธา, อปฺปมตฺตา อาตาปิโน ปหิตตฺตา วิหรถา’’ติ? ‘‘อิธ, ภนฺเต, อมฺหากํ โย ปฐมํ คามโต ปิณฺฑาย ปฏิกฺกมติ โส อาสนํ ปญฺญเปติ, ปาโททกํ ปาทปีฐํ ปาทกถลิกํ อุปนิกฺขิปติ, อวกฺการปาติํ โธวิตฺวา อุปฏฺฐาเปติ, ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺฐาเปติฯ โย ปจฺฉา คามโต ปิณฺฑาย ปฏิกฺกมติ, สเจ โหติ ภุตฺตาวเสโส, สเจ อากงฺขติ ภุญฺชติ, โน เจ อากงฺขติ อปฺปหริเต วา ฉฑฺเฑติฯ อปฺปาณเก วา อุทเก โอปิลาเปติฯ โส อาสนํ อุทฺธรติ , ปาโททกํ ปาทปีฐํ ปาทกถลิกํ ปฏิสาเมติ, อวกฺการปาติํ โธวิตฺวา ปฏิสาเมติ, ปานียํ ปริโภชนียํ ปฏิสาเมติ, ภตฺตคฺคํ สมฺมชฺชติฯ โย ปสฺสติ ปานียฆฏํ วา ปริโภชนียฆฏํ วา วจฺจฆฏํ วา ริตฺตํ ตุจฺฉํ โส อุปฏฺฐาเปติฯ สจสฺส โหติ อวิสยฺหํ, หตฺถวิกาเรน ทุติยํ อามนฺเตตฺวา หตฺถวิลงฺฆเกน อุปฏฺฐาเปม, น ตฺเวว มยํ, ภนฺเต, ตปฺปจฺจยา วาจํ ภินฺทามฯ ปญฺจาหิกํ โข ปน มยํ, ภนฺเต, สพฺพรตฺติํ ธมฺมิยา กถาย สนฺนิสีทามฯ เอวํ โข มยํ, ภนฺเต, อปฺปมตฺตา อาตาปิโน ปหิตตฺตา วิหรามา’’ติฯ
ปาจินวํสทายคมนกถา นิฏฺฐิตาฯ
๒๗๕. ปาลิเลยฺยกคมนกถา
๔๖๗. อุทา. ๓๕ อาทโย โถกํ วิสทิสํ อถ โข ภควา อายสฺมนฺตญฺจ อนุรุทฺธํ อายสฺมนฺตญฺจ นนฺทิยํ อายสฺมนฺตญฺจ กิมิลํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตฺวา สมาทเปตฺวา สมุตฺเตเชตฺวา สมฺปหํเสตฺวา อุฏฺฐายาสนา เยน ปาลิเลยฺยกํ ปาริเลยฺยกํ (สี. สฺยา.) เตน จาริกํ ปกฺกามิฯ อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน เยน ปาลิเลยฺยกํ ตทวสริฯ ตตฺร สุทํ ภควา ปาลิเลยฺยเก วิหรติ รกฺขิตวนสณฺเฑ ภทฺทสาลมูเลฯ อถ โข ภควโต รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘อหํ โข ปุพฺเพ อากิณฺโณ น ผาสุ วิหาสิํ เตหิ โกสมฺพเกหิ โกสพฺภิเกหิ (สฺยา.) ภิกฺขูหิ ภณฺฑนการเกหิ กลหการเกหิ วิวาทการเกหิ ภสฺสการเกหิ สงฺเฆ อธิกรณการเกหิฯ โสมฺหิ เอตรหิ เอโก อทุติโย สุขํ ผาสุ วิหรามิ อญฺญตฺเรว เตหิ โกสมฺพเกหิ ภิกฺขูหิ ภณฺฑนการเกหิ กลหการเกหิ วิวาทการเกหิ ภสฺสการเกหิ สงฺเฆ อธิกรณการเกหี’’ติฯ
อญฺญตโรปิ โข หตฺถินาโค อากิณฺโณ วิหรติ หตฺถีหิ หตฺถินีหิ หตฺถิกฬเภหิ หตฺถิจฺฉาเปหิ, ฉินฺนคฺคานิ เจว ติณานิ ขาทติ, โอภคฺโคภคฺคญฺจสฺส สาขาภงฺคํ ขาทนฺติ, อาวิลานิ จ ปานียานิ ปิวติ, โอคาหา จสฺส โอติณฺณสฺส หตฺถินิโย กายํ อุปนิฆํสนฺติโย คจฺฉนฺติฯ อถ โข ตสฺส หตฺถินาคสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อหํ โข อากิณฺโณ วิหรามิ หตฺถีหิ หตฺถินีหิ หตฺถิกฬเภหิ หตฺถิจฺฉาเปหิ, ฉินฺนคฺคานิ เจว ติณานิ ขาทามิ, โอภคฺโคภคฺคญฺจ เม สาขาภงฺคํ ขาทนฺติ, อาวิลานิ จ ปานียานิ ปิวามิ, โอคาหา จ เม โอติณฺณสฺส หตฺถินิโย กายํ อุปนิฆํสนฺติโย คจฺฉนฺติฯ ยํนูนาหํ เอโกว คณสฺมา วูปกฏฺโฐ วิหเรยฺย’’นฺติฯ อถ โข โส หตฺถินาโค ยูถา อปกฺกมฺม เยน ปาลิเลยฺยกํ รกฺขิตวนสณฺโฑ ภทฺทสาลมูลํ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา โสณฺฑาย ภควโต ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺฐาเปติ, อปฺปหริตญฺจ กโรติฯ อถ โข ตสฺส หตฺถินาคสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อหํ โข ปุพฺเพ อากิณฺโณ น ผาสุ วิหาสิํ หตฺถีหิ หตฺถินีหิ หตฺถิกฬเภหิ หตฺถิจฺฉาเปหิ, ฉินฺนคฺคานิ เจว ติณานิ ขาทิํ, โอภคฺโคภคฺคญฺจ เม สาขาภงฺคํ ขาทิํสุ, อาวิลานิ จ ปานียานิ อปายิํ โอคาหา จ เม โอติณฺณสฺส โอคาหญฺจสฺส โอติณฺณสฺส (สฺยา.), โอคาหา จสฺส อุตฺติณฺณสฺส (สี.) หตฺถินิโย กายํ อุปนิฆํสนฺติโย อคมํสุฯ โสมฺหิ เอตรหิ เอโก อทุติโย สุขํ ผาสุ วิหรามิ อญฺญตฺเรว หตฺถีหิ หตฺถินีหิ หตฺถิกฬเภหิ หตฺถิจฺฉาเปหี’’ติฯ
อถ โข ภควา อตฺตโน จ ปวิเวกํ วิทิตฺวา ตสฺส จ หตฺถินาคสฺส เจตสา เจโตปริวิตกฺกมญฺญาย ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
อุทา. ๓๕ ‘‘เอตํ เอวํ (ก.) นาคสฺส นาเคน, อีสาทนฺตสฺส หตฺถิโน;
สเมติ จิตฺตํ จิตฺเตน, ยเทโก รมตี วเน’’ติฯ
อถ โข ภควา ปาลิเลยฺยเก ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา เยน สาวตฺถิ เตน จาริกํ ปกฺกามิฯ อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน เยน สาวตฺถิ ตทวสริฯ ตตฺร สุทํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ อถ โข โกสมฺพกา อุปาสกา – ‘‘อิเม โข อยฺยา โกสมฺพกา ภิกฺขู พหุโน อมฺหากํ อนตฺถสฺส การกา ฯ อิเมหิ อุพฺพาฬฺโห ภควา ปกฺกนฺโตฯ หนฺท มยํ อยฺเย โกสมฺพเก ภิกฺขู เนว อภิวาเทยฺยาม, น ปจฺจุฏฺเฐยฺยาม, น อญฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ กเรยฺยาม, น สกฺกเรยฺยาม, น ครุํ กเรยฺยาม, น มาเนยฺยาม, น ภเชยฺยาม, น ปูเชยฺยาม, อุปคตานมฺปิ ปิณฺฑกํ น ทชฺเชยฺยาม – เอวํ อิเม อมฺเหหิ อสกฺกริยมานา อครุกริยมานา อมานิยมานา อภชิยมานา อปูชิยมานา อสกฺการปกตา ปกฺกมิสฺสนฺติ วา วิพฺภมิสฺสนฺติ วา ภควนฺตํ วา ปสาเทสฺสนฺตี’’ติฯ อถ โข โกสมฺพกา อุปาสกา โกสมฺพเก ภิกฺขู เนว อภิวาเทสุํ, น ปจฺจุฏฺเฐสุํ, น อญฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ อกํสุ, น สกฺกริํสุ, น ครุํ กริํสุ, น มาเนสุํ, น ภเชสุํ น ปูเชสุํ, อุปคตานมฺปิ ปิณฺฑกํ น อทํสุฯ อถ โข โกสมฺพกา ภิกฺขู โกสมฺพเกหิ อุปาสเกหิ อสกฺกริยมานา อครุกริยมานา อมานิยมานา อภชิยมานา อปูชิยมานา อสกฺการปกตา เอวมาหํสุ – ‘‘หนฺท มยํ, อาวุโส, สาวตฺถิํ คนฺตฺวา ภควโต สนฺติเก อิมํ อธิกรณํ วูปสเมยฺยามา’’ติฯ
ปาลิเลยฺยกคมนกถา นิฏฺฐิตาฯ
๒๗๖. อฏฺฐารสวตฺถุกถา
๔๖๘. อถ โข โกสมฺพกา ภิกฺขู เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน สาวตฺถิ เตนุปสงฺกมิํสุฯ อสฺโสสิ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต – ‘‘เต กิร โกสมฺพกา ภิกฺขู ภณฺฑนการกา กลหการกา วิวาทการกา ภสฺสการกา สงฺเฆ อธิกรณการกา สาวตฺถิํ อาคจฺฉนฺตี’’ติฯ อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เต กิร, ภนฺเต, โกสมฺพกา ภิกฺขู ภณฺฑนการกา กลหการกา วิวาทการกา ภสฺสการกา สงฺเฆ อธิกรณการกา สาวตฺถิํ อาคจฺฉนฺติฯ กถาหํ, ภนฺเต, เตสุ ภิกฺขูสุ ปฏิปชฺชามี’’ติ? ‘‘เตน หิ ตฺวํ, สาริปุตฺต, ยถา ธมฺโม ตถา ติฏฺฐาหี’’ติฯ ‘‘กถาหํ, ภนฺเต, ชาเนยฺยํ ธมฺมํ วา อธมฺมํ วา’’ติ?
