๑. มหาขนฺธกํ
โพธิกถาวณฺณนา
อิทานิ ‘‘อุภินฺนํ ปาติโมกฺขาน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุภินฺนํ ปาติโมกฺขานนฺติ อุภินฺนํ ปาติโมกฺขวิภงฺคานํฯ ปาติโมกฺขคฺคหเณน เหตฺถ เตสํ วิภงฺโค อเภเทน คหิโตฯ ยํ ขนฺธกํ สงฺคายิํสูติ สมฺพนฺโธฯ ขนฺธานํ สมูโห ขนฺธโก, ขนฺธานํ วา ปกาสนโต ทีปนโต ขนฺธโกฯ ‘‘ขนฺธา’’ติ เจตฺถ ปพฺพชฺชุปสมฺปทาทิวินยกมฺมสงฺขาตา จาริตฺตวาริตฺตสิกฺขาปทสงฺขาตา จ ปญฺญตฺติโย อธิปฺเปตาฯ ปพฺพชฺชาทีนิ หิ ภควตา ปญฺญตฺตตฺตา ‘‘ปญฺญตฺติโย’’ติ วุจฺจนฺติฯ ปญฺญตฺติยญฺจ ขนฺธสทฺโท ทิสฺสติ ‘‘ทารุกฺขนฺโธ อคฺคิกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ วิยฯ อปิจ ภาคราสฏฺฐตาเปตฺถ ยุชฺชติเยว ตาสํ ปญฺญตฺตีนํ ภาคโต ราสิโต จ วิภตฺตตฺตาฯ ขนฺธโกวิทาติ ปญฺญตฺติภาคราสฏฺฐวเสน ขนฺธฏฺเฐ โกวิทาฯ
ปทภาชนีเย เต เจ ปุน วเทยฺยามาติ เต เจ อฏฺฐกถานเย ปุนปิ วเทยฺยามฯ อถ วา ปทภาชนีเย เยสํ ปทานํ เย อตฺถา เหฏฺฐา ปกาสิตา, เต เจ อตฺเถ ปุน วเทยฺยามาติ โยเชตพฺพํฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข หิ-สทฺโท ปทปูรเณ ทฏฺฐพฺโพฯ ปริโยสานนฺติ สํวณฺณนาปริโยสานํฯ อุตฺตานา เจว เย อตฺถาติ เย อตฺถา ปุพฺเพ อปกาสิตาปิ อุตฺตานา อคมฺภีราฯ
๑. วิเสสการณํ นตฺถีติ ‘‘เยน สมเยน อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สิกฺขาปทปญฺญตฺติยาจนเหตุภูโต ปริวิตกฺโก อุทปาทิ, เตน อยมภิลาโปติ ‘‘เตน สมเยนา’’ติ อยมภิลาโปฯ กิํ ปเนตสฺส วจเน ปโยชนนฺติ ยทิ วิเสสการณํ นตฺถิ, เอตสฺส วจเน กิํ ปโยชนนฺติ อธิปฺปาโยฯ นิทานทสฺสนํ ปโยชนนฺติ โยเชตพฺพํฯ ตเมว วิภาเวตุํ ‘‘ยา หิ ภควตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
มหาเวลา วิย มหาเวลา, วิปุลวาลุกปุญฺชตาย มหนฺโต เวลาตโฏ วิยาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘มหนฺเต วาลิกราสิมฺหีติ อตฺโถ’’ติฯ อุรุ มรุ สิกตา วาลุกา วณฺณุ วาลิกาติ อิเม สทฺทา สมานตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานํฯ เตนาห ‘‘อุรูติ วาลิกา วุจฺจตี’’ติฯ
อิโต ปฏฺฐาย จ –
ยสฺมา สุตฺตนฺตปาฬีนํ, อตฺโถ สงฺเขปวณฺณิโต;
ตสฺมา มยํ กริสฺสาม, ตาสํ อตฺถสฺส ทีปนํฯ
นชฺชาติ (อุทา. อฏฺฐ. ๑) นทติ สนฺทตีติ นที, ตสฺสา นชฺชา, นทิยา นินฺนคายาติ อตฺโถฯ เนรญฺชรายาติ ‘‘เนลญฺชลายา’’ติ วตฺตพฺเพ ล-การสฺส ร-การํ กตฺวา ‘‘เนรญฺชรายา’’ติ วุตฺตํ, กทฺทมเสวาลปณกาทิโทสรหิตสลิลายาติ อตฺโถฯ เกจิ ‘‘นีลํชลายาติ วตฺตพฺเพ เนรญฺชรายาติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, นามเมว วา เอตํ ตสฺสา นทิยาติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺสา นทิยา ตีเร ยตฺถ ภควา วิหาสิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โพธิรุกฺขมูเล’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณ’’นฺติ (จูฬว. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๒๑) เอตฺถ มคฺคญาณํ โพธีติ วุตฺตํ, ‘‘ปปฺโปติ โพธิํ วรภูริเมธโส’’ติ (ที. นิ. ๓.๒๑๗) เอตฺถ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตทุภยมฺปิ โพธิํ ภควา เอตฺถ ปตฺโตติ รุกฺโขปิ ‘‘โพธิรุกฺโข’’ตฺเวว นามํ ลภิฯ อถ วา สตฺต โพชฺฌงฺเค พุชฺฌตีติ ภควา โพธิฯ เตน พุชฺฌนฺเตน สนฺนิสฺสิตตฺตา โส รุกฺโข ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ มูเลติ สมีเปฯ ปฐมาภิสมฺพุทฺโธติ อนุนาสิกโลเปนายํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ปฐมํ อภิสมฺพุทฺโธ’’ติฯ ปฐมนฺติ จ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, ตสฺมา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา สพฺพปฐมํ โพธิรุกฺขมูเล วิหรตีติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ
อถ โข ภควาติ เอตฺถ อถาติ ตสฺมิํ สมเยติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ, ยสฺมิํ สมเย อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา โพธิรุกฺขมูเล วิหรติ, ตสฺมิํ สมเยติ อตฺโถฯ เตเนว อุทานปาฬิยํ (อุทา. ๒) ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภควา สตฺตาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺโน โหติ วิมุตฺติสุขปฏิสํเวที’’ติ วุตฺตํฯ อถาติ วา ปจฺฉาติ อิมสฺมิํ อตฺเถ นิปาโต, ตสฺมา อภิสมฺโพธิโต ปจฺฉาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพฯ โขติ ปทปูรเณ นิปาโตฯ สตฺต อหานิ สตฺตาหํฯ อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํฯ ยสฺมา ภควา ตํ สตฺตาหํ นิรนฺตรตาย อจฺจนฺตเมว ผลสมาปตฺติสุเขน วิหาสิ, ตสฺมา ‘‘สตฺตาห’’นฺติ อจฺจนฺตสํโยควเสน อุปโยควจนํ วุตฺตํฯ เอกปลฺลงฺเกนาติ วิสาขปุณฺณมาย อนตฺถงฺคเตเยว สูริเย อปราชิตปลฺลงฺกวเสน วชิราสเน นิสินฺนกาลโต ปฏฺฐาย สกิมฺปิ อนุฏฺฐหิตฺวา ยถาภุชิเตน เอเกเนว ปลฺลงฺเกนฯ
วิมุตฺติสุขปฏิสํเวทีติ เอตฺถ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิมุตฺตีสุ ปญฺจสุ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติสงฺขาตา ภควโต ผลวิมุตฺติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘วิมุตฺติสุขํ ผลสมาปตฺติสุขํ ปฏิสํเวทยมาโน’’ติฯ วิมุตฺตีติ จ อุปกฺกิเลเสหิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน จิตฺตสฺส วิมุตฺตภาโว, จิตฺตเมว วา ตถา วิมุตฺตํ เวทิตพฺพํฯ ตาย วิมุตฺติยา ชาตํ, สมฺปยุตฺตํ วา สุขํ วิมุตฺติสุขํฯ ‘‘ยายํ, ภนฺเต, อุเปกฺขา สนฺเต สุเข วุตฺตา ภควตา’’ติ (ม. นิ. ๒.๘๘) วจนโต อุเปกฺขาปิ เจตฺถ สุขมิจฺเจว เวทิตพฺพาฯ ตถา หิ วุตฺตํ สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺฐ. ๒๓๒) ‘‘อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติฯ ภควา หิ จตุตฺถชฺฌานิกํ อรหตฺตผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, น อิตรํฯ อถ วา ‘‘เตสํ วูปสโม สุโข’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๒๒๑, ๒๗๒) ยถา สงฺขารทุกฺขวูปสโม ‘‘สุโข’’ติ วุจฺจติ, เอวํ สกลกิเลสทุกฺขูปสมภาวโต อคฺคผเล ลพฺภมานา ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติ เอว อิธ ‘‘สุข’’นฺติ เวทิตพฺพาฯ
อถาติ อธิการตฺเถ นิปาโต, โขติ ปทปูรเณฯ เตสุ อธิการตฺเถน ‘‘อถา’’ติ อิมินา วิมุตฺติสุขปฏิสํเวทนโต รตฺติยาติ อวยวสมฺพนฺเธ สามิวจนํฯ ปฐมนฺติ อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ อุปโยควจนํ
ปจฺจยาการนฺติ อวิชฺชาทิปจฺจยธมฺมํฯ ปฏิจฺจาติ ปฏิมุขํ คนฺตฺวา, การณสามคฺคิํ อปฏิกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถฯ ปฏิมุขคมนญฺจ ปจฺจยสฺส การณสามคฺคิยา องฺคภาเวน ผลสฺส อุปฺปาทนเมวฯ อปฏิกฺขิปิตฺวาติ ปน วินา ตาย การณสามคฺคิยา องฺคภาวํ อคนฺตฺวา สยเมว น อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ เอเตน การณพหุตา ทสฺสิตาฯ อวิชฺชาทิเอเกกเหตุสีเสน หิ เหตุสมูโห นิทฺทิฏฺโฐฯ สหิเตติ สมุทิเต, อวินิพฺภุตฺเตติ อตฺโถฯ อวิชฺชาทิโก หิ ปจฺจยธมฺโม สหิเตเยว อญฺญมญฺญํ อวินิพฺโภควุตฺติธมฺเม อุปฺปาเทติฯ อิมินา ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมพหุตา ทสฺสิตาฯ อุภเยนปิ ‘‘เอกํ น เอกโต’’ติอาทินโย (วิภ. อฏฺฐ. ๒๒๖ สงฺขารปทนิทฺเทส; วิสุทฺธิ. ๒.๖๑๗) ทีปิโต โหติฯ เอกโต หิ การณโต น อิธ กิญฺจิ เอกํ ผลมตฺถิ, น อเนกํ, นาปิ อเนเกหิ การเณหิ เอกํ, อเนเกหิ ปน การเณหิ อเนกเมว โหติฯ ตถา หิ อเนเกหิ อุตุปถวีพีชสลิลสงฺขาเตหิ การเณหิ อเนกเมว รูปคนฺธรสาทิองฺกุรสงฺขาตํ ผลมุปฺปชฺชมานํ ทิสฺสติฯ ยํ ปเนตํ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติ เอเกกเหตุผลทีปนํ กตํ, ตตฺถ ปโยชนํ น วิชฺชติฯ
ภควา หิ กตฺถจิ ปธานตฺตา กตฺถจิ ปากฏตฺตา กตฺถจิ อสาธารณตฺตา เทสนาวิลาสสฺส จ เวเนยฺยานญฺจ อนุรูปโต เอกเมว เหตุํ วา ผลํ วา ทีเปติฯ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ หิ เอกเมว เหตุํ ผลญฺจาหฯ ผสฺโส หิ เวทนาย ปธานเหตุ ยถาผสฺสํ เวทนาววตฺถานโตฯ เวทนา จ ผสฺสสฺส ปธานผลํ ยถาเวทนํ ผสฺสววตฺถานโตฯ ‘‘เสมฺหสมุฏฺฐานา อาพาธา’’ติ (มหานิ. ๕) ปากฏตฺตา เอกํ เหตุํ อาหฯ ปากโฏ หิ เอตฺถ เสมฺโห, น กมฺมาทโยฯ ‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพเต อโยนิโสมนสิการมูลกา’’ติ อสาธารณตฺตา เอกํ เหตุํ อาหฯ อสาธารโณ หิ อโยนิโสมนสิกาโร อกุสลานํ, สาธารณานิ วตฺถารมฺมณาทีนีติฯ ตสฺมา อวิชฺชา ตาเวตฺถ วิชฺชมาเนสุปิ อญฺเญสุ วตฺถารมฺมณสหชาตธมฺมาทีสุ สงฺขารการเณสุ ‘‘อสฺสาทานุปสฺสิโน ตณฺหา ปวฑฺฒตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๕๒) จ ‘‘อวิชฺชาสมุทยา อาสวสมุทโย’’ติ
‘‘เอกํ น เอกโต อิธ, นาเนกมเนกโตปิ โน เอกํ;
ผลมตฺถิ อตฺถิ ปน เอก-เหตุผลทีปเน อตฺโถ’’ติฯ
ปจฺเจตุมรหตีติ ปฏิจฺโจฯ โย หิ นํ ปจฺเจติ อภิสเมติ, ตสฺส อจฺจนฺตเมว ทุกฺขวูปสมาย สํวตฺตติฯ สมฺมา สห จ อุปฺปาเทตีติ สมุปฺปาโทฯ ปจฺจยธมฺโม หิ อตฺตโน ผลํ อุปฺปาเทนฺโต สมฺปุณฺณเมว อุปฺปาเทติ, น วิกลํฯ เย จ ธมฺเม อุปฺปาเทติ, เต สพฺเพ สเหว อุปฺปาเทติ, น เอเกกํฯ อิติ ปฏิจฺโจ จ โส สมุปฺปาโท จาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ วิตฺถาโรติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทปทวณฺณนาปปญฺโจฯ มยมฺปิ ตํ อติปปญฺจภยา อิธ น ทสฺสยิสฺสาม, เอวํ ปรโต วกฺขมานมฺปิ วิตฺถารํฯ อนุโลมปฏิโลมนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส ‘‘วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๗๐) วิยฯ สฺเววาติ โส เอว ปจฺจยากาโรฯ ปุริมนเยน วา วุตฺโตติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา นเยน วุตฺโต ปจฺจยากาโรฯ ปวตฺติยาติ สํสารปฺปวตฺติยาฯ มนสิ อกาสีติ โย โย ปจฺจยธมฺโม ยสฺส ยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสฺส ยถา ยถา เหตุปจฺจยาทินา ปจฺจยภาเวน ปจฺจโย โหติ, ตํ สพฺพํ อวิปรีตํ อปริหาเปตฺวา อนวเสสโต ปจฺจเวกฺขณวเสน จิตฺเต อกาสีติ อตฺโถฯ
อวิชฺชาปจฺจยาติอาทีสุ (วิภ. อฏฺฐ. ๒๒๕; วิสุทฺธิ. ๒.๕๘๖-๕๘๗; อุทา. อฏฺฐ. ๑) อวินฺทิยํ กายทุจฺจริตาทิํ วินฺทตีติ อวิชฺชา, วินฺทิยํ กายสุจริตาทิํ น วินฺทตีติ อวิชฺชา, ธมฺมานํ อวิปรีตสภาวํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชา, อนฺตวิรหิเต สํสาเร ภวาทีสุ สตฺเต ชวาเปตีติ อวิชฺชา, อวิชฺชมาเนสุ ชวติ, วิชฺชมาเนสุ น ชวตีติ อวิชฺชา, วิชฺชาปฏิปกฺขาติ วา อวิชฺชาฯ สา ‘‘ทุกฺเข อญฺญาณ’’นฺติอาทินา จตุพฺพิธา เวทิตพฺพาฯ ปฏิจฺจ นํ น วินา ผลํ เอติ อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จาติ ปจฺจโย, อุปการฏฺโฐ วา ปจฺจโยฯ อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย อวิชฺชาปจฺจยาฯ สงฺขโรนฺตีติ สงฺขารา, โลกิยา กุสลากุสลเจตนาฯ เต ปุญฺญาปุญฺญาเนญฺจาภิสงฺขารวเสน ติวิธา เวทิตพฺพาฯ วิชานาตีติ วิญฺญาณํ, ตํ โลกิยวิปากวิญฺญาณวเสน พาตฺติํสวิธํฯ นมตีติ นามํ, เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยํฯ รุปฺปตีติ รูปํ, ภูตรูปํ จกฺขาทิอุปาทารูปญฺจฯ อายตนฺติ, อายตญฺจ สํสารทุกฺขํ นยตีติ อายตนํ ผสฺโสฯ เวทยตีติ เวทนาฯ อิทมฺปิ ทฺวยํ ทฺวารวเสน ฉพฺพิธํ, วิปากวเสน คหเณ พาตฺติํสวิธํฯ ตสฺสติ ปริตสฺสตีติ ตณฺหา, สา กามตณฺหาทิวเสน สงฺเขปโต ติวิธา, วิตฺถารโต อฏฺฐสตวิธา จฯ อุปาทิยตีติ อุปาทานํ, ตํ กามุปาทานาทิวสเอน จตุพฺพิธํฯ
ภวติ ภาวยติ จาติ ภโว, โส กมฺโมปปตฺติเภทโต ทุวิโธฯ ชนนํ ชาติฯ ชีรณํ ชราฯ มรนฺติ เตนาติ มรณํฯ โสจนํ โสโกฯ ปริเทวนํ ปริเทโวฯ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํฯ อุปฺปาทฏฺฐิติวเสน ทฺเวธา ขนตีติ วา ทุกฺขํฯ ทุมฺมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํฯ ภุโส อายาโส อุปายาโสฯ สมฺภวนฺตีติ นิพฺพตฺตนฺติฯ น เกวลญฺจ โสกาทีเหว, อถ โข สพฺพปเทหิ ‘‘สมฺภวนฺตี’’ติ ปทสฺส โยชนา กาตพฺพาฯ เอวญฺหิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตีติ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนววตฺถานํ ทสฺสิตํ โหติฯ เตเนวาห ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตีติ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติฯ เอวเมตสฺส…เป.… สมุทโย โหตีติ เอตฺถ ปน อยมตฺโถฯ เอวนฺติ นิทฺทิฏฺฐนยนิทสฺสนํฯ เตน อวิชฺชาทีเหว การเณหิ, น อิสฺสรนิมฺมานาทีหีติ ทสฺเสติฯ เอตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺสฯ เกวลสฺสาติ อสมฺมิสฺสสฺส, สกลสฺส วาฯ ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ ทุกฺขสมูหสฺส, น สตฺตสฺส นาปิ สุภสุขาทีนํฯ สมุทโย โหตีติ นิพฺพตฺติ สมฺภวติฯ
อจฺจนฺตเมว สงฺขาเรหิ วิรชฺชติ เอเตนาติ วิราโค, อริยมคฺโคติ อาห ‘‘วิราคสงฺขาเตน มคฺเคนา’’ติฯ อเสสํ นิโรธา อเสสนิโรธา, อเสเสตฺวา นิสฺเสเสตฺวา นิโรธา สมุจฺฉินฺทนา อนุสยปฺปหานวเสน อคฺคมคฺเคน อวิชฺชาย อจฺจนฺตสมุคฺฆาตโตติ อตฺโถฯ ยทิปิ เหฏฺฐิมมคฺเคหิปิ ปหียมานา อวิชฺชา อจฺจนฺตสมุคฺฆาตวเสเนว ปหียติ, ตถาปิ น อนวเสสโต ปหียติฯ อปายคมนียา หิ อวิชฺชา ปฐมมคฺเคน ปหียติ, ตถา สกิเทว อิมสฺมิํ โลเก สพฺพตฺถ จ อนริยภูมิยํ อุปปตฺติยา ปจฺจยภูตา อวิชฺชา ยถากฺกมํ ทุติยตติยมคฺเคหิ ปหียติ, น อิตราติ, อรหตฺตมคฺเคเนว ปน สา อนวเสสํ อนุปฺปาทนิโรโธ โหตีติ สพฺเพสํ สงฺขารานํ อนวเสสํ อนุปฺปาทนิโรโธ โหติฯ เหฏฺฐิเมน หิ มคฺคตฺตเยน เกจิ สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติ, เกจิ น นิรุชฺฌนฺติ อวิชฺชาย สาวเสสนิโรธา, อคฺคมคฺเคน ปนสฺสา อนวเสสนิโรธา น เกจิ สงฺขารา น นิรุชฺฌนฺตีติฯ เอวํ นิรุทฺธานนฺติ เอวํ อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุทฺธานํฯ เกวล-สทฺโท นิรวเสสวาจโก จ โหติ ‘‘เกวลา องฺคมคธา’’ติอาทีสุฯ อสมฺมิสฺสวาจโก จ ‘‘เกวลา สาลโย’’ติอาทีสุฯ ตสฺมา อุภยถาปิ ‘‘สกลสฺส, สุทฺธสฺส วา’’ติฯ ตตฺถ สกลสฺสาติ อนวเสสสฺส สพฺพภวาทิคตสฺสฯ สตฺตวิรหิตสฺสาติ ปรปริกปฺปิตชีวรหิตสฺสฯ
อปิเจตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ’’ติ เอตฺตาวตาปิ สกลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส อนวเสสโต นิโรโธ วุตฺโต โหติ, ตถาปิ ยถา อนุโลเม ยสฺส ยสฺส ปจฺจยธมฺมสฺส อตฺถิตาย โย โย ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโม น นิรุชฺฌติ ปวตฺตติ เอวาติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา…เป.… สมุทโย โหตี’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ ตปฺปฏิปกฺขโต ตสฺส ตสฺส ปจฺจยสฺส อภาเว โส โส ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโม นิรุชฺฌติ น ปวตฺตตีติ ทสฺสนตฺถํ อิธ ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ, วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ…เป.… ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ วุตฺตํ, น ปน อนุโลเม วิย กาลตฺตยปริยาปนฺนสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรธทสฺสนตฺถํฯ อนาคตสฺเสว หิ อริยมคฺคภาวนาย อสติ อุปฺปชฺชนารหสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส อริยมคฺคภาวนาย นิโรโธ อิจฺฉิโตติ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ
ยทา หเวติ เอตฺถ หเวติ พฺยตฺตนฺติ อิมสฺมิํ อตฺเถ นิปาโตฯ เกจิ ปน ‘‘หเวติ อาหเว ยุทฺเธ’’ติ อตฺถํ วทนฺติ, ‘‘โยเธถ มารํ ปญฺญาวุเธนา’’ติ (ธ. ป. ๔๐) หิ วจนโต กิเลสมาเรน ยุชฺฌนสมเยติ เตสํ อธิปฺปาโยฯ อารมฺมณูปนิชฺฌานลกฺขเณนาติ อารมฺมณูปนิชฺฌานสภาเวนฯ ลกฺขณูปนิชฺฌานลกฺขเณนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ นาม อฏฺฐ สมาปตฺติโย กสิณารมฺมณสฺส อุปนิชฺฌายนโตฯ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ นาม วิปสฺสนามคฺคผลานิฯ วิปสฺสนา หิ ตีณิ ลกฺขณานิ อุปนิชฺฌายตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ, มคฺโค ลกฺขณูปนิชฺฌานํ, ผลํ ตถลกฺขณํ นิโรธสจฺจํ อุปนิชฺฌายตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานํฯ โน กลฺโล ปญฺโหติ อยุตฺโต ปญฺโห, ทุปฺปญฺโห เอโสติ อตฺโถฯ อาทิสทฺเทน –
‘‘ผุสตีติ อหํ น วทามิฯ ผุสตีติ จาหํ วเทยฺยํ, ตตฺรสฺส กลฺโล ปญฺโห ‘โก นุ โข, ภนฺเต, ผุสตี’ติ? เอวญฺจาหํ น วทามิ, เอวํ มํ อวทนฺตํ โย เอวํ ปุจฺเฉยฺย ‘กิํปจฺจยา นุ โข, ภนฺเต, ผสฺโส’ติ, เอส กลฺโล ปญฺโหฯ ตตฺร กลฺลํ เวยฺยากรณํ ‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา’ติฯ โก นุ โข, ภนฺเต, เวทยตีติ? โน กลฺโล ปญฺโหติ ภควา อโวจ, เวทยตีติ อหํ น วทามิ, เวทยตีติ จาหํ วเทยฺยํ, ตตฺรสฺส กลฺโล ปญฺโห ‘โก นุ โข, ภนฺเต, เวทยตี’ติ? เอวญฺจาหํ
เอวมาทิํ ปาฬิเสสํ สงฺคณฺหาติฯ
อาทินา จ นเยนาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปน ‘‘กตมา นุ โข, ภนฺเต, ชาติ, กสฺส จ ปนายํ ชาตีติฯ ‘โน กลฺโล ปญฺโห’ติ ภควา อโวจา’’ติ เอวมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ นนุ เจตฺถ ‘‘กตมํ นุ โข, ภนฺเต, ชรามรณ’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๓๕) อิทํ สุปุจฺฉิตนฺติ? กิญฺจาปิ สุปุจฺฉิตํ, ยถา ปน สตสหสฺสคฺฆนเก สุวณฺณถาลเก วฑฺฒิตสฺส สุโภชนสฺส มตฺถเก อามลกมตฺเต คูถปิณฺเฑ ฐปิเต สพฺพํ โภชนํ ทุพฺโภชนํ โหติ ฉฑฺเฑตพฺพํ, เอวเมว ‘‘กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’’นฺติ อิมินา สตฺตูปลทฺธิวาทปเทน คูถปิณฺเฑน ตํ โภชนํ ทุพฺโภชนํ วิย อยมฺปิ สพฺโพ ทุปฺปญฺโห ชาโตติฯ
โสฬส กงฺขาติ ‘‘อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานํ, น นุ โข อโหสิํ, กิํ นุ โข อโหสิํ, กถํ นุ โข อโหสิํ, กิํ หุตฺวา กิํ อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานํ, ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานํ, น นุ โข ภวิสฺสามิ, กิํ นุ โข ภวิสฺสามิ, กถํ นุ โข ภวิสฺสามิ, กิํ หุตฺวา กิํ ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานํ, อหํ
ตตฺถ (ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๘; สํ. นิ. อฏฺฐ. ๒.๒.๒๐) อโหสิํ นุ โข, น นุ โขติ สสฺสตาการญฺจ อธิจฺจสมุปฺปตฺติอาการญฺจ นิสฺสาย อตีเต อตฺตโน วิชฺชมานตญฺจ อวิชฺชมานตญฺจ กงฺขติ, กิํ การณนฺติ น วตฺตพฺพํฯ อุมฺมตฺตโก วิย หิ พาลปุถุชฺชโน ยถา ตถา วา ปวตฺตติฯ อปิจ อโยนิโสมนสิกาโรเยเวตฺถ การณํฯ เอวํ อโยนิโสมนสิการสฺส ปน กิํ การณนฺติ? สฺเวว ปุถุชฺชนภาโว อริยานํ อทสฺสนาทีนิ วาฯ นนุ จ ปุถุชฺชโนปิ โยนิโส มนสิ กโรตีติฯ โก วา เอวมาห ‘‘น มนสิ กโรตี’’ติฯ น ปน ตตฺถ ปุถุชฺชนภาโว การณํ, สทฺธมฺมสวนกลฺยาณมิตฺตาทีนิ ตตฺถ การณานิ
กิํ นุ โข อโหสินฺติ ชาติลิงฺคุปปตฺติโย นิสฺสาย ‘‘ขตฺติโย นุ โข อโหสิํ, พฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทคหฏฺฐปพฺพชิตเทวมนุสฺสานํ อญฺญตโร’’ติ กงฺขติฯ
กถํ นุ โขติ สณฺฐานาการํ นิสฺสาย ‘‘ทีโฆ นุ โข อโหสิํ, รสฺสโอทาตกณฺหปฺปมาณิกอปฺปมาณิกาทีนํ อญฺญตโร’’ติ กงฺขติฯ เกจิ ปน ‘‘อิสฺสรนิมฺมานาทิํ นิสฺสาย ‘เกน นุ โข การเณน อโหสิ’นฺติ เหตุโต กงฺขตี’’ติ วทนฺติฯ
กิํ หุตฺวา กิํ อโหสินฺติ ชาติอาทีนิ นิสฺสาย ‘‘ขตฺติโย หุตฺวา นุ โข พฺราหฺมโณ อโหสิํ…เป.… เทโว หุตฺวา มนุสฺโส’’ติ อตฺตโน ปรมฺปรํ กงฺขติฯ สพฺพตฺเถว ปน อทฺธานนฺติ กาลาธิวจนเมตํ, ตญฺจ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ
ภวิสฺสามิ นุ โข, น นุ โขติ สสฺสตาการญฺจ อุจฺเฉทาการญฺจ นิสฺสาย อนาคเต อตฺตโน วิชฺชมานตญฺจ อวิชฺชมานตญฺจ กงฺขติฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมวฯ
อหํ นุ โขสฺมีติ อตฺตโน อตฺถิภาวํ กงฺขติฯ ยุตฺตํ ปเนตนฺติ? ยุตฺตํ อยุตฺตนฺติ กา เอตฺถ จินฺตาฯ อปิเจตฺถ อิทํ วตฺถุมฺปิ อุทาหรนฺติ, จูฬมาตาย กิร ปุตฺโต มุณฺโฑ, มหามาตาย ปุตฺโต อมุณฺโฑฯ ตํ สุตฺตํ มุณฺเฑสุํฯ โส อุฏฺฐาย ‘‘อหํ นุ โข จูฬมาตาย ปุตฺโต’’ติ จินฺเตสิฯ เอวํ ‘‘อหํ นุ โขสฺมี’’ติ กงฺขา โหติฯ
โน นุ โขสฺมีติ อตฺตโน นตฺถิภาวํ กงฺขติฯ ตตฺราปิ อิทํ วตฺถุ – เอโก กิร มจฺเฉ คณฺหนฺโต อุทเก จิรฏฺฐาเนน สีติภูตํ อตฺตโน อูรุํ ‘‘มจฺโฉ’’ติ จินฺเตตฺวา ปหริฯ อปโร สุสานปสฺเส เขตฺตํ รกฺขนฺโต ภีโต สงฺกุฏิโต สยิฯ โส ปฏิพุชฺฌิตฺวา อตฺตโน ชณฺณุกานิ ‘‘ทฺเว ยกฺขา’’ติ จินฺเตตฺวา ปหริ, เอวํ ‘‘โน นุ โขสฺมี’’ติ กงฺขติฯ
กิํ นุ โขสฺมีติ ขตฺติโยว สมาโน อตฺตโน ขตฺติยภาวํ กงฺขติ กณฺโณ วิย สูตปุตฺตสญฺญีฯ เอส นโย เสเสสุฯ เทโว ปน สมาโน เทวภาวํ อชานนฺโต นาม นตฺถิฯ โสปิ ปน ‘‘อหํ รูปี นุ โข อรูปี นุ โข’’ติอาทินา นเยน กงฺขติฯ ขตฺติยาทโย กสฺมา
กถํ นุ โขสฺมีติ วุตฺตนยเมวฯ เกวลญฺเหตฺถ อพฺภนฺตเร ชีโว นาม อตฺถีติ คเหตฺวา ตสฺส สณฺฐานาการํ นิสฺสาย ‘‘ทีโฆ นุ โขสฺมิ, รสฺสจตุรสฺสฉฬํสอฏฺฐํสโสฬสํสาทีนํ อญฺญตรปฺปกาโร’’ติ กงฺขนฺโต ‘‘กถํ นุ โขสฺมี’’ติ กงฺขตีติ เวทิตพฺโพฯ สรีรสณฺฐานํ ปน ปจฺจุปฺปนฺนํ อชานนฺโต นาม นตฺถิฯ
กุโต อาคโต, โส กุหิํ คามี ภวิสฺสตีติ อตฺตภาวสฺส อาคติคติฏฺฐานํ กงฺขติฯ
วปยนฺตีติ วิอปยนฺติ, อิการโลเปนายํ นิทฺเทโสฯ พฺยปยนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘วปยนฺติ อปคจฺฉนฺตี’’ติฯ อปคมนญฺจ อนุปฺปตฺตินิโรธวเสนาติ อาห ‘‘นิรุชฺฌนฺตี’’ติฯ
๓. กทา วิปสฺสนาญาเณ ตาว วิปสฺสนาญาณสมฺปยุตฺตา สติอาทโย วิปสฺสนาญาณญฺจ ยถารหํ อตฺตโน อตฺตโน วิสเยสุ ตทงฺคปฺปหานวเสน สุภสญฺญาทิเก ปชหนฺตา กายานุปสฺสนาทิวเสน วิสุํ วิสุํ อุปฺปชฺชนฺติฯ มคฺคกฺขเณ ปน เต นิพฺพานมาลมฺพิตฺวา สมุจฺเฉทวเสน ปฏิปกฺเข ปชหนฺตา จตูสุปิ อริยสจฺเจสุ อสมฺโมหปฏิเวธสาธนวเสน สกิเทว อุปฺปชฺชนฺติฯ เอวํ ตาเวตฺถ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ อุปฺปชฺชนฏฺเฐน ปาตุภาโว เวทิตพฺโพฯ อริยสจฺจธมฺมานํ ปน โลกิยานํ วิปสฺสนากฺขเณ วิปสฺสนาย อารมฺมณกรณวเสน โลกุตฺตรานํ ตทธิมุตฺตตาวเสน มคฺคกฺขเณ นิโรธสจฺจสฺส อารมฺมณาภิสมยวเสน สพฺเพสมฺปิ กิจฺจาภิสมยวเสน ปากฏภาวโต ปกาสนฏฺเฐน ปาตุภาโว เวทิตพฺโพฯ
อิติ ภควา สติปิ สพฺพากาเรน สพฺพธมฺมานํ อตฺตโน ญาณสฺส ปากฏภาเว ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสสฺส กตตฺตา นิปุณคมฺภีรสุทุทฺทสตาย ปจฺจยาการสฺส ตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุปฺปนฺนพลวโสมนสฺโส ปฏิปกฺขสมุจฺเฉทวิภาวเนน สทฺธิํ อตฺตโน ตทภิสมยานุภาวทีปกเมเวตฺถ อุทานํ อุทาเนสิฯ
‘‘กามา เต ปฐมา เสนา’’ติอาทินา นเยน วุตฺตปฺปการํ มารเสนนฺติ –
‘‘กามา เต ปฐมา เสนา, ทุติยา อรติ วุจฺจติ;
ตติยา ขุปฺปิปาสา เต, จตุตฺถี ตณฺหา ปวุจฺจติฯ
‘‘ปญฺจมี ถินมิทฺธํ เต, ฉฏฺฐา ภีรู ปวุจฺจติ;
สตฺตมี วิจิกิจฺฉา เต, มกฺโข ถมฺโภ จ อฏฺฐมาฯ
‘‘ลาโภ สิโลโก สกฺกาโร, มิจฺฉาลทฺโธ จ โย ยโส;
โย จตฺตานํ สมุกฺกํเส, ปเร จ อวชานติฯ
‘‘เอสา
น นํ อสูโร ชินาติ, เชตฺวา จ ลภเต สุข’’นฺติฯ (สุ. นิ. ๔๓๘-๔๔๑; มหานิ. ๒๘) –
อิมินา นเยน วุตฺตปฺปการํ มารเสนํฯ
ตตฺถ (สุ. นิ. อฏฺฐ. ๒.๔๓๙-๔๑; มหานิ. อฏฺฐ. ๒๘) ยสฺมา อาทิโตว อคาริยภูเต สตฺเต วตฺถุกาเมสุ กิเลสกามา โมหยนฺติ, เต อภิภุยฺย อนคาริยภาวํ อุปคตานํ ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ อญฺญตรญฺญตเรสุ วา อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อรติ อุปฺปชฺชติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ปพฺพชิเตน โข, อาวุโส, อภิรติ ทุกฺกรา’’ติ (สํ. นิ. ๔.๓๓๑)ฯ ตโต เต ปรปฏิพทฺธชีวิกตฺตา ขุปฺปิปาสา พาธติ, ตาย พาธิตานํ ปริเยสน ตณฺหา จิตฺตํ กิลมยติ, อถ เนสํ กิลนฺตจิตฺตานํ ถินมิทฺธํ โอกฺกมติ, ตโต วิเสสมนธิคจฺฉนฺตานํ ทุรภิสมฺภเวสุ อรญฺญวนปตฺเถสุ เสนาสเนสุ วิหรตํ อุตฺราสสญฺญิตา ภีรุ ชายติ, เตสํ อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิตานํ ทีฆรตฺตํ วิเวกรสมนสฺสาทยมานานํ วิหรตํ ‘‘น สิยา นุ โข เอส มคฺโค’’ติ ปฏิปตฺติยํ วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, ตํ วิโนเทตฺวา วิหรตํ อปฺปมตฺตเกน วิเสสาธิคเมน มานมกฺขถมฺภา ชายนฺติ, เตปิ วิโนเทตฺวา วิหรตํ ตโต อธิกตรํ วิเสสาธิคมํ นิสฺสาย ลาภสกฺการสิโลกา อุปฺปชฺชนฺติ, ลาภาทิมุจฺฉิตา ธมฺมปติรูปกานิ ปกาเสนฺตา มิจฺฉายสํ อธิคนฺตฺวา ตตฺถ ฐิตา ชาติอาทีหิ อตฺตานํ อุกฺกํเสนฺติ ปรํ วมฺเภนฺติ, ตสฺมา กามาทีนํ ปฐมเสนาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ
เอวเมตํ อภิปฺปหารินีติ สมณพฺราหฺมณานํ ฆาตนี นิปฺโปถนี, อนฺตรายกรีติ อตฺโถฯ น นํ อสูโร ชินาติ, เชตฺวา จ ลภเต สุขนฺติ เอวํ ตว เสนํ อสูโร กาเย จ ชีวิเต จ สาเปกฺโข ปุริโส น ชินาติ, สูโร ปน ชินาติ, เชตฺวา จ มคฺคสุขํ ผลสุขญฺจ อธิคจฺฉตีติ อตฺโถฯ โสปิ พฺราหฺมโณติ โสปิ ขีณาสวพฺราหฺมโณฯ
อิทานิ ‘‘อุทาเน ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ เอตฺถ ตสฺส วเสนาติ ตสฺส ปจฺจยาการปชานนสฺส ปจฺจยกฺขยาธิคมสฺส จ วเสนฯ เอเกกเมว โกฏฺฐาสนฺติ อนุโลมปฏิโลเมสุ เอเกกเมว โกฏฺฐาสํฯ ปาฏิปทรตฺติยา เอวํ มนสากาสีติ รตฺติยา ตีสุปิ ยาเมสุ อนุโลมปฏิโลมํเยว มนสากาสิฯ ภควา กิร ฐเปตฺวา รตนฆรสตฺตาหํ เสเสสุ ฉสุ สตฺตาเหสุ อนฺตรนฺตรา ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา เยภุยฺเยน วิมุตฺติสุขปฏิสํเวที วิหาสิ, รตนฆรสตฺตาเห ปน อภิธมฺมปวิจยวเสเนว วิหาสิฯ ตสฺมา อนฺตรนฺตรา ธมฺมปจฺจเวกฺขณวเสน อุปฺปาทิตมนสิกาเรสุ ปาฏิปทรตฺติยา อุปฺปาทิตํ มนสิการํ สนฺธาย อิมิสฺสํ ขนฺธกปาฬิยํ เอวํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ
โพธิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อชปาลกถาวณฺณนา
๔. ตสฺส สตฺตาหสฺส อจฺจเยนาติ ปลฺลงฺกสตฺตาหสฺส อปคมเนนฯ ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐหิตฺวาติ ตโต อรหตฺตผลสมาปตฺติสมาธิโต ยถากาลปริจฺเฉทํ วุฏฺฐหิตฺวาฯ อญฺเญปิ พุทฺธตฺตกราติ วิสาขปุณฺณมิโต ปฏฺฐาย รตฺตินฺทิวํ เอวํ นิจฺจสมาหิตภาวเหตุภูตานํ พุทฺธคุณานํ อุปริ อญฺเญปิ พุทฺธตฺตสาธกาฯ ‘‘อยํ พุทฺโธ’’ติ พุทฺธภาวสฺส ปเรสํ วิภาวนา ธมฺมา กิํ นุ โข สนฺตีติ โยชนาฯ เอกจฺจานํ เทวตานนฺติ ยา อธิคตมคฺคา สจฺฉิกตนิโรธา เอกปเทเสน อนิมิเสหีติ ธมฺมปีติวิปฺผารวเสน รตนจงฺกเมติ เทวตาหิ มาปิเต รตนมยจงฺกเมฯ ‘‘รตนภูตานํ สตฺตนฺนํ ปกรณานํ ตตฺถ จ อนุตฺตรสฺส ธมฺมรตนสฺส สมฺมสเนน ตํ ฐานํ รตนฆรเจติยํ นาม ชาต’’นฺติปิ วทนฺติฯ เตเนว อฏฺฐสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา) ‘‘รตนฆรํ นาม น รตนมยํ เคหํ, สตฺตนฺนํ ปน ปกรณานํ สมฺมสิตฏฺฐานํ รตนฆรนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ
กสฺมา ปนายํ อชปาลนิคฺโรโธ นาม ชาโตติ อาห ‘‘ตสฺส กิรา’’ติอาทิฯ เกจิ ปน ‘‘ยสฺมา ตตฺถ เวเท สชฺฌายิตุํ อสมตฺถา มหลฺลกพฺราหฺมณา ปาการปริกฺเขปยุตฺตานิ นิเวสนานิ กตฺวา สพฺเพ วสิํสุ, ตสฺมาสฺส ‘อชปาลนิคฺโรโธ’ติ นามํ ชาต’’นฺติ วทนฺติฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – น ชปนฺตีติ อชปา, มนฺตานํ อนชฺฌายกาติ อตฺโถฯ อชปา ลนฺติ อาทิยนฺติ นิวาสํ เอตฺถาติ อชปาโลติฯ อปเร ปน วทนฺติ ‘‘ยสฺมา มชฺฌนฺหิเก สมเย อนฺโต ปวิฏฺเฐ อเช อตฺตโน ฉายาย ปาเลติ รกฺขติ, ตสฺมา ‘อชปาโล’ติสฺส นามํ รุฬฺห’’นฺติฯ สพฺพถาปิ นามเมตํ ตสฺส รุกฺขสฺสฯ
วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโตติ ธมฺมํ วิจินนฺโตเยว อนฺตรนฺตรา วิมุตฺติสุขญฺจ ปฏิสํเวเทนฺโตฯ ‘‘ธมฺมํ วิจินนฺโต วิมุตฺติสุขญฺจ ปฏิสํเวเทนฺโต’’ติ เอวํ วา เอตฺถ ปาโฐ คเหตพฺโพฯ อุทานฏฺฐกถายมฺปิ (อุทา. อฏฺฐ. ๔) หิ อยเมว ปาโฐฯ ธมฺมํ วิจินนฺโต เจตฺถ เอวํ อภิธมฺเม นยมคฺคํ สมฺมสิ ปฐมํ ธมฺมสงฺคณีปกรณํ นาม, ตโต วิภงฺคปฺปกรณํ, ธาตุกถาปกรณํ, ปุคฺคลปญฺญตฺติปฺปกรณํ, กถาวตฺถุํ นาม, ยมกํ นาม, ตโต มหาปกรณํ ปฏฺฐานํ นามาติฯ ตตฺถสฺส สณฺหสุขุมฏฺฐานมฺหิ จิตฺเต โอติณฺเณ ปีติ อุปฺปชฺชิ, ปีติยา อุปฺปนฺนาย โลหิตํ ปสีทิ, โลหิเต ปสนฺเน ฉวิ ปสีทิ, ฉวิยา ปสนฺนาย ปุรตฺถิมกายโต กูฏาคาราทิปฺปมาณา รสฺมิโย อุฏฺฐหิตฺวา อากาเส ปกฺขนฺทํ ฉทฺทนฺตนาคกุลํ วิย ปาจีนทิสาย อนนฺตานิ จกฺกวาฬานิ ปกฺขนฺทาฯ ปจฺฉิมกายโต อุฏฺฐหิตฺวา ปจฺฉิมทิสาย, ทกฺขิณํสกูฏโต อุฏฺฐหิตฺวา ทกฺขิณทิสาย, วามํสกูฏโต อุฏฺฐหิตฺวา อุตฺตรทิสาย อนนฺตานิ จกฺกวาฬานิ ปกฺขนฺทาฯ ปาทตเลหิ
วุตฺตญฺเหตํ อฏฺฐสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา) –
‘‘อิเมสุ จ เอกวีสติยา ทิวเสสุ เอกทิวเสปิ สตฺถุ สรีรโต รสฺมิโย น นิกฺขนฺตา, จตุตฺเถ ปน สตฺตาเห ปจฺฉิมุตฺตราย ทิสาย รตนฆเร นิสีทิฯ ตตฺถ ธมฺมสงฺคณิํ สมฺมสนฺตสฺสปิ สรีรโต รสฺมิโย น นิกฺขนฺตาฯ วิภงฺคปฺปกรณํ, ธาตุกถํ, ปุคฺคลปญฺญตฺติํ, กถาวตฺถุปฺปกรณํ, ยมกปฺปกรณํ สมฺมสนฺตสฺสปิ รสฺมิโย น นิกฺขนฺตาฯ ยทา ปน มหาปกรณํ โอรุยฺห ‘เหตุปจฺจโย อารมฺมณปจฺจโย…เป.… อวิคตปจฺจโย’ติ สมฺมสนํ อารภิ, อถสฺส จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานํ สมฺมสนฺตสฺส เอกนฺตโต สพฺพญฺญุตญฺญาณํ มหาปกรเณ โอกาสํ ลภิฯ ยถา หิ ติมิรปิงฺคลมหามจฺโฉ จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีเร มหาสมุทฺเทเยว โอกาสํ ลภติ, เอวเมว สพฺพญฺญุตญฺญาณํ เอกนฺตโต มหาปกรเณเยว โอกาสํ ลภิฯ
‘‘สตฺถุ เอวํ ลทฺโธกาเสน สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ยถาสุขํ สณฺหสุขุมธมฺมํ สมฺมสนฺตสฺส สรีรโต นีลปีตโลหิโตทาตมญฺชิฏฺฐปภสฺสรวเสน ฉพฺพณฺณรสฺมิโย นิกฺขมิํสุฯ เกสมสฺสูหิ เจว อกฺขีนญฺจ นีลฏฺฐาเนหิ นีลรสฺมิโย นิกฺขมิํสุ, ยาสํ วเสน คคนตลํ อญฺชนจุณฺณสโมกิณฺณํ วิย อุมาปุปฺผนีลุปฺปลทลสญฺฉนฺนํ วิย วีติปตนฺตมณิตาลวณฺฏํ วิย สมฺปสาริตเมจกปฏํ ปีตรสฺมิโย นิกฺขมิํสุ, ยาสํ วเสน ทิสาภาคา สุวณฺณรสนิสิญฺจมานา วิย สุวณฺณปฏปสาริตา วิย กุงฺกุมจุณฺณกณิการปุปฺผสมฺปริกิณฺณา วิย จ วิโรจิํสุฯ มํสโลหิเตหิ เจว อกฺขีนญฺจ รตฺตฏฺฐาเนหิ โลหิตรสฺมิโย นิกฺขมิํสุ, ยาสํ วเสน ทิสาภาคา จีนปิฏฺฐจุณฺณรญฺชิตา วิย สุปกฺกลาขารสนิสิญฺจมานา วิย รตฺตกมฺพลปริกฺขิตฺตา วิย ชยสุมนปาริพทฺธกพนฺธุชีวกกุสุมสมฺปริกิณฺณา วิย จ วิโรจิํสุฯ อฏฺฐีหิ เจว ทนฺเตหิ จ อกฺขีนญฺจ เสตฏฺฐาเนหิ โอทาตรสฺมิโย นิกฺขมิํสุ, ยาสํ วเสน ทิสาภาคา รชตกุเฏหิ อาสิญฺจมานขีรธาราสมฺปริกิณฺณา วิย ปสาริตรชตปฏวิตานา วิย วีติปตนฺตรชตตาลวณฺฏา มญฺชิฏฺฐปภสฺสรา ปน ตมฺหา ตมฺหา สรีรปฺปเทสา นิกฺขมิํสุฯ อิติ ตา ฉพฺพณฺณรสฺมิโย นิกฺขมิตฺวา ฆนมหาปถวิํ คณฺหิํสุฯ
‘‘จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา มหาปถวี นิทฺธนฺตสุวณฺณปิณฺฑิ วิย อโหสิฯ ปถวิํ ภินฺทิตฺวา เหฏฺฐา อุทกํ คณฺหิํสุฯ ปถวีสนฺธารกํ อฏฺฐนหุตาธิกจตุโยชนสตสหสฺสพหลํ อุทกํ สุวณฺณกลเสหิ อาสิญฺจมานวิลีนสุวณฺณํ วิย อโหสิฯ อุทกํ วินิวิชฺฌิตฺวา วาตํ อคฺคเหสุํฯ ฉนฺนวุตาธิกนวโยชนสตสหสฺสพหโล วาโต สมุสฺสิตสุวณฺณกฺขนฺโธ วิย อโหสิฯ วาตํ วินิวิชฺฌิตฺวา เหฏฺฐา อชฏากาสํ ปกฺขนฺทิํสุฯ อุปริภาเคน อุคฺคนฺตฺวาปิ จตุมหาราชิเก คณฺหิํสุฯ เต วินิวิชฺฌิตฺวา ตาวติํเส, ตโต ยาเม, ตโต ตุสิเต, ตโต นิมฺมานรตี, ตโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี, ตโต นว พฺรหฺมโลเก, ตโต เวหปฺผเล, ตโต ปญฺจ สุทฺธาวาเส วินิวิชฺฌิตฺวา จตฺตาโร อารุปฺเป คณฺหิํสุฯ จตฺตาโร จ อารุปฺเป วินิวิชฺฌิตฺวา อชฏากาสํ ปกฺขนฺทิํสุฯ
‘‘ติริยภาเคหิ
เอวํ นิสินฺเนติ ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐหิตฺวา นิสินฺเนฯ เอโก พฺราหฺมโณติ นามโคตฺตวเสน อนภิญฺญาโต อปากโฏ เอโก พฺราหฺมโณฯ ‘‘หุํ หุ’’นฺติ กโรนฺโต วิจรตีติ สพฺพํ อโจกฺขชาติกํ ปสฺสิตฺวา ชิคุจฺฉนฺโต ‘‘หุํ หุ’’นฺติ กโรนฺโต วิจรติฯ เอตทโวจาติ (อุทา. อฏฺฐ. ๔) เอตํ อิทานิ วตฺตพฺพํ ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ ตตฺถ กิตฺตาวตาติ กิตฺตเกน ปมาเณนฯ นุ-ติ สํสยตฺเถ นิปาโต, โข-ติ ปทปูรเณฯ โภ-ติ โคตมาติ ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติฯ กถํ ปนายํ พฺราหฺมโณ สมฺปติ สมาคโต ภควโต โคตฺตํ ชานาตีติ? นายํ สมฺปติ สมาคโต, ฉพฺพสฺสานิ ปธานกรณกาเล อุปฏฺฐหนฺเตหิ ปญฺจวคฺคิเยหิ สทฺธิํ จรมาโน อปรภาเค ตํ วตํ ฉฑฺเฑตฺวา อุรุเวลายํ เสนนิคเม เอโก อทุติโย หุตฺวา ปิณฺฑาย จรมาโนปิ เตน พฺราหฺมเณน ทิฏฺฐปุพฺโพ เจว สลฺลปิตปุพฺโพ จ, เตน โส ปุพฺเพ ปญฺจวคฺคิเยหิ คยฺหมานํ ภควโต โคตฺตํ อนุสฺสรนฺโต ‘‘โภ โคตมา’’ติ ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติฯ ยโต ปฏฺฐาย วา ภควา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต อโนมานทีตีเร ปพฺพชิ, ตโต ปภุติ ‘‘สมโณ พฺราหฺมณกรณาติ พฺราหฺมณํ กโรนฺตีติ พฺราหฺมณกรณา, พฺราหฺมณภาวกราติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ‘‘กิตฺตาวตา’’ติ เอเตน เยหิ ธมฺเมหิ พฺราหฺมโณ โหติ, เตสํ ธมฺมานํ ปริมาณํ ปุจฺฉติฯ ‘‘กตเม’’ติ ปน อิมินา เตสํ สรูปํ ปุจฺฉติฯ
อุทานํ อุทาเนสีติ ‘‘โย พฺราหฺมโณ’’ติอาทิกํ อุทานํ อุทาเนสิ, น ปน ตสฺส พฺราหฺมณสฺส ธมฺมํ เทเสสิฯ กสฺมา? ธมฺมเทสนาย อภาชนภาวโตฯ ตถา หิ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส อิมํ คาถํ สุตฺวา น สจฺจาภิสมโย อโหสิฯ ยถา จ อิมสฺส, เอวํ อุปกสฺส อาชีวกสฺส พุทฺธคุณปฺปกาสนํ สุตฺวาฯ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต หิ ปุพฺพภาเค ภควตา ภาสิตํ ปเรสํ สุณนฺตานมฺปิ ตปุสฺสภลฺลิกานํ สรณทานํ วิย วาสนาภาคิยเมว ชาตํ, น อเสกฺขภาคิยํ วา นิพฺเพธภาคิยํ วาฯ เอสา หิ ธมฺมตาติฯ เวเทหิ วา อนฺตนฺติ เอตฺถ อนฺตํ นาม สพฺพสงฺขารปริโยสานํ นิพฺพานํฯ อิเม อุสฺสทา นตฺถีติ สพฺพโส อิเม ปหีนตฺตา น สนฺติฯ
อชปาลกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
มุจลินฺทกถาวณฺณนา
๕. มุจลินฺทมูเลติ (อุทา. อฏฺฐ. ๑๑) เอตฺถ มุจลินฺโท วุจฺจติ นีปรุกฺโข, โย ‘‘นิจุโล’’ติปิ วุจฺจติ, ตสฺส สมีเปติ อตฺโถฯ เกจิ ปน ‘‘มุจโลติ ตสฺส รุกฺขสฺส นามํ, วนเชฏฺฐกตาย ปน มุจลินฺโทติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ อุทปาทีติ สกลจกฺกวาฬคพฺภํ ปูเรนฺโต มหาเมโฆ อุทปาทิฯ เอวรูโป กิร เมโฆ ทฺวีสุเยว กาเลสุ วสฺสติ จกฺกวตฺติมฺหิ วา อุปฺปนฺเน พุทฺเธ วา, อิธ พุทฺธุปฺปาทกาเล อุทปาทิฯ โปกฺขรณิยา นิพฺพตฺโตติ โปกฺขรณิยา เหฏฺฐา สกภวนาติ อตฺตโน นาคภวนโตฯ เอวํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวาติ สตฺต วาเร อตฺตโน สรีรโภเคหิ ภควโต กายํ ปริวาเรตฺวาฯ อุปริมุทฺธนิ มหนฺตํ ผณํ วิหจฺจาติ ภควโต มุทฺธปฺปเทสสฺส อุปริ อตฺตโน มหนฺตํ ผณํ ปสาเรตฺวาฯ ‘‘ผณํ กริตฺวา’’ติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ
ตสฺส กิร นาคราชสฺส เอตทโหสิ ‘‘ภควา จ มยฺหํ ภวนสมีเป รุกฺขมูเล นิสินฺโน, อยญฺจ สตฺตาหวทฺทลิกา วตฺตติ, วาสาคารมสฺส ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส สตฺตรตนมยํ ปาสาทํ นิมฺมินิตุํ สกฺโกนฺโตปิ ‘‘เอวํ กเต กายสาโร คหิโต น ภวิสฺสติ, ทสพลสฺส กายเวยฺยาวจฺจํ กริสฺสามี’’ติ มหนฺตํ อตฺตภาวํ กตฺวา สตฺถารํ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ ผณํ ธาเรสิฯ ‘‘ตสฺส ปริกฺเขปพฺภนฺตรํ โลหปาสาเท ภณฺฑาคารคพฺภปฺปมาณํ อโหสี’’ติ อิธ วุตฺตํฯ มชฺฌิมฏฺฐกถายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๒๘๔) ปน –
‘‘ปริกฺเขปสฺส อนฺโต โอกาโส เหฏฺฐา โลหปาสาทปฺปมาโณ อโหสิ, ‘อิจฺฉิติจฺฉิเตน อิริยาปเถน สตฺถา วิหริสฺสตี’ติ นาคราชสฺส อชฺฌาสโย อโหสิ, ตสฺมา เอวํ มหนฺตํ โอกาสํ ปริกฺขิปิ, มชฺเฌ รตนปลฺลงฺโก ปญฺญตฺโต โหติ, อุปริ สุวณฺณตารกวิจิตฺตํ สโมสริตคนฺธทามกุสุมเจลวิตานํ อโหสิ, จตูสุ โกเณสุ คนฺธเตเลน ทีปา ชลิตา, จตูสุ ทิสาสุ วิวริตฺวา จนฺทนกรณฺฑกา ฐปิตา’’ติ –
วุตฺตํฯ อิจฺฉิติจฺฉิเตน อิริยาปเถน วิหริสฺสตีติ จ นาคราชสฺส อชฺฌาสยมตฺตเมตํ, ภควา ปน ยถานิสินฺโนว สตฺตาหํ วีตินาเมสิฯ
กิญฺจาปิ…เป.… จินฺเตตุํ ยุตฺตนฺติ เอตฺถ เกจิ วทนฺติ ‘‘อุณฺหคฺคหณํ โภคปริกฺเขปสฺส วิปุลภาวกรเณ การณกิตฺตนํฯ ขุทฺทเก หิ ตสฺมิํ ภควนฺตํ นาคราชสฺส สรีรสมฺภูตา อุสฺมา พาเธยฺย, วิปุลภาวกรเณน ปน ตาทิสํ มา อุณฺหํ พาธยิตฺถา’’ติฯ สอุปสคฺคปทสฺส อตฺโถ อุปสคฺเคน วินาปิ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘วิทฺธนฺติ อุพฺพิทฺธ’’นฺติ, สา จสฺส อุพฺพิทฺธตา อุปกฺกิเลสวิคเมน ทูรภาเวน อุปฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘เมฆวิคเมน ทูรีภูต’’นฺติฯ อินฺทนีลมณิ วิย ทิพฺพติ โชตตีติ เทโว, อากาโสฯ วิทิตฺวาติ ‘‘อิทานิ วิคตวลาหโก อากาโส, นตฺถิ ภควโต สีตาทิอุปทฺทโว’’ติ ญตฺวาฯ วินิเวเฐตฺวาติ อปเนตฺวาฯ อตฺตโน รูปนฺติ อตฺตโน นาครูปํฯ ปฏิสํหริตฺวาติ อนฺตรธาเปตฺวาฯ มาณวกวณฺณนฺติ กุมารกรูปํฯ
เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ ‘‘วิเวกสุขปฏิสํเวทิโน ยตฺถ กตฺถจิ สุขเมว โหตี’’ติ เอตํ อตฺถํ สพฺพากาเรน ชานิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อิมํ วิเวกสุขานุภาวทีปกํ อุทานํ อุทาเนสิฯ สุตธมฺมสฺสาติ วิสฺสุตธมฺมสฺสฯ เตนาห ‘‘ปกาสิตธมฺมสฺสา’’ติฯ อกุปฺปนภาโวติ อกุปฺปนสภาโวฯ
มุจลินฺทกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ราชายตนกถาวณฺณนา
๖. โอสธหรีตกํ อุปเนสีติ น เกวลํ โอสธหรีตกเมว, ทนฺตกฏฺฐมฺปิ อุปเนสิฯ ปจฺจคฺเฆติ เอตฺถ ปุริมํ อตฺถวิกปฺปํ เกจิ น อิจฺฉนฺติ, เตเนว อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ ‘‘ปจฺจคฺเฆติ อภินเวฯ ปจฺเจกํ มหคฺฆตาย ปจฺจคฺเฆติ เกจิ, ตํ น สุนฺทรํฯ น หิ พุทฺธา ภควนฺโต มหคฺฆํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ ปริภุญฺชนฺติ วา’’ติฯ
ราชายตนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
พฺรหฺมยาจนกถาวณฺณนา
๗. อาจิณฺณสมาจิณฺโณติ อาจริโต เจว อาจรนฺเตหิ จ สมฺมเทว อาจริโตติ อตฺโถฯ เอเตน อยํ ปริวิตกฺโก สพฺพพุทฺธานํ ปฐมาภิสมฺโพธิยํ อุปฺปชฺชเตวาติ อยเมตฺถ ธมฺมตาติ ทสฺเสติฯ คมฺภีโรปิ ธมฺโม ปฏิปกฺขวิธมเนน สุปากโฏ ภเวยฺย, ปฏิปกฺขวิธมนํ ปน สมฺมาปฏิปตฺติปฏิพทฺธํ, สา สทฺธมฺมสวนาธีนา, ตํ สตฺถริ ธมฺเม จ ปสาทายตฺตํฯ โส วิเสสโต โลเก สมฺภาวนียสฺส ครุกาตพฺพสฺส อภิปตฺถนาเหตุโกติ ปรมฺปราย สตฺตานํ ธมฺมสมฺปฏิปตฺติยา พฺรหฺมุโน ยาจนานิมิตฺตนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘พฺรหฺมุนา ยาจิเต เทเสตุกามตายา’’ติอาทิมาหฯ
อธิคโตติ ธมฺโมติ จตุสจฺจธมฺโม ตพฺพินิมุตฺตสฺส ปฏิวิชฺฌิตพฺพธมฺมสฺส อภาวโตฯ คมฺภีโรติ มหาสมุทฺโท วิย มกสตุณฺฑสูจิยา อญฺญตฺร สมุปจิตปริปกฺกญาณสมฺภาเรหิ อญฺเญสํ ญาเณน อลพฺภเนยฺยปติฏฺโฐฯ คมฺภีรตฺตาว ทุทฺทโส ทุกฺเขน ทฏฺฐพฺโพ, น สกฺกา สุเขน ทฏฺฐุํฯ โย ทุรนุโพโธ ทุกฺเขน อวพุชฺฌิตพฺโพ, น สกฺกา สุเขน อวพุชฺฌิตุํฯ ยญฺหิ ทฏฺฐุเมว น สกฺกา, ตสฺส โอคาเหตฺวา อนุพุชฺฌเน กถา เอว นตฺถิ อวโพธสฺส ทุกฺกรภาวโตฯ อิมสฺมิํ ฐาเน ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข ทุกฺกรตรํ วา ทุรภิสมฺภวตรํ วา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๑๑๕) สุตฺตปทํ วตฺตพฺพํฯ
สนฺโตติ อนุปสนฺตสภาวานํ กิเลสานํ สงฺขารานญฺจ อภาวโต วูปสนฺตสพฺพปริฬาหตาย สนฺโต นิพฺพุโต, สนฺตารมฺมณตาย วา สนฺโตฯ เอตฺถ จ นิโรธสจฺจํ สนฺตํ อารมฺมณนฺติ สนฺตารมฺมณํ, มคฺคสจฺจํ สนฺตํ สนฺตารมฺมณญฺจาติ สนฺตารมฺมณํฯ ปธานภาวํ นีโตติ ปณีโตฯ อถ วา ปณีโตติ อติตฺติกรณฏฺเฐน อตปฺปโก สาทุรสโภชนํ วิยฯ สนฺตปณีตภาเวเนว เจตฺถ อเสจนกตาย อตปฺปกตา ทฏฺฐพฺพาฯ อิทญฺหิ ทฺวยํ โลกุตฺตรเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ อตกฺกาวจโรติ อุตฺตมญาณวิสยตฺตา ตกฺเกน อวจริตพฺโพ โอคาหิตพฺโพ น โหติ, ญาเณเนว อวจริตพฺโพฯ ตโต เอว นิปุณญาณโคจรตาย สณฺหสุขุมสภาวตฺตา จ นิปุโณ สณฺโหฯ ปณฺฑิตเวทนีโยติ พาลานํ อวิสยตฺตา สมฺมาปฏิปทํ ปฏิปนฺเนหิ ปณฺฑิเตหิ เอว เวทิตพฺโพฯ
อลฺลียนฺติ อภิรมิตพฺพฏฺเฐน เสวิยนฺตีติ อาลยา, ปญฺจ กามคุณาติ อาห ‘‘สตฺตา ปญฺจกามคุเณ อลฺลียนฺติ, ตสฺมา เต อาลยาติ วุจฺจนฺตี’’ติฯ ตตฺถ ปญฺจกามคุเณ อลฺลียนฺตีติ ปญฺจกามคุเณ เสวนฺตีติ อตฺโถฯ เตติ ปญฺจ กามคุณาฯ รมนฺตีติ รติํ วินฺทนฺติ กีฬนฺติ ลฬนฺติฯ อาลียนฺติ อภิรมณวเสน เสวนฺตีติ อาลยา, อฏฺฐสตํ ตณฺหาวิจริตานิ, เตหิ อาลเยหิ รมนฺตีติ อาลยรามาติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อิเม หิ สตฺตา ยถา กามคุเณ, เอวํ ราคมฺปิ อสฺสาเทนฺติ ‘‘อาลยรามา’’ติอาทิมาหฯ รตาติ นิรตาฯ สุฏฺฐุ มุทิตาติ อติวิย มุทิตา อนุกฺกณฺฐนโตฯ
ฐานํ สนฺธายาติ ฐานสทฺทํ สนฺธายฯ อตฺถโต ปน ฐานนฺติ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เอว อธิปฺเปโต ฐานํ, สงฺขาราทีนํ ปจฺจยภูตา อวิชฺชาทโยฯ อิเมสํ สงฺขาราทีนํ ปจฺจยาติ อิทปฺปจฺจยา, อวิชฺชาทโยวฯ อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา ยถา เทโว เอว เทวตาฯ อิทปฺปจฺจยานํ วา อวิชฺชาทีนํ อตฺตโน ผลํ ปฏิจฺจ ปจฺจยภาโว อุปฺปาทนสมตฺถตา อิทปฺปจฺจยตาฯ เตน สมตฺถปจฺจยลกฺขโณ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทสฺสิโต โหติฯ ปฏิจฺจ สมุปฺปชฺชติ ผลํ เอตสฺมาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ ปททฺวเยนปิ ธมฺมานํ ปจฺจยฏฺโฐ เอว วิภาวิโตฯ สงฺขาราทิปจฺจยานญฺหิ อวิชฺชาทีนํ เอตํ อธิวจนํ อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปาโทติฯ สพฺพสงฺขารสมโถติอาทิ สพฺพํ อตฺถโต นิพฺพานเมวฯ ยสฺมา หิ ตํ อาคมฺม ปฏิจฺจ อริยมคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจยภาวเหตุ สพฺพสงฺขารวิปฺผนฺทิตานิ สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา ‘‘สพฺพสงฺขารสมโถ’’ติ วุจฺจติฯ สพฺพสงฺขตวิสํยุตฺเต หิ นิพฺพาเน สงฺขารวูปสมปริยาโย ญายาคโตเยวาติฯ อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ – สพฺเพ สงฺขารา สมฺมนฺติ เอตฺถาติ สพฺพสงฺขารสมโถติฯ
ยสฺมา จ ตํ อาคมฺม สพฺเพ อุปธโย ปฏินิสฺสฏฺฐา สมุจฺเฉทวเสน ปริจฺจตฺตา โหนฺติ, อฏฺฐสตปฺปเภทา สพฺพาปิ ตณฺหา ขียนฺติ, สพฺเพ กิเลสราคา วิรชฺชนฺติ, ชรามรณาทิเภทํ สพฺพํ วฏฺฏทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ‘‘สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหากฺขโย วิราโค นิโรโธ’’ติ วุจฺจติ, ยา ปเนสา ตณฺหา เตน เตน ภเวน ภวนฺตรํ ภวนิกนฺติภาเวน วินติ สํสิพฺพติ, ผเลน วา สทฺธิํ กมฺมํ วินติ สํสิพฺพตีติ กตฺวา วานนฺติ วุจฺจติ, ตโต นิกฺขนฺตํ วานโตติ นิพฺพานํฯ กิลมโถติ กายกิลมโถฯ วิเหสาปิ กายวิเหสาเยว, จิตฺเต ปน อุภยมฺเปตํ พุทฺธานํ นตฺถิ โพธิมูเลเยว สมุจฺฉินฺนตฺตาฯ เอตฺถ จ จิรนิสชฺชาจิรภาสเนหิ ‘‘ยา อชานนฺตานํ เทสนา นาม, โส มม กิลมโถ อสฺสา’’ติฯ
อปิสฺสูติ สมฺปิณฺฑนตฺเถ นิปาโตฯ โส น เกวลํ เอตทโหสิ, อิมาปิ คาถา ปฏิภํสูติ ทีเปติฯ ภควนฺตนฺติ ปฏิสทฺทโยเคน สามิอตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ภควโต’’ติฯ วุทฺธิปฺปตฺตา อจฺฉริยา วา อนจฺฉริยาฯ วุทฺธิอตฺโถปิ หิ อ-กาโร โหติ ยถา ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติฯ กปฺปานํ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ สตสหสฺสญฺจ สเทวกสฺส โลกสฺส ธมฺมสํวิภาคกรณตฺถเมว ปารมิโย ปูเรตฺวา อิทานิ สมธิคตธมฺมรชฺชสฺส ตตฺถ อปฺโปสฺสุกฺกตาปตฺติทีปนตฺตา คาถาตฺถสฺส โคจรา อเหสุนฺติ อุปฏฺฐหํสุ, อุปฏฺฐานญฺจ วิตกฺกยิตพฺพตาติ อาห ‘‘ปริวิตกฺกยิตพฺพภาวํ ปาปุณิํสู’’ติฯ
กิจฺเฉนาติ น ทุกฺขปฺปฏิปทายฯ พุทฺธานญฺหิ จตฺตาโรปิ มคฺคา สุขปฺปฏิปทาว โหนฺติฯ ปารมีปูรณกาเล ปน สราคสโทสสโมหสฺเสว สโต อาคตาคตานํ ยาจกานํ อลงฺกตปฺปฏิยตฺตํ สีสํ กนฺติตฺวา คลโลหิตํ นีหริตฺวา สุอญฺชิตานิ อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา กุลวํสปฺปทีปํ ปุตฺตํ มนาปจารินิํ ภริยนฺติ เอวมาทีนิ เทนฺตสฺส อญฺญานิ จ ขนฺติวาทิสทิเสสุ อตฺตภาเวสุ เฉชฺชเภชฺชาทีนิ ปาปุณนฺตสฺส อาคมนียปฏิปทํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ห-อิติ วา พฺยตฺตนฺติ เอตสฺมิํ อตฺเถ นิปาโตฯ เอกํสตฺเถติ เกจิฯ ห พฺยตฺตํ เอกํเสน วา อลํ นิปฺปโยชนํ เอวํ กิจฺเฉน อธิคตํ ธมฺมํ เทเสตุนฺติ โยชนาฯ หลนฺติ วา อลนฺติ อิมินา สมานตฺถํ ปทํ ‘‘หลนฺติ วทามี’’ติอาทีสุ วิยฯ ‘‘ปกาสิต’’นฺติปิ ปฐนฺติ, เทสิตนฺติ อตฺโถฯ เอวํ กิจฺเฉน อธิคตสฺส ธมฺมสฺส อลํ เทสิตํ ปริยตฺตํ เทสิตํ, โก อตฺโถ เทสิเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ ราคโทสปเรเตหีติ ราคโทสผุฏฺเฐหิ, ผุฏฺฐวิเสน วิย สปฺเปน ราเคน โทเสน จ สมฺผุฏฺเฐหิ อภิภูเตหีติ ราคโทสปเรเตหีติ ราคโทสานุคเตหิ, ราเคน จ โทเสน จ อนุพนฺเธหีติ อตฺโถฯ
ปฏิโสตคามินฺติ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๒.๖๕; ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๒๘๑; สํ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๑๗๒) นิจฺจคาหาทีนํ ปฏิโสตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา อสุภนฺติ เอวํ คตํ ปวตฺตํ จตุสจฺจธมฺมนฺติ อตฺโถฯ ราครตฺตาติ กามราเคน ภวราเคน ทิฏฺฐิราเคน จ รตฺตาฯ น ทกฺขนฺตีติ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา อสุภนฺติ อิมินา สภาเวน น ปสฺสิสฺสนฺติ, เต อปสฺสนฺเต โก สกฺขิสฺสติ อนิจฺจนฺติอาทินา สภาเวน ยาถาวโต ธมฺมํ ชานาเปตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ ราคโทสปเรตตาปิ เนสํ สมฺมุฬฺหภาเวเนวาติ อาห ‘‘ตโมขนฺเธน อาวุฏา’’ติ, อวิชฺชาราสินา อชฺโฌตฺถฏาติ อตฺโถฯ
อปฺโปสฺสุกฺกตาย จิตฺตํ นมตีติ กสฺมา ปนสฺส เอวํ จิตฺตํ นมิ, นนุ เอส ‘‘มุตฺโตหํ โมเจสฺสามิ, ติณฺโณหํ ตาเรสฺสามิ,
กิํ เม อญฺญาตเวเสน, ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ;
สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา, ตารยิสฺสํ สเทวก’’นฺติฯ (พุ. วํ. ๒.๕๕) –
ปตฺถนํ
‘‘อยํ ธมฺโม ปถวีสนฺธารกอุทกกฺขนฺโธ วิย คมฺภีโร, ปพฺพเตน ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฐปิโต สาสโป วิย ทุทฺทโส, สตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิ วิย อณุฯ มยา หิ อิมํ ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตุํ วายมนฺเตน อทินฺนํ ทานํ นาม นตฺถิ, อรกฺขิตํ สีลํ นาม นตฺถิ, อปริปูริตา กาจิ ปารมี นาม นตฺถิ, ตสฺส เม นิรุสฺสาหํ วิย มารพลํ วิธมนฺตสฺสปิ ปถวี
อปิจ พฺรหฺมุนา ยาจิเต เทเสตุกามตายปิสฺส เอวํ จิตฺตํ นมิฯ ชานาติ หิ ภควา ‘‘มม อปฺโปสฺสุกฺกตาย จิตฺเต นมมาเน มหาพฺรหฺมา ธมฺมเทสนํ ยาจิสฺสติ, อิเม จ สตฺตา พฺรหฺมครุกา, เต ‘สตฺถา กิร ธมฺมํ น เทเสตุกาโม อโหสิ, อถ นํ มหาพฺรหฺมา ยาจิตฺวา เทสาเปติ, สนฺโต วต โภ ธมฺโม ปณีโต’ติ มญฺญมานา สุสฺสูสิสฺสนฺตี’’ติฯ อิทมฺปิสฺส การณํ ปฏิจฺจ อปฺโปสฺสุกฺกตาย จิตฺตํ นมิ, โน ธมฺมเทสนายาติ เวทิตพฺพํฯ
๘. สหมฺปติสฺสาติ โส กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน สหโก นาม เถโร ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ปฐมชฺฌานภูมิยํ กปฺปายุกพฺรหฺมา หุตฺวา นิพฺพตฺโต, ตตฺร นํ สหมฺปติ พฺรหฺมาติ สญฺชานนฺติฯ ตํ สนฺธายาห ‘‘พฺรหฺมุโน สหมฺปติสฺสา’’ติฯ นสฺสติ วตาติ โส กิร อิมํ สทฺทํ ตถา นิจฺฉาเรติ, ยถา ทสสหสฺสิโลกธาตุพฺรหฺมาโน สุตฺวา สพฺเพ สนฺนิปติํสุฯ อปฺปรชกฺขชาติกาติ ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ อปฺปํ ปริตฺตํ ราคโทสโมหรชํ เอเตสํ เอวํสภาวาติ อปฺปรชกฺขชาติกาฯ อปฺปํ ราคาทิรชํ เยสํ เต สภาวา อปฺปรชกฺขชาติกาติ อสฺสวนตาติ ‘‘สยํ อภิญฺญา’’ติอาทีสุ วิย กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, อสฺสวนตายาติ อตฺโถฯ ภวิสฺสนฺตีติ ปุริมพุทฺเธสุ ทสปุญฺญกิริยวเสน กตาธิการา ปริปากคตปทุมานิ วิย สูริยรสฺมิสมฺผสฺสํ ธมฺมเทสนํเยว อากงฺขมานา จตุปฺปทิกคาถาวสาเน อริยภูมิํ โอกฺกมนารหา น เอโก, น ทฺเว, อเนกสตสหสฺสา ธมฺมสฺส อญฺญาตาโร ภวิสฺสนฺตีติ ทสฺเสติฯ
ปาตุรโหสีติ ปาตุภวิฯ สมเลหิ จินฺติโตติ สมเลหิ ปูรณกสฺสปาทีหิ ฉหิ สตฺถาเรหิ จินฺติโตฯ เต หิ ปุเรตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา สกลชมฺพุทีเป กณฺฏเก ปตฺถรมานา วิย วิสํ สิญฺจมานา วิย อปาปุเรตนฺติ วิวร เอตํฯ อมตสฺส ทฺวารนฺติ อมตสฺส นิพฺพานสฺส ทฺวารภูตํ อริยมคฺคํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอตํ กสฺสปสฺส ภควโต สาสนนฺตรธานโต ปภุติ ปิหิตํ นิพฺพานนครสฺส มหาทฺวารํ อริยมคฺคํ สทฺธมฺมเทสนาหตฺเถน อปาปุร วิวร อุคฺฆาเฏหีติฯ สุณนฺตุ ธมฺมํ วิมเลนานุพุทฺธนฺติ อิเม สตฺตา ราคาทิมลานํ อภาวโต วิมเลน สมฺมาสมฺพุทฺเธน อนุพุทฺธํ จตุสจฺจธมฺมํ สุณนฺตุ ตาว ภควาติ ยาจติฯ
เสลปพฺพโต อุจฺโจ โหติ ถิโร จ, น ปํสุปพฺพโต มิสฺสกปพฺพโต วาติ อาห ‘‘เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโต’’ติฯ ตสฺสตฺโถ ‘‘เสลมเย เอกคฺฆเน ปพฺพตมุทฺธนิ ยถาฐิโตวฯ น หิ ตตฺถ ฐิตสฺส ทสฺสนตฺถํ คีวุกฺขิปนปสารณาทิกิจฺจํ อตฺถี’’ติฯ ตถูปมนฺติ ตปฺปฏิภาคํ เสลปพฺพตูปมํฯ ธมฺมมยํ ปาสาทนฺติ โลกุตฺตรธมฺมมาหฯ โส หิ สพฺพโส ปสาทาวโห สพฺพธมฺเม อติกฺกมฺม อพฺภุคฺคตฏฺเฐน ปาสาทสทิโส จ, ปญฺญาปริยาโย วา อิธ ธมฺม-สทฺโทฯ ปญฺญา หิ อพฺภุคฺคตฏฺเฐน ปาสาโทติ อภิธมฺเม นิทฺทิฏฺฐาฯ ตถา จาห –
‘‘ปญฺญาปาสาทมารุยฺห, อโสโก โสกินิํ ปชํ;
ปพฺพตฏฺโฐว ภูมฏฺเฐ, ธีโร พาเล อเวกฺขตี’’ติฯ (ธ. ป. ๒๘);
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยถา เสลปพฺพตมุทฺธนิ ยถาฐิโตว จกฺขุมา ปุริโส สมนฺตโต ชนตํ ปสฺเสยฺย, ตถา ตฺวมฺปิ สุเมธ สุนฺทรปญฺญ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สมนฺตจกฺขุ ภควา ธมฺมมยํ ปญฺญามยํ ปาสาทมารุยฺห สยํ อเปตโสโก โสกาวติณฺณํ ชาติชราภิภูตํ ชนตํ อเวกฺขสฺสุ
‘‘ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ, หิมวนฺโตว ปพฺพโต;
อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ, รตฺติํ ขิตฺตา ยถา สรา’’ติฯ (ธ. ป. ๓๐๔);
อุฏฺเฐหีติ ภควโต ธมฺมเทสนตฺถํ จาริกจรณํ ยาจนฺโต ภณติฯ อุฏฺเฐหีติ วา ธมฺมเทสนาย อปฺโปสฺสุกฺกตาสงฺขาตสงฺโกจาปตฺติโต กิลาสุภาวโต อุฏฺฐหฯ วีราติอาทีสุ ภควา สาติสยจตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริยวนฺตตาย วีโร, เทวปุตฺตมจฺจุกิเลสาภิสงฺขารานํ วิชิตตฺตา วิชิตสงฺคาโม, ชาติกนฺตาราทิโต เวเนยฺยสตฺถํ วาหนสมตฺถตาย นิพฺพานสงฺขาตํ เขมปฺปเทสํ สมฺปาปนสมตฺถตาย สตฺถวาโห, กามจฺฉนฺทอิณสฺส อภาวโต อณโณติ เวทิตพฺโพฯ โย หิ ปเรสํ อิณํ คเหตฺวา วินาเสติ, โส เตหิ ‘‘อิณํ เทหี’’ติ ตชฺชมาโนปิ ผรุสํ วุจฺจมาโนปิ วมฺภมาโนปิ วธิยมาโนปิ กิญฺจิ ปฏิปฺปหริตุํ น สกฺโกติ, สพฺพํ ติติกฺขติฯ ติติกฺขการณญฺหิสฺส ตํ อิณํ โหติ, เอวเมว โย ยมฺหิ กามจฺฉนฺเทน รชฺชติ, ตณฺหาคหเณน ตํ วตฺถุํ คณฺหาติ, โส เตน ผรุสํ วุจฺจมาโนปิ วมฺภมาโนปิ วธิยมาโนปิ กิญฺจิ ปฏิปฺปหริตุํ น สกฺโกติ, สพฺพํ ติติกฺขติฯ ติติกฺขการณญฺหิสฺส โส กามจฺฉนฺโท โหติ ฆรสามิเกหิ วิเหฐิยมานานํ อิตฺถีนํ วิยฯ กสฺมา? อิณสทิสตฺตา กามจฺฉนฺทสฺสฯ
๙. อชฺเฌสนนฺติ ครุฏฺฐานียํ ปยิรุปาสิตฺวา ครุตรํ ปโยชนํ อุทฺทิสฺส อภิปตฺถนา อชฺเฌสนา, สาปิ อตฺถโต ยาจนา เอวฯ พุทฺธจกฺขุนาติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาเณน จ อาสยานุสยญาเณน จฯ อิเมสญฺหิ ทฺวินฺนํ ญาณานํ พุทฺธจกฺขูติ นามํ, สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส สมนฺตจกฺขูติ ธมฺมจกฺขูติฯ อปฺปรชกฺเขติอาทีสุ เยสํ วุตฺตนเยเนว ปญฺญาจกฺขุมฺหิ ราคาทิรชํ อปฺปํ, เต อปฺปรชกฺขาฯ เยสํ ตํ มหนฺตํ, เต มหารชกฺขาฯ เยสํ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ, เต ติกฺขินฺทฺริยาฯ เยสํ ตานิ มุทูนิ, เต มุทินฺทฺริยาฯ เยสํ เตเยว สทฺธาทโย อาการา สุนฺทรา, เต สฺวาการาฯ เย กถิตการณํ สลฺลกฺเขนฺติ, สุเขน สกฺกา โหนฺติ วิญฺญาเปตุํ, เต สุวิญฺญาปยาฯ เย ปรโลกญฺเจว วชฺชญฺจ ภยโต ปสฺสนฺติ, เต ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน นามฯ
อุปฺปลานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินี, คจฺโฉปิ ชลาสโยปิ, อิธ ปน ชลาสโย อธิปฺเปโต, ตสฺมา อุปฺปลินิยนฺติ อุปฺปลวเนติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพฯ อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโยฯ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนีติ ยานิ อุทกสฺส อนฺโต นิมุคฺคาเนว หุตฺวา ปุสฺสนฺติ วฑฺฒนฺติ, ตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิฯ อุทกํ อจฺจุคฺคมฺม ติฏฺฐนฺตีติ อุทกํ อติกฺกมิตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ ตตฺถ ยานิ อจฺจุคฺคมฺม ฐิตานิ สูริยรสฺมิสมฺผสฺสํ อาคมยมานานิ, ตานิ อชฺช ปุปฺผนกานิฯ ยานิ สโมทกํ ฐิตานิ, ตานิ สฺเว ปุปฺผนกานิฯ ยานิ อุทกา อนุคฺคตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ, ตานิ ตติยทิวเส ปุปฺผนกานิฯ อุทกา ปน อนุคฺคตานิ อญฺญานิปิ สโรคอุปฺปลาทีนิ นาม อตฺถิ, ยานิ เนว ปุปฺผิสฺสนฺติ มจฺฉกจฺฉปภกฺขาเนว ภวิสฺสนฺติ, ตานิ ปาฬิํ นารุฬฺหานิ, อาหริตฺวา ปน ทีเปตพฺพานีติ อฏฺฐกถายํ ปกาสิตานิฯ ยเถว หิ ตานิ จตุพฺพิธานิ ปุปฺผานิ, เอวเมว อุคฺฆฏิตญฺญู วิปญฺจิตญฺญู เนยฺโย ปทปรโมติ จตฺตาโร ปุคฺคลาฯ
ตตฺถ ยสฺส ปุคฺคลสฺส สห อุทาหฏเวลาย ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทินา นเยน สงฺขิตฺเตน มาติกาย ฐปิยมานาย เทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิตุํ สมตฺโถ ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตญฺญูติ วุจฺจติฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺเถ วิภชิยมาเน ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล วิปญฺจิตญฺญูฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุทฺเทสโต ปริปุจฺฉโต โยนิโส มนสิกโรโต กลฺยาณมิตฺเต เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต อนุปุพฺเพน ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล เนยฺโยฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส พหุมฺปิ สุณโต พหุมฺปิ ภณโต พหุมฺปิ ธารยโต ปทปรโมฯ ตตฺถ ภควา อุปฺปลวนาทิสทิสํ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ โอโลเกนฺโต อชฺช ปุปฺผนกานิ วิย อุคฺฆฏิตญฺญู, สฺเว ปุปฺผนกานิ วิย วิปญฺจิตญฺญู, ตติยทิวเส ปุปฺผนกานิ วิย เนยฺเย, มจฺฉกจฺฉปภกฺขปุปฺผานิ
ตตฺถ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อิมสฺมิญฺเญว อตฺตภาเว ภควโต ธมฺมเทสนา อตฺถํ สาเธติฯ ปทปรมานํ อนาคตตฺถาย วาสนา โหติฯ อถ ภควา อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อตฺถาวหํ ธมฺมเทสนํ วิทิตฺวา เทเสตุกมฺยตํ อุปฺปาเทตฺวา ปุน สพฺเพปิ ตีสุ ภเวสุ สตฺเต ภพฺพาภพฺพวเสน ทฺเว โกฏฺฐาเส อกาสิฯ เย สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เย เต สตฺตา กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา อสฺสทฺธา อจฺฉนฺทิกา ทุปฺปญฺญา อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, อิเม เต สตฺตา อภพฺพาฯ กตเม เต สตฺตา ภพฺพา? เย เต สตฺตา น กมฺมาวรเณน…เป.… อิเม เต สตฺตา ภพฺพา’’ติ (วิภ. ๘๒๖-๘๒๗)ฯ ตตฺถ สพฺเพปิ อภพฺพปุคฺคเล ปหาย ภพฺพปุคฺคเลเยว ญาเณน ปริคฺคเหตฺวา ‘‘เอตฺตกา ราคจริตา, เอตฺตกา โทส, โมห, วิตกฺก, สทฺธา, พุทฺธิจริตา’’ติ ฉ โกฏฺฐาเส อกาสิ, เอวํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ จินฺเตสิฯ เอตฺถ จ อปฺปรชกฺขาทิภพฺพาทิวเสน อาวชฺเชนฺตสฺส ภควโต เต สตฺตา ปุญฺชปุญฺชาว หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ, น เอเกกาติ ทฏฺฐพฺพํฯ
ปจฺจภาสีติ ปติอภาสิฯ อปารุตาติ วิวฏาฯ อมตสฺส ทฺวาราติ อริยมคฺโคฯ โส หิ อมตสงฺขาตสฺส นิพฺพานสฺส ทฺวารํ, โส มยา วิวริตฺวา ฐปิโต มหากรุณูปนิสฺสเยน สยมฺภูญาเณน อธิคตตฺตาติ ทสฺเสติฯ ‘‘อปารุตํ เตสํ อมตสฺส ทฺวาร’’นฺติ เกจิ ปฐนฺติฯ ปมุญฺจนฺตุ สทฺธนฺติ สพฺเพ อตฺตโน สทฺธํ มุญฺจนฺตุ วิสฺสชฺเชนฺตุ ปเวเทนฺตุ, มยา เทสิเต ธมฺเม มยิ จ อตฺตโน สทฺทหนาการํ อุฏฺฐาเปนฺตูติ อตฺโถฯ ปจฺฉิมปททฺวเย อยมตฺโถ – อหญฺหิ อตฺตโน ปคุณํ สุปฺปวตฺติตมฺปิ อิมํ ปณีตํ อนฺตรธายีติ สตฺถารํ คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา อนฺตรหิโต, สกฏฺฐานเมว คโตติ อตฺโถฯ สตฺถุสนฺติกญฺหิ อุปคตานํ เทวานํ พฺรหฺมานญฺจ ตสฺส ปุรโต อนฺตรธานํ นาม สกฏฺฐานคมนเมวฯ
พฺรหฺมยาจนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปญฺจวคฺคิยกถาวณฺณนา
๑๐. เอตทโหสีติ อาฬาโรติ ตสฺส นามํฯ ทีฆปิงฺคโล กิเรสฯ โส หิ ตุงฺคสรีรตาย ทีโฆ, ปิงฺคลจกฺขุตาย ปิงฺคโล, เตนสฺส ‘‘อาฬาโร’’ติ นามํ อโหสิฯ กาลาโมติ โคตฺตํฯ ปณฺฑิโตติ (ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๒๘๔) ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต, สมาปตฺติปฏิลาภสํสิทฺเธน อธิคมพาหุสจฺจสงฺขาเตน ปณฺฑิตภาเวน สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ พฺยตฺโตติ เวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโต, สมาปตฺติปฏิลาภปจฺจเยน ปาริหาริกปญฺญาสงฺขาเตน พฺยตฺตภาเวน สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ เมธาวีติ ฐานุปฺปตฺติยา ปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ อถ วา เมธาวีติ ติเหตุกปฏิสนฺธิปญฺญาสงฺขาตาย ตํตํอิติกตฺตพฺพตาปญฺญาสงฺขาตาย จ เมธาย สมนฺนาคโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อปฺปรชกฺขชาติโกติ สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภิตตฺตา นิกฺกิเลสชาติโก วิสุทฺธสตฺโตฯ อาชานิสฺสตีติ สลฺลกฺเขสฺสติ ปฏิวิชฺฌิสฺสติฯ
ภควโตปิ โข ญาณํ อุทปาทีติ ภควโตปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อุปฺปชฺชิฯ ภควา กิร เทวตาย กถิเตเนว นิฏฺฐํ อคนฺตฺวา สยมฺปิ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน โอโลเกนฺโต อิโต สตฺตมทิวสมตฺถเก กาลํ กตฺวา อากิญฺจญฺญายตเน นิพฺพตฺโตติ อทฺทสฯ ตํ สนฺธายาห ‘‘ภควโตปิ โข ญาณํ อุทปาที’’ติฯ มหาชานิโยติ สตฺตทิวสพฺภนฺตเร ปตฺตพฺพมคฺคผลโต
อุทโกติ ตสฺส นามํ, รามสฺส ปน ปุตฺตตาย รามปุตฺโตฯ อภิโทสกาลกโตติ อฑฺฒรตฺเต กาลกโตฯ ภควโตปิ โข ญาณํ อุทปาทีติ อิธาปิ กิร ภควา เทวตาย กถิตวจเนน สนฺนิฏฺฐานํ อกตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาเณน โอโลเกนฺโต ‘‘หิยฺโย อฑฺฒรตฺเต กาลํ กตฺวา อุทโก รามปุตฺโต
พหูปการาติ พหุอุปการาฯ ปธานปหิตตฺตํ อุปฏฺฐหิํสูติ ปธานตฺถาย เปสิตตฺตภาวํ วสนฏฺฐาเน ปริเวณสมฺมชฺชเนน ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อนุพนฺธเนน มุโขทกทนฺตกฏฺฐทานาทินา จ อุปฏฺฐหิํสุฯ เก ปเนเต ปญฺจวคฺคิยา นาม? เย เต –
ราโม ธโช ลกฺขโณ จาปิ มนฺตี;
โกณฺฑญฺโญ จ โภโช สุยาโม สุทตฺโต;
เอเต ตทา อฏฺฐ อเหสุํ พฺราหฺมณา;
ฉฬงฺควา มนฺตํ วิยากริํสูติฯ (ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๒๘๔; ชา. อฏฺฐ. ๑.นิทานกถา; อป. อฏฺฐ. ๑.อวิทูเรนิทานกถา);
โพธิสตฺตสฺส ชาตกาเล สุปินปฏิคฺคาหกา เจว ลกฺขณปฏิคฺคาหกา จ อฏฺฐ พฺราหฺมณาฯ เตสุ ตโย ทฺเวธา พฺยากริํสุ ‘‘อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต อคารํ อชฺฌาวสมาโน ราชา โหหิติ จกฺกวตฺตี, ปพฺพชมาโน พุทฺโธ’’ติฯ ปญฺจ พฺราหฺมณา เอกํสพฺยากรณา อเหสุํ
กสฺมา
อิสิปตเน มิคทาเยติ ตสฺมิํ กิร ปเทเส อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา คนฺธมาทนปพฺพเต สตฺตาหํ นิโรธสมาปตฺติยา วีตินาเมตฺวา นิโรธา วุฏฺฐาย นาคลตาทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตฺวา อโนตตฺตทเห มุขํ โธวิตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อากาเสน อาคนฺตฺวา นิปตนฺติฯ ตตฺถ จีวรํ ปารุปิตฺวา นคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺจา คมนกาเลปิ ตโตเยว อุปฺปติตฺวา คจฺฉนฺติฯ อิติ อิสโย เอตฺถ นิปตนฺติ อุปฺปตนฺติ จาติ ตํ ฐานํ ‘‘อิสิปตน’’นฺติ สงฺขํ คตํ, มิคานํ ปน อภยตฺถาย ทินฺนตฺตา ‘‘มิคทาโย’’ติ วุจฺจติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อิสิปตเน มิคทาเย’’ติฯ อญฺเญ พุทฺธา ปฐมํ ธมฺมเทสนตฺถาย คจฺฉนฺตา อากาเสน คนฺตฺวา ตตฺเถว โอตรนฺติ, อมฺหากํ ปน ภควา อุปกสฺส อาชีวกสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ‘‘อุปโก อิมํ อทฺธานํ
๑๑. อนฺตรา จ คยํ อนฺตรา จ โพธินฺติ คยาย จ โพธิสฺส จ วิวเร ติคาวุตนฺตเร ฐาเนฯ โพธิมณฺฑโต หิ คยา ตีณิ คาวุตานิ, พาราณสี อทฺธานมคฺคนฺติ อทฺธานสงฺขาตํ มคฺคํ, ทีฆมคฺคนฺติ อตฺโถฯ อทฺธานคมนสมยสฺส วิภงฺเค ‘‘อทฺธโยชนํ คจฺฉิสฺสามีติ ภุญฺชิตพฺพ’’นฺติอาทิวจนโต (ปาจิ. ๒๑๘) อทฺธโยชนมฺปิ อทฺธานมคฺโค โหติฯ โพธิมณฺฑโต ปน คยา ติคาวุตํฯ วิปฺปสนฺนานีติ สุฏฺฐุ ปสนฺนานิฯ อินฺทฺริยานีติ มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิฯ ปริสุทฺโธติ นิทฺโทโสฯ ปริโยทาโตติ ตสฺเสว เววจนํฯ นิรุปกฺกิเลสตาเยว หิ เอส ‘‘ปริโยทาโต’’ติ วุตฺโต, น เสตภาเวนฯ เอตสฺส ปริโยทาตตํ ทิสฺวาว อินฺทฺริยานํ วิปฺปสนฺนตํ อญฺญาสิ, นยคฺคาหีปญฺญา กิเรสา ตสฺส อาชีวกสฺสฯ
สพฺพาภิภูติ สพฺพํ เตภูมกธมฺมํ อภิภวิตฺวา ฐิโตฯ สพฺพวิทูติ สพฺพํ จตุภูมกธมฺมํ อเวทิํ อญฺญาสิํ สพฺพโส เญยฺยาวรณสฺส ปหีนตฺตาฯ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนูปลิตฺโตติ สพฺเพสุ เตภูมกธมฺเมสุ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนาทินา กิเลสเลเปน อลิตฺโตฯ สพฺพญฺชโหติ สพฺพํ เตภูมกธมฺมํ ชหิตฺวา ฐิโตฯ อปฺปหาตพฺพมฺปิ หิ กุสลาพฺยากตํ ตปฺปฏิพทฺธกิเลสปฺปหาเนน ปหีนตฺตา น โหตีติ ชหิตเมว โหติฯ ตณฺหกฺขเย วิมุตฺโตติ ตณฺหกฺขเย นิพฺพาเน อารมฺมณกรณวเสน วิมุตฺโตฯ สยํ อภิญฺญายาติ สพฺพํ จตุภูมกธมฺมํ อตฺตนาว ชานิตฺวาฯ กมุทฺทิเสยฺยนฺติ กํ อญฺญํ ‘‘อยํ เม อาจริโย’’ติ อุทฺทิเสยฺยํฯ
น เม อาจริโย อตฺถีติ โลกุตฺตรธมฺเม มยฺหํ อาจริโย นาม นตฺถิฯ กิญฺจาปิ หิ โลกิยธมฺมานมฺปิ ยาทิโส โลกนาถสฺส อธิคโม, น ตาทิโส อธิคโม ปรูปเทโส อตฺถิ, โลกุตฺตรธมฺเม ปนสฺส เลโสปิ นตฺถิฯ นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโลติ มยฺหํ สีลาทีหิ คุเณหิ ปฏินิธิภูโต ปุคฺคโล นาม นตฺถิฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ เหตุนา นเยน จตฺตาริ สจฺจานิ สยํ พุทฺโธ สีติภูโตติ สพฺพกิเลสคฺคินิพฺพาปเนน สีติภูโต, กิเลสานํ เยว นิพฺพุตตฺตา นิพฺพุโตฯ
กาสินํ ปุรนฺติ กาสิรฏฺเฐ นครํฯ อาหญฺฉนฺติ อาหนิสฺสามิฯ อมตทุนฺทุภินฺติ เวเนยฺยานํ อมตาธิคมาย อุคฺโฆสนาทิํ กตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนา ‘‘อมตทุนฺทุภี’’ติ วุตฺตา, ธมฺมจกฺกปฏิลาภาย ตํ อมตเภริํ ปหริสฺสามีติ คจฺฉามีติ วุตฺตํ โหติฯ
อรหสิ อนนฺตชิโนติ อนนฺตชิโนปิ ภวิตุํ ยุตฺโตติ อตฺโถฯ อนนฺตญาโณ ชิตกิเลโสติ อนนฺตชิโนฯ หุเปยฺยปาวุโสติ อาวุโส เอวมฺปิ นาม ภเวยฺย, เอวํวิเธ นาม รูปรตเน อีทิเสน ญาเณน ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ อยญฺหิสฺส ปพฺพชฺชาย ปจฺจโย ชาโตฯ กตาธิกาโร เหสฯ ตถา หิ ภควา เตน สมาคมนตฺถํ ปทสาว ตํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ ปกฺกามีติ วงฺกหารชนปทํ นาม อคมาสิฯ
ตตฺเถกํ มิคลุทฺทกคามกํ นิสฺสาย วาสํ กปฺเปสิ, เชฏฺฐกลุทฺทโก ตํ อุปฏฺฐาสิฯ ตสฺมิญฺจ ชนปเท จณฺฑา มกฺขิกา โหนฺติฯ อถ นํ เอกาย จาฏิยา วสาเปสุํฯ มิคลุทฺทโก ทูรํ มิควํ คจฺฉนฺโต ‘‘อมฺหากํ อรหนฺเต มา ปมชฺชี’’ติ จาปํ นาม ธีตรํ อาณาเปตฺวา อคมาสิ สทฺธิํ ปุตฺตภาตุเกหิฯ สา จสฺส ธีตา ทสฺสนียา โหติ โกฏฺฐาสสมฺปนฺนาฯ ทุติยทิวเส อุปโก ฆรํ อาคโต ตํ ทาริกํ สพฺพํ อุปจารํ กตฺวา ปริวิสิตุํ อุปคตํ ทิสฺวา ราเคน อภิภูโต ภุญฺชิตุมฺปิ อสกฺโกนฺโต ภาชเนน ภตฺตํ อาทาย วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ภตฺตํ เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตฺวา ‘‘สเจ จาปํ ลภามิ, ชีวามิฯ โน เจ, มรามี’’ติ นิราหาโร สยิฯ สตฺตเม ทิวเส มาควิโก อาคนฺตฺวา ธีตรํ อุปกสฺส ปวตฺติํ ปุจฺฉิฯ สา ‘‘เอกทิวสเมว อาคนฺตฺวา ปุน นาคตปุพฺโพ’’ติ อาหฯ
มาควิโก อาคตเวเสเนว นํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิสฺสามีติ ตงฺขณํเยว คนฺตฺวา ‘‘กิํ, ภนฺเต, อผาสุก’’นฺติ ปาเท ปรามสนฺโต ปุจฺฉิฯ อุปโก นิตฺถุนนฺโต ปริวตฺตติเยวฯ โส ‘‘วท ภนฺเต, ยํ มยา สกฺกา กาตุํ, สพฺพํ กริสฺสามี’’ติ อาหฯ อุปโก ‘‘สเจ จาปํ ลภามิ, ชีวามิ, โน เจ, มยฺหเมว มรณํ เสยฺโย’’ติ อาหฯ ชานาสิ กิร, ภนฺเต, กิญฺจิ สิปฺปนฺติ? น ชานามีติฯ น, ภนฺเต, กิญฺจิ สิปฺปํ อชานนฺเตน สกฺกา ฆราวาสํ อธิฏฺฐาตุนฺติฯ โส อาห ‘‘นาหํ กิญฺจิ สิปฺปํ ชานามิ, อปิจ
ภควา จ เตน สมเยน สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน, อถ โข ภควา ปฏิกจฺเจว ภิกฺขู อาณาเปสิ ‘‘โย, ภิกฺขเว, อนนฺตชิโนติ ปุจฺฉมาโน อาคจฺฉติ, ตสฺส มํ ทสฺเสยฺยาถา’’ติฯ อุปโกปิ โข ‘‘กุหิํ อนนฺตชิโน วสตี’’ติ ปุจฺฉนฺโต อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ อาคนฺตฺวา วิหารมชฺเฌ ฐตฺวา ‘‘กุหิํ อนนฺตชิโน’’ติ ปุจฺฉิฯ ตํ ภิกฺขู ภควโต สนฺติกํ นยิํสุฯ โส จ ภควนฺตํ ทิสฺวา ‘‘สญฺชานาถ มํ ภควา’’ติ อาหฯ อาม อุปก สญฺชานามิ, กุหิํ ปน ตฺวํ วสิตฺถาติฯ วงฺกหารชนปเท, ภนฺเตติฯ อุปก มหลฺลโกสิ ชาโต, ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสีติฯ ปพฺพชิสฺสามิ, ภนฺเตติฯ ภควา ปพฺพาเชตฺวา ตสฺส กมฺมฏฺฐานํ อทาสิฯ โส กมฺมฏฺฐาเน กมฺมํ กโรนฺโต อนาคามิผเล ปติฏฺฐาย กาลํ กตฺวา อวิเหสุ นิพฺพตฺโต, นิพฺพตฺติกฺขเณเยว จ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อวิเห นิพฺพตฺตมตฺตา หิ สตฺต ชนา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุ, เตสํ โส อญฺญตโรฯ วุตฺตญฺเหตํ –
‘‘อวิหํ อุปปนฺนาเส, วิมุตฺตา สตฺต ภิกฺขโว;
ราคโทสปริกฺขีณา, ติณฺณา โลเก วิสตฺติกํฯ
‘‘อุปโก ปลคณฺโฑ จ, ปุกฺกุสาติ จ เต ตโย;
ภทฺทิโย ขณฺฑเทโว จ, พาหุรคฺคิ จ สงฺคิโย;
เต หิตฺวา มานุสํ เทหํ, ทิพฺพโยคํ อุปจฺจคุ’’นฺติฯ (สํ. นิ. ๑.๕๐, ๑๐๕);
๑๒. สณฺฐเปสุนฺติ ‘‘เนว อภิวาเทตพฺโพ’’ติอาทินา กติกํ อกํสุฯ พาหุลฺลิโกติ จีวรพาหุลฺลาทีนํ อตฺถาย ปฏิปนฺโนฯ ปธานวิพฺภนฺโตติ อาวตฺโต พาหุลฺลายาติ จีวราทิพหุภาวตฺถาย อาวตฺโตฯ อปิจ โข อาสนํ ฐเปตพฺพนฺติ อปิจ โข ปนสฺส อุจฺจกุเล นิพฺพตฺตสฺส อาสนมตฺตํ อสณฺฐหนฺตาติ พุทฺธานุภาเวน พุทฺธเตเชน อภิภูตา อตฺตโน กติกาย ฐาตุํ อสกฺโกนฺตาฯ นาเมน จ อาวุโสวาเทน จ สมุทาจรนฺตีติ ‘‘โคตมา’’ติ จ ‘‘อาวุโส’’ติ จ วทนฺติ, ‘‘อาวุโส โคตม, มยํ อุรุเวลายํ ปธานกาเล ตุยฺหํ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วิจริมฺห, มุโขทกํ ทนฺตกฏฺฐํ อทมฺห, วุตฺถปริเวณํ สมฺมชฺชิมฺห, ปจฺฉา เต โก วตฺตปฏิปตฺติํ อกาสิ, กจฺจิ อมฺเหสุ ปกฺกนฺเตสุ น จินฺตยิตฺถา’’ติ เอวรูปํ กถํ กเถนฺตีติ อตฺโถฯ
น จิรสฺเสวาติ อจิเรเนวฯ กุลปุตฺตาติ ทุวิธา กุลปุตฺตา ชาติกุลปุตฺตา อาจารกุลปุตฺตา จ, เอเต ปน อุภยถาปิ กุลปุตฺตาเยวฯ อคารสฺมาติ ฆราฯ อคาราย หิตํ อคาริยํ, กสิโครกฺขาทิ กุฏุมฺพโปสนกมฺมํ วุจฺจติฯ นตฺถิ เอตฺถ อคาริยนฺติ อนคาริยํฯ ปพฺพชฺชาเยตํ อธิวจนํฯ ปพฺพชนฺตีติ อุปคจฺฉนฺติ อุปสงฺกมนฺติฯ ตทนุตฺตรนฺติ ตํ อนุตฺตรํฯ พฺรหฺมจริยปริโยสานนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส ปริโยสานํ, อรหตฺตผลนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺส หิ อตฺถาย กุลปุตฺตา ปพฺพชนฺติฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ ตสฺมิํเยว อตฺตภาเวฯ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวาติ อตฺตโนเยว ปญฺญาย ปจฺจกฺขํ กตฺวา, อปรปฺปจฺจยํ กตฺวาติ อตฺโถฯ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสถาติ ปาปุณิตฺวา สมฺปาเทตฺวา วิหริสฺสถฯ
อิริยายาติ ทุกฺกรอิริยายฯ ปฏิปทายาติ ทุกฺกรปฏิปตฺติยาฯ ทุกฺกรการิกายาติ ปสตปสตมุคฺคยูสาทิอาหรณาทินา ทุกฺกรกรเณนฯ อุตฺตริ มนุสฺสธมฺมาติ มนุสฺสธมฺมโต อุปริฯ อลํ อริยํ กาตุนฺติ อลมริโย, อริยภาวาย สมตฺโถติ วุตฺตํ โหติ, ญาณทสฺสนเมว ญาณทสฺสนวิเสโส, อลมริโย จ โส ญาณทสฺสนวิเสโส จาติ อลมริยญาณทสฺสนวิเสโสฯ ญาณทสฺสนนฺติ จ ทิพฺพจกฺขุปิ วิปสฺสนาปิ มคฺโคปิ ผลมฺปิ ปจฺจเวกฺขณญาณมฺปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณมฺปิ วุจฺจติฯ ‘‘อปฺปมตฺโต สมาโน ญาณทสฺสนํ อาราเธตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๑๑) หิ เอตฺถ ทิพฺพจกฺขุ ญาณทสฺสนํ นามฯ ‘‘ญาณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๓๕) เอตฺถ
อภิชานาถ เม โนติ อภิชานาถ นุ เมฯ เอวรูปํ ปภาวิตเมตนฺติ เอตฺถ เอวรูปํ วากฺยเภทนฺติ อตฺโถ, อปิ นุ อหํ อุรุเวลายํ ปธาเน ตุมฺหากํ สงฺคณฺหนตฺถํ อนุกฺกณฺฐนตฺถํ รตฺติํ วา ทิวา วา อาคนฺตฺวา ‘‘อาวุโส, มยํ ยตฺถ กตฺถจิ คมิสฺสามาติ มา วิตกฺกยิตฺถ, มยฺหํ โอภาโส วา กมฺมฏฺฐานนิมิตฺตํ วา ปญฺญายตี’’ติ เอวรูปํ กญฺจิ วจนเภทํ อกาสินฺติ อธิปฺปาโยฯ เต เอกปเทเนว สติํ ลภิตฺวา อุปฺปนฺนคารวา ‘‘อทฺธา เอส พุทฺโธ ชาโต’’ติ สทฺทหิตฺวา ‘‘โน เหตํ ภนฺเต’’ติ อาหํสุฯ อสกฺขิ โข ภควา ปญฺจวคฺคิเย ภิกฺขู สญฺญาเปตุนฺติ ภควา ปญฺจวคฺคิเย ภิกฺขู ‘‘พุทฺโธ อห’’นฺติ ชานาเปตุํ อสกฺขิฯ อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐาเปสุนฺติ อญฺญาย อรหตฺตปฺปตฺติยา จิตฺตํ อุปฏฺฐเปสุํ อภินีหริํสุฯ
ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตวณฺณนา
๑๓. ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตาติ ทฺเว อิเม, ภิกฺขเว, โกฏฺฐาสา, ทฺเว ภาคาติ อตฺโถฯ ภาควจโน เหตฺถ อนฺต-สทฺโท ‘‘ปุพฺพนฺเต ญาณํ อปรนฺเต ญาณ’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๐๖๓) วิยฯ อิมสฺส ปน ปทสฺส อุจฺจารณสมกาลํ ปวตฺตนิคฺโฆโส พุทฺธานุภาเวน เหฏฺฐา อวีจิํ อุปริ ภวคฺคํ ปตฺวา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํเยว สมเย ปริปกฺกกุสลมูลา สจฺจาภิสมฺโพธาย กตาธิการา อฏฺฐารสโกฏิสงฺขา พฺรหฺมาโน สมาคจฺฉิํสุฯ ปจฺฉิมทิสาย สูริโย อตฺถเมติ, ปาจีนทิสาย อาสาฬฺหนกฺขตฺเตน ยุตฺโต ปุณฺณจนฺโท อุคฺคจฺฉติฯ ตสฺมิํ สมเย ภควา
ตตฺถ ปพฺพชิเตนาติ คิหิพนฺธนํ เฉตฺวา ปพฺพชฺชุปคเตนฯ น เสวิตพฺพาติ น วฬญฺเชตพฺพา นานุยุญฺชิตพฺพาฯ โย จายํ กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยโคติ โย จ อยํ วตฺถุกาเมสุ กิเลสกามสุขสฺส อนุโยโค, กิเลสกามสํยุตฺตสฺส สุขสฺส อนุคโตติ อตฺโถฯ หีโนติ ลามโกฯ คมฺโมติ คามวาสีนํ สนฺตโก เตหิ เสวิตพฺพตายฯ โปถุชฺชนิโกติ ปุถุชฺชเนน อนฺธพาลชเนน อาจิณฺโณฯ อนริโยติ น อริโย น วิสุทฺโธ น อุตฺตโม, น วา อริยานํ สนฺตโกฯ อนตฺถสํหิโตติ น อตฺถสํหิโต, หิตสุขาวหการณํ อนิสฺสิโตติ อตฺโถฯ อตฺตกิลมถานุโยโคติ อตฺตโน กิลมถสฺส อนุโยโค, ทุกฺขกรณํ ทุกฺขุปฺปาทนนฺติ อตฺโถฯ ทุกฺโขติ มชฺฌิมา ปฏิปทาติ อริยมคฺคํ สนฺธาย วุตฺตํฯ มคฺโค หิ กามสุขลฺลิกานุโยโค เอโก อนฺโต, อตฺตกิลมถานุโยโค เอโก อนฺโต, เอเต ทฺเว อนฺเต น อุเปติ น อุปคจฺฉติ, วิมุตฺโต เอเตหิ อนฺเตหิ, ตสฺมา ‘‘มชฺฌิมา ปฏิปทา’’ติ วุจฺจติฯ เอเตสํ มชฺเฌ ภวตฺตา มชฺฌิมา, วฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณตฺถิเกหิ ปฏิปชฺชิตพฺพโต จ ปฏิปทาติ, ตถา โลโภ เอโก อนฺโต, โทโส เอโก อนฺโตฯ สสฺสตํ เอกํ อนฺตํ, อุจฺเฉโท เอโก อนฺโตติ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํฯ
จกฺขุกรณีติอาทีหิ ตเมว ปฏิปทํ โถเมติฯ ปญฺญาจกฺขุํ กโรตีติ จกฺขุกรณีฯ สา หิ จตุนฺนํ สจฺจานํ ทสฺสนาย สํวตฺตติ ปริญฺญาภิสมยาทิเภทสฺส ทสฺสนสฺส ปวตฺตนฏฺเฐนาติ ‘‘จกฺขุกรณี’’ติ วุจฺจติฯ ตยิทํ สติปิ ปฏิปทาย อนญฺญตฺเต อวยววเสน สิชฺฌมาโน อตฺโถ สมุทาเยน กโต นาม โหตีติ อุปจารวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทุติยปทํ ตสฺเสว เววจนํฯ อุปสมายาติ กิเลสุปสมตฺถายฯ อภิญฺญายาติ จตุนฺนํ สจฺจานํ อภิชานนตฺถายฯ สมฺโพธายาติ เตสํเยว สมฺพุชฺฌนตฺถายฯ นิพฺพานายาติ นิพฺพานสจฺฉิกิริยายฯ อถ วา นิพฺพานายาติ อนุปาทิเสสนิพฺพานายฯ ‘‘อุปสมายา’’ติ หิ อิมินา สอุปาทิเสสนิพฺพานํ คหิตํฯ
อิทานิ อยเมวาติ อวธารณวจนํ อญฺญสฺส นิพฺพานคามิมคฺคสฺส อตฺถิภาวปฏิเสธนตฺถํฯ สตฺตาปฏิกฺเขโป หิ อิธ ปฏิเสธนํ อลพฺภมานตฺตา อญฺญสฺส มคฺคสฺสฯ อริโยติ กิเลสานํ อารกตฺตา อริโย นิรุตฺตินเยนฯ อริปหานาย สํวตฺตตีติปิ อริโย อรโย ปาปธมฺมา ยนฺติ อปคจฺฉนฺติ เอเตนาติ กตฺวาฯ อริเยน ภควตา เทสิตตฺตา อริยสฺส อยนฺติปิ อริโย, อริยภาวปฺปฏิลาภาย สํวตฺตตีติปิ อริโยฯ เอตฺถ ปน อริยกโร อริโยติปิ อุตฺตรปทโลเปน อริย-สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ อฏฺฐหิ องฺเคหิ อุเปตตฺตา อฏฺฐงฺคิโกฯ มคฺคงฺคสมุทาเย หิ มคฺคโวหาโร, สมุทาโย จ สมุทายีหิ สมนฺนาคโต นาม โหติฯ อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ – อตฺตโน อวยวภูตานิ อฏฺฐงฺคานิ เอตสฺส สนฺตีติ อฏฺฐงฺคิโกติฯ ปรมตฺถโต ปน องฺคานิเยว มคฺโค ปญฺจงฺคิกตูริยาทีนิ วิย, น จ องฺควินิมุตฺโต ฉฬงฺโค เวโท วิยฯ กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโค นิรุตฺตินเยน, นิพฺพานํ มคฺคติ คเวสตีติ วา มคฺโคฯ อริยมคฺโค หิ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรนฺโต คเวสนฺโต วิย โหติฯ นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคียตีติ วา มคฺโค วิวฏฺฏูปนิสฺสยปุญฺญกรณโต มคฺโคฯ เอตฺถ ปน อาทิอนฺตวิปริยาเยน สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ
เสยฺยถิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส กตโม โส อิติ เจติ อตฺโถ, กตมานิ วา ตานิ อฏฺฐงฺคานีติฯ สพฺพลิงฺควิภตฺติวจนสาธารโณ หิ อยํ นิปาโตฯ เอกเมกมฺปิ องฺคํ มคฺโคเยวฯ ยถาห ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิ มคฺโค เจว เหตุ จา’’ติ (ธ. ส. ๑๐๓๙)ฯ โปราณาปิ ภณนฺติ ‘‘ทสฺสนมคฺโค สมฺมาทิฏฺฐิ, อภินิโรปนมคฺโค สมฺมาสงฺกปฺโป…เป.… อวิกฺเขปมคฺโค สมฺมาสมาธี’’ติฯ นนุ จ องฺคานิ สมุทิตานิ มคฺโค อนฺตมโส สตฺตงฺควิกลสฺส อริยมคฺคสฺส อภาวโตติ? สจฺจเมตํ สจฺจสมฺปฏิเวเธ, มคฺคปฺปจฺจยตาย ปน ยถาสกํ กิจฺจกรเณน ปจฺเจกมฺปิ ตานิ มคฺโคเยว, อญฺญถา สมุทิตานมฺปิ เตสํ มคฺคกิจฺจํ น สมฺภเวยฺยาติฯ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีสุ สมฺมา ปสฺสตีติ สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมา สงฺกปฺเปติ สมฺปยุตฺตธมฺเม สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมา วทติ เอตายาติ สมฺมาวาจา, สมฺมา กโรติ เอเตนาติ สมฺมากมฺมํ, ตเทว สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมา อาชีวติ เอเตนาติ สมฺมาอาชีโว, สมฺมา วายมติ อุสฺสหตีติ สมฺมาวายาโม, สมฺมา สรติ อนุสฺสรตีติ สมฺมาสติ, สมฺมา สมาธิยติ จิตฺตํ เอเตนาติ สมฺมาสมาธีติ เอวํ นิพฺพจนํ เวทิตพฺพํฯ อิทานิ อยํ โข สา ภิกฺขเวติ ตเมว ปฏิปทํ นิคเมนฺโต อาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยฺวายํ จตฺตาโรปิ โลกุตฺตรมคฺเค เอกโต กตฺวา กถิโต อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, อยํ โข สา ภิกฺขเว…เป.… นิพฺพานาย สํวตฺตตีติฯ
๑๔. เอวํ มชฺฌิมปฏิปทํ สรูปโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ (วิสุทฺธิ. ๒.๕๓๐) ทุกฺขนฺติ เอตฺถ ทุ-อิติ อยํ สทฺโท กุจฺฉิเต ทิสฺสติฯ กุจฺฉิตญฺหิ ปุตฺตํ ‘‘ทุปุตฺโต’’ติ วทนฺติ, ขํ-สทฺโท ปน ตุจฺเฉฯ ตุจฺฉญฺหิ อากาสํ ‘‘ข’’นฺติ วุจฺจติฯ อิทญฺจ ปฐมสจฺจํ กุจฺฉิตํ อเนกอุปทฺทวาธิฏฺฐานโต, ตุจฺฉํ พาลชนปริกปฺปิตธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตโต, ตสฺมา กุจฺฉิตตฺตา ตุจฺฉตฺตา จ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ วุจฺจติฯ ยสฺมา ปเนตํ พุทฺธาทโย อริยา ปฏิวิชฺฌนฺติ, ตสฺมา ‘‘อริยสจฺจ’’นฺติ วุจฺจติฯ อริยปฏิวิชฺฌิตพฺพญฺหิ สจฺจํ ปุริมปเท อุตฺตรปทโลเปน ‘‘อริยสจฺจ’’นฺติ วุตฺตํฯ อริยสฺส ตถาคตสฺส สจฺจนฺติปิ อริยสจฺจํฯ ตถาคเตน หิ สยํ อธิคตตฺตา ปเวทิตตฺตา ตโต เอว จ อญฺเญหิ อธิคมนียตฺตา ตํ ตสฺส โหตีติฯ อถ วา เอตสฺส อภิสมฺพุทฺธตฺตา อริยภาวสิทฺธิโต อริยสาธกํ สจฺจนฺติปิ อริยสจฺจํ ปุพฺเพ วิย อุตฺตรปทโลเปน อริยสจฺจํฯ สจฺจตฺถํ ปน จตุนฺนมฺปิ สจฺจานํ ปรโต เอกชฺฌํ ทสฺสยิสฺสามฯ
อิทานิ ตํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺรายํ ชาติ-สทฺโท อเนกตฺโถฯ ตถา เหส ‘‘เอกมฺปิ ชาติํ ทฺเวปิ ชาติโย’’ติ (ที. นิ. ๑.๓๑; ม. นิ. ๑.๑๔๘) เอตฺถ ภเว อาคโตฯ ‘‘อตฺถิ, วิสาเข, นิคณฺฐา นาม สมณชาตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๗๑) เอตฺถ นิกาเยฯ ‘‘ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตา’’ติ (ธาตุ. ๗๑) เอตฺถ สงฺขตลกฺขเณฯ ‘‘ยํ มาตุกุจฺฉิสฺมิํ ปฐมํ จิตฺตํ
กสฺมา ปเนสา ทุกฺขาติ เจ? อเนเกสํ ทุกฺขานํ วตฺถุภาวโตฯ อเนกานิ หิ ทุกฺขานิฯ เสยฺยถิทํ – ทุกฺขทุกฺขํ วิปริณามทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขํ ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ อปฺปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ ปริยายทุกฺขํ นิปฺปริยายทุกฺขนฺติฯ ตตฺถ กายิกเจตสิกา ทุกฺขา เวทนา สภาวโต จ นามโต จ ทุกฺขตฺตา ทุกฺขทุกฺขนฺติ วุจฺจติฯ สุขา เวทนา วิปริณามทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโต วิปริณามทุกฺขํฯ อุเปกฺขา เวทนา เจว เสสา จ เตภูมกา สงฺขารา อุทยพฺพยปีฬิตตฺตา สงฺขารทุกฺขํฯ กณฺณสูลทนฺตสูลราคชปริฬาหโทสชปริฬาหาทิกายิกเจตสิกา อาพาธา ปุจฺฉิตฺวา ชานิตพฺพโต อุปกฺกมสฺส จ อปากฏภาวโต ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํฯ ทฺวตฺติํสกมฺมการณาทิสมุฏฺฐาโน อาพาโธ อปุจฺฉิตฺวาว ชานิตพฺพโต อุปกฺกมสฺส จ ปากฏภาวโต อปฺปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํฯ ฐเปตฺวา ทุกฺขทุกฺขํ เสสทุกฺขํ สจฺจวิภงฺเค อาคตํ ชาติอาทิ สพฺพมฺปิ ตสฺส ตสฺส ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต ปริยายทุกฺขํฯ ทุกฺขทุกฺขํ ปน นิปฺปริยายทุกฺขนฺติ วุจฺจติฯ ตตฺรายํ ชาติ ยํ ตํ พาลปณฺฑิตสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. ๓.๒๔๖ อาทโย) ภควตาปิ อุปมาวเสน ปกาสิตํ อาปายิกํ ทุกฺขํ, ยญฺจ สุคติยมฺปิ มนุสฺสโลเก คพฺโภกฺกนฺติมูลกาทิเภทํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วตฺถุภาวโต ทุกฺขาฯ เตนาหุ โปราณา –
‘‘ชาเยถ
ตตฺถคฺคิทาหาทิกมปฺปสยฺหํ;
ลเภถ ทุกฺขํ น กุหิํ ปติฏฺฐํ;
อิจฺจาห ทุกฺขาติ มุนีธ ชาติํฯ
‘‘ทุกฺขํ
ทณฺฑาภิฆาตาทิภวํ อเนกํ;
ยํ ตํ กถํ ตตฺถ ภเวยฺย ชาติํ;
วินา ตหิํ ชาติ ตโตปิ ทุกฺขาฯ
‘‘เปเตสุ ทุกฺขํ ปน ขุปฺปิปาสา-
วาตาตปาทิปฺปภวํ วิจิตฺตํ;