อฏฺฐารสหิ โข, สาริปุตฺต, วตฺถูหิ อธมฺมวาที ชานิตพฺโพฯ อิธ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ อธมฺมํ ธมฺโมติ ทีเปติ, ธมฺมํ อธมฺโมติ ทีเปติ; อวินยํ วินโยติ ทีเปติ, วินยํ อวินโยติ ทีเปติ; อภาสิตํ อลปิตํ ตถาคเตน ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ, ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตน อภาสิตํ อลปิตํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ; อนาจิณฺณํ ตถาคเตน อาจิณฺณํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ, อาจิณฺณํ ตถาคเตน อนาจิณฺณํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ; อปญฺญตฺตํ ตถาคเตน ปญฺญตฺตํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ, ปญฺญตฺตํ ตถาคเตน อปญฺญตฺตํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ; อนาปตฺติํ อาปตฺตีติ ทีเปติ, อาปตฺติํ อนาปตฺตีติ ทีเปติ; ลหุกํ อาปตฺติํ ครุกา อาปตฺตีติ ทีเปติ, ครุกํ อาปตฺติํ ลหุกา อาปตฺตีติ ทีเปติ; สาวเสสํ อาปตฺติํ อนวเสสา อาปตฺตีติ ทีเปติ, อนวเสสํ อาปตฺติํ สาวเสสา อาปตฺตีติ ทีเปติ; ทุฏฺฐุลฺลํ อาปตฺติํ อทุฏฺฐุลฺลา อาปตฺตีติ ทีเปติ, อทุฏฺฐุลฺลํ อาปตฺติํ ทุฏฺฐุลฺลา อาปตฺตีติ ทีเปติ – อิเมหิ โข, สาริปุตฺต, อฏฺฐารสหิ วตฺถูหิ อธมฺมวาที ชานิตพฺโพฯ
อฏฺฐารสหิ จ โข, สาริปุตฺต, วตฺถูหิ ธมฺมวาที ชานิตพฺโพฯ อิธ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ อธมฺมํ อธมฺโมติ ทีเปติ, ธมฺมํ ธมฺโมติ ทีเปติ; อวินยํ อวินโยติ ทีเปติ, วินยํ วินโยติ ทีเปติ; อภาสิตํ อลปิตํ ตถาคเตน อภาสิตํ อลปิตํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ, ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตน ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ; อนาจิณฺณํ ตถาคเตน อนาจิณฺณํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ, อาจิณฺณํ ตถาคเตน อาจิณฺณํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ; อปญฺญตฺตํ ตถาคเตน อปญฺญตฺตํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ, ปญฺญตฺตํ ตถาคเตน ปญฺญตฺตํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ ; อนาปตฺติํ อนาปตฺตีติ ทีเปติ, อาปตฺติํ อาปตฺตีติ ทีเปติ; ลหุกํ อาปตฺติํ ลหุกา อาปตฺตีติ ทีเปติ, ครุกํ อาปตฺติํ ครุกา อาปตฺตีติ ทีเปติ; สาวเสสํ อาปตฺติํ สาวเสสา อาปตฺตีติ ทีเปติ, อนวเสสํ อาปตฺติํ อนวเสสา อาปตฺตีติ ทีเปติ; ทุฏฺฐุลฺลํ อาปตฺติํ ทุฏฺฐุลฺลา อาปตฺตีติ ทีเปติ, อทุฏฺฐุลฺลํ อาปตฺติํ อทุฏฺฐุลฺลา อาปตฺตีติ ทีเปติ – อิเมหิ โข, สาริปุตฺต, อฏฺฐารสหิ วตฺถูหิ ธมฺมวาที ชานิตพฺโพติฯ
๔๖๙. อสฺโสสิ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน…เป.… อสฺโสสิ โข อายสฺมา มหากสฺสโป… อสฺโสสิ โข อายสฺมา มหากจฺจาโน… อสฺโสสิ โข อายสฺมา มหาโกฏฺฐิโก … อสฺโสสิ โข อายสฺมา มหากปฺปิโน… อสฺโสสิ โข อายสฺมา มหาจุนฺโท… อสฺโสสิ โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ… อสฺโสสิ โข อายสฺมา เรวโต … อสฺโสสิ โข อายสฺมา อุปาลิ… อสฺโสสิ โข อายสฺมา อานนฺโท… อสฺโสสิ โข อายสฺมา ราหุโล – ‘‘เต กิร โกสมฺพกา ภิกฺขู ภณฺฑนการกา กลหการกา วิวาทการกา ภสฺสการกา สงฺเฆ อธิกรณการกา สาวตฺถิํ อาคจฺฉนฺตี’’ติฯ อถ โข อายสฺมา ราหุโล เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราหุโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เต กิร, ภนฺเต, โกสมฺพกา ภิกฺขู ภณฺฑนการกา กลหการกา วิวาทการกา ภสฺสการกา สงฺเฆ อธิกรณการกา สาวตฺถิํ อาคจฺฉนฺติฯ กถาหํ, ภนฺเต, เตสุ ภิกฺขูสุ ปฏิปชฺชามี’’ติ? ‘‘เตน หิ ตฺวํ, ราหุล, ยถา ธมฺโม ตถา ติฏฺฐาหี’’ติฯ ‘‘กถาหํ, ภนฺเต, ชาเนยฺยํ ธมฺมํ วา อธมฺมํ วา’’ติ?
อฏฺฐารสหิ โข, ราหุล, วตฺถูหิ อธมฺมวาที ชานิตพฺโพฯ อิธ, ราหุล, ภิกฺขุ อธมฺมํ ธมฺโมติ ทีเปติ, ธมฺมํ อธมฺโมติ ทีเปติ; อวินยํ วินโยติ ทีเปติ, วินยํ อวินโยติ ทีเปติ; อภาสิตํ อลปิตํ ตถาคเตน ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ, ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตน อภาสิตํ อลปิตํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ; อนาจิณฺณํ ตถาคเตน อาจิณฺณํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ, อาจิณฺณํ ตถาคเตน อนาจิณฺณํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ; อปญฺญตฺตํ ตถาคเตน ปญฺญตฺตํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ, ปญฺญตฺตํ ตถาคเตน อปญฺญตฺตํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ; อนาปตฺติํ อาปตฺตีติ ทีเปติ, อาปตฺติํ อนาปตฺตีติ ทีเปติ; ลหุกํ อาปตฺติํ ครุกา อาปตฺตีติ ทีเปติ, ครุกํ อาปตฺติํ ลหุกา อาปตฺตีติ ทีเปติ; สาวเสสํ อาปตฺติํ อนวเสสา อาปตฺตีติ ทีเปติ, อนวเสสํ อาปตฺติํ สาวเสสา อาปตฺตีติ ทีเปติ; ทุฏฺฐุลฺลํ อาปตฺติํ อทุฏฺฐุลฺลา อาปตฺตีติ ทีเปติ, อทุฏฺฐุลฺลํ อาปตฺติํ ทุฏฺฐุลฺลา อาปตฺตีติ ทีเปติ – อิเมหิ โข, ราหุล, อฏฺฐารสหิ วตฺถูหิ อธมฺมวาที ชานิตพฺโพฯ
อฏฺฐารสหิ จ โข, ราหุล, วตฺถูหิ ธมฺมวาที ชานิตพฺโพฯ อิธ, ราหุล, ภิกฺขุ อธมฺมํ อธมฺโมติ ทีเปติ, ธมฺมํ ธมฺโมติ ทีเปติ; อวินยํ อวินโยติ ทีเปติ, วินยํ วินโยติ ทีเปติ; อภาสิตํ อลปิตํ ตถาคเตน อภาสิตํ อลปิตํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ, ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตน ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ; อนาจิณฺณํ ตถาคเตน อนาจิณฺณํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ, อาจิณฺณํ ตถาคเตน อาจิณฺณํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ; อปญฺญตฺตํ ตถาคเตน อปญฺญตฺตํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ, ปญฺญตฺตํ ตถาคเตน ปญฺญตฺตํ ตถาคเตนาติ ทีเปติ; อนาปตฺติํ อนาปตฺตีติ ทีเปติ, อาปตฺติํ อาปตฺตีติ ทีเปติ; ลหุกํ อาปตฺติํ ลหุกา อาปตฺตีติ ทีเปติ, ครุกํ อาปตฺติํ ครุกา อาปตฺตีติ ทีเปติ; สาวเสสํ อาปตฺติํ สาวเสสา อาปตฺตีติ ทีเปติ, อนวเสสํ อาปตฺติํ อนวเสสา อาปตฺตีติ ทีเปติ; ทุฏฺฐุลฺลํ อาปตฺติํ ทุฏฺฐุลฺลา อาปตฺตีติ ทีเปติ, อทุฏฺฐุลฺลํ อาปตฺติํ อทุฏฺฐุลฺลา อาปตฺตีติ ทีเปติ – อิเมหิ โข, ราหุล, อฏฺฐารสหิ วตฺถูหิ ธมฺมวาที ชานิตพฺโพติฯ
๔๗๐. อสฺโสสิ โข มหาปชาปติ มหาปชาปตี (สี. สฺยา.) โคตมี – ‘‘เต กิร โกสมฺพกา ภิกฺขู ภณฺฑนการกา กลหการกา วิวาทการกา ภสฺสการกา สงฺเฆ อธิกรณการกา สาวตฺถิํ อาคจฺฉนฺตี’’ติฯ อถ โข มหาปชาปติ โคตมี เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ เอกมนฺตํ ฐิตา โข มหาปชาปติ โคตมี ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เต กิร, ภนฺเต, โกสมฺพกา ภิกฺขู ภณฺฑนการกา กลหการกา วิวาทการกา ภสฺสการกา สงฺเฆ อธิกรณการกา สาวตฺถิํ อาคจฺฉนฺติฯ กถาหํ, ภนฺเต, เตสุ ภิกฺขูสุ ปฏิปชฺชามี’’ติ? ‘‘เตน หิ ตฺวํ, โคตมิ, อุภยตฺถ ธมฺมํ สุณฯ อุภยตฺถ ธมฺมํ สุตฺวา เย ตตฺถ ภิกฺขู ธมฺมวาทิโน เตสํ ทิฏฺฐิญฺจ ขนฺติญฺจ รุจิญฺจ อาทายญฺจ โรเจหิฯ ยญฺจ กิญฺจิ ภิกฺขุนิสงฺเฆน ภิกฺขุสงฺฆโต ปจฺจาสีสิตพฺพํ สพฺพํ ตํ ธมฺมวาทิโตว ปจฺจาสีสิตพฺพ’’นฺติฯ