ยสฺมา อชาตสฺส น ตตฺถ อตฺถิ;
ตสฺมาปิ ทุกฺขํ มุนิ ชาติมาหฯ
‘‘ติพฺพนฺธกาเร จ อสยฺห สีเต;
โลกนฺตเร ยํ อสุเรสุ ทุกฺขํ;
น ตํ ภเว ตตฺถ น จสฺส ชาติ;
ยโต อยํ ชาติ ตโตปิ ทุกฺขาฯ
‘‘ยญฺจาปิ คูถนรเก วิย มาตุ คพฺเภ;
สตฺโต วสํ จิรมโต พหิ นิกฺขมญฺจ;
ปปฺโปติ ทุกฺขมติโฆรมิทมฺปิ นตฺถิ;
ชาติํ วินา อิติปิ ชาติ อยญฺหิ ทุกฺขาฯ
‘‘กิํ ภาสิเตน พหุนา นนุ ยํ กุหิญฺจิ;
อตฺถีธ กิญฺจิทปิ ทุกฺขมิทํ กทาจิ;
เนวตฺถิ ชาติวิรเหน ยโต มเหสิ;
ทุกฺขาติ สพฺพปฐมํ อิมมาห ชาติ’’นฺติฯ (วิสุทฺธิ. ๒.๕๔๑; วิภ. อฏฺฐ. ๑๙๑; มหานิ. อฏฺฐ. ๕; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. ๑.๑.๓๒-๓๓);
ชราปิ ทุกฺขาติ เอตฺถ ปน ทุวิธา ชรา สงฺขตลกฺขณญฺจ ขณฺฑิจฺจาทิสมฺมโต สนฺตติยํ เอกภวปริยาปนฺนกฺขนฺธปุราณภาโว จ, สา อิธ อธิปฺเปตาฯ สา ปเนสา ชรา สงฺขารทุกฺขภาวโต เจว ทุกฺขวตฺถุโต จ ทุกฺขาฯ ยญฺหิ องฺคปจฺจงฺคสิถิลภาวอินฺทฺริยวิการวิรูปตาโยพฺพนวินาสวีริยาวิสาทสติมติวิปฺปวาสปรปริภวาทิอเนกปจฺจยํ กายิกเจตสิกํ ทุกฺขมุปฺปชฺชติ, ชรา ตสฺส วตฺถุฯ เตนาหุ โปราณา –
‘‘องฺคานํ สิถิลีภาวา, อินฺทฺริยานํ วิการโต;
โยพฺพนสฺส วินาเสน, พลสฺส อุปฆาตโตฯ
‘‘วิปฺปวาสา
อปฺปสาทนียโต เจว, ภิยฺโย พาลตฺตปตฺติยาฯ
‘‘ปปฺโปติ ทุกฺขํ ยํ มจฺโจ, กายิกํ มานสํ ตถา;
สพฺพเมตํ ชราเหตุ, ยสฺมา ตสฺมา ชรา ทุขา’’ติฯ (วิสุทฺธิ. ๒.๕๔๒; วิภ. อฏฺฐ. ๑๙๒; มหานิ. อฏฺฐ. ๕; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. ๑.๑.๓๒-๓๓);
พฺยาธิปิ ทุกฺโขติ อิทํ ปทํ วิภงฺเค ทุกฺขสจฺจนิทฺเทสปาฬิยํ น อาคตํ, เตเนว วิสุทฺธิมคฺเคปิ ทุกฺขสจฺจนิทฺเทเส ตํ น อุทฺธฏํ, ธมฺมจกฺกปวตฺตนสุตฺตนฺตปาฬิยํเยว ปน อุปลพฺภติ, ตสฺมา ตตฺเถวิมสฺส วจเน อญฺญตฺถ จ อวจเน การณํ วีมํสิตพฺพํฯ
มรณมฺปิ ทุกฺขนฺติ เอตฺถาปิ ทุวิธํ มรณํ สงฺขตลกฺขณญฺจฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ชรามรณํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิต’’นฺติ (ธาตุ. ๗๑)ฯ เอกภวปริยาปนฺนชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺธวิจฺเฉโท จฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘นิจฺจํ มรณโต ภย’’นฺติ (สุ. นิ. ๕๘๑; ชา. ๑.๑๑.๘๘), ตํ อิธ อธิปฺเปตํฯ ชาติปจฺจยมรณํ อุปกฺกมมรณํ สรสมรณํ อายุกฺขยมรณํ ปุญฺญกฺขยมรณนฺติปิ ตสฺเสว นามํฯ ตยิทํ ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต ทุกฺขนฺติ เวทิตพฺพํฯ เตนาหุ โปราณา –
‘‘ปาปสฺส
ภทฺทสฺสาปสหนฺตสฺส, วิโยคํ ปิยวตฺถุกํ;
มียมานสฺส ยํ ทุกฺขํ, มานสํ อวิเสสโตฯ
‘‘สพฺเพสญฺจาปิ ยํ สนฺธิ-พนฺธนจฺเฉทนาทิกํ;
วิตุชฺชมานมมฺมานํ, โหติ ทุกฺขํ สรีรชํฯ
‘‘อสยฺหมปฺปฏิการํ, ทุกฺขสฺเสตสฺสิทํ ยโต;
มรณํ วตฺถุ เตเนตํ, ทุกฺขมิจฺเจว ภาสิต’’นฺติฯ (วิสุทฺธิ. ๒.๕๔๓; วิภ. อฏฺฐ. ๑๙๓; มหานิ. อฏฺฐ. ๕; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. ๑.๑.๓๒-๓๓);
อิมสฺมิญฺจ ฐาเน ‘‘โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาปิ ทุกฺขา’’ติ วิภงฺเค ทุกฺขสจฺจนิทฺเทเส อาคตํ, อิธ ปน ตํ นตฺถิ, ตตฺถาปิ การณํ ปริเยสิตพฺพํฯ
อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโขติ เอตฺถ อปฺปิยสมฺปโยโค นาม อมนาเปหิ สตฺตสงฺขาเรหิ สโมธานํฯ โสปิ ทุกฺขวตฺถุโต ทุกฺโขฯ เตนาหุ โปราณา –
‘‘ทิสฺวาว
ตทุปกฺกมสมฺภูต-มถ กาเย ยโต อิธฯ
‘‘ตโต ทุกฺขทฺวยสฺสาปิ, วตฺถุโต โส มเหสินา;
ทุกฺโข วุตฺโตติ วิญฺเญยฺโย, อปฺปิเยหิ สมาคโม’’ติฯ
ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโขติ เอตฺถ ปน ปิยวิปฺปโยโค นาม มนาเปหิ สตฺตสงฺขาเรหิ วินาภาโวฯ โสปิ โสกทุกฺขสฺส วตฺถุโต ทุกฺโขฯ เตนาหุ โปราณา –
‘‘ญาติธนาทิวิโยคา;
โสกสรสมปฺปิตา วิตุชฺชนฺติ;
พาลา
ทุกฺโขติ มโต ปิยวิปฺปโยโค’’ติฯ
ยมฺปิจฺฉํ น ลภตีติ เอตฺถ ‘‘อโห วต มยํ น ชาติธมฺมา อสฺสามา’’ติอาทีสุ อลพฺภเนยฺยวตฺถูสุ อิจฺฉาว ‘‘ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ, ตมฺปิ ทุกฺข’’นฺติ วุตฺตา, สาปิ ทุกฺขวตฺถุโต ทุกฺขาฯ เตนาหุ โปราณา –
‘‘ตํ ตํ ปตฺถยมานานํ, ตสฺส ตสฺส อลาภโต;
ยํ วิฆาตมยํ ทุกฺขํ, สตฺตานํ อิธ ชายติฯ
‘‘อลพฺภเนยฺยวตฺถูนํ, ปตฺถนา ตสฺส การณํ;
ยสฺมา ตสฺมา ชิโน ทุกฺขํ, อิจฺฉิตาลาภมพฺรวี’’ติฯ
สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขาติ เอตฺถ ปน ยสฺมา อินฺธนมิว ปาวโก, ลกฺขมิว ปหรณานิ, โครูปํ วิย ฑํสมกสาทโย, เขตฺตมิว ลายกา, คามํ วิย คามฆาตกา, อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกเมว ชาติอาทโย นานปฺปกาเรหิ วิพาเธนฺตา ติณลตาทีนิ วิย ภูมิยํ, ปุปฺผผลปลฺลวานิ วิย รุกฺเขสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุเยว นิพฺพตฺตนฺติ, อุปาทานกฺขนฺธานญฺจ อาทิทุกฺขํ ชาติ, มชฺเฌทุกฺขํ ชรา, ปริโยสานทุกฺขํ มรณํ, มโนรถวิฆาตปฺปตฺตานญฺจ อิจฺฉาวิฆาตทุกฺขํ อิจฺฉิตาลาโภติ เอวํ นานปฺปการโต อุปปริกฺขิยมานา อุปาทานกฺขนฺธาว ทุกฺขาติ ยเทตํ เอกเมกํ ทสฺเสตฺวา วุจฺจมานํ อเนเกหิปิ กปฺเปหิ น สกฺกา อนวเสสโต วตฺตุํ, ตสฺมา ตํ สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ เอกชลพินฺทุมฺหิ สกลสมุทฺทชลรสํ วิย เยสุ เกสุจิ ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สํขิตฺเตน
‘‘ชาติปฺปภุติกํ ทุกฺขํ, ยํ วุตฺตมิธ ตาทินา;
อวุตฺตํ ยญฺจ ตํ สพฺพํ, วินา เอเต น วิชฺชติฯ
‘‘ยสฺมา ตสฺมา อุปาทาน-กฺขนฺธา สงฺเขปโต อิเม;
ทุกฺขาติ วุตฺตา ทุกฺขนฺต-เทสเกน มเหสินา’’ติฯ
เอวํ ‘‘อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทย’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สํ-อิติ อยํ สทฺโท ‘‘สมาคโม สเมต’’นฺติอาทีสุ สํโยคํ ทีเปติ, อุ-อิติ อยํ ‘‘อุปฺปนฺนํ อุทิต’’นฺติอาทีสุ อุปฺปตฺติํฯ อย-สทฺโท ปน การณํ ทีเปติฯ อิทญฺจาปิ ทุติยสจฺจํ อวเสสปจฺจยสมาโยเค สติ ทุกฺขสฺสุปฺปตฺติการณนฺติ ทุกฺขสฺส สํโยเค อุปฺปตฺติการณตฺตา ‘‘ทุกฺขสมุทย’’นฺติ วุจฺจติฯ ยายํ ตณฺหาติ ยา อยํ ตณฺหาฯ โปโนพฺภวิกาติ ปุนพฺภวกรณํ ปุนพฺภโว อุตฺตรปทโลเปน, ปุนพฺภโว สีลเมติสฺสาติ โปโนพฺภวิกาฯ นนฺทีราเคน สหคตาติ นนฺทีราคสหคตาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘นนฺทนโต รชฺชนโต จ นนฺทีราคภาวํ สพฺพาสุ อวตฺถาสุ อปฺปจฺจกฺขาย วุตฺติยา นนฺทีราคสหคตา’’ติฯ ตตฺรตตฺราภินนฺทินีติ ยตฺร ยตฺร อตฺตภาโว นิพฺพตฺตติ, ตตฺรตตฺราภินนฺทินีฯ
เสยฺยถิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส สา กตมาติ เจติ อยมตฺโถฯ รูปตณฺหาทิเภเทน ฉพฺพิธาเยว ตณฺหา ปวตฺติอาการเภทโต กามตณฺหาทิวเสน ติวิธา วุตฺตาฯ รูปตณฺหาเยว หิ ยทา จกฺขุสฺส อาปาถมาคตํ รูปารมฺมณํ กามสฺสาทวเสน อสฺสาทยมานา ปวตฺตติ, ตทา กามตณฺหา นาม โหติฯ ยทา ตเทวารมฺมณํ ธุวํ สสฺสตนฺติ ปวตฺตาย สสฺสตทิฏฺฐิยา สทฺธิํ ปวตฺตติ, ตทา ภวตณฺหา นาม โหติฯ สสฺสตทิฏฺฐิสหคโต หิ ราโค ‘‘ภวตณฺหา’’ติ วุจฺจติฯ ยทา ปน ตเทวารมฺมณํ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสตีติ ปวตฺตาย อุจฺเฉททิฏฺฐิยา สทฺธิํ ปวตฺตติ, ตทา วิภวตณฺหา นาม โหติฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต หิ ราโค ‘‘วิภวตณฺหา’’ติ วุจฺจติฯ เอส นโย สทฺทตณฺหาทีสุปิฯ
กสฺมา
อิทานิ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยสฺมา นิ-สทฺโท อภาวํ, โรธ-สทฺโท จ จารกํ ทีเปติ, ตสฺมา อภาโว เอตฺถ สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขโรธสฺส สพฺพคติสุญฺญตฺตา, สมธิคเต วา ตสฺมิํ สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขนิโรธํฯ ทุกฺขนิโรธํ ทสฺเสนฺเตน เจตฺถ ‘‘โย ตสฺสาเยว ตณฺหายา’’ติอาทินา นเยน สมุทยนิโรโธ วุตฺโต, โส กสฺมา วุตฺโตติ เจ? สมุทยนิโรเธน ทุกฺขนิโรโธฯ พฺยาธินิมิตฺตวูปสเมน พฺยาธิวูปสโม วิย หิ เหตุนิโรเธน ผลนิโรโธ, ตสฺมา สมุทยนิโรเธเนว ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, น อญฺญถาฯ เตนาห –
‘‘ยถาปิ มูเล อนุปทฺทเว ทฬฺเห;
ฉินฺโนปิ รุกฺโข ปุนเรว รูหติ;
เอวมฺปิ ตณฺหานุสเย อนูหเต;
นิพฺพตฺตตี ทุกฺขมิทํ ปุนปฺปุน’’นฺติฯ (ธ. ป. ๓๓๘);
อิติ ยสฺมา สมุทยนิโรเธเนว ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ภควา ทุกฺขนิโรธํ ทสฺเสนฺโต สมุทยนิโรเธน เทเสสิฯ สีหสมานวุตฺติโน หิ ตถาคตาฯ เต ทุกฺขํ นิโรเธนฺตา ทุกฺขนิโรธญฺจ เทเสนฺตา เหตุมฺหิ ปฏิปชฺชนฺติ, น ผเลฯ ยถา หิ สีโห เยนตฺตนิ สโร ขิตฺโต, ตตฺเถว อตฺตโน
อยํ ปเนตฺถ อตฺโถฯ ตสฺสาเยว ตณฺหายาติ ตสฺสา ‘‘โปโนพฺภวิกา’’ติ วตฺวา กามตณฺหาทิวเสน วิภตฺตตณฺหายฯ วิราโค วุจฺจติ มคฺโคฯ ‘‘วิราคา วิมุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๔๕; สํ. นิ. ๓.๑๒, ๕๙) หิ วุตฺตํฯ วิราเคน นิโรโธ วิราคนิโรโธ, อนุสยสมุคฺฆาตโต อเสโส วิราคนิโรโธ อเสสวิราคนิโรโธฯ อถ วา วิราโคติ ปหานํ วุจฺจติ, ตสฺมา อนุสยสมุคฺฆาตโต อเสโส วิราโค อเสโส นิโรโธติ เอวมฺเปตฺถ โยชนา ทฏฺฐพฺพา, อตฺถโต ปน สพฺพาเนว เอตานิ นิพฺพานสฺส เววจนานิฯ ปรมตฺถโต หิ ทุกฺขนิโรโธ อริยสจฺจนฺติ นิพฺพานํ วุจฺจติฯ ยสฺมา ปน ตํ อาคมฺม ตณฺหา วิรชฺชติ เจว นิรุชฺฌติ จ, ตสฺมา ‘‘วิราโค’’ติ จ ‘‘นิโรโธ’’ติ จ วุจฺจติฯ ยสฺมา จ ตเทว อาคมฺม ตสฺสา จาคาทโย จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโยติ วุจฺจติฯ
อิทานิ ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทาอริยสจฺจํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี’’ติอาทิมาหฯ ยสฺมา ปเนตํ อริยสจฺจํ ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉติ อารมฺมณวสเอน ตทภิมุขภูตตฺตา, ปฏิปทา จ โหติ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา, ตสฺมา ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ วุจฺจติฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมวฯ โก ปน เนสํ ทุกฺขาทีนํ สจฺจฏฺโฐติ? โย ปญฺญาจกฺขุนา อุปปริกฺขิยมานานํ มายาว วิปรีโต, มรีจิว วิสํวาทโก, ติตฺถิยานํ อตฺตา วิย อนุปลพฺภสภาโว จ น โหติ, อถ โข พาธนปฺปภวสนฺตินิยฺยานปฺปกาเรน ตจฺฉาวิปรีตภูตภาเวน อริยญาณสฺส โคจโร โหติเยว, เอส อคฺคิลกฺขณํ วิย โลกปกติ วิย จ ตจฺฉาวิปรีตภูตภาโว สจฺจฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ จ อคฺคิลกฺขณํ นาม อุณฺหตฺตํฯ ตญฺหิ กตฺถจิ กฏฺฐาทิอุปาทานเภเท วิสํวาทกํ วิปรีตํ
อปิจ –
นาพาธกํ ยโต ทุกฺขํ, ทุกฺขา อญฺญํ น พาธกํ;
พาธกตฺตนิยาเมน, ตโต สจฺจมิทํ มตํฯ
ตํ วินา นาญฺญโต ทุกฺขํ, น โหติ น จ ตํ ตโต;
ทุกฺขเหตุนิยาเมน, อิติ สจฺจํ วิสตฺติกาฯ
นาญฺญา นิพฺพานโต สนฺติ, สนฺตํ น จ น ตํ ยโต;
สนฺตภาวนิยาเมน, ตโต สจฺจมิทํ มตํฯ
มคฺคา อญฺญํ น นิยฺยานํ, อนิยฺยาโน น จาปิ โส;
ตจฺฉนิยฺยานภาวตฺตา, อิติ โส สจฺจสมฺมโตฯ
อิติ
ทุกฺขาทีสฺววิเสเสน, สจฺจฏฺฐํ อาหุ ปณฺฑิตาติฯ (วิภ. อฏฺฐ. ๑๘๙);
๑๕. ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสูติ อิโต ปุพฺเพ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา น อนุสฺสุเตสุ อสฺสุตปุพฺเพสุ จตุสจฺจธมฺเมสุฯ จกฺขุนฺติอาทีนิ ญาณเววจนาเนวฯ ญาณเมว เหตฺถ ปจฺจกฺขโต ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขุ วิยาติ จกฺขุ, ญาณฏฺเฐน ญาณํ, ปการโต ชานนฏฺเฐน ปญฺญา, ปฏิวิชฺฌนฏฺเฐน วิชฺชา, สจฺจปฺปฏิจฺฉาทกสฺส โมหนฺธการสฺส วิธมนโต โอภาสนฏฺเฐน อาโลโกติ วุตฺตํฯ ตํ ปเนตํ จตูสุ สจฺเจสุ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกํ นิทฺทิฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํฯ
๑๖. ยาวกีวญฺจาติ ยตฺตกํ กาลํฯ ติปริวฏฺฏนฺติ สจฺจญาณกิจฺจญาณกตญาณสงฺขาตานํ ติณฺณํ ปริวฏฺฏานํ วเสน ติปริวฏฺฏํฯ สจฺจญาณาทิวเสน หิ ตโย ปริวฏฺฏา เอตสฺสาติ ติปริวฏฺฏนฺติ วุจฺจติ ญาณทสฺสนํฯ เอตฺถ จ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขสมุทย’’นฺติ เอวํ จตูสุ สจฺเจสุ ยถาภูตญาณํ สจฺจญาณํ นามฯ เตสุเยว ‘‘ปริญฺเญยฺยํ กิจฺจญาณํ นามฯ ‘‘ปริญฺญาตํ ปหีนํ สจฺฉิกตํ ภาวิต’’นฺติ เอวํ ตสฺส กตภาวชานนญาณํ กตญาณํ นามฯ ทฺวาทสาการนฺติ เตสํเยว เอเกกสฺมิํ สจฺเจ ติณฺณํ ติณฺณํ อาการานํ วเสน ทฺวาทสาการํฯ ญาณทสฺสนนฺติ เอเตสํ ติปริวฏฺฏานํ ทฺวาทสนฺนํ อาการานํ วเสน อุปฺปนฺนญาณสงฺขาตํ ทสฺสนํฯ
อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธินฺติ อุตฺตรวิรหิตํ สพฺพเสฏฺฐํ สมฺมา สามญฺจ โพธิํฯ อถ วา ปสตฺถํ สุนฺทรญฺจ โพธิํฯ โพธีติ จ ภควโต อรหตฺตมคฺโค อิธาธิปฺเปโตฯ สาวกานํ อรหตฺตมคฺโค อนุตฺตรา โพธิ โหติ, น โหตีติ? น โหติฯ กสฺมา? อสพฺพคุณทายกตฺตาฯ เตสญฺหิ กสฺสจิ อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลเมว เทติ, กสฺสจิ ติสฺโส วิชฺชา, กสฺสจิ ฉ อภิญฺญา, กสฺสจิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา, กสฺสจิ สาวกปารมีญาณํฯ ปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ ปจฺเจกโพธิญาณเมว เทติ, พุทฺธานํ ปน สพฺพคุณสมฺปตฺติํ เทติ อภิเสโก วิย รญฺโญ สพฺพโลกิสฺสริยภาวํฯ ตสฺมา อญฺญสฺส กสฺสจิปิ อนุตฺตรา โพธิ น โหตีติฯ อภิสมฺพุทฺโธติ ปจฺจญฺญาสินฺติ อภิสมฺพุทฺโธ อหํ ปตฺโต ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิโตติ เอวํ ปฏิชานิํฯ ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทีติ อธิคตคุณานํ ยาถาวโต ทสฺสนสมตฺถํ ปจฺจเวกฺขณญาณญฺจ ปน เม อุทปาทิฯ อกุปฺปา เม วิมุตฺตีติ อยํ มยฺหํ อรหตฺตผลวิมุตฺติ อกุปฺปา ปฏิปกฺเขหิ น โกเปตพฺพาติ เอวํ ญาณํ อุทปาทิฯ ตตฺถ ทฺวีหากาเรหิ อกุปฺปตา เวทิตพฺพา มคฺคสงฺขาตการณโต จ อารมฺมณโต จฯ สา หิ จตูหิ มคฺเคหิ สมุจฺฉินฺนกิเลสานํ การณโตปิ อกุปฺปา, อกุปฺปธมฺมํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตตาย อารมฺมณโตปิ อกุปฺปา อนากุปฺปารมฺมณานํ โลกิยสมาปตฺตีนํ ตทภาวโตฯ อนฺติมาติ ปจฺฉิมาฯ นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ อิทานิ ปุน อญฺโญ ภโว นาม นตฺถีติฯ
อิมสฺมิญฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมินฺติ อิมสฺมิํ นิคฺคาถเก สุตฺเตฯ นิคฺคาถกญฺหิ สุตฺตํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนสหิตํ ‘‘เวยฺยากรณ’’นฺติ วุจฺจติฯ ภญฺญมาเนติ ภณิยมาเน, เทสิยมาเนติ อตฺโถฯ วิรชนฺติ อปายคมนียราครชาทีนํ วิคเมน วิรชํฯ วีตมลนฺติ อนวเสสทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉามลาปคเมน วีตมลํ วิรชํ, ปญฺจวิธทุสฺสีลฺยมลาปคเมน วีตมลํฯ ธมฺมจกฺขุนฺติ พฺรหฺมายุสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๓๘๓ อาทโย) เหฏฺฐิมา ตโย มคฺคา วุตฺตา, จูฬราหุโลวาเท (ม. นิ. ๓.๔๑๖ อาทโย) อาสวกฺขโย, อิธ ปน โสตาปตฺติมคฺโค อธิปฺเปโตฯ จตุสจฺจสงฺขาเตสุ ธมฺเมสุ เตสํ ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขูติ ธมฺมจกฺขุ, เหฏฺฐิเมสุ วา ตีสุ มคฺคธมฺเมสุ เอกํ โสตาปตฺติมคฺคสงฺขาตํ จกฺขูติ ธมฺมจกฺขุ, สมถวิปสฺสนาธมฺมนิพฺพตฺตตาย สีลาทิติวิธธมฺมกฺขนฺธภูตตาย วา ธมฺมมยํ จกฺขูติปิ ธมฺมจกฺขุ, ตสฺส อุปฺปตฺติอาการทสฺสนตฺถํ ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ อาหฯ นนุ จ มคฺคญาณํ อสงฺขตธมฺมารมฺมณํ, น สงฺขตธมฺมารมฺมณนฺติ? สจฺจเมตํ, ยสฺมา ตํ นิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจวเสน สพฺพสงฺขตํ อสมฺโมหปฺปฏิเวธวเสน ปฏิวิชฺฌนฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตถา วุตฺตํฯ
๑๗. ธมฺมจกฺเกติ ปฏิเวธญาณญฺเจว เทสนาญาณญฺจ ปวตฺตนฏฺเฐน จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํฯ โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส หิ จตูสุ สจฺเจสุ อุปฺปนฺนํ ทฺวาทสาการํ ปฏิเวธญาณมฺปิ, อิสิปตเน นิสินฺนสฺส ทฺวาทสาการาย สจฺจเทสนาย ปวตฺตกํ เทสนาญาณมฺปิ ธมฺมจกฺกํ นามฯ อุภยมฺปิ เหตํ ทสพลสฺส อุเร ปวตฺตญาณเมวฯ ตทุภยํ อิมาย เทสนาย ปกาเสนฺเตน ภควตา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ นามฯ ตํ ปเนตํ ธมฺมจกฺกํ ยาว อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถโร อฏฺฐารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาติ, ตาว ภควา ปวตฺเตติ นาม ปวตฺตนกิจฺจสฺส อนิฏฺฐิตตฺตาฯ ปติฏฺฐิเต ปวตฺติตํ นาม กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสนนฺตรธานโต ปฏฺฐาย ยาว พุทฺธุปฺปาโท, เอตฺตกํ กาลํ อปฺปวตฺตปุพฺพสฺส ปวตฺติตตฺตาฯ ตํ สนฺธาย ‘‘ปวตฺติเต จ ปน ภควตา ธมฺมจกฺเก ภุมฺมา เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ภุมฺมาติ ภูมฏฺฐกเทวตาฯ สทฺทมนุสฺสาเวสุนฺติ เอกปฺปหาเรเนว สาธุการํ ทตฺวา ‘‘เอตํ ภควตา’’ติอาทีนิ วทนฺตา อนุสฺสาวยิํสุฯ โอภาโสติ สพฺพญฺญุตญฺญาณานุภาเวน ปวตฺโต จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺฐาโน โอภาโสฯ โส หิ ตทา เทวานํ เทวานุภาวํ อติกฺกมิตฺวา วิโรจิตฺถฯ อญฺญาสิ วต โภ โกณฺฑญฺโญติ
๑๘. ทิฏฺโฐ ทิฏฺฐธมฺโมฯ เอส นโย เสสปเทสุปิฯ เอตฺถ จ ทสฺสนํ นาม ญาณทสฺสนโต อญฺญมฺปิ อตฺถีติ ตํนิวตฺตนตฺถํ ‘‘ปตฺตธมฺโม’’ติ วุตฺตํฯ ปตฺติ จ ญาณสมฺปตฺติโต อญฺญาปิ วิชฺชตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘วิทิตธมฺโม’’ติ วุตฺตํฯ สา ปเนสา วิทิตธมฺมตา เอกเทสโตปิ โหตีติ นิปฺปเทสโต วิทิตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริโยคาฬฺหธมฺโม’’ติ วุตฺตํฯ เตนสฺส สจฺจาภิสมฺโพธิํเยว ทีเปติฯ มคฺคญาณญฺหิ เอกาภิสมยวเสน ปริญฺญาทิกิจฺจํ สาเธนฺตํ นิปฺปเทเสน จตุสจฺจธมฺมํ สมนฺตโต โอคาฬฺหํ นาม โหติฯ สปฺปฏิภยกนฺตารสทิสา โสฬสวตฺถุกา อฏฺฐวตฺถุกา จ ติณฺณา วิจิกิจฺฉา อเนนาติ ติณฺณวิจิกิจฺโฉฯ ปวตฺติอาทีสุ ‘‘เอวํ นุโข น นุโข’’ติ เอวํ ปวตฺติกา วิคตา สมุจฺฉินฺนา กถํกถา อสฺสาติ วิคตกถํกโถฯ เวสารชฺชปฺปตฺโตติ สารชฺชกรานํ ปาปธมฺมานํ ปหีนตฺตา ตปฺปฏิปกฺเขสุ จ สีลาทีสุ คุเณสุ สุปฺปติฏฺฐิตตฺตา วิสารทภาวํ เวยฺยตฺติยํ ปตฺโต อธิคโตฯ สฺวายํ เวสารชฺชปฺปตฺติสุปฺปติฏฺฐิตภาโว กตฺถาติ อาห ‘‘สตฺถุสาสเน’’ติฯ อตฺตนา ปจฺจกฺขโต อธิคตตฺตา น ปรํ ปจฺเจติ, ปรสฺส สทฺธาย เอตฺถ นปฺปวตฺตติ, น ตสฺส ปโร ปจฺเจตพฺโพ อตฺถีติ อปรปฺปจฺจโยฯ
ลเภยฺยาหนฺติ ลเภยฺยํ อหํ, อายาจนวจนเมตํฯ เอหีติ อายาจิตานํ ปพฺพชฺชูปสมฺปทานํ อนุมตภาวปฺปกาสนวจนํ, ตสฺมา เอหิ สมฺปฏิจฺฉาหิ ยถายาจิตํ ปพฺพชฺชูปสมฺปทวิเสสนฺติ อตฺโถฯ อิติ-สทฺโท ตสฺส เอหิภิกฺขูปสมฺปทาปฏิลาภนิมิตฺตวจนปริโยสานทสฺสโนฯ ตทวสาโน หิ ตสฺส ภิกฺขุภาโวฯ เตเนวาห ‘‘เอหิ ภิกฺขูติ ภควโต วจเนน อภินิปฺผนฺนา สาว ตสฺส อายสฺมโต เอหิภิกฺขูปสมฺปทา อโหสี’’ติฯ จร พฺรหฺมจริยนฺติ อุปริมคฺคตฺตยสงฺขาตํ พฺรหฺมจริยํ สมธิคจฺฉฯ กิมตฺถํ? สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายฯ อิธาปิ ‘‘อโวจา’’ติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ‘‘นว โกฏิสหสฺสานี’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. ๑.๒๐; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. ๑.๑.๓๗) วุตฺตปฺปเภทานํ อเนกสหสฺสานํ สํวรวินยานํ สมาทิยิตฺวา วตฺตเนน อุปริภูตา อคฺคภูตา สมฺปทาติ อุปสมฺปทาฯ
๑๙. นีหารภตฺโตติ นีหฏภตฺโต, คามโต ภิกฺขํ นีหริตฺวา ภิกฺขูหิ ทินฺนภตฺโตติ อตฺโถ
ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อนตฺตลกฺขณสุตฺตวณฺณนา
๒๐. อามนฺเตสีติ อาสาฬฺหีปุณฺณมทิวเส ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต ปฏฺฐาย อนุกฺกเมน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิเต อญฺญาสิโกณฺฑญฺญปฺปมุเข ปญฺจวคฺคิเย ‘‘อิทานิ เตสํ อาสวกฺขยาย ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติ ปญฺจมิยา ปกฺขสฺส อามนฺเตสิฯ อนตฺตาติ อวสวตฺตนฏฺเฐน อสามิกฏฺเฐน สุญฺญตฏฺเฐน อตฺตปฏิกฺเขปฏฺเฐนาติ เอวํ จตูหิ การเณหิ อนตฺตาฯ ตตฺถ ‘‘อุปฺปนฺนํ รูปํ ฐิติํ มา ปาปุณาตุ, ฐานปฺปตฺตํ มา ชีรตุ, ชรปฺปตฺตํ มา ภิชฺชตุ, อุทยพฺพเยหิ มา กิลมยตู’’ติ น เอตฺถ กสฺสจิ วสีภาโว อตฺถิ, สฺวายมสฺส อวสวตฺตนฏฺโฐฯ สามิภูตสฺส กสฺสจิ อภาโว อสามิกฏฺโฐฯ นิวาสีการกเวทกอธิฏฺฐายกวิรเหน ตโต สุญฺญตา สุญฺญตฏฺโฐฯ ปรปริกปฺปิตอตฺตสภาวาภาโว เอว อตฺตปฏิกฺเขปฏฺโฐฯ อิทานิ อนตฺตตํเยว วิภาเวตุํ ‘‘รูปญฺจ หิทํ ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อตฺตา อภวิสฺสาติ การโก เวทโก สยํวสีติ เอวํภูโต อตฺตา อภวิสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ เอวญฺหิ สติ รูปสฺส อาพาธาย สํวตฺตนํ อยุชฺชมานกํ สิยาฯ กามญฺเจตฺถ ‘‘ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, รูปํ อนตฺตา, ตสฺมา รูปํ อาพาธาย สํวตฺตตี’’ติ รูปสฺส อนตฺตตาย ทุกฺขตา วิภาวิตา วิย ทิสฺสติ, ตถาปิ ‘‘ยสฺมา รูปํ อาพาธาย สํวตฺตติ, ตสฺมา อนตฺตา’’ติ ปากฏาย สาพาธตาย รูปสฺส อตฺตสาราภาโว วิภาวิโต, ตโต เอว จ ‘‘น จ ลพฺภติ รูเป ‘เอวํ เม รูปํ โหตุ, เอวํ เม รูปํ มา อโหสี’ติ’’ รูเป กสฺสจิ อนิสฺสรตา ตสฺส จ อวสวตฺตนากาโร ทสฺสิโตฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ
๒๑. ตํ กิํมญฺญถ ภิกฺขเวติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ? เอตฺตเกน ฐาเนน อนตฺตลกฺขณเมว กถิตํ, น อนิจฺจทุกฺขลกฺขณานิ, อิทานิ ตานิ ทสฺเสตฺวา อนิจฺจํ ภนฺเตติ ภนฺเต ยสฺมา หุตฺวา น โหติ, ตสฺมา อนิจฺจํฯ ยสฺมา ปุพฺเพ อสนฺตํ ปจฺจยสมวาเยน หุตฺวา อุปฺปชฺชิตฺวา ปุน ภงฺคุปคมเนน น โหติ, ตสฺมา น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, อทฺธุวนฺติ อธิปฺปาโยฯ อถ วา อุปฺปาทวยวนฺตตาย ตาวกาลิกตาย วิปริณามโกฏิยา นิจฺจปฺปฏิกฺเขปโตติ อิเมหิปิ การเณหิ อนิจฺจํฯ เอตฺถ ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชนวเสน นิรุชฺฌนวเสน จ ปวตฺตนโต อุปฺปาทวยวนฺตตาฯ ตงฺขณิกตาย ตาวกาลิกตาฯ วิปริณามวนฺตตาย วิปริณามโกฏิฯ รูปญฺหิ อุปฺปาทาทิวิการาปชฺชเนน วิปริณามนฺตํ วินาสํ ปาปุณาติฯ นิจฺจสภาวาภาโว เอว นิจฺจปฏิกฺเขโปฯ อนิจฺจา หิ ธมฺมา, เตเนว อตฺตโน อนิจฺจภาเวน อตฺถโต นิจฺจตํ ปฏิกฺขิปนฺติ นามฯ
ทุกฺขํ ภนฺเตติ ภนฺเต ปฏิปีฬนากาเรน ทุกฺขํฯ อุปฺปาทชราภงฺควเสน หิ รูปสฺส นิรนฺตรํ พาธติ, ปฏิปีฬนากาเรนสฺส ทุกฺขตาฯ อถ วา สนฺตาปฏฺเฐน ทุกฺขมฏฺเฐน ทุกฺขวตฺถุกฏฺเฐน สุขปฏิกฺเขปฏฺเฐน จาติ จตูหิ การเณหิ ทุกฺขํฯ เอตฺถ จ สนฺตาโป นาม ทุกฺขทุกฺขตาทิวเสน สนฺตาปนํ ปริทหนํฯ ตโต เอวสฺส ทุสฺสหตาย ทุกฺขมตาฯ ติสฺสนฺนํ ทุกฺขตานํ สํสารทุกฺขสฺส จ อธิฏฺฐานตาย ทุกฺขวตฺถุกตาฯ สุขสภาวาภาโว เอว สุขปฏิกฺเขโปฯ วิปริณามธมฺมนฺติ ชราย มรเณน จ วิปริณามสภาวํฯ กลฺลํ นูติ ยุตฺตํ นุฯ ตนฺติ เอวํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ รูปํฯ เอตํ มมาติ ตณฺหาคาโห มมงฺการภาวโตฯ เอโสหมสฺมีติ มานคาโห อหงฺการภาวโตฯ เอโส เม อตฺตาติ ทิฏฺฐิคาโห อตฺตภาววิปลฺลาสคฺคาหโตฯ ตณฺหาคาโห เจตฺถ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตวเสน, มานคาโห นววิธมานวเสน, ทิฏฺฐิคาโห ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิวเสน เวทิตพฺโพฯ อิเมสํ ติณฺณํ ตณฺหามานทิฏฺฐิคาหานํ วเสน ยุตฺตํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
อิติ ภควา อนิจฺจทุกฺขวเสน อนตฺตลกฺขณํเยว ทสฺเสสิฯ ภควา หิ กตฺถจิ อนิจฺจวเสน อนตฺตตํ ทสฺเสติ, กตฺถจิ ทุกฺขวเสน, กตฺถจิ อุภยวเสนฯ ตถา หิ ‘‘จกฺขุ อตฺตาติ โย วเทยฺย, ตํ น อุปปชฺชติ, จกฺขุสฺส อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติฯ ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ เจว เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติ, ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติฯ ‘จกฺขุ อตฺตา’ติ ฉฉกฺกสุตฺเต (ม. นิ. ๓.๔๒๒) อนิจฺจวเสน อนตฺตตํ ทสฺเสสิฯ ‘‘รูปญฺจ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส…เป.… เอวํ เม รูปํ มา อโหสี’’ติ อิมสฺมิํเยว อนตฺตลกฺขณสุตฺเต ทุกฺขวเสน อนตฺตตํ ทสฺเสสิฯ ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา, ยทนตฺตา, ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เม โส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ อิมสฺมิํ อรหนฺตสุตฺเต (สํ. นิ. ๓.๗๖-๗๗) อุภยวเสน อนตฺตตํ ทสฺเสสิฯ กสฺมา? อนิจฺจํ ทุกฺขญฺจ ปากฏํ, อนตฺตา อปากฏํฯ ปริโภคภาชนาทีสุ หิ ภินฺเนสุ ‘‘อโห อนิจฺจ’’นฺติ วทนฺติ, ‘‘อโห อนตฺตา’’ติ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ
๒๒. ตสฺมาติหาติ ตสฺมา อิจฺเจว วุตฺตํฯ ติ-การ ห-การา นิปาตา, ยสฺมา อิเม ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา, ตสฺมาติ อตฺโถฯ ยํ กิญฺจีติ อนวเสสปริยาทานเมตํฯ ยนฺติ หิ สามญฺเญน อนิยมทสฺสนํ, กิญฺจีติ ปการโต เภทํ อามสิตฺวา อนิยมทสฺสนํฯ อุภเยนปิ อตีตํ วา…เป.… สนฺติเก วา อปฺปํ วา พหุํ วา ยาทิสํ วา ตาทิสํ วา นปุํสกนิทฺเทสารหํ สพฺพํ พฺยาเปตฺวา สงฺคณฺหาติ, ตสฺมา อนวเสสปริยาทานเมตํ ‘‘ยํ กิญฺจี’’ติฯ เอวญฺจ สติ อญฺเญสุปิ นปุํสกนิทฺเทสารเหสุ ปสงฺคํ ทิสฺวา ตตฺถ อธิปฺเปตตฺถํ อธิจฺจ ปวตฺตนโต อติปฺปสงฺคสฺส นิยมนตฺถํ ‘‘รูป’’นฺติ วุตฺตํฯ เอวํ ปททฺวเยนปิ รูปสฺส อเสสปริคฺคโห กโต โหติฯ อถสฺส อตีตาทิวิภาคํ อารภติ ‘‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทินาฯ ตญฺหิ กิญฺจิ อตีตํ กิญฺจิ อนาคตาทิเภทนฺติฯ เอส นโย เวทนาทีสุปิฯ
ตตฺถ รูปํ ตาว อทฺธาสนฺตติสมยขณวเสน จตุธา อตีตํ นาม โหติ, ตถา อนาคตปจฺจุปฺปนฺนํฯ ตตฺถ อทฺธาวเสน ตาว เอกสฺส เอกสฺมิํ สนฺตติวเสน สภาเคกอุตุสมุฏฺฐานเอกาหารสมอุฏฺฐานญฺจ ปุพฺพาปริยวเสน วตฺตมานมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ วิสภาคอุตุอาหารสมุฏฺฐานํ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํฯ จิตฺตชํ เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติสมุฏฺฐานํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํฯ กมฺมสมุฏฺฐานสฺส ปาฏิเยกฺกํ สนฺตติวเสน อตีตาทิเภโท นตฺถิฯ เตสํเยว ปน อุตุอาหารจิตฺตสมุฏฺฐานานํ อุปตฺถมฺภกวเสน ตสฺส อตีตาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ สมยวเสน เอกมุหุตฺตปุพฺพณฺหสายนฺหรตฺติทิวาทีสุ สมเยสุ สนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ ตํตํสมยวนฺตํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม, ตโต ปุพฺเพ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํฯ ขณวเสน อุปฺปาทาทิกฺขณตฺตยปริยาปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํ, อิทเมเวตฺถ นิปฺปริยายํ, เสสา ปริยายกถาฯ
อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วาติ จกฺขาทิปญฺจวิธํ รูปํ อตฺตภาวํ อธิกิจฺจ ปวตฺตตฺตา อชฺฌตฺตํ, เสสํ ตโต พาหิรตฺตา พหิทฺธาฯ อปิจ นิยกชฺฌตฺตมฺปิ อิธ อชฺฌตฺตํ, ปรปุคฺคลิกมฺปิ จ พหิทฺธาติ เวทิตพฺพํฯ โอฬาริกํ วา สุขุมํ วาติ จกฺขาทีนิ นว, อาโปธาตุวชฺชา ติสฺโส ธาตุโย จาติ ทฺวาทสวิธํ รูปํ ฆฏฺฏนวเสน คเหตพฺพโต โอฬาริกํ, เสสํ ตโต วิปรีตตฺตา สุขุมํฯ หีนํ วา ปณีตํ วาติ เอตฺถ หีนปณีตภาโว ปริยายโต นิปฺปริยายโต จฯ ตตฺถ อกนิฏฺฐานํ รูปโต สุทสฺสีนํ รูปํ หีนํ, ตเทว สุทสฺสานํ รูปโต ปณีตํฯ เอวํ ยาว นรกสตฺตานํ รูปํ, ตาว ปริยายโต หีนปณีตตา เวทิตพฺพาฯ นิปฺปริยายโต ปน ยํ อารมฺมณํ กตฺวา อกุสลวิปากวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ หีนํ อนิฏฺฐภาวโตฯ ยํ ปน อารมฺมณํ กตฺวา กุสลวิปากวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ปณีตํ อิฏฺฐภาวโตฯ ยถา หิ อกุสลวิปาโก สยํ อนิฏฺโฐ อนิฏฺเฐ เอว อุปฺปชฺชติ, น อิฏฺเฐ, เอวํ กุสลวิปาโกปิ สยํ อิฏฺโฐ อิฏฺเฐเยว อุปฺปชฺชติ, น อนิฏฺเฐฯ ยํ ทูเร สนฺติเก วาติ ยํ สุขุมํ, ตเทว ทุปฺปฏิวิชฺฌสภาวตฺตา ทูเร, อิตรํ สุปฺปฏิวิชฺฌสภาวตฺตา สนฺติเกฯ อปิเจตฺถ โอกาสโตปิ อุปาทายุปาทาย ทูรสนฺติกตา เวทิตพฺพาฯ ตํ สพฺพนฺติ ตํ อตีตาทีหิ ปเทหิ วิสุํ นิทฺทิฏฺฐํ สพฺพํ รูปํฯ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพนฺติ สหวิปสฺสนาย มคฺคปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ
ยา กาจิ เวทนาติอาทีสุ ปน สนฺตติวเสน จ ขณวเสน จ เวทนาย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนภาโว เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ (วิสุทฺธิ. ๒.๔๙๗ อาทโย) สนฺตติวเสน เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติปริยาปนฺนา เอกวิธวิสยสมาโยคปฺปวตฺตา จ ทิวสมฺปิ พุทฺธรูปํ ปสฺสนฺตสฺส ธมฺมํ สุณนฺตสฺส ปวตฺตสทฺธาทิสหิตเวทนา ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตาฯ ขณวเสน ขณตฺตยปริยาปนฺนา ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตาฯ อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภโท นิยกชฺฌตฺตวเสน เวทิตพฺโพฯ โอฬาริกสุขุมเภโท ‘‘อกุสลา เวทนา โอฬาริกา, กุสลาพฺยากตา เวทนา สุขุมา’’ติอาทินา นเยน วิภงฺเค (วิภ. ๑๑) วุตฺเตน ชาติสภาวปุคฺคลโลกิยโลกุตฺตรวเสน เวทิตพฺโพฯ ชาติวเสน ตาว อกุสลเวทนา สาวชฺชกิริยเหตุโต กิเลสสนฺตาปสภาวโต จ อวูปสนฺตวุตฺตีติ กุสลเวทนาย โอฬาริกา, สพฺยาปารโต สอุสฺสาหโต สวิปากโต กิเลสสนฺตาปสภาวโต สาวชฺชโต จ วิปากาพฺยากตาย โอฬาริกา, สวิปากโต กิเลสสนฺตาปสภาวโต สพฺยาปชฺชโต สาวชฺชโต จ กิริยาพฺยากตาย โอฬาริกา, กุสลาพฺยากตา ปน วุตฺตวิปริยายโต อกุสลาย สุขุมาฯ ทฺเวปิ กุสลากุสลเวทนา สพฺยาปารโต สอุสฺสาหโต สวิปากโต จ ยถาโยคํ ทุวิธายปิ อพฺยากตาย โอฬาริกา, วุตฺตวิปริยาเยน ทุวิธาปิ อพฺยากตา ตาหิ สุขุมาฯ เอวํ ตาว ชาติวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพาฯ
สภาววเสน ปุคฺคลวเสน ปน อสมาปนฺนสฺส เวทนา นานารมฺมณวิกฺขิตฺตภาวโต สมาปนฺนสฺส เวทนาย โอฬาริกา, วิปริยาเยน อิตรา สุขุมาฯ เอวํ ปุคฺคลวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพาฯ โลกิยโลกุตฺตรวเสน ปน สาสวา เวทนา โลกิยาฯ สา อาสวุปฺปตฺติเหตุโต
ตตฺถ ชาติอาทิวเสน สมฺเภโท ปริหริตพฺโพฯ อกุสลวิปากกายวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา หิ เวทนา ชาติวเสน อพฺยากตตฺตา สุขุมาปิ สมานา สภาวาทิวเสน โอฬาริกา โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อพฺยากตา เวทนา สุขุมา, ทุกฺขา เวทนา โอฬาริกาฯ อสมาปนฺนสฺส เวทนา โอฬาริกา, สาสวา เวทนา โอฬาริกา’’ติ (วิภ. ๑๑)ฯ ยถา จ ทุกฺขเวทนา, เอวํ สุขาทโยปิ ชาติวเสน โอฬาริกา, สภาวาทิวเสน สุขุมา โหนฺติฯ ตสฺมา ยถา ชาติอาทิวเสน สมฺเภโท น โหติ, ตถา เวทนานํ โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพาฯ เสยฺยถิทํ – อพฺยากตา ชาติวเสน กุสลากุสลาหิ สุขุมาฯ น ตตฺถ ‘‘กตมา อพฺยากตา, กิํ ทุกฺขา, กิํ สุขา, กิํ สมาปนฺนสฺส, กิํ อสมาปนฺนสฺส, กิํ สาสวา, กิํ อนาสวา’’ติ เอวํ สภาวาทิเภโท ปรามสิตพฺโพฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ
อปิจ ‘‘ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย เวทนา โอฬาริกา สุขุมา ทฏฺฐพฺพา’’ติ วจนโต อกุสลาทีสุปิ โลภสหคตาย โทสสหคตเวทนา อคฺคิ วิย อตฺตโน นิสฺสยทหนโต โอฬาริกา, โลภสหคตา สุขุมาฯ โทสสหคตาปิ นิยตา โอฬาริกา, อนิยตา สุขุมาฯ นิยตาปิ กปฺปฏฺฐิติกา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมาฯ กปฺปฏฺฐิติกาสุปิ อสงฺขาริกา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมาฯ โลภสหคตา ปน ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมาฯ สาปิ นิยตา กปฺปฏฺฐิติกา อสงฺขาริกา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมา, อวิเสเสน อกุสลา พหุวิปากา โอฬาริกา, อปฺปวิปากา สุขุมาฯ กุสลา ปน อปฺปวิปากา โอฬาริกา, พหุวิปากา สุขุมาฯ
อปิจ
โอกาสวเสน จาปิ นิรเย ทุกฺขา โอฬาริกา, ติรจฺฉานโยนิยํ สุขุมา…เป.… ปรนิมฺมิตวสวตฺตี สุขุมาวฯ ยถา จ ทุกฺขา, เอวํ สุขาปิ สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ โยเชตพฺพาฯ วตฺถุวเสน จาปิ หีนวตฺถุกา ยา กาจิ เวทนา โอฬาริกา, ปณีตวตฺถุกา สุขุมาฯ หีนปฺปณีตเภเท ยา โอฬาริกา, สา หีนาฯ ยา จ สุขุมา, สา ปณีตาติ เวทิตพฺพาฯ ทูรปทํ ปน อกุสลา เวทนา กุสลาพฺยากตาหิ เวทนาหิ ทูเร, สนฺติกปทํ อกุสลา เวทนา อกุสลาย เวทนาย สนฺติเกติอาทินา นเยน วิภตฺตํฯ ตสฺมา อกุสลา เวทนา วิสภาคโต อสํสฏฺฐโต อสริกฺขโต จ กุสลาพฺยากตาหิ ทูเร, ตถา กุสลาพฺยากตา อกุสลายฯ เอส นโย สพฺพวาเรสุฯ อกุสลา ปน เวทนา สภาคโต จ สํสฏฺฐโต จ สริกฺขโต จ อกุสลาย สนฺติเกติฯ ตํตํเวทนาสมฺปยุตฺตานํ ปน สญฺญาทีนมฺปิ เอวเมว เวทิตพฺพํฯ
๒๓. สุตวาติ อาคมาธิคมสงฺขาเตน พาหุสจฺเจน สมนฺนาคตตฺตา สุตวาฯ นิพฺพินฺทตีติ อุกฺกณฺฐติฯ เอตฺถ จ นิพฺพิทาติ วุฏฺฐานคามินีวิปสฺสนา อธิปฺเปตาฯ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชตีติ เอตฺถ วิราควเสน จตฺตาโร มคฺคา กถิตาฯ วิราคา วิมุจฺจตีติ วิราเคน มคฺเคเนว เหตุภูเตน ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติวเสน วิมุจฺจติฯ อิมินา จตฺตาริ สามญฺญผลานิ กถิตานิฯ วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหตีติ อิมินา ปน ปจฺจเวกฺขณญาณํ กถิตํฯ ขีณา ชาตีติอาทีหิ ตสฺส ภูมิฯ เตน หิ ญาเณน อริยสาวโก ปจฺจเวกฺขนฺโต ‘‘ขีณา ชาตี’’ติอาทีนิ ปชานาติฯ กตมา ปนสฺส ชาติ ขีณา, กถญฺจ นํ ปชานาตีติ? น ตาวสฺส อตีตา ชาติ ขีณา ปุพฺเพว ขีณตฺตา, น อนาคตา อนาคเต วายามาภาวโต, น ปจฺจุปฺปนฺนาฯ ยา ปน มคฺคสฺส อภาวิตตฺตา อุปฺปชฺเชยฺย เอกจตุปญฺจโวการภเวสุ เอกจตุปญฺจกฺขนฺธปฺปเภทา ชาติ, สา มคฺคสฺส ภาวิตตฺตา อนุปฺปาทธมฺมตํ
วุสิตนฺติ วุตฺถํ ปริวุตฺถํ, กตํ จริตํ นิฏฺฐิตนฺติ อตฺโถฯ พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํฯ ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน หิ สทฺธิํ สตฺต เสกฺขา มคฺคพฺรหฺมจริยํ วสนฺติ นาม, ขีณาสโว วุตฺถวาโส, ตสฺมา อริยสาวโก อตฺตโน พฺรหฺมจริยวาสํ ปจฺจเวกฺขนฺโต ‘‘วุสิตํ พฺรหฺมจริย’’นฺติ ปชานาติฯ กตํ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาวเสน โสฬสวิธมฺปิ กิจฺจํ นิฏฺฐาปิตนฺติ อตฺโถฯ ปุถุชฺชนกลฺยาณกาทโย หิ ตํ กิจฺจํ กโรนฺติ, ขีณาสโว กตกรณีโยฯ ตสฺมา อริยสาวโก อตฺตโน กรณียํ ปจฺจเวกฺขนฺโต ‘‘กตํ กรณีย’’นฺติ ปชานาติฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ อิทานิ ปุน อิตฺถภาวาย เอวํโสฬสกิจฺจภาวาย, กิเลสกฺขยาย วา มคฺคภาวนากิจฺจํ เม นตฺถีติ ปชานาติฯ อถ วา อิตฺถตฺตายาติ อิตฺถภาวา อิมสฺมา เอวํปการา อิทานิ วตฺตมานกฺขนฺธสนฺตานา อปรํ ขนฺธสนฺตานํ มยฺหํ นตฺถิ, อิเม ปน ปญฺจกฺขนฺธา ปริญฺญาตา ติฏฺฐนฺติ ฉินฺนมูลกา รุกฺขา วิยฯ เต จริมกวิญฺญาณนิโรเธน อนุปาทาโน วิย ชาตเวโท นิพฺพายิสฺสนฺตีติ ปชานาติฯ
๒๔. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ เต ภิกฺขู สกมนา ตุฏฺฐมนา, ปีติโสมนสฺเสหิ วา สมตฺตมนา หุตฺวา กรวีกรุตมญฺชุนา กณฺณสุเขน ปณฺฑิตชนหทยานํ อมตาภิเสกสทิเสน พฺรหฺมสฺสเรน ภาสโต ภควโต วจนํ สุกถิตํ สุลปิตํ ‘‘เอวเมตํ ภควา, เอวเมตํ สุคตา’’ติ มตฺถเกน สมฺปฏิจฺฉนฺตา อนุโมทิํสุ เจว สมฺปฏิจฺฉิํสุ จาติ อตฺโถฯ อยญฺหิ อภินนฺท-สทฺโท ‘‘อภินนฺทติ อภิวทตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๓.๕; ๔.๑๑๔, ๑๑๘) ตณฺหายปิ อาคโตฯ ‘‘อนฺนเมวาภินนฺทนฺติ, อุภเย เทวมานุสา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๔๓) อุปคมเนปิฯ
‘‘จิรปฺปวาสิํ ปุริสํ, ทูรโต โสตฺถิมาคตํ;
ญาติมิตฺตา สุหชฺชา จ, อภินนฺทนฺติ อาคต’’นฺติฯ (ธ. ป. ๒๑๙; วิ. ว. ๘๖๑) –
อาทีสุ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจิํสูติ อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุชฺฌมาเนหิ อาสเวหิ อนุปาทาย อคฺคเหตฺวา กญฺจิ ธมฺมํ ‘‘อหํ มมา’’ติ อนาทิยิตฺวาว จิตฺตานิ วิมุจฺจิํสุฯ ฉ อรหนฺโตติ ภควตา สทฺธิํ ฉ ชนา อรหนฺโตฯ อญฺเญสํ ปน เทวพฺรหฺมานมฺปิ อรหตฺตปฺปตฺติสมฺภวโต อิทํ มนุสฺสอรหนฺเตเยว สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ฉ มนุสฺสา อรหนฺโต โหนฺตี’’ติฯ
อนตฺตลกฺขณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปญฺจวคฺคิยกถา นิฏฺฐิตาฯ
ยสสฺส ปพฺพชฺชากถาวณฺณนา
๒๕. อิทานิ ยสสฺส ปพฺพชฺชํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตน โข ปน สมเยนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา – เหมนฺติโกติอาทีสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๒.๔๒; อ. นิ. อฏฺฐ. ๒.๓.๓๙) ยตฺถ สุขํ โหติ เหมนฺตกาเล วสิตุํ, อยํ เหมนฺติโกฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ – เหมนฺเต วาโส เหมนฺตํ อุตฺตรปทโลเปน, เหมนฺตํ อรหตีติ เหมนฺติโกฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ วสฺสิโก ปาสาโท นาติอุจฺโจ โหติ นาตินีโจ, ทฺวารวาตปานานิปิสฺส นาติพหูนิ นาติตนูนิ, ภูมตฺถรณปจฺจตฺถรณขชฺชโภชฺชานิเปตฺถ มิสฺสกาเนว วฏฺฏนฺติฯ เหมนฺติเก ถมฺภาปิ ภิตฺติโยปิ นีจา โหนฺติ, ทฺวารวาตปานานิ ตนุกานิ สุขุมฉิทฺทานิ, อุณฺหปฺปเวสนตฺถาย ภิตฺตินิยฺยูหานิ หริยนฺติ, ภูมตฺถรณปจฺจตฺถรณนิวาสนปารุปนานิ ปเนตฺถ อุณฺหวิกิริยานิ กมฺพลาทีนิ วฏฺฏนฺติ, ขชฺชโภชฺชํ สินิทฺธํ กฏุกสนฺนิสฺสิตญฺจฯ คิมฺหิเก ถมฺภาปิ ภิตฺติโยปิ อุจฺจา โหนฺติ, ทฺวารวาตปานานิ ปเนตฺถ พหูนิ วิปุลชาตานิ โหนฺติ, ภูมตฺถรณานิ สีตวิกิริยานิ ทุกูลมยานิ วฏฺฏนฺติ, ขชฺชโภชฺชานิ มธุรรสสีตวิกิริยานิ, วาตปานสมีเปสุ เจตฺถ นวา จาฏิโย ฐเปตฺวา อุทกสฺส ปูเรตฺวา นีลุปฺปลาทีหิ สญฺฉาเทนฺติ, เตสุ เตสุ ปเทเสสุ อุทกยนฺตานิ กโรนฺติ, เยหิ เทเว วสฺสนฺเต วิย อุทกธารา นิกฺขมนฺติฯ
นิปฺปุริเสหีติ ปญฺจหิ กามคุเณหีติ สมปฺปิตสฺสาติ สมฺมา อปฺปิตสฺส, อุเปตสฺสาติ อตฺโถฯ สมงฺคีภูตสฺสาติ ตสฺเสว เววจนํฯ ปริจารยมานสฺสาติ ปริโต จารยมานสฺส, ตสฺมิํ ตสฺมิํ กามคุเณ อินฺทฺริยานิ จารยมานสฺสาติ อตฺโถฯ อาฬมฺพรนฺติ ปณวํฯ วิเกสิกนฺติ มุตฺตเกสํ, วิปฺปกิณฺณเกสนฺติ อตฺโถฯ วิกฺเขฬิกนฺติ วิสฺสนฺทมานลาลํฯ วิปฺปลปนฺติโยติ วิรุทฺธํ ปลปนฺติโย วา รุทนฺติโย วาฯ สุสานํ มญฺเญติ อามกสุสานํ วิย อทฺทส สกํ ปริชนนฺติ สมฺพนฺโธฯ อุทานํ อุทาเนสีติ สํเวควเสน อุทานํ อุทาเนสิ, สํเวควสปฺปวตฺตํ วาจํ นิจฺฉาเรสีติ อตฺโถฯ
๒๖. อิทํ โข ยสาติ ภควา นิพฺพานํ สนฺธายาหฯ ตญฺหิ ตณฺหาทีหิ กิเลเสหิ อนุปทฺทุตํ อนุปสฺสฏฺฐญฺจฯ อนุปุพฺพิํ กถนฺติ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๒.๗๕; ม. นิ. อฏฺฐ. ๒.๖๙) ทานานนฺตรํ สีลํ, สีลานนฺตรํ สคฺคํ, สคฺคานนฺตรํ มคฺคนฺติ เอวมนุปฏิปาฏิกถํฯ ตตฺถ ทานกถา นาม ‘‘อิทํ ทานํ นาม สุขานํ นิทานํ, สมฺปตฺตีนํ มูลํ, โภคานํ ปติฏฺฐา, วิสมคตสฺส ตาณํ เลณํ คติ ปรายณํ, อิธโลกปรโลเกสุ ทานสทิโส อวสฺสโย ปติฏฺฐา อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายณํ นตฺถิฯ อิทญฺหิ อวสฺสยฏฺเฐน รตนมยสีหาสนสทิสํ, ปติฏฺฐานฏฺเฐน มหาปถวีสทิสํ, อารมฺมณฏฺเฐน อาลมฺพนรชฺชุสทิสํ, อิทญฺหิ ทุกฺขนิตฺถรณฏฺเฐน นาวา, สมสฺสาสนฏฺเฐน สงฺคามสูโร, ภยปริตฺตาณฏฺเฐน สุสงฺขตนครํ, มจฺเฉรมลาทีหิ อนุปลิตฺตฏฺเฐน ปทุมํ, เตสํ นิทหนฏฺเฐน อคฺคิ, ทุราสทฏฺเฐน อาสีวิโส, อสนฺตาสนฏฺเฐน สีโห, พลวนฺตฏฺเฐน หตฺถี, อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเฐน เสตอุสโภ, เขมนฺตภูมิสมฺปาปนฏฺเฐน วลาหโก อสฺสราชาฯ ทานํ นาเมตํ มยา คตมคฺโค, มยฺเหเวโส วํโส, มยา ทส ปารมิโย ปูเรนฺเตน เวลามมหายญฺญา มหาโควินฺทมหายญฺญา มหาสุทสฺสนมหายญฺญา เวสฺสนฺตรมหายญฺญาติ อเนเก มหายญฺญา ปวตฺติตา, สสภูเตน ชลิเต
ยสฺมา ปน ทานํ ททนฺโต สีลํ สมาทาตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา ตทนนฺตรํ สีลกถํ กเถสิฯ ทานญฺหิ นาม ทกฺขิเณยฺเยสุ หิตชฺฌาสเยน ปูชนชฺฌาสเยน วา อตฺตโน สนฺตกสฺส ปเรสํ ปริจฺจชนํ, ตสฺมา ทายโก สตฺเตสุ เอกนฺตหิตชฺฌาสโย ปุริสปุคฺคโล, ปเรสํ วา สนฺตกํ หรตีติ อฏฺฐานเมตํฯ ตสฺมา ทานํ ททนฺโต สีลํ สมาทาตุํ สกฺโกตีติ ทานานนฺตรํ สีลํ วุตฺตํฯ อปิจ ทานกถา ตาว ปจุรชเนสุปิ ปวตฺติยา สพฺพสาธารณตฺตา สุกรตฺตา สีเล ปติฏฺฐานสฺส
สีลกถา นาม ‘‘สีลํ นาเมตํ อวสฺสโย ปติฏฺฐา อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายณํฯ สีลํ นาเมตํ มม วํโส, อหํ สงฺขปาลนาคราชกาเล ภูริทตฺตนาคราชกาเล จมฺเปยฺยนาคราชกาเล สีลวราชกาเล มาตุโปสกหตฺถิราชกาเล ฉทฺทนฺตหตฺถิราชกาเลติ อนนฺเตสุ อตฺตภาเวสุ สีลํ ปริปูเรสิํฯ อิธโลกปรโลกสมฺปตฺตีนญฺหิ สีลสทิโส อวสฺสโย สีลสทิสา ปติฏฺฐา อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายณํ นตฺถิ, สีลาลงฺการสทิโส อลงฺกาโร นตฺถิ, สีลปุปฺผสทิสํ ปุปฺผํ นตฺถิ, สีลคนฺธสทิโส คนฺโธ นตฺถิฯ สีลาลงฺกาเรน หิ อลงฺกตํ สีลกุสุมปิฬนฺธนํ สีลคนฺธานุลิตฺตํ สเทวโกปิ โลโก โอโลเกนฺโต ติตฺติํ น คจฺฉตี’’ติ เอวมาทิสีลคุณปฺปฏิสํยุตฺตกถาฯ
อิทํ ปน สีลํ นิสฺสาย อยํ สคฺโค ลพฺภตีติ ทสฺสนตฺถํ สีลานนฺตรํ สคฺคกถํ กเถสิฯ สคฺคกถา นาม ‘‘อยํ สคฺโค นาม อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป
เอวํ สคฺคกถาย ปโลเภตฺวา ปุน หตฺถิํ อลงฺกริตฺวา ตสฺส โสณฺฑํ ฉินฺทนฺโต วิย อยมฺปิ สคฺโค อนิจฺโจ อทฺธุโว, น เอตฺถ ฉนฺทราโค กาตพฺโพติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อปฺปสฺสาทา กามา พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๑๗๗; ปาจิ. ๔๑๗) นเยน กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสํ กเถสิฯ ตตฺถ อาทีนโวติ โทโส, อนิจฺจตาทินา อปฺปสฺสาทตาทินา จ ทูสิตภาโวติ อตฺโถฯ อถ วา อาทีนํ วาติ ปวตฺตตีติ อาทีนโว, ปรมกปณตาฯ ตถา จ กามา ยถาภูตํ ปจฺจเวกฺขนฺตานํ ปจฺจุปติฏฺฐนฺติฯ โอกาโรติ ลามกภาโว นิหีนภาโว อเสฏฺเฐหิ เสวิตพฺพตา เสฏฺเฐหิ น เสวิตพฺพตา จฯ สํกิเลโสติ เตหิ สตฺตานํ สํกิลิสฺสนํ, วิพาเธตพฺพตา อุปตาเปตพฺพตาติ อตฺโถฯ
เอวํ เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสิฯ ยตฺตกา จ กาเมสุ อาทีนวา, ปฏิปกฺขโต ตตฺตกาว เนกฺขมฺเม อานิสํสาฯ อปิจ ‘‘เนกฺขมฺมํ นาเมตํ อสมฺพาธํ อสํกิลิฏฺฐํ, นิกฺขนฺตํ กาเมหิ, นิกฺขนฺตํ กามสญฺญาย, นิกฺขนฺตํ กามวิตกฺเกหิ, นิกฺขนฺตํ กามปริฬาเหหิ, นิกฺขนฺตํ พฺยาปารโต’’ติอาทินา นเยน เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสิ, ปพฺพชฺชาย ฌานาทีสุ จ คุเณ วิภาเวสิ วณฺเณสิฯ เอตฺถ จ สคฺคํ กเถตฺวา สฺวายํ สคฺโค ราคาทีหิ อุปกฺกิลิฏฺโฐ, สพฺพถาปิ อนุปกฺกิลิฏฺโฐ อริยมคฺโคติ ทสฺสนตฺถํ สคฺคานนฺตรํ มคฺโค กเถตพฺโพฯ มคฺคญฺจ กเถนฺเตน ตทธิคมุปายสนฺทสฺสนตฺถํ สคฺคปริยาปนฺนาปิ ปเคว อิตเร สพฺเพปิ กามา นาม พหฺวาทีนวา อนิจฺจา อทฺธุวา วิปริณามธมฺมาติ กามานํ อาทีนโว, หีนา คมฺมา โปถุชฺชนิกา อนริยา อนตฺถสญฺหิตาติ เตสํ โอกาโร ลามกภาโว, สพฺเพปิ ภวา กิเลสานํ วตฺถุภูตาติ ตตฺถ สํกิเลโส, สพฺพสํกิเลสวิปฺปมุตฺตํ นิพฺพานนฺติ เนกฺขมฺเม อานิสํโส
กลฺลจิตฺตนฺติ กมฺมนิยจิตฺตํ, เหฏฺฐา ปวตฺติตเทสนาย อสฺสทฺธิยาทีนํ จิตฺตโทสานํ วิคตตฺตา อุปริเทสนาย ภาชนภาวูปคมเนน กมฺมกฺขมจิตฺตนฺติ อตฺโถฯ อสฺสทฺธิยาทโย วา ยสฺมา จิตฺตสฺส โรคภูตา ตทา ตสฺส วิคตา, ตสฺมา กลฺลจิตฺตํ อโรคจิตฺตนฺติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐิมานาทิกิเลสวิคเมน มุทุจิตฺตํ, กามจฺฉนฺทาทิวิคเมน วินีวรณจิตฺตํ, สมฺมาปฏิปตฺติยํ อุฬารปีติปาโมชฺชโยเคน อุทคฺคจิตฺตํฯ ตตฺถ สทฺธาสมฺปตฺติยา ปสนฺนจิตฺตํ ยทา ภควา อญฺญาสีติ สมฺพนฺโธฯ อถ วา กลฺลจิตฺตนฺติ กามจฺฉนฺทวิคเมน อโรคจิตฺตํฯ มุทุจิตฺตนฺติ พฺยาปาทวิคเมน เมตฺตาวเสน อกฐินจิตฺตํฯ วินีวรณจิตฺตนฺติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจวิคเมน วิกฺเขปสฺส วิคตตฺตา เตน อปิหิตจิตฺตํฯ อุทคฺคจิตฺตนฺติ ถินมิทฺธวิคเมน สมฺปคฺคหวเสน อลีนจิตฺตํฯ ปสนฺนจิตฺตนฺติ วิจิกิจฺฉาวิคเมน สมฺมาปฏิปตฺติยํ อธิมุตฺตจิตฺตนฺติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สามุกฺกํสิกาติ สามํ อุกฺกํสิกา, อตฺตนาเยว อุทฺธริตฺวา คหิตา, สยมฺภูญาเณน ทิฏฺฐา อสาธารณา อญฺเญสนฺติ อตฺโถฯ กา จ ปน สาติ? อริยสจฺจเทสนาฯ เตเนวาห ‘‘ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺค’’นฺติฯ
เสยฺยถาปีติอาทินา อุปมาวเสน ตสฺส กิเลสปฺปหานํ อริยมคฺคุปฺปาทญฺจ ทสฺเสติฯ อปคตกาฬกนฺติ วิคตกาฬกํฯ สมฺมเทวาติ สุฏฺฐุ เอวฯ รชนนฺติ นีลปีตาทิรงฺคชาตํฯ ปฏิคฺคณฺเหยฺยาติ คณฺเหยฺย, ปภสฺสรํ ภเวยฺยฯ ตสฺมิํเยว อาสเนติ ตสฺสํเยว นิสชฺชายํฯ เอเตนสฺส ลหุวิปสฺสกตา ติกฺขปญฺญตา สุขปฏิปทขิปฺปาภิญฺญตา จ ทสฺสิตา โหติฯ วิรชนฺติอาทิ
๒๗. อสฺสทูเตติ อารุฬฺหอสฺเส ทูเตฯ อิทฺธาภิสงฺขารนฺติ อิทฺธิกิริยํฯ อภิสงฺขเรสีติ อภิสงฺขริ, อกาสีติ อตฺโถฯ กิมตฺถนฺติ เจ? อุภินฺนํ ปฏิลภิตพฺพวิเสสนฺตรายนิเสธนตฺถํฯ ยทิ หิ โส ปุตฺตํ ปสฺเสยฺย, ปุตฺตสฺสปิ อรหตฺตปฺปตฺติ เสฏฺฐิสฺสปิ ธมฺมจกฺขุปฏิลาโภ น สิยาฯ อทิฏฺฐสจฺโจปิ หิ ‘‘เทหิ เต มาตุยา ชีวิต’’นฺติ ยาจนฺโต กถญฺหิ นาม วิกฺเขปํ ปฏิพาหิตฺวา ภควโต ธมฺมเทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสตฺวา ธมฺมจกฺขุํ ปฏิลเภยฺย, ยโส จ เอวํ เตน ยาจิยมาโน กถํ ตํ วิกฺเขปํ ปฏิพาหิตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐเหยฺยฯ
เอตทโวจาติ ภควโต ธมฺมเทสนํ อพฺภนุโมทมาโน เอตํ ‘‘อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ อภิกฺกนฺต-สทฺโท จายมิธ อพฺภนุโมทเน, ตสฺมา สาธุ สาธุ ภนฺเตติ วุตฺตํ โหติฯ
‘‘ภเย โกเธ ปสํสายํ, ตุริเต โกตูหลจฺฉเร;
หาเส โสเก ปสาเท จ, กเร อาเมฑิตํ พุโธ’’ติฯ –
อิมินาว ลกฺขเณน อิธ ปสาทวเสน ปสํสาวเสน จายํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ เสยฺยถาปีติอาทินา จตูหิ อุปมาหิ ภควโต เทสนํ โถเมติฯ ตตฺถ นิกฺกุชฺชิตนฺติ อโธมุขฐปิตํ, เหฏฺฐามุขชาตํ วาฯ อุกฺกุชฺเชยฺยาติ อุปริมุขํ กเรยฺยฯ ปฏิจฺฉนฺนนฺติ ติณปณฺณาทิฉาทิตํฯ วิวเรยฺยาติ อุคฺฆาเฏยฺยฯ มูฬฺหสฺสาติ ทิสามูฬฺหสฺสฯ มคฺคํ อาจิกฺเขยฺยาติ หตฺเถ คเหตฺวา ‘‘เอส มคฺโค’’ติ วเทยฺยฯ อนฺธกาเรติ กาฬปกฺขจาตุทฺทสี อฑฺฒรตฺติ ฆนวนสณฺฑเมฆปฏเลหิ จตุรงฺคตเมฯ
เอวํ ‘‘เอสาห’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอสาหนฺติ เอโส อหํฯ อุปาสกํ มํ ภควา ธาเรตูติ มํ ภควา ‘‘อุปาสโก อย’’นฺติ เอวํ ธาเรตุ, ชานาตูติ อตฺโถฯ อชฺชตคฺเคติ เอตฺถายํ อคฺค-สทฺโท อาทิอตฺเถ, ตสฺมา อชฺชตคฺเคติ อชฺชตํ อาทิํ กตฺวาติ ท-กาโร ปทสนฺธิกโร, อชฺช อคฺคํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ปาณุเปตนฺติ ปาเณหิ อุเปตํฯ ยาว เม ชีวิตํ ปวตฺตติ, ตาว อุเปตํ, อนญฺญสตฺถุกํ ตีหิ สรณคมเนหิ สรณํ คตํ อุปาสกํ กปฺปิยการกํ มํ ภควา ธาเรตุ ชานาตุฯ อหญฺหิ สเจปิ เม ติขิเณน อสินา สีสํ ฉินฺเทยฺย, เนว พุทฺธํ ‘‘น พุทฺโธ’’ติ วา, ธมฺมํ ‘‘น ธมฺโม’’ติ วา, สงฺฆํ ‘‘น สงฺโฆ’’ติ วา วเทยฺยนฺติ เอวํ อตฺตสนฺนิยฺยาตเนน สรณํ อคมาสิฯ เอวํ ‘‘อภิกฺกนฺต’’นฺติอาทีนํ อนุตฺตานปทตฺโถ เวทิตพฺโพ, วิตฺถาโร ปน เหฏฺฐา เวรญฺชกณฺฑวณฺณนายํ อาคโตเยวาติ อิธ น ทสฺสิโตฯ
๒๘. ภูมิํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาติ อตฺตนา ทิฏฺฐมตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสฯ อิทฺธาภิสงฺขารํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภสีติ ยถา ตํ เสฏฺฐิ คหปติ ตตฺถ นิสินฺโนว ยสํ กุลปุตฺตํ ปสฺสติ, ตถา อธิฏฺฐาสีติ อตฺโถฯ อธิวาเสตูติ สมฺปฏิจฺฉตุฯ อชฺชตนายาติ ยํ เม ตุมฺเหสุ สกฺการํ กโรโต อชฺช ภวิสฺสติ ปุญฺญญฺจ ปีติปาโมชฺชญฺจ, ตทตฺถายฯ อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวนาติ ภควา กายงฺคํ วา วาจงฺคํ วา อโจเปตฺวา อพฺภนฺตเรเยว ขนฺติํ กโรนฺโต ตุณฺหีภาเวน อธิวาเสสิ, เสฏฺฐิสฺส อนุคฺคหตฺถํ มนสาว สมฺปฏิจฺฉีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘เอหิ ภิกฺขู’’ติ ภควา อโวจาติ ตสฺส กิร อิทฺธิมยปตฺตจีวรสฺส อุปนิสฺสยํ โอโลเกนฺโต อเนกาสุ ชาตีสุ จีวราทิอฏฺฐปริกฺขารทานํ ทิสฺวา ‘‘เอหิ ภิกฺขู’’ติ อโวจฯ โส ตาวเทว ภณฺฑุ กาสาววสโน อฏฺฐหิ ภิกฺขุปริกฺขาเรหิ สรีเร ปฏิมุกฺเกเหว วสฺสสฏฺฐิกตฺเถโร วิย ภควนฺตํ นมสฺสมาโนว นิสีทิฯ โย หิ จีวราทิเก อฏฺฐ ปริกฺขาเร ปตฺตจีวรเมว วา โสตาปนฺนาทิอริยสฺส ปุถุชฺชนสฺเสว วา สีลสมฺปนฺนสฺส ทตฺวา ‘‘อิทํ ปริกฺขารทานํ อนาคเต เอหิภิกฺขุภาวาย ปจฺจโย โหตู’’ติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปติ, ตสฺส ตํ สติ อธิการสมฺปตฺติยํ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว อิทฺธิมยปริกฺขารลาภาย สํวตฺตตีติ เวทิตพฺพํฯ
๒๙. ปณีเตนาติ อุตฺตเมนฯ สหตฺถาติ สหตฺเถนฯ สนฺตปฺเปตฺวาติ สุฏฺฐุ ตปฺเปตฺวา, ปริปุณฺณํ สุหิตํ ยาวทตฺถํ กตฺวาฯ สมฺปวาเรตฺวาติ สุฏฺฐุ ปวาเรตฺวา, อลํ อลนฺติ หตฺถสญฺญาย ปฏิกฺขิปาเปตฺวาฯ ภุตฺตาวินฺติ ภุตฺตวนฺตํ โอนีตปตฺตปาณินฺติ ปตฺตโต โอนีตปาณิํ, อปนีตหตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘โอนิตฺตปตฺตปาณิ’’นฺติปิ ปาโฐ, ตสฺสตฺโถ – โอนิตฺตํ นานาภูตํ วินาภูตํ โอนิตฺตปตฺตปาณิํ, หตฺเถ จ ปตฺตญฺจ โธวิตฺวา เอกมนฺตํ ปตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา นิสินฺนนฺติ อตฺโถฯ เอกมนฺตํ นิสีทิํสูติ ภควนฺตํ เอวํภูตํ ญตฺวา เอกสฺมิํ โอกาเส นิสีทิํสูติ อตฺโถฯ ธมฺมิยา กถายาติอาทีสุ ตงฺขณานุรูปาย ธมฺมิยา กถาย ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกอตฺถํ สนฺทสฺเสตฺวา กุสเล จ ธมฺเม สมาทเปตฺวา ตตฺถ จ นํ สมุตฺเตเชตฺวา สอุสฺสาหํ กตฺวา ตาย จ สอุสฺสาหตาย อญฺเญหิ จ วิชฺชมานคุเณหิ สมฺปหํเสตฺวา ธมฺมรตนวสฺสํ วสฺสิตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ
ยสสฺส ปพฺพชฺชากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
จตุคิหิสหายปพฺพชฺชากถาวณฺณนา
๓๐. อิทานิ ตสฺส สหายานํ ปพฺพชฺชํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสฺโสสุํ โข’’ติอาทิมาหฯ ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา – เสฏฺฐิโน จ อนุเสฏฺฐิโน จ เยสํ กุลานํ ตานิ เสฏฺฐานุเสฏฺฐีนิ กุลานิ, เตสํ เสฏฺฐานุเสฏฺฐีนํ กุลานํ, ปเวณิวเสน อาคเตหิ เสฏฺฐีหิ จ อนุเสฏฺฐีหิ จ สมนฺนาคตานํ กุลานนฺติ อตฺโถฯ วิมโลติอาทีนิ เตสํ ปุตฺตานํ นามานิฯ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวาติ เกสญฺจ มสฺสุญฺจ โอโรเปตฺวาฯ กาสายานิ วตฺถานีติ กสายรสปีตานิ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตานํ อนุจฺฉวิกานิ วตฺถานิฯ โอรโกติ อูนโก ลามโกฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมวฯ
จตุคิหิสหายปพฺพชฺชากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปญฺญาสคิหิสหายปพฺพชฺชากถาวณฺณนา
๓๑. ปญฺญาสมตฺตานํ คิหิสหายานํ ปพฺพชฺชายปิ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วุตฺตเมวฯ อิเมสํ ปน สพฺเพสํ ปุพฺพโยโค วตฺตพฺโพติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสอาทีนํ กุลปุตฺตานํ อยํ ปุพฺพโยโค’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วคฺคพนฺธเนนาติ คณพนฺธเนน, เอกีภูตาติ วุตฺตํ โหติฯ อนาถสรีรานีติ อนาถานิ มตกเฬวรานิฯ ปฏิชคฺคนฺตาติ พหิ นีหริตฺวา ฌาเปนฺตาฯ
ปญฺญาสคิหิสหายปพฺพชฺชากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
มารกถาวณฺณนา
๓๒. อิทานิ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺรายํ อนุปุพฺพปทวณฺณนา (สํ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๑๔๑) – มุตฺตาหนฺติ มุตฺโต อหํฯ จาริกนฺติ อนุปุพฺพคมนจาริกํ, คามนิคมราชธานีสุ อนุกฺกเมน คมนสงฺขาตํ จาริกนฺติ อตฺโถฯ จรถาติ ทิวสํ โยชนปรมํ คจฺฉนฺตา จรถฯ มา เอเกน ทฺเว อคมิตฺถาติ เอเกน มคฺเคน ทฺวีสุ คเตสุ เอกสฺมิํ ธมฺมํ เทเสนฺเต เอเกน ตุณฺหีภูเตน ฐาตพฺพํ โหติ, ตสฺมา เอวมาหฯ อาทิกลฺยาณนฺติ อาทิมฺหิ กลฺยาณํ สุนฺทรํ ภทฺทกํ, ตถา มชฺฌปริโยสาเนสุฯ อาทิมชฺฌปริโยสานญฺจ นาเมตํ สาสนสฺส จ เทสนาย จ วเสน ทุพฺพิธํฯ ตตฺถ สาสนสฺส สีลํ อาทิ, สมถวิปสฺสนามคฺคา มชฺฌํ, ผลนิพฺพานานิ ปริโยสานํฯ สีลสมาธโย วา อาทิ, วิปสฺสนามคฺคา มชฺฌํ, ผลนิพฺพานานิ ปริโยสานํฯ สีลสมาธิวิปสฺสนา วา อาทิ, มคฺโค มชฺฌํ, ผลนิพฺพานานิ ปริโยสานํฯ เทสนาย ปน จตุปฺปทิกคาถาย ตาว ปฐมปาโท อาทิ, ทุติยตติยา มชฺฌํ, จตุตฺโถ ปริโยสานํฯ ปญฺจปทฉปฺปทานํ ปฐมปาโท อาทิ, อวสานปาโท ปริโยสานํ, เสสา มชฺฌํฯ เอกานุสนฺธิกสฺส สุตฺตสฺส นิทานํ อาทิ, อิทมโวจาติ ปริโยสานํ, เสสํ มชฺฌํฯ อเนกานุสนฺธิกสฺส สุตฺตสฺส มชฺเฌ พหุกมฺปิ อนุสนฺธิ มชฺฌเมว, นิทานํ อาทิ, อิทมโวจาติ ปริโยสานํฯ สาตฺถนฺติ สาตฺถกํ กตฺวา เทเสถฯ สพฺยญฺชนนฺติ พฺยญฺชเนหิ เจว ปเทหิ จ ปริปูรํ กตฺวา เทเสถฯ เกวลปริปุณฺณนฺติ สกลปริปุณฺณํฯ ปริสุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํฯ พฺรหฺมจริยนฺติ สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สาสนพฺรหฺมจริยํฯ ปกาเสถาติ อาวิ กโรถฯ