๔๗๑. อสฺโสสิ โข อนาถปิณฺฑิโก คหปติ – ‘‘เต กิร โกสมฺพกา ภิกฺขู ภณฺฑนการกา กลหการกา วิวาทการกา ภสฺสการกา สงฺเฆ อธิกรณการกา สาวตฺถิํ อาคจฺฉนฺตี’’ติฯ อถ โข อนาถปิณฺฑิโก คหปติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อนาถปิณฺฑิโก คหปติ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เต กิร, ภนฺเต, โกสมฺพกา ภิกฺขู ภณฺฑนการกา กลหการกา วิวาทการกา ภสฺสการกา สงฺเฆ อธิกรณการกา สาวตฺถิํ อาคจฺฉนฺติฯ กถาหํ, ภนฺเต, เตสุ ภิกฺขูสุ ปฏิปชฺชามี’’ติ? ‘‘เตน หิ ตฺวํ, คหปติ, อุภยตฺถ ทานํ เทหิฯ อุภยตฺถ ทานํ ทตฺวา อุภยตฺถ ธมฺมํ สุณฯ อุภยตฺถ ธมฺมํ สุตฺวา เย ตตฺถ ภิกฺขู ธมฺมวาทิโน เตสํ ทิฏฺฐิญฺจ ขนฺติญฺจ รุจิญฺจ อาทายญฺจ โรเจหี’’ติฯ
๔๗๒. อสฺโสสิ โข วิสาขา มิคารมาตา – ‘‘เต กิร โกสมฺพกา ภิกฺขู ภณฺฑนการกา กลหการกา วิวาทการกา ภสฺสการกา สงฺเฆ อธิกรณการกา สาวตฺถิํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ ฯ อถ โข วิสาขา มิคารมาตา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข วิสาขา มิคารมาตา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เต กิร, ภนฺเต, โกสมฺพกา ภิกฺขู ภณฺฑนการกา กลหการกา วิวาทการกา ภสฺสการกา สงฺเฆ อธิกรณการกา สาวตฺถิํ อาคจฺฉนฺติฯ กถาหํ, ภนฺเต, เตสุ ภิกฺขูสุ ปฏิปชฺชามี’’ติ? ‘‘เตน หิ ตฺวํ, วิสาเข, อุภยตฺถ ทานํ เทหิฯ อุภยตฺถ ทานํ ทตฺวา อุภยตฺถ ธมฺมํ สุณฯ อุภยตฺถ ธมฺมํ สุตฺวา เย ตตฺถ ภิกฺขู ธมฺมวาทิโน เตสํ ทิฏฺฐิญฺจ ขนฺติญฺจ รุจิญฺจ อาทายญฺจ โรเจหี’’ติฯ
๔๗๓. อถ โข โกสมฺพกา ภิกฺขู อนุปุพฺเพน เยน สาวตฺถิ ตทวสรุํฯ อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เต กิร, ภนฺเต, โกสมฺพกา ภิกฺขู ภณฺฑนการกา กลหการกา วิวาทการกา ภสฺสการกา สงฺเฆ อธิกรณการกา สาวตฺถิํ อนุปฺปตฺตาฯ กถํ นุ โข, ภนฺเต, เตสุ ภิกฺขูสุ เสนาสเน เสนาสเนสุ (ก.), เสนาสนํ (สฺยา.) ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ? ‘‘เตน หิ, สาริปุตฺต, วิวิตฺตํ เสนาสนํ ทาตพฺพ’’นฺติฯ ‘‘สเจ ปน, ภนฺเต, วิวิตฺตํ น โหติ, กถํ ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ? ‘‘เตน หิ, สาริปุตฺต, วิวิตฺตํ กตฺวาปิ ทาตพฺพํ, น ตฺเววาหํ, สาริปุตฺต, เกนจิ ปริยาเยน วุฑฺฒตรสฺส ภิกฺขุโน เสนาสนํ ปฏิพาหิตพฺพนฺติ วทามิฯ โย ปฏิพาเหยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติฯ
‘‘อามิเส ปน, ภนฺเต, กถํ ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ? ‘‘อามิสํ โข, สาริปุตฺต, สพฺเพสํ สมกํ ภาเชตพฺพ’’นฺติฯ
อฏฺฐารสวตฺถุกถา นิฏฺฐิตาฯ
๒๗๗. โอสารณานุชานนา
๔๗๔. อถ โข ตสฺส อุกฺขิตฺตกสฺส ภิกฺขุโน ธมฺมญฺจ วินยญฺจ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อาปตฺติ เอสา, เนสา อนาปตฺติฯ อาปนฺโนมฺหิ, นมฺหิ อนาปนฺโนฯ อุกฺขิตฺโตมฺหิ, นมฺหิ อนุกฺขิตฺโตฯ ธมฺมิเกนมฺหิ กมฺเมน อุกฺขิตฺโต อกุปฺเปน ฐานารเหนา’’ติฯ อถ โข โส อุกฺขิตฺตโก ภิกฺขุ เยน อุกฺขิตฺตานุวตฺตกา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อุกฺขิตฺตานุวตฺตเก ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘อาปตฺติ เอสา, อาวุโส; เนสา อนาปตฺติฯ อาปนฺโนมฺหิ, นมฺหิ อนาปนฺโนฯ อุกฺขิตฺโตมฺหิ, นมฺหิ อนุกฺขิตฺโตฯ ธมฺมิเกนมฺหิ กมฺเมน อุกฺขิตฺโต อกุปฺเปน ฐานารเหนฯ เอถ มํ อายสฺมนฺโต โอสาเรถา’’ติฯ อถ โข เต อุกฺขิตฺตานุวตฺตกา ภิกฺขู ตํ อุกฺขิตฺตกํ ภิกฺขุํ อาทาย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสุ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อยํ, ภนฺเต, อุกฺขิตฺตโก ภิกฺขุ เอวมาห – ‘อาปตฺติ เอสา , อาวุโส; เนสา อนาปตฺติฯ อาปนฺโนมฺหิ, นมฺหิ อนาปนฺโนฯ อุกฺขิตฺโตมฺหิ, นมฺหิ อนุกฺขิตฺโตฯ ธมฺมิเกนมฺหิ กมฺเมน อุกฺขิตฺโต อกุปฺเปน ฐานารเหนฯ เอถ มํ อายสฺมนฺโต โอสาเรถา’ติฯ กถํ นุ โข, ภนฺเต, ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ? ‘‘อาปตฺติ เอสา, ภิกฺขเว; เนสา อนาปตฺติฯ อาปนฺโน เอโส ภิกฺขุ, เนโส ภิกฺขุ อนาปนฺโนฯ อุกฺขิตฺโต เอโส ภิกฺขุ, เนโส ภิกฺขุ อนุกฺขิตฺโต ฯ ธมฺมิเกน กมฺเมน อุกฺขิตฺโต อกุปฺเปน ฐานารเหนฯ ยโต จ โข โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาปนฺโน จ อุกฺขิตฺโต จ ปสฺสติ จ, เตน หิ, ภิกฺขเว, ตํ ภิกฺขุํ โอสาเรถา’’ติฯ
โอสารณานุชานนา นิฏฺฐิตาฯ
๒๗๘. สงฺฆสามคฺคีกถา
๔๗๕. อถ โข เต อุกฺขิตฺตานุวตฺตกา ภิกฺขู ตํ อุกฺขิตฺตกํ ภิกฺขุํ โอสาเรตฺวา เยน อุกฺเขปกา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิํสุ, อุปสงฺกมิตฺวา อุกฺเขปเก ภิกฺขู เอตทโวจุํ – ‘‘ยสฺมิํ, อาวุโส, วตฺถุสฺมิํ อโหสิ สงฺฆสฺส ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห วิวาโท สงฺฆเภโท สงฺฆราชิ สงฺฆววตฺถานํ สงฺฆนานากรณํ , โส เอโส ภิกฺขุ อาปนฺโน จ อุกฺขิตฺโต จ ปสฺสิ ปสฺสี (อิติปิ) จ โอสาริโต จฯ หนฺท มยํ, อาวุโส, ตสฺส วตฺถุสฺส วูปสมาย สงฺฆสามคฺคิํ กโรมา’’ติฯ
อถ โข เต อุกฺเขปกา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสุ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘เต, ภนฺเต, อุกฺขิตฺตานุวตฺตกา ภิกฺขู เอวมาหํสุ – ‘ยสฺมิํ, อาวุโส, วตฺถุสฺมิํ อโหสิ สงฺฆสฺส ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห วิวาโท สงฺฆเภโท สงฺฆราชิ สงฺฆววตฺถานํ สงฺฆนานากรณํ, โส เอโส ภิกฺขุ อาปนฺโน จ อุกฺขิตฺโต จ ปสฺสิ จ โอสาริโต จฯ หนฺท มยํ, อาวุโส, ตสฺส วตฺถุสฺส วูปสมาย สงฺฆสามคฺคิํ กโรมา’ติฯ กถํ นุ โข, ภนฺเต, ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ? ยโต จ โข โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาปนฺโน จ อุกฺขิตฺโต จ ปสฺสิ จ โอสาริโต จ, เตน หิ, ภิกฺขเว, สงฺโฆ ตสฺส วตฺถุสฺส วูปสมาย สงฺฆสามคฺคิํ กโรตุฯ เอวญฺจ ปน, ภิกฺขเว, กาตพฺพาฯ สพฺเพเหว เอกชฺฌํ สนฺนิปติตพฺพํ คิลาเนหิ จ อคิลาเนหิ จฯ น เกหิจิ ฉนฺโท ทาตพฺโพฯ สนฺนิปติตฺวา พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ ญาเปตพฺโพ –