อปฺปรชกฺขชาติกาติ ปญฺญาจกฺขุมฺหิ อปฺปกิเลสรชสภาวา, ทุกูลสาณิยา ปฏิจฺฉนฺนา วิย จตุปฺปทิกคาถาปริโยสาเน อรหตฺตํ ปตฺตุํ สมตฺถา ปริหายนฺตีติ อลาภปริหานิยา ธมฺมโต ปริหายนฺติฯ เตเนวาห ‘‘อนธิคตํ นาธิคจฺฉนฺตา วิเสสาธิคมโต ปริหายนฺตี’’ติฯ เสนานิคโมติ เสนาย นิคโมฯ ปฐมกปฺปิกานํ กิร ตสฺมิํ ฐาเน เสนานิเวโส อโหสิ, ตสฺมา โส ปเทโส ‘‘เสนานิคโม’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘เสนานิคาโม’’ติปิ ปาโฐ, เสนานิ นาม สุชาตาย ปิตา, ตสฺส คาโมติ อตฺโถฯ เตนุปสงฺกมิสฺสามีติ นาหํ ตุมฺเห อุยฺโยเชตฺวา ปริเวณาทีนิ กาเรตฺวา อุปฏฺฐากาทีหิ ปริจริยมาโน วิหริสฺสามิ, ติณฺณํ ปน ชฏิลานํ อฑฺฒุฑฺฒานิ ปาฏิหาริยสหสฺสานิ ทสฺเสตฺวา ธมฺมเมว เทเสตุํ อุปสงฺกมิสฺสามิฯ
๓๓. มาโร ปาปิมาติ อตฺตโน วิสยํ อติกฺกมิตุํ ปฏิปนฺเน สตฺเต มาเรตีติ มาโร, ปเร ปาปิมาฯ อญฺญานิปิสฺส กณฺโห อธิปติ วสวตฺตี อนฺตโก นมุจิ ปมตฺตพนฺธูติอาทีนิ พหูนิ นามานิ, อิธ ปน นามทฺวยเมว คหิตํฯ อุปสงฺกมีติ ‘‘อยํ สมโณ โคตโม มหายุทฺธํ วิจาเรนฺโต วิย ‘มา เอเกน ทฺเว อคมิตฺถ, ธมฺมํ เทเสถา’ติ สฏฺฐิ ชเน อุยฺโยเชติ, อิมสฺมิํ ปน เอกสฺมิมฺปิ ธมฺมํ เทเสนฺเต มยฺหํ จิตฺตสฺส สาตํ นตฺถิ, เอวํ พหูสุ เทเสนฺเตสุ กุโต ภวิสฺสติ, ปฏิพาหามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมิฯ
สพฺพปาเสหีติ สพฺเพหิ กิเลสปาเสหิฯ เย ทิพฺพา เย จ มานุสาติ เย ทิพฺพกามคุณสงฺขาตา มานุสกกามคุณสงฺขาตา จ กิเลสปาสา นาม อตฺถิ, สพฺเพหิ เตหิ ตฺวํ พทฺโธติ วทติฯ มหาพนฺธนพทฺโธติ มหตา กิเลสพนฺธเนน พทฺโธ, มหติ วา พนฺธเน พทฺโธ, กิเลสพนฺธนสฺส ฐานภูเต ภวจารเก พทฺโธติ อตฺโถฯ น เม สมณ โมกฺขสีติ สมณ ตฺวํ มม วิสยโต น มุจฺจิสฺสสิฯ ‘‘น เม สมณ โมกฺขสี’’ติ จ อิทํ มาโร ‘‘มุตฺตาหํ, ภิกฺขเว, สพฺพปาเสหี’’ติ ภควโต วจนํ อสทฺทหนฺโต วทติ, สทฺทหนฺโตปิ วา ‘‘เอวมยํ ปเรสํ สตฺตานํ โมกฺขาย อุสฺสาหํ น กเรยฺยา’’ติ สนฺตชฺเชนฺโต โกหญฺเญ ฐตฺวา วทติฯ
นิหโตติ ตฺวํ มยา นิหโต, นิพฺพิเสวนภาวํ คมิโต ปราชิโตติ อตฺโถฯ อนฺตลิกฺเข จรนฺเต ปญฺจาภิญฺเญปิ พนฺธตีติ อนฺตลิกฺขจโรฯ ราคปาโส หิ อนฺตลิกฺขจเรสุปิ กิจฺจสาธนโต ‘‘อนฺตลิกฺขจโร’’ติ มานโส, มนสมฺปยุตฺโตติ อตฺโถฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ
มารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปพฺพชฺชูปสมฺปทากถาวณฺณนา
๓๔. ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว’’ติอาทิกาย ปน ปาฬิยา โย ปพฺพชฺชูปสมฺปทาวินิจฺฉโย วตฺตพฺโพ, ตํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปพฺพชฺชาเปกฺขํ กุลปุตฺตํ ปพฺพาเชนฺเตนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เย ปุคฺคลา ปฏิกฺขิตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ สยํ ปพฺพาเชตพฺโพติ เกสจฺเฉทนาทีนิ สยํ กโรนฺเตน ปพฺพาเชตพฺโพฯ เกสจฺเฉทนํ กาสายจฺฉาทนํ สรณทานนฺติ หิ อิมานิ ตีณิ กโรนฺโต ‘‘ปพฺพาเชตี’’ติ วุจฺจติฯ เอเตสุ เอกํ ทฺเว วาปิ กโรนฺโต ตถา โวหรียติเยว, ตสฺมา เอตํ ปพฺพาเชหีติ เกสจฺเฉทนํ กาสายจฺฉาทนญฺจ สนฺธาย วุตฺตํฯ อุปชฺฌายํ อุทฺทิสฺส ปพฺพาเชตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ขณฺฑสีมํ เนตฺวาติ ภณฺฑุกมฺมาโรจนปริหรณตฺถํ วุตฺตํฯ เตน สภิกฺขุเก วิหาเร อญฺญมฺปิ ‘‘เอตสฺส เกเส ฉินฺทา’’ติ วตฺตุํ น วฏฺฏติฯ ปพฺพาเชตฺวาติ เกสจฺเฉทนํ สนฺธาย วทติฯ ภิกฺขุโต อญฺโญ ปพฺพาเชตุํ น ลภตีติ สรณทานํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘สามเณโร ปนา’’ติอาทิฯ ภพฺพรูโปติ ภพฺพสภาโวฯ ตเมวตฺถํ ปริยายนฺตเรน วิภาเวติ ‘‘สเหตุโก’’ติฯ ญาโตติ ปากโฏฯ ยสสฺสีติ ปริวารสมฺปตฺติยา สมนฺนาคโตฯ
วณฺณสณฺฐานคนฺธาสโยกาสวเสน อสุจิเชคุจฺฉปฏิกูลภาวํ ปากฏํ กโรนฺเตนาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ เกสา นาเมเต วณฺณโตปิ ปฏิกูลา, สณฺฐานโตปิ คนฺธโตปิ อาสยโตปิ โอกาสโตปิ ปฏิกูลาฯ มนุญฺเญปิ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๘๓; วิภ. อฏฺฐ. ๓๕๖; สารตฺถ. ฏี. ปาราชิกกณฺฑ ๒.๑๖๒) หิ ยาคุปตฺเต วา ภตฺตปตฺเต วา เกสวณฺณํ กิญฺจิ ทิสฺวา ‘‘เกสมิสฺสกมิทํ, หรถ น’’นฺติ ชิคุจฺฉนฺติ, เอวํ เกสา วณฺณโต ปฏิกูลาฯ รตฺติํ ภุญฺชนฺตาปิ เกสสณฺฐานํ อกฺกวากํ วา มกจิวากํ วา ฉุปิตฺวา สณฺฐานโต ปฏิกูลาฯ เตลมกฺขนปุปฺผธูมาทิสงฺขารวิรหิตานญฺจ เกสานํ คนฺโธ ปรมเชคุจฺโฉ โหติ, ตโต เชคุจฺฉตโร อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตานํฯ เกสา หิ วณฺณสณฺฐานโต อปฺปฏิกูลาปิ สิยุํ, คนฺเธน ปน ปฏิกูลาเยวฯ ยถา หิ ทหรสฺส กุมารกสฺส วจฺจํ วณฺณโต หลิทฺทิวณฺณํ, สณฺฐานโตปิ หลิทฺทิปิณฺฑิสณฺฐานํฯ สงฺการฏฺฐาเน ฉฑฺฑิตญฺจ อุทฺธุมาตกกาฬสุนขสรีรํ วณฺณโต ตาลปกฺกวณฺณํ, สณฺฐานโต วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺฐมุทิงฺคสณฺฐานํ, ทาฐาปิสฺส สุมนมกุฬสทิสา, ตํ อุภยมฺปิ วณฺณสณฺฐานโต สิยา อปฺปฏิกูลํ, คนฺเธน ปน ปฏิกูลเมว, เอวํ เกสาปิ สิยุํ วณฺณสณฺฐานโต อปฺปฏิกูลา, คนฺเธน ปน ปฏิกูลาเยวาติฯ ยถา ปน อสุจิฏฺฐาเน คามนิสฺสนฺเทน ชาตานิ สูเปยฺยปณฺณานิ นาคริกมนุสฺสานํ เชคุจฺฉานิ โหนฺติ อปริโภคานิ, เอวํ เกสาปิ ปุพฺพโลหิตมุตฺตกรีสปิตฺตเสมฺหาทินิสฺสนฺเทน ชาตตฺตา ปรมเชคุจฺฉาติ เอวํ อาสยโต ปฏิกูลาฯ อิเม จ เกสา นาม คูถราสิมฺหิ อุฏฺฐิตกณฺณกํ วิย เอกติํสโกฏฺฐาสราสิมฺหิ ชาตา, เต สุสานสงฺการฏฺฐานาทีสุ ชาตสากํ วิย ปริขาทีสุ ชาตกมลกุวลยาทิปุปฺผํ วิย จ อสุจิฏฺฐาเน ชาตตฺตา ปรมเชคุจฺฉาติ เอวํ โอกาสโต ปฏิกูลาติอาทินา นเยน ตจปญฺจกสฺส วณฺณาทิวเสน ปฏิกูลภาวํ ปกาเสนฺเตนาติ อตฺโถฯ
นิชฺชีวนิสฺสตฺตภาวํ วา ปากฏํ กโรนฺเตนาติ อิเม เกสา นาม สีสกฏาหปลิเวฐนจมฺเม ชาตาฯ ตตฺถ ยถา วมฺมิกมตฺถเก ชาเตสุ กุนฺถติเณสุ น วมฺมิกมตฺถโก ชานาติ ‘‘มยิ กุนฺถติณานิ ชาตานี’’ติ, นาปิ กุนฺถติณานิ ชานนฺติ ‘‘มยํ วมฺมิกมตฺถเก ชาตานี’’ติ, เอวเมว ปุพฺเพติ ปุริมพุทฺธานํ สนฺติเกฯ มทฺทิตสงฺขาโรติ นามรูปววตฺถาเนน เจว ปจฺจยปริคฺคหวเสน จ ญาเณน ปริมทฺทิตสงฺขาโรฯ ภาวิตภาวโนติ กลาปสมฺมสนาทินา สพฺพโส กุสลภาวนาย ปูรเณน ภาวิตภาวโนฯ
อทินฺนํ น วฏฺฏตีติ เอตฺถ ปพฺพชฺชา น รุหตีติ วทนฺติฯ อนุญฺญาตอุปสมฺปทาติ ญตฺติจตุตฺถกมฺเมน อนุญฺญาตอุปสมฺปทาฯ ฐานกรณสมฺปทนฺติ เอตฺถ อุราทีนิ ฐานานิ, สํวุตาทีนิ กรณานีติ เวทิตพฺพานิฯ อนุนาสิกนฺตํ กตฺวา ทานกาเล อนฺตรา วิจฺเฉทํ อกตฺวา ทาตพฺพานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกสมฺพนฺธานี’’ติ วุตฺตํฯ วิจฺฉินฺทิตฺวาติ ม-การนฺตํ กตฺวา ทานสมเย วิจฺเฉทํ กตฺวาฯ สพฺพมสฺส กปฺปิยากปฺปิยํ อาจิกฺขิตพฺพนฺติ ทสสิกฺขาปทวินิมุตฺตํ ปรามาสาปรามาสาทิเภทํ กปฺปิยากปฺปิยํ อาจิกฺขิตพฺพํฯ อาภิสมาจาริเกสุ วิเนตพฺโพติ อิมินา เสขิยอุปชฺฌายวตฺตาทิอาภิสมาจาริกสีลมเนน ปูเรตพฺพํ, ตตฺถ จ กตฺตพฺพสฺส อกรเณ อกตฺตพฺพสฺส จ กรเณ ทณฺฑกมฺมารโห โหตีติ ทีเปติฯ
ปพฺพชฺชูปสมฺปทากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ทุติยมารกถาวณฺณนา
๓๕. อถ โข ภควา วสฺสํวุฏฺโฐติอาทิกาย ปน ปาฬิยา อยํ อปุพฺพปทวณฺณนาฯ โยนิโสมนสิการาติ อุปายมนสิกาเรน, อนิจฺจาทีสุ อนิจฺจาทิโต มนสิกรเณนาติ อตฺโถฯ โยนิโส สมฺมปฺปธานาติ อุปายวีริเยน, อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาทนาทิวิธินา ปวตฺตวีริเยนาติ อตฺโถฯ วิมุตฺตีติ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน อรหตฺตผลวิมุตฺติ วุตฺตาฯ อชฺฌภาสีติ ‘‘อยํ อตฺตนา วีริยํ กตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวาปิ น ตุสฺสติ, อิทานิ อญฺเญสมฺปิ ‘ปาปุณาถา’ติ อุสฺสาหํ กโรติ, ปฏิพาเหสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา อภาสิฯ มารปาเสนาติ กิเลสปาเสนฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมวฯ
ทุติยมารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ภทฺทวคฺคิยกถาวณฺณนา
๓๖. ติํสภทฺทวคฺคิยวตฺถุมฺหิ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวาติ ยถาอชฺฌาสยํ วิหริตฺวาฯ พุทฺธานญฺหิ เอกสฺมิํ ฐาเน วสนฺตานํ ฉายูทกาทีนํ วิปตฺติํ วา อผาสุกเสนาสนํ วา มนุสฺสานํ อสฺสทฺธาทิภาวํ วา อาคมฺม ‘‘ยถาอชฺฌาสยํ วิหริตฺวา’’ติฯ อชฺโฌคาเหตฺวาติ ปวิสิตฺวาฯ ติํสมตฺตาติ ติํสปมาณาฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมวฯ
ภทฺทวคฺคิยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อุรุเวลปาฏิหาริยกถาวณฺณนา
๓๗-๓๘. อุรุเวลกสฺสปวตฺถุมฺหิ ชฏิโลติ ชฏาธโรฯ ชฏา อสฺส อตฺถีติ หิ ชฏิโลฯ เนตีติ นายโก, สามํ วิเนติ อตฺตโน ลทฺธิํ สิกฺขาเปตีติ วินายโกฯ สเจ เต กสฺสป อครูติ กสฺสป สเจ ตุยฺหํ ภาริยํ อผาสุกํ กิญฺจิ นตฺถิฯ อคฺยาคาเรติ อคฺคิสาลายํฯ อุภินฺนํ สโชติภูตานนฺติ อุโภสุ สโชติภูเตสุ ปชฺชลิเตสุฯ ยตฺร หิ นามาติ โย นามฯ
๓๙. อชฺชณฺโหติ อชฺช เอกทิวสํฯ อคฺคิสาลมฺหีติ อคฺยาคาเรฯ สุมนมนโสติ สุนฺทรจิตฺตสงฺขาตมโนฯ เตโชธาตูสุ กุสโลติ เตโชกสิณสมาปตฺตีสุ กุสโลฯ อุทิจฺฉเรติ อุลฺโลเกสุํ, ปริวาเรสุนฺติ วา อตฺโถฯ ปตฺตมฺหิ โอทหิตฺวาติ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวาฯ ธุวภตฺเตนาติ นิจฺจภตฺเตนฯ
๔๐. อภิกฺกนฺตาย รตฺติยาติ เอตฺถ อภิกฺกนฺต-สทฺโท ขเย วตฺตติ, เตน ปริกฺขีณายรตฺติยาติ อตฺโถฯ เอเต หิ จตฺตาโร มหาราชาโน มชฺฌิมยามสมนนฺตเร อาคตาฯ นิยาโม กิเรส เทวตานํ, ยทิทํ พุทฺธานํ วา พุทฺธสาวกานํ วา อุปฏฺฐานํ อาคจฺฉนฺตา มชฺฌิมยามสมนนฺตเร อาคจฺฉนฺติฯ อภิกฺกนฺตวณฺณาติ อภิรูปฉวิวณฺณา, อิฏฺฐวณฺณา มนาปวณฺณาติ
เกวลกปฺปนฺติ เอตฺถ เกวล-สทฺทสฺส อนวเสสตฺตํ อตฺโถ, กปฺป-สทฺทสฺส สมนฺตภาโว, ตสฺมา เกวลกปฺปํ วนสณฺฑนฺติ อนวเสสํ สมนฺตโต วนสณฺฑนฺติ อตฺโถฯ อนวเสสํ ผริตุํ สมตฺถสฺสปิ หิ โอภาสสฺส เกนจิ การเณน เอกเทสผรณมฺปิ สิยา, อยํ ปน สพฺพโส ผรตีติ ทสฺเสตุํ สมนฺตตฺโถ กปฺป-สทฺโท คหิโตฯ อถ วา อีสํ อสมตฺถํ เกวลกปฺปํฯ ภควโต ปภาย อโนภาสิตเมว หิ ปเทสํ เทวตา อตฺตโน ปภาย โอภาเสนฺติฯ น หิ ภควโต ปภา กายจิ ปภาย อภิภูยติ, สูริยาทีนมฺปิ ปน ปภํ สา อภิภุยฺย ติฏฺฐตีติฯ โอภาเสตฺวาติ วตฺถาลงฺการสรีรสมุฏฺฐิตาย อาภาย ผริตฺวา, จนฺโท วิย สูริโย วิย จ เอโกภาสํ เอกปชฺโชตํ กริตฺวาติ อตฺโถฯ เทวตานญฺหิ สรีราภา ทสทฺวาทสโยชนมตฺตฏฺฐานํ ตโต ภิยฺโยปิ ผริตฺวา ติฏฺฐติ, ตถา วตฺถาภรณาทีสุ สมุฏฺฐิตา ปภาฯ จตุทฺทิสาติ จตูสุ ทิสาสุฯ ยตฺร หิ นามาติ ยํ นามฯ
๔๓. องฺคมคธาติ อุโภ องฺคมคธรฏฺฐวาสิโนฯ อิทฺธิปาฏิหาริยนฺติ อิทฺธิภูตํ ปาฏิหาริยํ, น อาเทสนานุสาสนีปาฏิหาริยนฺติ อตฺโถฯ ติวิธญฺหิ ปาฏิหาริยํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ อาเทสนาปาฏิหาริยํ อนุสาสนีปาฏิหาริยนฺติฯ ตตฺถ ‘‘อิธ ภิกฺขุ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ อาวิภาวํ ติโรภาว’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ (ที. นิ. ๑.๒๓๘-๒๓๙; ม. นิ. ๑.๑๔๗; สํ. นิ. ๒.๗๐; ๕.๘๓๔) อิทฺธิวิธเมว อิทฺธิปาฏิหาริยํฯ ‘‘อิธ ภิกฺขุ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ จิตฺตมฺปิ อาทิสติ, เจตสิกมฺปิ อาทิสติ, วิตกฺกิตมฺปิ อาทิสติ, วิจาริตมฺปิ อาทิสติ ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน’’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ (ปฏิ. ม. ๓.๓๐) ปรสฺส จิตฺตํ ญตฺวา กถนํ อาเทสนาปาฏิหาริยํฯ ‘‘อิธ ภิกฺขุ เอวมนุสาสติ ‘เอวํ วิตกฺเกถ, มา เอวํ วิตกฺกยิตฺถ, เอวํ อนุสาสนีปาฏิหาริยํฯ
ตตฺถ (อุทา. อฏฺฐ. ๑) ปาฏิหาริยปทสฺส วจนตฺถํ ปฏิปกฺขหรณโต ราคาทิกิเลสาปนยนโต ปาฏิหาริยนฺติ วทนฺติฯ ภควโต ปน ปฏิปกฺขา ราคาทโย น สนฺติ เย หริตพฺพา, ปุถุชฺชนานมฺปิ วิคตูปกฺกิเลเส อฏฺฐคุณสมนฺนาคเต จิตฺเต หตปฏิปกฺเข อิทฺธิวิธํ วตฺตติ, ตสฺมา ตตฺถ ปวตฺตโวหาเรน จ น สกฺกา อิธ ปาฏิหาริยนฺติ วตฺตุํฯ สเจ ปน มหาการุณิกสฺส ภควโต เวเนยฺยคตา จ กิเลสา ปฏิปกฺขา, เตสํ หรณโต ปาฏิหาริยนฺติ วุตฺตํ, เอวํ สติ ยุตฺตเมตํฯ อถ วา ภควโต จ สาสนสฺส จ ปฏิปกฺขา ติตฺถิยา, เตสํ หรณโต ปาฏิหาริยํฯ เต หิ ทิฏฺฐิหรณวเสน ทิฏฺฐิปฺปกาสเน อสมตฺถภาเวน จ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีหิ หริตา อปนีตา โหนฺตีติฯ ปฏีติ วา อยํ สทฺโท ปจฺฉาติ เอตสฺส อตฺถํ โพเธติ ‘‘ตสฺมิํ ปฏิปวิฏฺฐมฺหิ, อญฺโญ อาคญฺฉิ พฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ (จูฬนิ. วตฺถุคาถา ๔) วิย, ตสฺมา สมาหิเต จิตฺเต วิคตูปกฺกิเลเสน กตกิจฺเจน ปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปฏิหาริยํ, อตฺตโน วา อุปกฺกิเลเสสุ จตุตฺถชฺฌานมคฺเคหิ หริเตสุ ปจฺฉา หรณํ ปฏิหาริยํ, อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิโย จ วิคตูปกฺกิเลเสน กตกิจฺเจน สตฺตหิตตฺถํ ปุน ปวตฺเตตพฺพา, หริเตสุ จ อตฺตโน อุปกฺกิเลเสสุ ปรสตฺตานํ อุปกฺกิเลสหรณานิ โหนฺตีติ ปฏิหาริยานิ ภวนฺติ, ปฏิหาริยเมว ปาฏิหาริยํฯ ปฏิหาริเย วา อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีสมุทาเย ภวํ เอเกกํ ปาฏิหาริยนฺติ วุจฺจติฯ ปฏิหาริยํ วา จตุตฺถชฺฌานํ มคฺโค จ ปฏิปกฺขหรณโต, ตตฺถ ชาตํ นิมิตฺตภูเต, ตโต วา อาคตนฺติ ปาฏิหาริยํฯ สฺวาตนายาติ สฺเว ทาตพฺพสฺส อตฺถายฯ
๔๔. ปํสุกูลํ อุปฺปนฺนํ โหตีติ ปริเยสมานสฺส ปฏิลาภวเสน อุปฺปนฺนํ โหติฯ วิจิตฺตปาฏิหาริยทสฺสนตฺถาว สา ปริเยสนาฯ ยสฺมา ปาณินา ผุฏฺฐมตฺเต สา โปกฺขรณี นิมฺมิตา อโหสิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปาณินา โปกฺขรณิํ ขณิตฺวา’’ติฯ
๔๖-๔๙. ชฏิลาติ ตาปสาฯ เต หิ ชฏาธาริตาย อิธ ‘‘ชฏิลา’’ติ วุตฺตาฯ อนฺตรฏฺฐกาสุ หิมปาตสมเยติ เหมนฺตสฺส อุตุโน อพฺภนฺตรภูเต มาฆมาสสฺส อวสาเน จตสฺโส, ผคฺคุณมาสสฺส อาทิมฺหิ จตสฺโสติ เอวํ อุภินฺนมนฺตเร อฏฺฐรตฺตีสุ หิมปตนกาเลฯ เนรญฺชราย อุมฺมุชฺชนฺตีติ เกจิ ตสฺมิํ ติตฺถสมฺมเต อุทเก ปฐมํ นิมุคฺคสกลสรีรา ตโต อุมฺมุชฺชนฺตา วุฏฺฐหนฺติ นิมุชฺชนฺตีติ สสีสํ อุทเก โอสีทนฺติฯ อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนมฺปิ กโรนฺตีติ ปุนปฺปุนํ อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนานิปิ กโรนฺติฯ ตตฺถ หิ เกจิ ‘‘เอกุมฺมุชฺชเนเนว ปาปสุทฺธิ โหตี’’ติ เอวํทิฏฺฐิกา, เต อุมฺมุชฺชนเมว กตฺวา คจฺฉนฺติฯ อุมฺมุชฺชนํ ปน นิมุชฺชนมนฺตเรน นตฺถีติ อวินาภาวโต นิมุชฺชนมฺปิ เต กโรนฺติเยวฯ เยปิ ‘‘เอกนิมุชฺชเนเนว ปาปสุทฺธิ โหตี’’ติ เอวํทิฏฺฐิกา, เตปิ เอกวารเมว นิมุชฺชิตฺวา วุตฺตนเยเนว อวินาภาวโต อุมฺมุชฺชนมฺปิ กตฺวา ปกฺกมนฺติฯ อปเร ‘‘ปุนปฺปุนํ อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนานิ กตฺวา นหาเต ปาปสุทฺธิ โหตี’’ติ เอวํทิฏฺฐิกา, เต กาเลน กาลํ อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนานิ กโรนฺติฯ เต สพฺเพปิ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อุมฺมุชฺชนฺติปิ นิมุชฺชนฺติปิ อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนมฺปิ กโรนฺตี’’ติฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิ นิมุชฺชนปุพฺพกํ อุมฺมุชฺชนํ, นิมุชฺชนเมว ปน กโรนฺตา กติปยา, อุมฺมุชฺชนํ ตทุภยญฺจ กโรนฺตา พหูติ เตสํ เยภุยฺยภาวทสฺสนตฺถํ อุมฺมุชฺชนํ ปฐมํ วุตฺตํฯ
๕๐-๕๑. อุทกวาหโกติ อุทโกโฆฯ เรณุหตายาติ รโชคตาย, รโชกิณฺณายาติ วุตฺตํ โหติฯ เนว จ โข ตฺวํ กสฺสป อรหาติ เอเตน ตทา กสฺสปสฺส อเสกฺขภาวํ ปฏิกฺขิปติ, นาปิ อรหตฺตมคฺคสมาปนฺโนติ เอเตน เสกฺขภาวํฯ อุภเยนปิสฺส อนริยภาวเมว ทีเปติฯ สาปิ เต ปฏิปทา นตฺถิ, ยาย ตฺวํ อรหา วา อสฺสสิ อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺโนติ อิมินา ปนสฺส กลฺยาณปุถุชฺชนภาวมฺปิ ปฏิกฺขิปติฯ ตตฺถ ปฏิปทาติ สีลวิสุทฺธิอาทโย ฉ วิสุทฺธิโยฯ ปฏิปชฺชติ เอตาย อริยมคฺโคติ ปฏิปทาฯ อสฺสสีติ จิรปฏิกาติ จิรกาลโต ปฏฺฐาย, นาคทมนโต ปฏฺฐายาติ อตฺโถฯ ขาริกาชมิสฺสนฺติ เอตฺถ ขารีติ อรณีกมณฺฑลุสูจิอาทโย ตาปสปริกฺขารา, ตํ หรณกาชํ ขาริกาชํฯ อคฺคิหุตมิสฺสนฺติ ทพฺพิอาทิอคฺคิปูโชปกรณํฯ
๕๒-๕๓. อุปสคฺโคติ อุปทฺทโวฯ อิทานิ อฑฺฒุฑฺฒานิ ปาฏิหาริยสหสฺสานิ เอกโต คเณตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ภควโต อธิฏฺฐาเนน ปญฺจ กฏฺฐสตานิ น ผาลิยิํสู’’ติอาทิ อารทฺธํฯ นาคทมนาทีนิ ปน โสฬส ปาฏิหาริยานิ อิธ น คณิตานิ, เตหิ สทฺธิํ โสฬสาติเรกอฑฺฒุฑฺฒปาฏิหาริยสหสฺสานีติ เวทิตพฺพํฯ
อาทิตฺตปริยายสุตฺตวณฺณนา
๕๔. อิทานิ ตสฺส ภิกฺขุสหสฺสสฺส อาทิตฺตปริยายเทสนาย อรหตฺตปฺปตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ คยายํ วิหรติ คยาสีเสติ คยานามิกาย นทิยา อวิทูเร ภวตฺตา คาโม คยา นาม, ตสฺสํ คยายํ วิหรติฯ สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํฯ คยาคามสฺส หิ อวิทูเร คยาติ เอกา โปกฺขรณีปิ อตฺถิ นทีปิ คยาสีสนามโก หตฺถิกุมฺภสทิโส ปิฏฺฐิปาสาโณปิฯ ยตฺถ ภิกฺขุสหสฺสสฺส โอกาโส ปโหติ, ภควา ตตฺถ วิหรติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘คยาสีเส’’ติ, คยาคามสฺส อาสนฺเน คยาสีสนามเก ปิฏฺฐิปาสาเณ วิหรตีติ วุตฺตํ โหติฯ ภิกฺขู อามนฺเตสีติ เตสํ สปฺปายธมฺมเทสนํ วิจินิตฺวา ตํ เทเสสฺสามีติ อามนฺเตสิฯ ภควา หิ ตํ อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรํ สมณสหสฺสํ อาทาย คยาสีสํ คนฺตฺวา เตน ปริวาริโต นิสีทิตฺวา ‘‘กตรา นุ โข เอเตสํ ธมฺมกถา สปฺปายา’’ติ จินฺเตนฺโต ‘‘อิเม สายํ ปาตํ อคฺคิํ ปริจรนฺติ, อิเมสํ ทฺวาทสายตนานิ อาทิตฺตานิ สมฺปชฺชลิตานิ วิย กตฺวา ทสฺเสสฺสามิ, เอวํ อิเม อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ สกฺขิสฺสนฺตี’’ติ สนฺนิฏฺฐานมกาสิฯ อถ เนสํ ตถา เทเสตุํ ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺต’’นฺติอาทินา อิมํ อาทิตฺตปริยายํ อภาสิฯ
ตตฺถ (สํ. นิ. อฏฺฐ. ๓.๔.๒๓) สพฺพํ นาม จตุพฺพิธํ สพฺพสพฺพํ อายตนสพฺพํ สกฺกายสพฺพํ ปเทสสพฺพนฺติฯ ตตฺถ –
‘‘น
อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;
สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ;
ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู’’ติ (มหานิ. ๑๕๖; จูฬนิ. โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๓๒; ปฏิ. ม. ๑.๑๒๑) –
อิทํ สพฺพสพฺพํ นามฯ ‘‘สพฺพํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถา’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๓) อิทํ อายตนสพฺพํ นามฯ ‘‘สพฺพธมฺมมูลปริยายํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามี’’ติ (ม. นิ. ๑.๑) อิทํ สกฺกายสพฺพํ นามฯ ‘‘สพฺพธมฺเมสุ วา ปฐมสมนฺนาหาโร อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ อิทํ ปเทสสพฺพํ นามฯ อิติ ปญฺจารมฺมณมตฺตํ ปเทสสพฺพํ, เตภูมกา ธมฺมา สกฺกายสพฺพํ, จตุภูมกา ธมฺมา อายตนสพฺพํ, ยํ กิญฺจิ เนยฺยํ สพฺพสพฺพํฯ ปเทสสพฺพํ สกฺกายสพฺพํ น ปาปุณาติ ตสฺส เตภูมกธมฺเมสุปิ เอกเทสสฺส อสงฺคณฺหนโตฯ สกฺกายสพฺพํ อายตนสพฺพํ น ปาปุณาติ โลกุตฺตรธมฺมานํ อสงฺคณฺหนโตฯ อายตนสพฺพํ สพฺพสพฺพํ น ปาปุณาติฯ กสฺมา? ยสฺมา อายตนสพฺเพน จตุภูมกธมฺมาว ปริคฺคหิตา
จกฺขูติ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๕๙๖; สํ. นิ. อฏฺฐ. ๓.๔.๑) ทฺเว จกฺขูนิ ญาณจกฺขุ เจว มํสจกฺขุ จฯ ตตฺถ ญาณจกฺขุ ปญฺจวิธํ พุทฺธจกฺขุ ธมฺมจกฺขุ สมนฺตจกฺขุ ทิพฺพจกฺขุ ปญฺญาจกฺขูติฯ เตสุ พุทฺธจกฺขุ นาม อาสยานุสยญาณญฺเจว อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณญฺจ, ยํ ‘‘พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต’’ติ (ที. นิ. ๒.๖๙; ม. นิ. ๑.๒๘๓) อาคตํฯ ธมฺมจกฺขุ นาม เหฏฺฐิมา ตโย มคฺคา ตีณิ จ ผลานิ, ยํ ‘‘วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที’’ติ (ที. นิ. ๑.๓๕๕; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑) อาคตํฯ สมนฺตจกฺขุ นาม สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ยํ ‘‘ปาสาทมารุยฺห สมนฺตจกฺขู’’ติ (ที. นิ. ๒.๗๐; ม. นิ. ๑.๒๘๒) อาคตํฯ ทิพฺพจกฺขุ นาม อาโลกวฑฺฒเนน อุปฺปนฺนญาณํ, ยํ ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธนา’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๔๘, ๒๘๔) อาคตํฯ ปญฺญาจกฺขุ นาม จตุสจฺจปริจฺเฉทกญาณํ, ยํ ‘‘จกฺขุํ อุทปาที’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๕) อาคตํฯ มํสจกฺขุปิ ทุวิธํ สสมฺภารจกฺขุ ปสาทจกฺขูติฯ เตสุ ยฺวายํ อกฺขิกูปเก อกฺขิปฏเลหิ ปริวาริโต มํสปิณฺโฑ, ยตฺถ จตสฺโส ธาตุโย วณฺณคนฺธรโสชา สมฺภโว ชีวิตํ สสมฺภารจกฺขุ นามฯ ยํ ปเนตฺถ เสตมณฺฑลปริจฺฉินฺเนน กณฺหมณฺฑเลน ปริวาริเต ทิฏฺฐิมณฺฑเล สนฺนิวิฏฺฐํ รูปทสฺสนสมตฺถํ ปสาทมตฺตํ, อิทํ ปสาทจกฺขุ นามฯ ตสฺส ตโต ปเรสญฺจ โสตาทีนํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๔๓๖) วุตฺตาวฯ
ตตฺถ ยทิทํ ปสาทจกฺขุ, ตญฺจ คเหตฺวา ภควา ‘‘จกฺขุ อาทิตฺต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อาทิตฺตนฺติ ปทิตฺตํ, สมฺปชฺชลิตํ เอกาทสหิ อคฺคีหิ เอกชาลีภูตนฺติ อตฺโถฯ จกฺขุสนฺนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํ, จกฺขุสฺส วา การณภูตสฺส วิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํฯ กามํ รูปาโลกมนสิการาทโยปิ ตสฺส วิญฺญาณสฺส การณํ, เต ปน สาธารณการณํ, จกฺขุ อสาธารณนฺติ อสาธารณการเณนายํ นิทฺเทโส ยถา ‘‘ยวงฺกุโร’’ติฯ โสตวิญฺญาณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ จกฺขุสนฺนิสฺสิโต ผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโส, จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตผสฺสสฺเสตํ อธิวจนํฯ โสตสมฺผสฺสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตนฺติ จกฺขุสมฺผสฺสํ มูลปจฺจยํ กตฺวา อุปฺปนฺนา สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺฐพฺพนชวนเวทนาฯ จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตาย ปน เวทนาย จกฺขุสมฺผสฺสสฺส ปจฺจยภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ จกฺขุสมฺผสฺโส หิ สหชาตาย เวทนาย สหชาตาทิวเสน, อสหชาตาย อุปนิสฺสยาทิวเสน ปจฺจโย โหติฯ เตเนว ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา’’ติ วุตฺตํฯ โสตทฺวารเวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ ปน มโนติ ภวงฺคจิตฺตํ มโนทฺวารสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ ธมฺมาติ ธมฺมารมฺมณํฯ มโนวิญฺญาณนฺติ สหาวชฺชนกํ ชวนํฯ มโนสมฺผสฺโสติ ภวงฺคสหชาโต ผสฺโสฯ เวทยิตนฺติ อาวชฺชนเวทนาย สทฺธิํ ชวนเวทนาฯ ภวงฺคสมฺปยุตฺตาย ปน เวทนาย คหเณ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ อาวชฺชนํ วา ภวงฺคโต อโมเจตฺวา มโนติ สาวชฺชนํ ภวงฺคํ ทฏฺฐพฺพํฯ ธมฺมาติ ธมฺมารมฺมณเมวฯ มโนวิญฺญาณนฺติ ชวนวิญฺญาณํฯ มโนสมฺผสฺโสติ เวทยิตนฺติ ชวนสหชาตา เวทนา, ภวงฺคาวชฺชนสหชาตาปิ วฏฺฏติเยวฯ
ราคคฺคินาติอาทีสุ ราโคว อนุทหนฏฺเฐน อคฺคีติ ราคคฺคิฯ ราโค หิ ติขิณํ หุตฺวา อุปฺปชฺชมาโน สตฺเต อนุทหติ ฌาเปติ, ตสฺมา ‘‘อคฺคี’’ติ วุจฺจติฯ อิตเรสุปิ ทฺวีสุ เอเสว นโยฯ ตตฺริมานิ วตฺถูนิ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๓.๓๐๕; วิภ. อฏฺฐ. ๙๒๔) – เอกา ทหรภิกฺขุนี จิตฺตลปพฺพตวิหาเร อุโปสถาคารํ คนฺตฺวา ทฺวารปาลรูปํ โอโลกยมานา ฐิตาฯ อถสฺสา อนฺโต ราโค ติขิณตโร หุตฺวา อุปฺปนฺโน, ตสฺมา ตํสมุฏฺฐานา เตโชธาตุ อติวิย ติขิณภาเวน สทฺธิํ อตฺตนา สหชาตธมฺเมหิ หทยปเทสํ ฌาเปสิ ยถา ตํ พาหิรา เตโชธาตุ สนฺนิสฺสยํ, เตน สา ภิกฺขุนี ฌายิตฺวา กาลมกาสิฯ ภิกฺขุนิโย คจฺฉมานา ‘‘อยํ ทหรา ฐิตา, ปกฺโกสถ น’’นฺติ อาหํสุฯ เอกา คนฺตฺวา ‘‘กสฺมา ฐิตาสี’’ติ หตฺเถ คณฺหิฯ คหิตมตฺตา ปริวตฺติตฺวา ปปตาฯ อิทํ ตาว ราคสฺส อนุทหนตาย วตฺถุฯ
โทสสฺส ปน อนุทหนตาย มโนปโทสิกา เทวา ทฏฺฐพฺพาฯ เตสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๔๗-๔๘) กิร เอโก เทวปุตฺโต ‘‘นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามี’’ติ สปริวาโร รเถน วีถิํ ปฏิปชฺชติฯ อถญฺโญ นิกฺขมนฺโต ตํ ปุรโต คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘โภ อยํ กปโณ อทิฏฺฐปุพฺพํ วิย เอตํ ทิสฺวา ปีติยา อุทฺธุมาโต วิย ภิชฺชมาโน วิย จ คจฺฉตี’’ติ กุชฺฌติฯ ปุรโต คจฺฉนฺโตปิ นิวตฺติตฺวา ตํ กุทฺธํ ทิสฺวา กุทฺธา นาม สุวิชานา โหนฺตีติ กุทฺธภาวมสฺส ญตฺวา ‘‘ตฺวํ กุทฺโธ มยฺหํ กิํ กริสฺสสิ, อยํ สมฺปตฺติ มยา ทานสีลาทีนํ วเสน ลทฺธา, น ตุยฺหํ วเสนา’’ติ ปฏิกุชฺฌติฯ เอกสฺมิญฺหิ กุทฺเธ อิตโร อกุทฺโธ รกฺขติฯ กุทฺธสฺส หิ โส โกโธ อิตรสฺมิํ อกุชฺฌนฺเต อนุปาทาโน เอกวารเมว อุปฺปตฺติยา อนาเสวโน
โมหสฺส ปน อนุทหนตาย ขิฑฺฑาปโทสิกา เทวา ทฏฺฐพฺพาฯ โมหวเสน หิ เตสํ สติสมฺโมโส โหติ, ตสฺมา ขิฑฺฑาวเสน อาหารกาลํ อติวตฺเตตฺวา กาลํ กโรนฺติฯ เต (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๔๕-๔๖) กิร ปุญฺญวิเสสาธิคเตน มหนฺเตน อตฺตโน สิริวิภเวน นกฺขตฺตํ กีฬนฺตา ตาย สมฺปตฺติมหนฺตตาย ‘‘อาหารํ ปริภุญฺชิมฺห, น ปริภุญฺชิมฺหา’’ติปิ น ชานนฺติฯ อถ เอกาหาราติกฺกมนโต ปฏฺฐาย นิรนฺตรํ ขาทนฺตาปิ ปิวนฺตาปิ จวนฺติเยว น ติฏฺฐนฺติฯ กสฺมา? กมฺมชเตชสฺส พลวตายฯ มนุสฺสานญฺหิ กมฺมชเตโช มนฺโท, กรชกาโย พลวาฯ เตสํ เตชสฺส มนฺทตาย กรชกายสฺส พลวตาย สตฺตาหมฺปิ อติกฺกมิตฺวา อุณฺโหทกอจฺฉยาคุอาทีหิ สกฺกา วตฺถุํ อุปตฺถมฺเภตุํฯ เทวานํ ปน เตโช พลวา โหติ อุฬารปุญฺญนิพฺพตฺตตฺตา อุฬารครุสินิทฺธสุธาหารชิรณโต จ, กรชํ มนฺทํ มุทุสุขุมาลภาวโตฯ เตเนว หิ ภควา อินฺทสาลคุหายํ ปกติปถวิยํ ปติฏฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตํ สกฺกํ เทวราชานํ ‘‘โอฬาริกกายํ อธิฏฺฐาหี’’ติ อาห, ตสฺมา เต เอกํ อาหารเวลํ อติกฺกมิตฺวา สณฺฐาตุํ น สกฺโกนฺติฯ ยถา นาม คิมฺหานํ มชฺฌนฺหิเก ตตฺตปาสาเณ ฐปิตํ ปทุมํ วา อุปฺปลํ วา สายนฺหสมเย ฆฏสเตนปิ สิญฺจิยมานํ ปากติกํ น โหติ วินสฺสติเยว, เอวเมว ปจฺฉา นิรนฺตรํ ขาทนฺตาปิ ปิวนฺตาปิ จวนฺติเยว น ติฏฺฐนฺติฯ