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆฯ ยสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ อโหสิ สงฺฆสฺส ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห วิวาโท สงฺฆเภโท สงฺฆราชิ สงฺฆววตฺถานํ สงฺฆนานากรณํ, โส เอโส ภิกฺขุ อาปนฺโน จ อุกฺขิตฺโต จ ปสฺสิ จ โอสาริโต จฯ ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ ตสฺส วตฺถุสฺส วูปสมาย สงฺฆสามคฺคิํ กเรยฺยฯ เอสา ญตฺติฯ
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆฯ ยสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ อโหสิ สงฺฆสฺส ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห วิวาโท สงฺฆเภโท สงฺฆราชิ สงฺฆววตฺถานํ สงฺฆนานากรณํ, โส เอโส ภิกฺขุ อาปนฺโน จ อุกฺขิตฺโต จ ปสฺสิ จ โอสาริโต จฯ สงฺโฆ ตสฺส วตฺถุสฺส วูปสมาย สงฺฆสามคฺคิํ กโรติฯ ยสฺสายสฺมโต ขมติ ตสฺส วตฺถุสฺส วูปสมาย สงฺฆสามคฺคิยา กรณํ, โส ตุณฺหสฺส, ยสฺส นกฺขมติ โส ภาเสยฺยฯ
‘‘กตา สงฺเฆน ตสฺส วตฺถุสฺส วูปสมาย สงฺฆสามคฺคีฯ นิหโต สงฺฆเภโท, นิหตา สงฺฆราชิ, นิหตํ สงฺฆววตฺถานํ, นิหตํ สงฺฆนานากรณํฯ ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติฯ
ตาวเทว อุโปสโถ กาตพฺโพ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตพฺพนฺติฯ
สงฺฆสามคฺคีกถา นิฏฺฐิตาฯ
๒๗๙. อุปาลิสงฺฆสามคฺคีปุจฺฉา
๔๗๖. อถ โข อายสฺมา อุปาลิ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อุปาลิ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ยสฺมิํ, ภนฺเต, วตฺถุสฺมิํ โหติ สงฺฆสฺส ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห วิวาโท สงฺฆเภโท สงฺฆราชิ สงฺฆววตฺถานํ สงฺฆนานากรณํ, สงฺโฆ ตํ วตฺถุํ อวินิจฺฉินิตฺวา อมูลา มูลํ คนฺตฺวา สงฺฆสามคฺคิํ กโรติ, ธมฺมิกา นุ โข สา, ภนฺเต, สงฺฆสามคฺคี’’ติ? ‘‘ยสฺมิํ , อุปาลิ, วตฺถุสฺมิํ โหติ สงฺฆสฺส ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห วิวาโท สงฺฆเภโท สงฺฆราชิ สงฺฆววตฺถานํ สงฺฆนานากรณํ, สงฺโฆ ตํ วตฺถุํ อวินิจฺฉินิตฺวา อมูลา มูลํ คนฺตฺวา สงฺฆสามคฺคิํ กโรติ, อธมฺมิกา สา, อุปาลิ, สงฺฆสามคฺคี’’ติฯ
‘‘ยสฺมิํ ปน, ภนฺเต, วตฺถุสฺมิํ โหติ สงฺฆสฺส ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห วิวาโท สงฺฆเภโท สงฺฆราชิ สงฺฆววตฺถานํ สงฺฆนานากรณํ, สงฺโฆ ตํ วตฺถุํ วินิจฺฉินิตฺวา มูลา มูลํ คนฺตฺวา สงฺฆสามคฺคิํ กโรติ, ธมฺมิกา นุ โข สา, ภนฺเต, สงฺฆสามคฺคี’’ติ? ‘‘ยสฺมิํ, อุปาลิ, วตฺถุสฺมิํ โหติ สงฺฆสฺส ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห วิวาโท สงฺฆเภโท สงฺฆราชิ สงฺฆววตฺถานํ สงฺฆนานากรณํ, สงฺโฆ ตํ วตฺถุํ วินิจฺฉินิตฺวา มูลา มูลํ คนฺตฺวา สงฺฆสามคฺคิํ กโรติ, ธมฺมิกา สา, อุปาลิ, สงฺฆสามคฺคี’’ติฯ
‘‘กติ นุ โข, ภนฺเต, สงฺฆสามคฺคิโย’’ติ? ‘‘ทฺเวมา, อุปาลิ, สงฺฆสามคฺคิโย – อตฺถุปาลิ, สงฺฆสามคฺคี อตฺถาเปตา พฺยญฺชนุเปตา; อตฺถุปาลิ, สงฺฆสามคฺคี อตฺถุเปตา จ พฺยญฺชนุเปตา จฯ กตมา จ, อุปาลิ, สงฺฆสามคฺคี อตฺถาเปตา พฺยญฺชนุเปตา? ยสฺมิํ, อุปาลิ, วตฺถุสฺมิํ โหติ สงฺฆสฺส ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห วิวาโท สงฺฆเภโท สงฺฆราชิ สงฺฆววตฺถานํ สงฺฆนานากรณํ, สงฺโฆ ตํ วตฺถุํ อวินิจฺฉินิตฺวา อมูลา มูลํ คนฺตฺวา สงฺฆสามคฺคิํ กโรติ, อยํ วุจฺจติ, อุปาลิ, สงฺฆสามคฺคี อตฺถาเปตา พฺยญฺชนุเปตาฯ กตมา จ, อุปาลิ, สงฺฆสามคฺคี อตฺถุเปตา จ พฺยญฺชนุเปตา จ? ยสฺมิํ, อุปาลิ, วตฺถุสฺมิํ โหติ สงฺฆสฺส ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห วิวาโท สงฺฆเภโท สงฺฆราชิ สงฺฆววตฺถานํ สงฺฆนานากรณํ, สงฺโฆ ตํ วตฺถุํ วินิจฺฉินิตฺวา มูลา มูลํ คนฺตฺวา สงฺฆสามคฺคิํ กโรติ, อยํ วุจฺจติ, อุปาลิ, สงฺฆสามคฺคี อตฺถุเปตา จ พฺยญฺชนุเปตา จฯ อิมา โข, อุปาลิ, ทฺเว สงฺฆสามคฺคิโย’’ติฯ
๔๗๗. อถ โข อายสฺมา อุปาลิ อุฏฺฐายาสนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เยน ภควา เตนญฺชลิํ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘สงฺฆสฺส กิจฺเจสุ จ มนฺตนาสุ จ;
อตฺเถสุ ชาเตสุ วินิจฺฉเยสุ จ;
กถํปกาโรธ นโร มหตฺถิโก;
ภิกฺขุ กถํ โหติธ ปคฺคหารโหติฯ
‘‘อนานุวชฺโช ปฐเมน สีลโต;
อเวกฺขิตาจาโร สุสํวุตินฺทฺริโย;
ปจฺจตฺถิกา นูปวทนฺติ ธมฺมโต;
น หิสฺส ตํ โหติ วเทยฺยุ เยน นํฯ
‘‘โส ตาทิโส สีลวิสุทฺธิยา ฐิโต;
วิสารโท โหติ วิสยฺห ภาสติ;
นจฺฉมฺภติ ปริสคโต น เวธติ;
อตฺถํ น หาเปติ อนุยฺยุตํ ภณํฯ
‘‘ตเถว ปญฺหํ ปริสาสุ ปุจฺฉิโต;
น เจว ปชฺฌายติ น มงฺกุ โหติ;
โส กาลาคตํ พฺยากรณารหํ วโจ;
รญฺเชติ วิญฺญูปริสํ วิจกฺขโณฯ
‘‘สคารโว วุฑฺฒตเรสุ ภิกฺขุสุ;
อาเจรกมฺหิ จ สเก วิสารโท;
อลํ ปเมตุํ ปคุโณ กเถตเว;
ปจฺจตฺถิกานญฺจ วิรทฺธิโกวิโทฯ
‘‘ปจฺจตฺถิกา เยน วชนฺติ นิคฺคหํ;
มหาชโน สญฺญปนญฺจ คจฺฉติ;
สกญฺจ อาทายมยํ น ริญฺจติ;
วิยากรํ โส พฺยากรํ (สี.), เวยฺยากรํ (สฺยา.) ปญฺหมนูปฆาติกํฯ
‘‘ทูเตยฺยกมฺเมสุ อลํ สมุคฺคโห;
สงฺฆสฺส กิจฺเจสุ จ อาหุ นํ ยถา;
กรํ วโจ ภิกฺขุคเณน เปสิโต;
อหํ กโรมีติ น เตน มญฺญติฯ
‘‘อาปชฺชติ ยาวตเกสุ วตฺถุสุ;
อาปตฺติยา โหติ ยถา จ วุฏฺฐิติ;
เอเต วิภงฺคา อุภยสฺส สฺวาคตา;
อาปตฺติ วุฏฺฐานปทสฺส โกวิโทฯ
‘‘นิสฺสารณํ คจฺฉติ ยานิ จาจรํ;
นิสฺสาริโต โหติ ยถา จ วตฺตนา วตฺถุนา (สี. สฺยา.);
โอสารณํ ตํวุสิตสฺส ชนฺตุโน;
เอตมฺปิ ชานาติ วิภงฺคโกวิโทฯ
‘‘สคารโว วุฑฺฒตเรสุ ภิกฺขุสุ;
นเวสุ เถเรสุ จ มชฺฌิเมสุ จ;
มหาชนสฺสตฺถจโรธ ปณฺฑิโต;
โส ตาทิโส ภิกฺขุ อิธ ปคฺคหารโห’’ติฯ
อุปาลิสงฺฆสามคฺคีปุจฺฉา นิฏฺฐิตาฯ
โกสมฺพกกฺขนฺธโก ทสโมฯ
๒๘๐. ตสฺสุทฺทานํ
โกสมฺพิยํ ชินวโร, วิวาทาปตฺติทสฺสเน;
นุกฺขิเปยฺย ยสฺมิํ ตสฺมิํ, สทฺธายาปตฺติ เทสเยฯ
อนฺโตสีมายํ ตตฺเถว, พาลกญฺเจว วํสทา;
ปาลิเลยฺยา จ สาวตฺถิ, สาริปุตฺโต จ โกลิโตฯ
มหากสฺสปกจฺจานา, โกฏฺฐิโก กปฺปิเนน จ;
มหาจุนฺโท จ อนุรุทฺโธ, เรวโต อุปาลิ จุโภฯ
อานนฺโท ราหุโล เจว, โคตมีนาถปิณฺฑิโก;
เสนาสนํ วิวิตฺตญฺจ, อามิสํ สมกมฺปิ จฯ
น เกหิ ฉนฺโท ทาตพฺโพ, อุปาลิปริปุจฺฉิโต;
อนานุวชฺโช สีเลน, สามคฺคี ชินสาสเนติฯ
โกสมฺพกกฺขนฺธโก นิฏฺฐิโตฯ
มหาวคฺคปาฬิ นิฏฺฐิตาฯ