โก ปน เตสํ อาหาโร, กา อาหารเวลาติ? สพฺเพสมฺปิ กามาวจรเทวานํ สุธา อาหาโร, โส เหฏฺฐิเมหิ เหฏฺฐิเมหิ อุปริมานํ อุปริมานํ ปณีตตโม โหติฯ ตํ ยถาสกํ ทิวสวเสน ทิวเส ทิวเส ภุญฺชนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘พิฬารปทปฺปมาณํ สุธาหารํ ภุญฺชนฺติฯ โส ชิวฺหาย ฐปิตมตฺโต ยาว เกสคฺคนขคฺคา กายํ ผรติ, เตสํเยว ทิวสวเสน สตฺตทิวสํ ยาปนสมตฺโถว โหตี’’ติ วทนฺติฯ
เก ปน เต ขิฑฺฑาปโทสิกา นาม เทวาติ? อิเม นามาติ อฏฺฐกถายํ วิจารณา นตฺถิ, ‘‘กมฺมชเตโช พลวา โหติ, กรชํ มนฺท’’นฺติ อวิเสเสน
อาทิตฺตปริยายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อุรุเวลปาฏิหาริยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
พิมฺพิสารสมาคมกถาวณฺณนา
๕๕. อิทานิ ‘‘อถ โข ภควา คยาสีเส ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา’’ติอาทีสุ ยา สา อนุตฺตานปทวณฺณนา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ลฏฺฐิวเนติ ตาลุยฺยาเน’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตาลุยฺยาเนติ ตาลรุกฺขานํ พหุภาวโต เอวํลทฺธนาเม อุยฺยาเนฯ อปฺเปกจฺเจ เยน ภควา เตนญฺชลิํ ปณาเมตฺวาติอาทีสุ อญฺชลิํ ปณาเมตฺวาติ เย อุภโตปกฺขิกา, เต สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เต กิร เอวํ จินฺตยิํสุ ‘‘สเจ โน มิจฺฉาทิฏฺฐิกา โจเทสฺสนฺติ ‘กสฺมา ตุมฺเห สมณํ โคตมํ วนฺทิตฺถา’ติ, เตสํ ‘กิํ อญฺชลิมตฺตกรเณนปิ วนฺทิตํ โหตี’ติ วกฺขามฯ สเจ โน สมฺมาทิฏฺฐิกา โจเทสฺสนฺติ ‘กสฺมา ภควนฺตํ น วนฺทิตฺถา’ติ, ‘กิํ สีเสน ภูมิํ ปหรนฺเตเนว วนฺทิตํ โหติ, นนุ อญฺชลิกมฺมมฺปิ วนฺทนา เอวา’ติ วกฺขามา’’ติฯ นามโคตฺตํ สาเวตฺวาติ ‘‘โภ โคตม, อหํ อสุกสฺส ปุตฺโต ทตฺโต นาม มิตฺโต นาม อิธ อาคโต’’ติ วทนฺตา นามํ สาเวนฺติ นาม, ‘‘โภ โคตม, อหํ วาเสฏฺโฐ นาม กจฺจาโน นาม อิธาคโต’’ติ วทนฺตา โคตฺตํ สาเวนฺติ นามฯ เอเต กิร ทลิทฺทา ชิณฺณกุลปุตฺตา ปริสมชฺเฌ นามโคตฺตวเสน ปากฏา ภวิสฺสามาติ เอวํ
กิสโกวทาโนติ กิสโกวทาโนติ อิมํ ตาว อตฺถวิกปฺปํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตาปสจริยาย กิสสรีรตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อคฺคิหุตฺตนฺติ อคฺคิปริจรณํฯ รูปาทโยว อิธ กามนียฏฺเฐน ‘‘กามา’’ติ วุตฺตาติ อาห ‘‘เอเต รูปาทโย กาเม’’ติฯ ยญฺญา อภิวทนฺตีติ ยาคเหตุ อิชฺฌนฺตีติ วทนฺติฯ อุปธีสูติ เอตฺถ จตฺตาโร อุปธี กามุปธิ ขนฺธุปธิ กิเลสุปธิ อภิสงฺขารุปธีติฯ กามาปิ หิ ‘‘ยํ ปญฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ กามานํ อสฺสาโท’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๖๗) เอวํ วุตฺตสฺส สุขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต อุปธียติ เอตฺถ สุขนฺติ อิมินา วจนตฺเถน ‘‘อุปธี’’ติ วุจฺจนฺติฯ ขนฺธาปิ ขนฺธมูลกสฺส ทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต, กิเลสาปิ อปายทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต, อภิสงฺขาราปิ ภวทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต ‘‘อุปธี’’ติ วุจฺจนฺติ, เตสุ ขนฺธุปธิ อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ขนฺธุปธีสุ มลนฺติ ญตฺวา’’ติฯ ยญฺญา มลเมว วทนฺตีติ ยาคเหตุ มลเมว อิชฺฌตีติ วทนฺติฯ ยิฏฺเฐติ มหายาเคฯ หุเตติ ทิวเส ทิวเส กตฺตพฺพอคฺคิปริจรเณฯ กามภเว อสตฺตนฺติ กามภเว อลคฺคํ, ตพฺพินิมุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
๕๗-๕๘. อาสีสนาติ ปตฺถนาฯ ทิพฺพสุวณฺเณสุปิ สิงฺคีสุวณฺณสฺส สพฺพเสฏฺฐตฺตา ‘‘สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณ’’ติ วุตฺตํฯ ยเถว หิ มนุสฺสปริโภเค สุวณฺเณ ยุตฺติกตํ หีนํ, ตโต รสวิทฺธํ เสฏฺฐํ, รสวิทฺธโต อากรุปฺปนฺนํ, ตโต ยํ กิญฺจิ ทิพฺพํ เสฏฺฐํ, เอวํ ทิพฺพสุวณฺเณสุปิ จามีกรโต สาตกุมฺภํ, สาตกุมฺภโต ชมฺพุนทํ, ชมฺพุนทโต สิงฺคีสุวณฺณํ, ตสฺมา ตํ สพฺพเสฏฺฐํฯ สิงฺคีนิกฺขนฺติ จ นิกฺขปริมาเณน สิงฺคีสุวณฺเณน กตํ สุวณฺณปฏฺฏํฯ อูนกนิกฺเขน กตญฺหิ ฆฏฺฏนมชฺชนกฺขมํ น โหติ, อติเรเกน กตํ ฆฏฺฏนมชฺชนํ ขมติ, วณฺณวนฺตํ ปน น โหติ, ผรุสธาตุกํ ขายติ, นิกฺเขน กตํ ฆฏฺฏนมชฺชนญฺเจว ขมติ วณฺณวนฺตญฺจ โหติฯ นิกฺขํ ปน วีสติสุวณฺณนฺติ เกจิ มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถายํ ปน ‘‘นิกฺขํ นาม ปญฺจสุวณฺณา’’ติ วุตฺตํฯ สุวณฺโณ นาม จตุธรณนฺติ วทนฺติฯ
ทสสุ อริยวาเสสุ วุตฺถวาโสติ –
‘‘อิธ, (ที. นิ. ๓.๓๔๘; อ. นิ. ๑๐.๒๐) ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปญฺจงฺควิปฺปหีโน โหติ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต เอการกฺโข จตุราปสฺเสโน ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจ สมวยสฏฺเฐสโน อนาวิลสงฺกปฺโป ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร สุวิมุตฺตจิตฺโต สุวิมุตฺตปญฺโญฯ
‘‘กถญฺจ
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต โหติฯ
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอการกฺโข โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตารกฺเขน เจตสา สมนฺนาคโต โหติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอการกฺโข โหติฯ
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตุราปสฺเสโน โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สงฺขาเยกํ ปฏิเสวติ, สงฺขาเยกํ อธิวาเสติ, สงฺขาเยกํ ปริวชฺเชติ, สงฺขาเยกํ วิโนเทติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตุราปสฺเสโน โหติฯ
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยานิ ตานิ ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ปุถุปจฺเจกสจฺจานิ
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมวยสฏฺเฐสโน โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน กาเมสนา ปหีนา โหติ, ภเวสนา ปหีนา โหติ, พฺรหฺมจริเยสนา ปฏิปฺปสฺสทฺธาฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมวยสฏฺเฐสโน โหติฯ
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนาวิลสงฺกปฺโป โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร โหติฯ
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สุวิมุตฺตจิตฺโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ราคาจิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ, โทสา จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ, โมหา จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สุวิมุตฺตจิตฺโต โหติฯ
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สุวิมุตฺตปญฺโญ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘ราโค เม ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายติํ อนุปฺปาทธมฺโม’ติ ปชานาติ, ‘โทโส เม ปหีโน…เป.… โมโห เม ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายติํ อนุปฺปาทธมฺโม’ติ ปชานาติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สุวิมุตฺตปญฺโญ โหตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๔๘; อ. นิ. ๑๐.๒๐) –
เอวมาคเตสุ ทสสุ อริยวาเสสุ วุตฺถวาโสฯ
ตตฺถ วสนฺติ เอตฺถาติ วาสา, อริยานํ เอว วาสาติ อริยวาสา อนริยานํ ตาทิสานํ วาสานํ อสมฺภวโตฯ อริยาติ เจตฺถ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน เอการกฺโขติ เอกา สติสงฺขาตา อารกฺขา เอตสฺสาติ เอการกฺโขฯ ขีณาสวสฺส (ที. นิ. อฏฺฐ. ๓.๓๔๘; อ. นิ. อฏฺฐ. ๓.๑๐.๒๐) หิ ตีสุ ทฺวาเรสุ สพฺพกาเล สติ อารกฺขกิจฺจํ สาเธติฯ เตเนวสฺส จรโต จ ติฏฺฐโต จ สุตฺตสฺส จ ชาครสฺส จ สตตํ สมิตํ ญาณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ โหตีติ วุจฺจติฯ
จตุราปสฺเสโนติ จตฺตาริ อปสฺเสนานิ อปสฺสยา เอตสฺสาติ จตุราปสฺเสโนฯ สงฺขายาติ ญาเณน (ที. นิ. อฏฺฐ. ๓.๓๐๘)ฯ ปฏิเสวตีติ ญาเณน ญตฺวา เสวิตพฺพยุตฺตกเมว เสวติฯ ตสฺส วิตฺถาโร ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปริภุญฺชตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๓; อ. นิ. ๖.๕๘) นเยน เวทิตพฺโพฯ สงฺขาเยกํ อธิวาเสตีติ ญาเณน ญตฺวา อธิวาเสตพฺพยุตฺตกเมว อธิวาเสติฯ วิตฺถาโร ปเนตฺถ ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส ขโม โหติ สีตสฺสา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๔) นเยน ปริวชฺเชตีติ ญาเณน ญตฺวา ปริวชฺเชตพฺพยุตฺตกเมว ปริวชฺเชติฯ ตสฺส วิตฺถาโร ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส จณฺฑํ หตฺถิํ ปริวชฺเชตี’’ติอาทินา นเยน เวทิตพฺโพฯ วิโนเทตีติ ญาเณน ญตฺวา วิโนเทตพฺพเมว วิโนเทติ นุทติ นีหรติ อนฺโต วสิตุํ น เทติฯ ตสฺส วิตฺถาโร ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี’’ติอาทินา นเยน เวทิตพฺโพฯ
ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจติ (อ. นิ. อฏฺฐ. ๒.๔.๓๘; ที. นิ. อฏฺฐ. ๓.๓๔๘) ‘‘อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจํ, อิทเมว สจฺจ’’นฺติ เอวํ ปาฏิเยกฺกํ คหิตตฺตา ปจฺเจกสงฺขาตานิ ทิฏฺฐิสจฺจานิ ปนุณฺณานิ นีหฏานิ ปหีนานิ อสฺสาติ ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจฯ ปุถุสมณพฺราหฺมณานนฺติ พหูนํ สมณพฺราหฺมณานํฯ เอตฺถ จ สมณาติ ปพฺพชฺชุปคตาฯ พฺราหฺมณาติ โภวาทิโนฯ ปุถุปจฺเจกสจฺจานีติ พหูนิ ปาเฏกฺกสจฺจานิ, ‘‘อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจํ, อิทเมว สจฺจ’’นฺติ ปาฏิเยกฺกํ คหิตานิ พหูนิ สจฺจานีติ อตฺโถฯ นุณฺณานีติ นีหฏานิฯ ปนุณฺณานีติ สุฏฺฐุ นีหตานิฯ จตฺตานีติ วิสฺสฏฺฐานิฯ วนฺตานีติ วมิตานิฯ มุตฺตานีติ ฉินฺนพนฺธนานิ กตานิฯ ปหีนานีติ ปชหิตานิฯ ปฏินิสฺสฏฺฐานีติ ยถา น ปุน จิตฺตํ อาโรหนฺติ, เอวํ ปฏิวิสฺสชฺชิตานิฯ สพฺพาเนว เจตานิ อริยมคฺคาธิคมโต ปุพฺเพ คหิตสฺส ทิฏฺฐิคฺคาหสฺส วิสฺสฏฺฐภาวเววจนานิฯ
สมวยสฏฺเฐสโนติ อวยาติ อนูนาฯ สฏฺฐาติ นิสฺสฏฺฐาฯ สมฺมา อวยา สฏฺฐา เอสนา อสฺสาติ สมวยสฏฺเฐสโน, สมฺมา วิสฺสฏฺฐสพฺพเอสโนติ อตฺโถฯ ‘‘ราคา จิตฺตํ วิมุตฺต’’นฺติอาทีหิ มคฺคสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติ กถิตา ราคาทีนํ ปหีนภาวทีปนโตฯ ‘‘ราโค เม ปหีโน’’ติอาทีหิ ปจฺจเวกฺขณามุเขน อริยผลํ กถิตํฯ อธิคเต หิ อคฺคผเล สพฺพโส ราคาทีนํ อนุปฺปาทธมฺมตํ ปชานาติ, ตญฺจ ปชานนํ ปจฺจเวกฺขณญาณนฺติฯ ตตฺถ ปญฺจงฺควิปฺปหานปจฺเจกสจฺจาปโนทนเอสนาสมวยสชฺชนานิ ‘‘สงฺขาเยกํ ปฏิเสวติ อธิวาเสติ ปริวชฺเชติ วิโนเทตี’’ติ วุตฺเตสุ อปสฺเสเนสุ วิโนทนา จ มคฺคกิจฺจาเนว, อิตเร จ มคฺเคเนว สมิชฺฌนฺติฯ
ทสพโลติ กายพลสงฺขาตานิ ญาณพลสงฺขาตานิ จ ทส พลานิ เอตสฺสาติ ทสพโลฯ ทุวิธญฺหิ
‘‘กาฬาวกญฺจ คงฺเคยฺยํ, ปณฺฑรํ ตมฺพปิงฺคลํ;
คนฺธมงฺคลเหมญฺจ, อุโปสถฉทฺทนฺติเม ทสา’’ติฯ (ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๔๘; สํ. นิ. อฏฺฐ. ๒.๒.๒๒; อ. นิ. อฏฺฐ. ๓.๑๐.๒๑; วิภ. อฏฺฐ ๗๖; อุทา. อฏฺฐ. ๗๕; พุ. วํ. อฏฺฐ. ๑.๓๙; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. ๒.๒.๔๔; จูฬนิ. อฏฺฐ. ๘๑);
อิมานิ หิ ทส หตฺถิกุลานิฯ ตตฺถ กาฬาวกนฺติ ปกติหตฺถิกุลํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยํ ทสนฺนํ ปุริสานํ กายพลํ, ตํ เอกสฺส กาฬาวกสฺส หตฺถิโนฯ ยํ ทสนฺนํ กาฬาวกานํ พลํ, ตํ เอกสฺส คงฺเคยฺยสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ คงฺเคยฺยานํ, ตํ เอกสฺส ปณฺฑรสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ ปณฺฑรานํ, ตํ เอกสฺส ตมฺพสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ ตมฺพานํ, ตํ เอกสฺส ปิงฺคลสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ ปิงฺคลานํ, ตํ เอกสฺส คนฺธหตฺถิโนฯ ยํ ทสนฺนํ คนฺธหตฺถีนํ, ตํ เอกสฺส มงฺคลสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ มงฺคลานํ, ตํ เอกสฺส เหมวตสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ เหมวตานํ, ตํ เอกสฺส อุโปสถสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ อุโปสถานํ, ตํ เอกสฺส ฉทฺทนฺตสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ ฉทฺทนฺตานํ, ตํ เอกสฺส ตถาคตสฺส กายพลํฯ นารายนสงฺฆาตพลนฺติปิ อิทเมว วุจฺจติฯ ตตฺถ นารา วุจฺจนฺติ รสฺมิโย, ตา พหู นานาวิธา ตโต อุปฺปชฺชนฺตีติ นารายนํ, วชิรํ, ตสฺมา วชิรสงฺฆาตพลนฺติ อตฺโถฯ ตเทตํ ปกติหตฺถิคณนาย หตฺถีนํ โกฏิสหสฺสานํ, ปุริสคณนาย ทสนฺนํ กายพลํฯ
ญาณพลํ ปน ปาฬิยํ อาคตเมวฯ ตตฺรายํ ปาฬิ (ม. นิ. ๑.๑๔๘; อ. นิ. ๑๐.๒๑) –
‘‘ทส โข ปนิมานิ, สาริปุตฺต, ตถาคตสฺส ตถาคตพลานิ, เยหิ พเลหิ สมนฺนาคโต ตถาคโต อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติฯ กตมานิ ทส? อิธ, สาริปุตฺต, ตถาคโต ฐานญฺจ ฐานโต อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ปชานาติ, ยมฺปิ, สาริปุตฺต, ตถาคโต ฐานญฺจ ฐานโต อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ปชานาติฯ อิทมฺปิ, สาริปุตฺต, ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม
‘‘ปุน จปรํ, สาริปุตฺต, ตถาคโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ ฐานโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป.…ฯ (๒)
‘‘ปุน จปรํ, สาริปุตฺต, ตถาคโต สพฺพตฺถคามินิํ ปฏิปทํ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป.…ฯ (๓)
‘‘ปุน จปรํ, สาริปุตฺต, ตถาคโต อเนกธาตุํ นานาธาตุํ โลกํ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป.…ฯ (๔)
‘‘ปุน จปรํ, สาริปุตฺต, ตถาคโต สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป.…ฯ (๕)
‘‘ปุน จปรํ, สาริปุตฺต, ตถาคโต ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป.…ฯ (๖)
‘‘ปุน จปรํ, สาริปุตฺต, ตถาคโต ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺฐานํ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป.…ฯ (๗)
‘‘ปุน
‘‘ปุน จปรํ, สาริปุตฺต, ตถาคโต ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต, ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ…เป.…ฯ (๙)
‘‘ปุน จปรํ, สาริปุตฺต, ตถาคโต อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ
ตตฺถ (ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๔๘; อ. นิ. อฏฺฐ. ๓.๑๐.๒๑; วิภ. อฏฺฐ. ๗๖๐) ฐานญฺจ ฐานโตติ การณญฺจ การณโตฯ ‘‘เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ เหตู ปจฺจยา อุปฺปาทาย, ตํ ตํ ฐานํฯ เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ น เหตู น ปจฺจยา อุปฺปาทาย, ตํ ตํ อฏฺฐาน’’นฺติ ปชานนฺโต ฐานญฺจ ฐานโต อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ปชานาติฯ ยมฺปีติ เยน ญาเณนฯ
กมฺมสมาทานานนฺติ สมาทิยิตฺวา กตานํ กุสลากุสลกมฺมานํ, กมฺมเมว วา กมฺมสมาทานํฯ ฐานโส เหตุโสติ ปจฺจยโต เจว เหตุโต จฯ ตตฺถ คติอุปธิกาลปโยคา วิปากสฺส ฐานํ, กมฺมํ เหตุฯ
สพฺพตฺถคามินินฺติ สพฺพคติคามินิญฺจ อคติคามินิญฺจฯ ปฏิปทนฺติ มคฺคํฯ ยถาภูตํ ปชานาตีติ พหูสุปิ มนุสฺเสสุ เอกเมว ปาณํ ฆาเตนฺเตสุ กามํ สพฺเพสมฺปิ เจตนา ตสฺเสเวกสฺส ชีวิตินฺทฺริยารมฺมณา, ตํ ปน กมฺมํ เตสํ นานาการํฯ เตสุ หิ เอโก อาทเรน ฉนฺทชาโต กโรติ, เอโก ‘‘เอหิ ตฺวมฺปิ กโรหี’’ติ ปเรหิ นิปฺปีฬิโต กโรติ, เอโก สมานจฺฉนฺโท
ตถา สกลคามวาสิเกสุ เอกโต ปิณฺฑปาตํ ททมาเนสุ กามํ สพฺเพสมฺปิ เจตนา ปิณฺฑปาตารมฺมณาว,
ตถา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปนฺเตสุเยว ‘‘อิมินา นีหาเรน เอส กิญฺจิ สลฺลกฺเขตุํ น สกฺขิสฺสติ, เอส มหาภูตมตฺตเมว ววตฺถเปสฺสติ, เอส รูปปริคฺคเห เอว ฐสฺสติ, เอส อรูปปริคฺคเหเยว, เอส นามรูปปริคฺคเหเยว, เอส ปจฺจยปริคฺคเหเยว, เอส ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนายเมว, เอส ปฐมผเลเยว, เอส ทุติยผเล เอว, เอส ตติยผเล เอว, เอส อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ ชานาติฯ กสิณปริกมฺมํ กโรนฺเตสุปิ ‘‘อิมสฺส ปริกมฺมมตฺตเมว ภวิสฺสติ, เอส นิมิตฺตํ อุปฺปาเทสฺสติ, เอส อปฺปนํ เอว ปาปุณิสฺสติ, เอส ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิสฺสตี’’ติ ชานาติฯ
อเนกธาตุนฺติ นานาธาตุนฺติ ตาสํเยว ธาตูนํ วิลกฺขณตฺตา นานปฺปการธาตุํฯ โลกนฺติ ขนฺธายตนธาตุโลกํฯ ยถาภูตํ ปชานาตีติ ตาสํ ธาตูนํ อวิปรีตโต สภาวํ ปฏิวิชฺฌติฯ
นานาธิมุตฺติกตนฺติ หีนาทีหิ อธิมุตฺตีหิ นานาธิมุตฺติกภาวํฯ ปรสตฺตานนฺติ ปธานสตฺตานํฯ ปรปุคฺคลานนฺติ ตโต ปเรสํ หีนสตฺตานํฯ เอกตฺถเมว วา เอตํ ปททฺวยํ, เวเนยฺยวเสน ปน ทฺเวธา วุตฺตํฯ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตนฺติ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปรภาวญฺจ อปรภาวญฺจ, วุทฺธิญฺจ หานิญฺจาติ อตฺโถฯ
ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนนฺติ ปฐมาทีนํ จตุนฺนํ ฌานานํ, ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีนํ อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ, สวิตกฺกสวิจาราทีนํ ติณฺณํ สมาธีนํ, ปฐมชฺฌานสมาปตฺติอาทีนญฺจ นวนฺนํ อนุปุพฺพสมาปตฺตีนํฯ สํกิเลสนฺติ หานภาคิยธมฺมํฯ โวทานนฺติ วิเสสภาคิยธมฺมํฯ วุฏฺฐานนฺติ ‘‘โวทานมฺปิ วุฏฺฐานํ, ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐานมฺปิ วุฏฺฐาน’’นฺติ (วิภ. ๘๒๘) เอวํ วุตฺตํ ปคุณชฺฌานญฺเจว ภวงฺคผลสมาปตฺติโย จฯ เหฏฺฐิมํ สมฺโมหวิโนทนิยํ วิภงฺคฏฺฐกถายํ (วิภ. อฏฺฐ. ๗๖๐) วุตฺโตฯ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติทิพฺพจกฺขุอาสวกฺขยญาณกถา ปน เวรญฺชกณฺเฑ (ปารา. ๑๒) วิตฺถาริตาเยวฯ
อิมานิ โข สาริปุตฺตาติ ยานิ ปุพฺเพ ‘‘ทส โข ปนิมานิ, สาริปุตฺต, ตถาคตสฺส ตถาคตพลานี’’ติ อโวจํ, อิมานิ ตานีติ อปฺปนํ กโรติฯ ตตฺถ ปรวาทิกถา โหติ ‘‘ทสพลญาณํ นาม ปาฏิเยกฺกํ นตฺถิ, สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสวายํ ปเภโท’’ติ, ตํ น ตถา ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺญเมว หิ ทสพลญาณํ, อญฺญํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ทสพลญาณํ สกสกกิจฺจเมว ชานาติ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ตมฺปิ ตโต อวเสสมฺปิ ปชานาติฯ ทสพลญาเณสุ หิ ปฐมํ การณาการณเมว ชานาติ, ทุติยํ กมฺมนฺตรวิปากนฺตรเมว, ตติยํ กมฺมปริจฺเฉทเมว, จตุตฺถํ ธาตุนานตฺตการณเมว
ทสหิ อเสกฺเขหิ องฺเคหิ อุเปโตติ ‘‘อเสกฺขา สมฺมาทิฏฺฐิ, อเสกฺโข สมฺมาสงฺกปฺโป, อเสกฺขา สมฺมาวาจา, อเสกฺโข สมฺมากมฺมนฺโต, อเสกฺโข สมฺมาอาชีโว, อเสกฺโข สมฺมาวายาโม, อเสกฺขา สมฺมาสติ, อเสกฺโข สมฺมาสมาธิ, อเสกฺขํ สมฺมาญาณํ, อเสกฺขา สมฺมาวิมุตฺตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๔๘, ๓๖๐) เอวํ วุตฺเตหิ ทสหิ อเสกฺขธมฺเมหิ สมนฺนาคโตฯ อเสกฺขา สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย จ สพฺเพ ผลสมฺปยุตฺตธมฺมา เอวฯ เอตฺถ จ สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาญาณนฺติ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ปญฺญาว กถิตา ‘‘สมฺมา ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมา ปชานนฏฺเฐน สมฺมาญาณ’’นฺติฯ อตฺถิ หิ ทสฺสนชานนานํ วิสเย ปวตฺติอาการวิเสโสฯ สมฺมาวิมุตฺตีติ อิมินา ปน ปเทน วุตฺตาวเสสา ผลสมาปตฺติสหคตธมฺมา สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา
๕๙. วจนสทฺเทน อปฺปสทฺทนฺติ อารามุปจาเรน คจฺฉโต อทฺธิกชนสฺสปิ วจนสทฺเทน อปฺปสทฺทํฯ นครนิคฺโฆสสทฺเทนาติ อวิภาวิตตฺเถน นคเร มนุสฺสานํ นิคฺโฆสสทฺเทนฯ มนุสฺเสหิ สมาคมฺม เอกชฺฌํ ปวตฺติตสทฺโท หิ นิคฺโฆโสฯ อนุสญฺจรณชนสฺสาติ อนฺโตสญฺจาริโน ชนสฺสฯ มนุสฺสานํ รหสฺสกิริยฏฺฐานิยนฺติ มนุสฺสานํ รหสฺสกรณสฺส ยุตฺตํ อนุจฺฉวิกํฯ วิเวกานุรูปนฺติ เอกีภาวสฺส อนุรูปํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ
พิมฺพิสารสมาคมกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานปพฺพชฺชากถาวณฺณนา
๖๐. อิทานิ ‘‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สารีพฺราหฺมณิยา ปุตฺโต สาริปุตฺโต, โมคฺคลฺลีพฺราหฺมณิยา ปุตฺโต โมคฺคลฺลาโนฯ อมฺหากํ กิร (อ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๑๘๙-๑๙๐; ธ. ป. อฏฺฐ. ๑.๑๐ สาริปุตฺตตฺเถรวตฺถุ) ภควโต นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว สาริปุตฺโต ราชคหนครสฺส อวิทูเร อุปติสฺสคาเม สารีพฺราหฺมณิยา นาม กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตํทิวสเมวสฺส สหาโยปิ ราชคหสฺเสว อวิทูเร โกลิตคาเม โมคฺคลฺลีพฺราหฺมณิยา กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตานิ กิร ทฺเวปิ กุลานิ ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา อาพทฺธปฏิพทฺธสหายาเนวฯ เตสํ ทฺวินฺนํ เอกทิวสเมว คพฺภปริหารํ อทํสุฯ ทสมาสจฺจเยน ชาตานมฺปิ เตสํ ฉสฏฺฐิ ธาติโย อุปนยิํสุฯ นามคฺคหณทิวเส สารีพฺราหฺมณิยา ปุตฺตสฺส อุปติสฺสคาเม เชฏฺฐกุลสฺส ปุตฺตตฺตา ‘‘อุปติสฺโส’’ติ นามํ อกํสุ, อิตรสฺส โกลิตคาเม เชฏฺฐกุลสฺส ปุตฺตตฺตา ‘‘โกลิโต’’ติ นามํ อกํสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘คิหิกาเล อุปติสฺโส โกลิโตติ เอวํ ปญฺญายมานนามา’’ติฯ
อฑฺฒเตยฺยสตมาณวกปริวาราติ เอตฺถ ปญฺจปญฺจสตมาณวกปริวาราติปิ วทนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ องฺคุตฺตรนิกายฏฺฐกถายํ (อ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๑๘๙-๑๙๐) –
‘‘อุปติสฺสมาณวกสฺส กีฬนตฺถาย นทิํ วา อุยฺยานํ วา คมนกาเล ปญฺจ สุวณฺณสิวิกาสตานิ
ราชคเห จ อนุสํวจฺฉรํ คิรคฺคสมชฺชํ นาม โหติฯ เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ เอกฏฺฐาเนเยว มญฺจกํ พนฺธนฺติฯ ทฺเวปิ เอกโตว นิสีทิตฺวา สมชฺชํ ปสฺสิตฺวา หสิตพฺพฏฺฐาเน หสนฺติ, สํเวคฏฺฐาเน สํวิชฺชนฺติ, ทายํ ทาตุํ ยุตฺตฏฺฐาเน ทายํ เทนฺติฯ เตสํ อิมินาว นิยาเมน เอกทิวสํ สมชฺชํ ปสฺสนฺตานํ ปริปากคตตฺตา ญาณสฺส ปุริมทิวเสสุ วิย หสิตพฺพฏฺฐาเน หาโส วา สํเวคฏฺฐาเน สํวิชฺชนํ วา ทายํ ทาตุํ ยุตฺตฏฺฐาเน ทายทานํ วา นาโหสิฯ ทฺเวปิ
เตน โข ปน สมเยน สญฺจโย ปริพฺพาชโก ราชคเห ปฏิวสติ มหติยา ปริพฺพาชกปริสาย สทฺธิํฯ เต ‘‘ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามา’’ติ ปญฺจหิ มาณวกสเตหิ สทฺธิํ สญฺจยสฺส สนฺติเก ปพฺพชิํสุฯ เตสํ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย สญฺจโย อติเรกลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต อโหสิฯ เต กติปาเหเนว สพฺพํ สญฺจยสฺส สมยํ ปริมทฺทิตฺวา ‘‘อาจริย, ตุมฺหากํ ชานนสมโย เอตฺตโกว, อุทาหุ อุตฺตริปิ อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ สญฺจโย ‘‘เอตฺตโกว, สพฺพํ ตุมฺเหหิ ญาต’’นฺติ อาหฯ ตสฺส กถํ สุตฺวา จินฺตยิํสุ ‘‘เอวํ สติ อิมสฺส สนฺติเก พฺรหฺมจริยวาโส นิรตฺถโก, มยํ โมกฺขธมฺมํ คเวสิตุํ นิกฺขนฺตา, โส อิมสฺส สนฺติเก อุปฺปาเทตุํ น สกฺกา, มหา โข ปน ชมฺพุทีโป, คามนิคมราชธานิโย จรนฺตา อวสฺสํ โมกฺขธมฺมเทสกํ อาจริยํ ลภิสฺสามา’’ติฯ เต ตโต ปฏฺฐาย ‘‘ยตฺถ ยตฺถ ปณฺฑิตา สมณพฺราหฺมณา อตฺถี’’ติ สุณนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา ปญฺหสากจฺฉํ กโรนฺติ, เตหิ ปุฏฺฐํ ปญฺหํ อญฺโญ กเถตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, เต ปน เตสํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺติฯ เอวํ สกลชมฺพุทีปํ ปริคฺคณฺหิตฺวา นิวตฺติตฺวา สกฏฺฐานเมว อาคนฺตฺวา ‘‘สมฺม โกลิต, โย ปฐมํ อมตํ อธิคจฺฉติ ‘‘ตตฺร เนสํ มหาชนํ ทิสฺวา…เป.… กติกํ อกํสู’’ติ อาหฯ
ตตฺถ ฉนฺนปริพฺพาชกสฺสาติ เสตปฏธรสฺส ปริพฺพาชกสฺสฯ เตน นายํ นคฺคปริพฺพาชโกติ ทสฺเสติฯ ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตนาติอาทีสุ ปาสาทิเกนาติ ปสาทาวเหน สารุปฺเปน สมณานุจฺฉวิเกนฯ อภิกฺกนฺเตนาติ ปฏิกฺกนฺเตนาติ นิวตฺตเนนฯ อาโลกิเตนาติ ปุรโต ทสฺสเนนฯ วิโลกิเตนาติ อิโต จิโต ทสฺสเนนฯ สมิญฺชิเตนาติ ปพฺพสงฺโกจเนนฯ ปสาริเตนาติ เตสํเยว ปสารเณนฯ สพฺพตฺถ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ, ตสฺมา สติสมฺปชญฺญเกหิ วภิสงฺขตตฺตา ปาสาทิกอภิกฺกนฺตปฏิกฺกนฺตอาโลกิตวิโลกิตสมิญฺชิตปสาริโต หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ โอกฺขิตฺตจกฺขูติ เหฏฺฐาขิตฺตจกฺขุฯ อิริยาปถสมฺปนฺโนติ ตาย ปาสาทิกอภิกฺกนฺตาทิตาย สมฺปนฺนอิริยาปโถฯ อตฺถิเกหิ อุปญฺญาตนฺติ ‘‘มรเณ สติ อมเตนปิ ภวิตพฺพ’’นฺติ เอวํ อนุมานญาเณน ‘‘อตฺถี’’ติ อุปคตํ นิพฺพานํ นาม, ตํ มคฺคนฺโต ปริเยสนฺโต ยนฺนูนาหํ อิมํ ภิกฺขุํ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺเธยฺยนฺติ สมฺพนฺโธฯ สุทินฺนกณฺเฑ วุตฺตปฺปการนฺติ ‘‘ทานปตีนํ ฆเรสุ สาลา โหนฺติ, อาสนานิ เจตฺถ ปญฺญตฺตานิ โหนฺติ, อุปฏฺฐาปิตํ อุทกกญฺชิยํ, ตตฺถ ปพฺพชิตา ปิณฺฑาย จริตฺวา นิสีทิตฺวา ภุญฺชนฺติฯ สเจ อิจฺฉนฺติ, ทานปตีนมฺปิ สนฺตกํ คณฺหนฺติ, ตสฺมา ตมฺปิ อญฺญตรสฺส กุลสฺส อีทิสาย สาลาย อญฺญตรํ กุฏฺฏมูลนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ เอวํ วุตฺตปฺปการํฯ
อปฺปํ วา พหุํ วา ภาสสฺสูติ ปริพฺพาชโก ‘‘อหํ อุปติสฺโส นาม, ตฺวํ ยถาสตฺติยา อปฺปํ วา พหุํ วา ปาวท, เอตํ นยสเตน นยสหสฺเสน ปฏิวิชฺฌิตุํ มยฺหํ ภาโร’’ติ จินฺเตตฺวา เอวมาหฯ นิโรโธ จ นิโรธุปาโย จ เอกเทสสรูเปกเสสนเยน ‘‘นิโรโธ’’ติ วุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ ปฏิปาเทนฺโตติ นิคเมนฺโตฯ อิมํ ธมฺมปริยายํ สุตฺวา วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทีติ เอตฺถ ปริพฺพาชโก ปฐมปททฺวยเมว สุตฺวา สหสฺสนยสมฺปนฺเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ อิตรปททฺวยํ โสตาปนฺนกาเล นิฏฺฐาสีติ เวทิตพฺพํฯ
พหุเกหิ กปฺปนหุเตหีติ เอตฺถ ทส ทสกานิ สตํ, ทส สตานิ สหสฺสํ, สหสฺสานํ สตํ สตสหสฺสํ, สตสหสฺสานํ สตํ โกฏิ, โกฏิสตสหสฺสานํ สตํ ปโกฏิ, ปโกฏิสตสหสฺสานํ สตํ โกฏิปโกฏิ, โกฏิปโกฏิสตสหสฺสานํ สตํ เอกนหุตนฺติ เวทิตพฺพํฯ
๖๑. อถ โข สาริปุตฺโต ปริพฺพาชโก เยน โมคฺคลฺลาโน ปริพฺพาชโก เตนุปสงฺกมีติ (อ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๑๘๙-๑๙๐; ธ. ป. อฏฺฐ. ๑.๑๐ สาริปุตฺตตฺเถรวตฺถุ) โสตาปนฺโน หุตฺวา อุปริวิเสเส อปฺปวตฺตนฺเต ‘‘ภวิสฺสติ เอตฺถ การณ’’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา เถรํ อาห ‘‘ภนฺเต, มา อุปริ ธมฺมเทสนํ วฑฺฒยิตฺถ, เอตฺตกเมว โหตุ, กหํ อมฺหากํ สตฺถา วสตี’’ติฯ เวฬุวเน ปริพฺพาชกาติฯ ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห ปุรโต ยาถ, มยฺหํ เอโก สหายโก อตฺถิ, อมฺเหหิ จ อญฺญมญฺญํ กติกา กตา ‘โย ปฐมํ อมตํ อธิคจฺฉติ, โส อาโรเจตู’ติ, อหํ ตํ ปฏิญฺญํ โมเจตฺวา สหายกํ คเหตฺวา ตุมฺหากํ คตมคฺเคเนว สตฺถุ สนฺติกํ อาคมิสฺสามี’’ติ ปญฺจปติฏฺฐิเตน เถรสฺส ปาเทสุ นิปติตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา เถรํ อุยฺโยเชตฺวา ปริพฺพาชการามาภิมุโข อคมาสิฯ
๖๒. สาริปุตฺตํ ปริพฺพาชกํ เอตทโวจาติ ‘‘อชฺช มยฺหํ สหายสฺส มุขวณฺโณ น อญฺญทิวเสสุ วิย, อทฺธา อเนน อมตํ อธิคตํ ภวิสฺสตี’’ติ อมตาธิคมํ ปุจฺฉนฺโต เอตทโวจฯ โสปิสฺส ‘‘อามาวุโส, อมตํ อธิคต’’นฺติ ปฏิชานิตฺวา สพฺพํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา ตเมว คาถํ อภาสิฯ คาถาปริโยสาเน โมคฺคลฺลาโน ปริพฺพาชโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อถ โข โมคฺคลฺลานสฺส ปริพฺพาชกสฺส…เป.… ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที’’ติฯ คจฺฉาม มยํ, อาวุโส, ภควโต สนฺติเกติ ‘‘กหํ สมฺม สตฺถา วสตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เวฬุวเน กิร สมฺม, เอวํ โน อาจริเยน อสฺสชิตฺเถเรน กถิต’’นฺติ วุตฺเต เอวมาหฯ
สาริปุตฺตตฺเถโร จ นาเมส สทาปิ อาจริยปูชโกว, ตสฺมา สหายํ โมคฺคลฺลานํ ปริพฺพาชกํ เอวมาห ‘‘อมฺเหหิ อธิคตํ อมตํ อมฺหากํ อาจริยสฺส สญฺจยปริพฺพาชกสฺสปิ กเถสฺสาม, พุชฺฌมาโน ปฏิวิชฺฌิสฺสติ, อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต อมฺหากํ สทฺทหิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คมิสฺสติ, พุทฺธานํ เทสนํ สุตฺวา มคฺคผลปฺปฏิเวธํ กริสฺสตี’’ติฯ ตโต ทฺเวปิ ชนา สญฺจยสฺส สนฺติกํ อคมํสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อถ โข สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา เยน สญฺจโย ปริพฺพาชโก เตนุปสงฺกมิํสู’’ติฯ อุปสงฺกมิตฺวา จ ‘‘อาจริย, ตฺวํ กิํ กโรสิ, โลเก พุทฺโธ ‘‘อถ โข สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา ตานิ อฑฺฒเตยฺยานิ ปริพฺพาชกสตานิ อาทาย เยน เวฬุวนํ เตนุปสงฺกมิํสู’’ติฯ
วิมุตฺเตติ ยถาวุตฺตลกฺขเณ นิพฺพาเน ตทารมฺมณาย ผลวิมุตฺติยา อธิมุตฺเต เน สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน พฺยากาสีติ สมฺพนฺโธฯ
เอวํ พฺยากริตฺวา จ สตฺถา จตุปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสนฺโต เนสํ ปริสาย จริยวเสน ธมฺมเทสนํ วฑฺเฒสิ, ฐเปตฺวา ทฺเว อคฺคสาวเก สพฺเพปิ อฑฺฒเตยฺยสตา ปริพฺพาชกา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ สตฺถา ‘‘เอถ ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ, สพฺเพสํ เกสมสฺสุ อนฺตรธายิ, อิทฺธิมยปตฺตจีวรํ กายปฏิพทฺธํ อโหสิฯ อคฺคสาวกานมฺปิ อิทฺธิมยปตฺตจีวรํ อาคตํ, อุปริมคฺคตฺตยกิจฺจํ ปน น นิฏฺฐาติฯ กสฺมา? สาวกปารมีญาณสฺส มหนฺตตายฯ อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ปพฺพชิตทิวสโต สตฺตเม ทิวเส มคธรฏฺเฐ กลฺลวาฬคามกํ อุปนิสฺสาย สมณธมฺมํ กโรนฺโต ถินมิทฺธํ โอกฺกมนฺโต สตฺถารา สํเวชิโต ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา ตถาคเตน ทินฺนํ ธาตุกมฺมฏฺฐานํ สุณนฺโตว อุปริมคฺคตฺตยกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา สาวกปารมีญาณสฺส มตฺถกํ ปตฺโตฯ สาริปุตฺตตฺเถโรปิ ปพฺพชิตทิวสโต อทฺธมาสํ อติกฺกมิตฺวา สตฺถารา สทฺธิํ ตเมว ราชคหํ อุปนิสฺสาย สูกรขตเลเณ วิหรนฺโต อตฺตโน ภาคิเนยฺยสฺส ทีฆนขปริพฺพาชกสฺส เวทนาปริคฺคหสุตฺตนฺเต เทสิยมาเน สุตฺตานุสาเรน ญาณํ เปเสตฺวา ปรสฺส วฑฺฒิตภตฺตํ ภุญฺชนฺโต วิย สาวกปารมีญาณสฺส มตฺถกํ ปตฺโตฯ เตเนวาห ‘‘มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร สตฺตหิ ทิวเสหิ อรหตฺเต ปติฏฺฐิโต, สาริปุตฺตตฺเถโร อทฺธมาเสนา’’ติฯ
ยทิปิ
สมฺมสนจาโร จ นาเมตฺถ วิปสฺสนาภูมิ เวทิตพฺพา สมฺมสนํ จรติ เอตฺถาติ สมฺมสนจาโรติ กตฺวาฯ ตตฺถ พุทฺธานํ สมฺมสนจาโร ทสสหสฺสโลกธาตุยํ สตฺตสนฺตานคตา อนินฺทฺริยพทฺธา จ สงฺขาราติ วทนฺติฯ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสูติ อปเรฯ ตถา หิ อตฺตนิยวเสน ปฏิจฺจสมุปฺปาทนยํ โอตริตฺวา ฉตฺติํสโกฏิสตสหสฺสมุเขน พุทฺธานํ มหาวชิรญาณํ ปวตฺตํฯ ปจฺเจกพุทฺธานํ สสนฺตานคเตหิ สทฺธิํ มชฺฌิมเทสวาสีสตฺตสนฺตานคตา อนินฺทฺริยพทฺธา จ สงฺขารา สมฺมสนจาโรติ วทนฺติฯ ชมฺพุทีปวาสีสนฺตานคตาติ เกจิฯ สสนฺตานคเต สพฺพธมฺเม ปรสนฺตานคเต จ สนฺตานวิภาคํ อกตฺวา พหิทฺธาภาวสามญฺญโต สมฺมสนํ, อยํ สาวกานํ สมฺมสนจาโรฯ โมคฺคลฺลานตฺเถโร ปน พหิทฺธา ธมฺเมปิ สสนฺตานวิภาเคน เกจิ เกจิ อุทฺธริตฺวา สมฺมสิ, ตญฺจ โข ญาเณน ผุฏฺฐมตฺตํ กตฺวาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยฏฺฐิโกฏิยา อุปฺปีเฬนฺโต วิย เอกเทสเมว สมฺมสนฺโต’’ติฯ ตตฺถ ญาเณน นาม ยาวตา เนยฺยํ วตฺติตพฺพํ, ตาวตา อวตฺตนโต ‘‘ยฏฺฐิโกฏิยา อุปฺปีเฬนฺโต
เอตฺถ จ สุกฺขวิปสฺสกา โลกิยาภิญฺญปฺปตฺตา ปกติสาวกา มหาสาวกา อคฺคสาวกา ปจฺเจกพุทฺธา สมฺมาสมฺพุทฺธาติ ฉสุ ชเนสุ สุกฺขวิปสฺสกานํ ฌานาภิญฺญาหิ อนธิคตปญฺญาเนปุญฺญตฺตา อนฺธานํ วิย อิจฺฉิตปเทโสกฺกมนํ วิปสฺสนากาเล อิจฺฉิติจฺฉิตธมฺมภาวนา นตฺถิ, เต ยถาปริคฺคหิตธมฺมมตฺเตเยว วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺติฯ โลกิยาภิญฺญปฺปตฺตา ปน ปกติสาวกา เยน มุเขน วิปสฺสนํ อารภนฺติ, ตโต อญฺเญนปิ วิปสฺสนํ วิตฺถาริกํ กาตุํ สกฺโกนฺติ วิปุลญาณตฺตาฯ มหาสาวกา อภินีหารสมฺปนฺนตฺตา ตโต สาติสยํ วิปสฺสนํ วิตฺถาริกํ กาตุํ สกฺโกนฺติฯ อคฺคสาวเกสุ ทุติโย อภินีหารสมฺปตฺติยา สมาธานสฺส สาติสยตฺตา วิปสฺสนํ ตโตปิ วิตฺถาริกํ กโรติฯ ปฐโม ปน ตโตปิ มหาปญฺญตาย สาวเกหิ อสาธารณํ กตฺวา วิปสฺสนํ วิตฺถาริกํ กโรติฯ ปจฺเจกพุทฺธา เตหิปิ
เอเตสุ จ สุกฺขวิปสฺสกานํ วิปสฺสนาจาโร ขชฺโชตปฺปภาสทิโส, อภิญฺญปฺปตฺตปกติสาวกานํ ทีปปฺปภาสทิโส, มหาสาวกานํ อุกฺกาปฺปภาสทิโส, อคฺคสาวกานํ โอสธิตารกปฺปภาสทิโส, ปจฺเจกพุทฺธานํ จนฺทปฺปภาสทิโส, สมฺมาสมฺพุทฺธานํ รสฺมิสหสฺสปฏิมณฺฑิตสรทสูริยมณฺฑลสทิโส หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ ตถา สุกฺขวิปสฺสกานํ วิปสฺสนาจาโร อนฺธานํ
อิทานิ อุภินฺนมฺปิ เถรานํ ปุพฺพโยคํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตีเต กิรา’’ติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวฯ
๖๓. คิริพฺพชนครนฺติ สมนฺตา ปพฺพตปริกฺขิตฺตํ วชสทิสํ หุตฺวา ติฏฺฐตีติ คิริพฺพชนฺติ เอวํลทฺธนามํ ราชคหนครํฯ อุสูยนกิริยาย กมฺมภาวํ สนฺธาย ‘‘อุปโยคตฺเถ วา’’ติ วุตฺตํฯ
สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานปพฺพชฺชากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อุปชฺฌายวตฺตกถาวณฺณนา
๖๔. วชฺชาวชฺชํ อุปนิชฺฌายตีติ อุปชฺฌาโย, นตฺถิ อุปชฺฌาโย เอเตสนฺติ อนุปชฺฌายกาฯ เตนาห ‘‘วชฺชาวชฺชํ อุปนิชฺฌายเกน ครุนา วิรหิตา’’ติฯ ตตฺถ วชฺชาวชฺชนฺติ ขุทฺทกํ อุตฺติฏฺฐปตฺตนฺติ เอตฺถ อุจฺฉิฏฺฐ-สทฺทสมานตฺโถ อุตฺติฏฺฐ-สทฺโทฯ เตเนวาห ‘‘ตสฺมิญฺหิ มนุสฺสา อุจฺฉิฏฺฐสญฺญิโน, ตสฺมา อุตฺติฏฺฐปตฺตนฺติ วุตฺต’’นฺติฯ ปิณฺฑาย จรณกปตฺตนฺติ อิมินา ปน ปตฺตสฺส สรูปทสฺสนมุเขน อุจฺฉิฏฺฐกปฺปนาย การณํ วิภาวิตํฯ ตสฺมินฺติ ตสฺมิํ ปิณฺฑาย จรณกปตฺเตฯ
๖๕. สคารวา สปฺปติสฺสาติ เอตฺถ ครุภาโว คารวํ, ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุกรณียตาฯ สห คารเวนาติ สคารวาฯ ครุนา กิสฺมิญฺจิ วุตฺเต คารววเสน ปติสฺสวนํ ปติสฺโส, ปติสฺสวภูตํ ตํสภาคญฺจ ยํกิญฺจิ คารวนฺติ อตฺโถฯ สห ปติสฺเสนาติ สปฺปติสฺสา, โอวาทํ สมฺปฏิจฺฉนฺตาติ อตฺโถ สปฺปติสฺสาฯ อฏฺฐกถายํ ปน พฺยญฺชนวิจารํ อกตฺวา อตฺถมตฺตเมว ทสฺเสตุํ ‘‘ครุกภาวญฺเจว เชฏฺฐกภาวญฺจ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ สาหูติ สาธุฯ ลหูติ อครุ, มม ตุยฺหํ อุปชฺฌายภาเว ภาริยํ นาม นตฺถีติ อตฺโถฯ โอปายิกนฺติ อุปายปฏิสํยุตฺตํ เต อุปชฺฌายคฺคหณํ อิมินา อุปาเยน ตฺวํ เม อิโต ปฏฺฐาย ภาโร ชาโตสีติ วุตฺตํ โหติฯ ปติรูปนฺติ อนุรูปํ ตว อุปชฺฌายคฺคหณนฺติ อตฺโถฯ ปาสาทิเกนาติ ปสาทาวเหน กายวจีปโยเคนฯ สมฺปาเทหีติ ติวิธสิกฺขํ นิปฺผาเทหีติ อตฺโถฯ กาเยน วาติ หตฺถมุทฺทาทิํ ทสฺเสนฺโต กาเยน วา วิญฺญาเปติฯ คหิโต ตยา…เป.… วิญฺญาเปตีติ ‘‘สาหู’’ติอาทีสุ เอกํ วทนฺโตเยว อิมมตฺถํ วิญฺญาเปตีติ วุจฺจติฯ เตเนวาห ‘‘อิทเมว หี’’ติอาทิฯ สาธูติ สมฺปฏิจฺฉนํ สนฺธายาติ อุปชฺฌาเยน ‘‘สาหู’’ติ วุตฺเต สทฺธิวิหาริกสฺส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉนวจนํ สนฺธายฯ กสฺมา นปฺปมาณนฺติ อาห ‘‘อายาจนทานมตฺเตน หี’’ติอาทิ, สทฺธิวิหาริกสฺส ‘‘อุปชฺฌาโย เม, ภนฺเต, โหหี’’ติ อายาจนมตฺเตน, อุปชฺฌายสฺส จ ‘‘สาหู’’ติอาทินา ทานวจนมตฺเตนาติ อตฺโถฯ น เอตฺถ สมฺปฏิจฺฉนํ องฺคนฺติ สทฺธิวิหาริกสฺส สมฺปฏิจฺฉนวจนํ เอตฺถ อุปชฺฌายคฺคหเณ องฺคํ น โหติฯ
๖๖. สมฺมาวตฺตนาติ สมฺมาปวตฺติฯ อสฺสาติ สทฺธิวิหาริกสฺสฯ ตาทิสเมว มุขโธวโนทกํ ทาตพฺพนฺติ อุตุมฺหิ สรีรสภาเว จ เอกากาเร ตาทิสเมว ทาตพฺพํฯ ทฺเว จีวรานีติ ปารุปนํ สงฺฆาฏิญฺจ สนฺธาย วทติฯ ยทิ เอวํ ‘‘สงฺฆาฏิโย’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สพฺพญฺหิ จีวรํ สงฺฆฏิตตฺตา สงฺฆาฏีติ วุจฺจตี’’ติฯ ปทวีติหาเรหีติ เอตฺถ ปทํ วีติหรติ เอตฺถาติ ปทวีติหาโร, ปทวีติหรณฏฺฐานํ ทูตวิลมฺพิตํ อกตฺวา สมคมเน ทฺวินฺนํ ปทานํ อนฺตเร มุฏฺฐิรตนมตฺตํฯ ปทานํ วา วีติหรณํ อภิมุขํ หริตฺวา นิกฺเขโป ปทวีติหาโรติ อิโต ปฏฺฐายาติ ‘‘น อุปชฺฌายสฺส ภณมานสฺสา’’ติ เอตฺถ วุตฺต น-การโต ปฏฺฐายฯ สพฺพตฺถ ทุกฺกฏาปตฺติ เวทิตพฺพาติ ‘‘อีทิเสสุ คิลาโนปิ น มุจฺจตี’’ติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อญฺญมฺปิ หิ ยถาวุตฺตํ อุปชฺฌายวตฺตํ อนาทริเยน อกโรนฺตสฺส อคิลานสฺส วตฺตเภเท สพฺพตฺถ ทุกฺกฏเมวฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘อคิลาเนน หิ สทฺธิวิหาริเกน สฏฺฐิวสฺเสนปิ สพฺพํ อุปชฺฌายวตฺตํ อาปตฺติยา อาสนฺนวาจนฺติ อาปตฺติชนกเมว วจนํ สนฺธาย วทติฯ ยาย หิ วาจาย อาปตฺติํ อาปชฺชติ, สา วาจา ตสฺสา อาปตฺติยา อาสนฺนาติ วุจฺจติฯ
จีวเรน ปตฺตํ เวเฐตฺวาติ เอตฺถ ‘‘อุตฺตราสงฺคสฺส เอเกน กณฺเณน เวเฐตฺวา’’ติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ คาเมติ คามปริยาปนฺเน ตาทิเส กิสฺมิญฺจิ ปเทเสฯ อนฺตรฆเรติ อนฺโตเคเหฯ ปฏิกฺกมเนติ อาสนสาลายํฯ ติกฺขตฺตุํ ปานีเยน ปุจฺฉิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ, อาทิมฺหิ มชฺเฌ อนฺเตติ เอวํ ติกฺขตฺตุํ ปุจฺฉิตพฺโพติ อตฺโถฯ อุปกฏฺโฐติ อาสนฺโนฯ โธตวาลิกายาติ นิรชาย ปริสุทฺธวาลิกายฯ สเจ ปโหตีติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวติ ‘‘น เกนจิ เคลญฺเญน อภิภูโต โหตี’’ติฯ ปริเวณํ คนฺตฺวาติ อุปชฺฌายสฺส ปริเวณํ คนฺตฺวาฯ
อุปชฺฌายวตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖๗. สทฺธิวิหาริกวตฺตกถา อุตฺตานตฺถาเยวฯ
นสมฺมาวตฺตนาทิกถาวณฺณนา
๖๘. นสมฺมาวตฺตนาทิกถายํ เคหสฺสิตเปมนฺติ ‘‘ปิตา เม อย’’นฺติ เอวํ อุปฺปนฺนเปมํฯ อุปชฺฌายมฺหิ ปิตุจิตฺตุปฏฺฐานเมว หิ อิธ เคหสฺสิตเปมํ นามฯ น หิ อิทํ อกุสลปกฺขิยํ เคหสฺสิตเปมํ สนฺธาย วุตฺตํ ปฏิวิทฺธสจฺจานํ ปหีนานุเคธานํ ตทสมฺภวโต, น จ ภควา ภิกฺขู สํกิเลเส นิโยเชติ, เคหสฺสิตเปมสทิสตฺตา ปน เปมมุเขน เมตฺตาสิเนโห อิธ วุตฺโตติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘เตสุ เอโก วตฺตสมฺปนฺโน ภิกฺขุ…เป.… เตสํ อนาปตฺตี’’ติ วจนโต สเจ เอโก วตฺตสมฺปนฺโน ภิกฺขุ ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห อปฺโปสฺสุกฺกา โหถ, อหํ ตุมฺหากํ สทฺธิวิหาริกํ อนฺเตวาสิกํ วา คิลานํ อุปฏฺฐหิสฺสามิ, โอวทิตพฺพํ โอวทิสฺสามิ, อิติ กรณีเยสุ อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชิสฺสามี’’ติ วทติ, เต เอว วา สทฺธิวิหาริกาทโย ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห เกวลํ อปฺโปสฺสุกฺกา
นสมฺมาวตฺตนาทิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ราธพฺราหฺมณวตฺถุกถาวณฺณนา
๖๙. ราธพฺราหฺมณวตฺถุมฺหิ กิโส อโหสีติ ขาทิตุํ วา ภุญฺชิตุํ วา อสกฺโกนฺโต ตนุโก อโหสิ อปฺปมํสโลหิโตฯ อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโตติ สญฺชาตุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกภาโว ปณฺฑุปลาสปฺปฏิภาโคฯ ธมนิสนฺถตคตฺโตติ ปริยาทินฺนมํสโลหิตตฺตา สิราชาเลเนว สนฺถริตคตฺโตฯ อธิการนฺติ อธิกิริยํ, สกฺการนฺติ วุตฺตํ โหติฯ กตํ ชานนฺตีติ กตญฺญุโน, กตํ ปากฏํ กตฺวา ชานนฺตีติ กตเวทิโนฯ กิํ ปน เถโร ภควตา พาราณสิยํ ตีหิ สรณคมเนหิ อนุญฺญาตํ ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทญฺจ น ชานาตีติ? โน น ชานาติฯ ยทิ เอวํ ‘‘กถาหํ, ภนฺเต, ตํ พฺราหฺมณํ ปพฺพาเชมิ อุปสมฺปาเทมี’’ติ กสฺมา อาหาติ อิมํ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘กิญฺจาปิ อายสฺมา สาริปุตฺโต’’ติอาทิฯ ปริมณฺฑเลหีติ ปริปุณฺเณหิฯ อญฺญถา วา วตฺตพฺพํ อญฺญถา วทตีติ ‘‘ภนฺเต’’ติ วตฺตพฺพํ ‘‘พนฺเธ’’ติ วทติฯ
๗๑-๗๓. สมนนฺตราติ อนนฺตรํฯ ปณฺณตฺติวีติกฺกมํ กโรตีติ สิกฺขาปทวีติกฺกมํ กโรติฯ อตฺตภาวปริหรณตฺถํ นิสฺสียนฺตีติ นิสฺสยา, ปิณฺฑิยาโลปโภชนาทิกา จตฺตาโร ปจฺจยาฯ ตตฺถ ปิณฺฑิยาโลปโภชนนฺติ ชงฺฆปิณฺฑิยพเลน จริตฺวา อาโลปมตฺตํ ลทฺธโภชนํฯ อติเรกลาโภติ ‘‘ปิณฺฑิยาโลปโภชนํ นิสฺสายา’’ติ เอวํ วุตฺตภิกฺขาหารลาภโต อธิกลาโภ สงฺฆภตฺตาทิฯ ตตฺถ สกลสฺส สงฺฆสฺส ทาตพฺพภตฺตํ สงฺฆภตฺตํฯ กติปเย ภิกฺขู อุทฺทิสิตฺวา ทาตพฺพภตฺตํ อุทฺเทสภตฺตํฯ นิมนฺเตตฺวา ทาตพฺพภตฺตํ นิมนฺตนํฯ สลากํ คาหาเปตฺวา ทาตพฺพภตฺตํ สลากภตฺตํฯ เอกสฺมิํ ปกฺเข เอกทิวสํ ทาตพฺพภตฺตํ ปกฺขิกํฯ อุโปสเถ ทาตพฺพภตฺตํ อุโปสถิกํฯ ปาฏิปททิวเส ทาตพฺพภตฺตํ ปาฏิปทิกํฯ วิตฺถารกถา เนสํ เสนาสนกฺขนฺธกวณฺณนายํ อาวิ ภวิสฺสติฯ
วิหาโรติ อฑฺฒโยโคติ
ทีฆปาสาโทฯ ครุฬสณฺฐานปาสาโทติปิ วทนฺติฯ ปาสาโทติ จตุรสฺสปาสาโทฯ หมฺมิยนฺติ มุณฺฑจฺฉทนปาสาโทฯ อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘วิหาโร นาม ทีฆมุขปาสาโท, อฑฺฒโยโค เอกปสฺสจฺฉทนกเสนาสนํ คุหาติ ปพฺพตคุหาฯ ปูติมุตฺตนฺติ ยํ กิญฺจิ มุตฺตํฯ ยถา สุวณฺณวณฺโณปิ กาโย ‘‘ปูติกาโย’’ติ วุจฺจติ, เอวํ อภินวมฺปิ มุตฺตํ ปูติมุตฺตเมวฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ
ราธพฺราหฺมณวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อาจริยวตฺตกถาวณฺณนา
๗๕. อุปเสนวตฺถุมฺหิ อาจิณฺณนฺติ จริตํ วตฺตํ อนุธมฺมตาฯ กจฺจิ ภิกฺขุ ขมนียนฺติ ภิกฺขุ กจฺจิ ตุยฺหํ อิทํ จตุจกฺกํ นวทฺวารํ สรีรยนฺตํ ขมนียํ สกฺกา ขมิตุํ สหิตุํ ปริหริตุํ, น กิญฺจิ ทุกฺขํ อุปฺปาเทตีติฯ กจฺจิ ยาปนียนฺติ กจฺจิ สพฺพกิจฺเจสุ ยาเปตุํ สกฺกา, น กิญฺจิ อนฺตรายํ ทสฺเสตีติฯ ชานนฺตาปิ ตถาคตาติเอวมาทิ ยํ ปรโต ‘‘กติ วสฺโสสิ ตฺวํ ภิกฺขู’’ติอาทินา ปุจฺฉิ, ตสฺส ปริหารทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ตถาคตา นาม ชานนฺตาปิ สเจ ตาทิสํ ปุจฺฉาการณํ โหติ, ปุจฺฉนฺติฯ สเจ ปน ตาทิสํ ปุจฺฉาการณํ นตฺถิ, ชานนฺตาปิ น ปุจฺฉนฺติฯ ยสฺมา ปน พุทฺธานํ อชานนํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘อชานนฺตาปี’’ติ น วุตฺตํฯ กาลํ วิทิตฺวา ปุจฺฉนฺตีติ สเจ ตสฺสา ปุจฺฉาย โส กาโล โหติ, เอวํ ตํ กาลํ วิทิตฺวา ปุจฺฉนฺติฯ สเจ น โหติ, เอวมฺปิ กาลํ วิทิตฺวาว น ปุจฺฉนฺติฯ เอวํ ปุจฺฉนฺตาปิ จ อตฺถสํหิตํ ตถาคตา ปุจฺฉนฺติ, ยํ อตฺถนิสฺสิตํ การณนิสฺสิตํ, ตเทว ปุจฺฉนฺติ, โน อนตฺถสํหิตํฯ กสฺมา? ยสฺมา อนตฺถสํหิเต เสตุฆาโต ตถาคตานํฯ เสตุ วุจฺจติ มคฺโค, มคฺเคเนว ตาทิสสฺส วจนสฺส ฆาโต สมุจฺเฉโทติ วุตฺตํ โหติฯ
อิทานิ อตฺถสํหิตนฺติ เอตฺถ ยํ อตฺถนิสฺสิตํ วจนํ ตถาคตา ปุจฺฉนฺติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทฺวีหิ อากาเรหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อากาเรหีติ การเณหิ ธมฺมํ วา เทเสสฺสามาติ อฏฺฐุปฺปตฺติยุตฺตํ สุตฺตํ วา ปุพฺพจริตการณยุตฺตํ ชาตกํ วา กถยิสฺสามฯ สาวกานํ วา สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสฺสามาติ สาวกานํ วา ตาย ปุจฺฉาย วีติกฺกมํ ปากฏํ กตฺวา ครุกํ วา ลหุกํ วา สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสฺสาม อาณํ ฐเปสฺสามฯ อติลหุนฺติ อติสีฆํฯ
๗๖. อญฺญติตฺถิยวตฺถุมฺหิ อญฺญติตฺถิยปุพฺโพติ ปุพฺเพ อญฺญติตฺถิโย ภูโตติ อญฺญติตฺถิยปุพฺโพฯ เอตฺถ (อ. นิ. อฏฺฐ. ๒.๓.๖๒) จ ติตฺถํ ชานิตพฺพํ, ติตฺถกโร ชานิตพฺโพ ติตฺถํ นาม ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโยฯ เอตฺถ หิ สตฺตา ตรนฺติ อุปฺปิลวนฺติ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรนฺติ, ตสฺมา ‘‘ติตฺถ’’นฺติ วุจฺจนฺติฯ ตาสํ ทิฏฺฐีนํ อุปฺปาเทตา ติตฺถกโร นาม ปูรณกสฺสปาทิโกฯ ตสฺส ลทฺธิํ คเหตฺวา ปพฺพชิตา ติตฺถิยา นามฯ เต หิ ติตฺเถ ชาตาติ ติตฺถิยา, ยถาวุตฺตํ วา ทิฏฺฐิคตสงฺขาตํ ติตฺถํ เอเตสํ อตฺถีติ ติตฺถิกา, ติตฺถิกา เอว ติตฺถิยาฯ เตสํ ปจฺจยทายกา ติตฺถิยสาวกาติ เวทิตพฺพาฯ สหธมฺมิกํ วุจฺจมาโนติ สหธมฺมิเกน วุจฺจมาโน, กรณตฺเถ อุปโยควจนํฯ ปญฺจหิ สหธมฺมิเกหิ สิกฺขิตพฺพตฺตา, เตสํ วา สนฺตกตฺตา ‘‘สหธมฺมิก’’นฺติ ลทฺธนาเมน พุทฺธปญฺญตฺเตน สิกฺขาปเทน วุจฺจมาโนติ อตฺโถฯ ปสูโรติ ตสฺส นามํฯ ปริพฺพาชโกติ คิหิพนฺธนํ ปหาย ปพฺพชฺชุปคโตฯ
ตํเยว ติตฺถายตนนฺติ เอตฺถ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิสงฺขาตํ ติตฺถเมว อายตนนฺติ ติตฺถายตนํ, ติตฺถํ วา เอเตสํ อตฺถีติ ติตฺถิโน, ติตฺถิยา, เตสํ อายตนนฺติปิ ติตฺถายตนํฯ อายตนนฺติ จ ‘‘อสฺสานํ กมฺโพโช อายตนํ, คุนฺนํ ทกฺขิณปโถ อายตน’’นฺติ เอตฺถ สญฺชาติฏฺฐานํ อายตนํ นามฯ
‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา;
ฉายํ ฉายตฺถิโน ยนฺติ, ผลตฺถํ ผลโภชิโน’’ติฯ (อ. นิ. ๕.๓๘) –
เอตฺถ สโมสรณฏฺฐานํฯ ‘‘ปญฺจิมานิ, ภิกฺขเว, วิมุตฺตายตนานี’’ติ (อ. นิ. ๕.๒๖) เอตฺถ การณํ, ตํ อิธ สพฺพมฺปิ ลพฺภติฯ สพฺเพปิ หิ ทิฏฺฐิคติกา สญฺชายมานา อิมาสุเยว ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐีสุ สญฺชายนฺติ, สโมสรมานาปิ เอตาสุเยว สโมสรนฺติ สนฺนิปตนฺติ, ทิฏฺฐิคติกภาเว จ เนสํ อิมาเยว ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย
อายสฺมโต นิสฺสาย วจฺฉามีติ เอตฺถ อายสฺมโตติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, อายสฺมนฺตํ นิสฺสาย วสิสฺสามีติ อตฺโถฯ พฺยตฺโต…เป.… วุตฺตลกฺขโณเยวาติ ปริสุปฏฺฐาปกพหุสฺสุตํ สนฺธาย วทติฯ ปญฺจหุปาลิ องฺเคหีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ
อาจริยวตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปณามนาขมาปนากถาวณฺณนา
๘๐. ยํ วิสุทฺธิมคฺเคปิ (วิสุทฺธิ. ๑.๔๑) ญาติปลิโพธกถายํ –
‘‘ญาตีติ วิหาเร อาจริยุปชฺฌายสทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกสมานุปชฺฌายกสมานาจริยกา, ฆเร มาตา ปิตา ภคินี ภาตาติ เอวมาทิกาฯ เต คิลานา อิมสฺส ปลิโพธา โหนฺติ, ตสฺมา โส ปลิโพโธ อุปฏฺฐหิตฺวา เตสํ ปากติกกรเณน อุปจฺฉินฺทิตพฺโพฯ ตตฺถ อุปชฺฌาโย ตาว คิลาโน สเจ ลหุํ น วุฏฺฐาติ, ยาวชีวํ ปฏิชคฺคิตพฺโพฯ ตถา
วิภาเคน วุตฺตํฯ อยญฺจ วิภาโค ‘‘เตเนว ลกฺขเณน นิสฺสยนฺเตวาสิกสฺส อาปตฺติ เวทิตพฺพา’’ติ เอวํ ปาเฐ สติ น ยุชฺเชยฺยฯ อยญฺหิ ปาโฐ สทฺธิวิหาริกสฺส วิย นิสฺสยนฺเตวาสิกสฺสปิ ยถาวุตฺตวตฺตํ อกโรนฺตสฺส นิสฺสยมุตฺตกสฺส อมุตฺตกสฺสปิ อาปตฺตีติ อิมมตฺถํ ทีเปติ, ตสฺมา วุตฺตนเยเนเวตฺถ ปาโฐ คเหตพฺโพฯ
ปพฺพชฺชอุปสมฺปทธมฺมนฺเตวาสิเกหิ ปน…เป.… ตาว วตฺตํ กาตพฺพนฺติ ปพฺพชฺชาจริยอุปสมฺปทาจริยธมฺมาจริยานํ
เอเตหิ ยถาวุตฺตวตฺตํ กาตพฺพํฯ ตตฺถ เยน สิกฺขาปทานิ ทินฺนานิ, อยํ ปพฺพชฺชาจริโยฯ เยน อุปสมฺปทกมฺมวาจา วุตฺตา, อยํ อุปสมฺปทาจริโยฯ โย อุทฺเทสํ ปริปุจฺฉํ วา เทติ, อยํ ธมฺมาจริโยติ เวทิตพฺพํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ
ปณามนาขมาปนากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธิกถาวณฺณนา
๘๓. นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธิกถายํ ทิสํ คโตติ ปุน อาคนฺตุกาโม อนาคนฺตุกาโม วา หุตฺวา วาสตฺถาย กญฺจิ ทิสํ คโตฯ ภิกฺขุโน สภาคตนฺติ เปสลภาวํฯ โอโลเกตฺวาติ อุปปริกฺขิตฺวาฯ วิพฺภนฺเต…เป.… ตตฺถ คนฺตพฺพนฺติ เอตฺถ สเจ เกนจิ กรณีเยน ตทเหว คนฺตุํ อสกฺโกนฺโต กติปาเหน คมิสฺสามีติ คมเน สอุสฺสาโห โหติ, รกฺขตีติ วทนฺติฯ มา อิธ ปฏิกฺกมีติ มา อิธ ปวิสิฯ ตตฺเรว วสิตพฺพนฺติ ตตฺเถว นิสฺสยํ คเหตฺวา วสิตพฺพํฯ ตํเยว วิหารํ…เป.… วสิตุํ วฏฺฏตีติ เอตฺถ อุปชฺฌาเยน ปริจฺจตฺตตฺตา อุปชฺฌายสโมธานปริหาโร นตฺถิ, ตสฺมา อุปชฺฌาเยน สโมธานคตสฺสปิ อาจริยสฺส สนฺติเก คหิตนิสฺสโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภติฯ
อาจริยมฺหา นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธีสุ อาจริโย ปกฺกนฺโต วา โหตีติ เอตฺถ ‘‘ปกฺกนฺโตติ ทิสํ คโต’’ติอาทินา อุปชฺฌายสฺส ปกฺกมเน โย วินิจฺฉโย วุตฺโต, โส ตตฺถ วุตฺตนเยเนว อิธาปิ สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ ตํ อวตฺวา ‘‘โกจิ อาจริโย อาปุจฺฉิตฺวา ปกฺกมตี’’ติอาทินา อญฺโญเยว นโย อารทฺโธ, อยญฺจ นโย อุปชฺฌายปกฺกมเนปิ เวทิตพฺโพเยวฯ อีทิเสสุ หิ ฐาเนสุ เอกตฺถ วุตฺตลกฺขณํ อญฺญตฺถาปิ ทฏฺฐพฺพํฯ สเจ ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมิตฺวา นิวตฺตติ, ปฏิปฺปสฺสทฺโธ โหตีติ เอตฺถ เอตฺตาวตา ทิสาปกฺกนฺโต นาม โหตีติ อนฺเตวาสิเก อนิกฺขิตฺตธุเรปิ นิสฺสโย ปฏิปฺปสฺสมฺภติฯ อาจริยุปชฺฌายา ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมฺม อญฺญสฺมิํ วิหาเร วสนฺตีติ พหิอุปจารสีมายํ อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริกานํ วสนฏฺฐานโต ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมฺม อญฺญสฺมิํ เสนาสเน วสนฺติ, อนฺโตอุปจารสีมายํ ปน ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมิตฺวาปิ วสโต นิสฺสโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภติฯ ‘‘สเจปิ อาจริโย มุญฺจิตุกาโมว หุตฺวา นิสฺสยปณามนาย ปณาเมตี’’ติอาทิ สพฺพํ อุปชฺฌายสฺส อาณตฺติยมฺปิ เวทิตพฺพํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ
นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อุปสมฺปาเทตพฺพปญฺจกกถาวณฺณนา
๘๔. ปญฺจหิ ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคเตนาติอาทีสุ น สามเณโร อุปฏฺฐาเปตพฺโพติ อุปชฺฌาเยน หุตฺวา สามเณโร น คเหตพฺโพฯ อยมตฺโถ องฺคุตฺตรนิกายฏฺฐกถายํ (อ. นิ. อฏฺฐ. ๓.๕.๒๕๑-๒๕๓) วุตฺโตเยวฯ
‘‘อตฺตานเมว ปฐมํ, ปติรูเป นิเวสเย;
อถญฺญมนุสาเสยฺย, น กิลิสฺเสยฺย ปณฺฑิโต’’ติฯ (ธ. ป. ๑๕๘) –
อิมสฺส อนุรูปวเสน ปฐมํ ตาว อตฺตสมฺปตฺติยํ นิโยเชตุํ ‘‘น อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธนา’’ติอาทิ วุตฺตํ, น อาปตฺติองฺควเสนฯ ตตฺถ อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธนาติ อเสกฺขสฺส สีลกฺขนฺโธ อเสกฺโข สีลกฺขนฺโธ นามฯ อเสกฺขสฺส อยนฺติ หิ อเสกฺโข, สีลกฺขนฺโธฯ เอวํ อเสกฺขสีลนฺติ จ น มคฺคผลเมว อธิปฺเปตํ, อถ โข ยํกิญฺจิ อเสกฺขสนฺตาเน ปวตฺตสีลํ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกสฺส สีลสฺส อิธาธิปฺเปตตฺตาฯ สมาธิกฺขนฺธาทีสุปิ วิมุตฺติกฺขนฺธปริโยสาเนสุ อยเมว นโยฯ ตสฺมา ยถา สีลสมาธิปญฺญกฺขนฺธา มิสฺสกา อธิปฺเปตา, เอวํ วิมุตฺติกฺขนฺโธปีติ ตทงฺควิมุตฺติอาทโยปิ เวทิตพฺพา, น ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติ เอวฯ วิมุตฺติญาณทสฺสนํ ปน โลกิยเมวฯ เตเนว สํยุตฺตนิกายฏฺฐกถายํ (สํ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๑๓๕) วุตฺตํ ‘‘ปุริเมหิ จตูหิ ปเทหิ โลกิยโลกุตฺตรสีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติโย กถิตา, วิมุตฺติญาณทสฺสนํ ปจฺจเวกฺขณญาณํ โหติ, ตํ โลกิยเมวา’’ติฯ
อสฺสทฺโธติอาทีสุ ตีสุ วตฺถูสุ สทฺธา เอตสฺส นตฺถีติ อสฺสทฺโธฯ สุกฺกปกฺเข สทฺทหตีติ สทฺโธ, สทฺธา วา เอตสฺส อตฺถีติปิ สทฺโธฯ นตฺถิ เอตสฺส หิรีติ อหิริโก, อกุสลสมาปตฺติยา อชิคุจฺฉมานสฺเสตํ อธิวจนํฯ หิรี เอตสฺส อตฺถีติ หิริมาฯ น โอตฺตปฺปตีติ อโนตฺตปฺปี, อกุสลสมาปตฺติยา น ภายตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตพฺพิปรีโต โอตฺตปฺปีฯ กุจฺฉิตํ สีทตีติ กุสีโต, หีนวีริยสฺเสตํ อธิวจนํฯ อารทฺธํ วีริยํ เอตสฺสาติ อารทฺธวีริโย, สมฺมปฺปธานยุตฺตสฺเสตํ อธิวจนํฯ มุฏฺฐา สติ เอตสฺสาติ มุฏฺฐสฺสติ, นฏฺฐสฺสตีติ วุตฺตํ โหติฯ อุปฏฺฐิตา สติ เอตสฺสาติ อุปฏฺฐิตสฺสติ, นิจฺจํ อารมฺมณาภิมุขปฺปวตฺตสติสฺเสตํ อธิวจนํฯ
อธิสีเล สีลวิปนฺโน จ อชฺฌาจาเร อาจารวิปนฺโน จ อาปชฺชิตฺวา อวุฏฺฐิโตฯ สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาตํ อนฺตํ คณฺหาติ คาหยตีติ วา อนฺตคฺคาหิกา, มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ ปุริมานิ ทฺเว ปทานีติ ‘‘น ปฏิพโล โหติ อนฺเตวาสิํ วา สทฺธิวิหาริํ วา คิลานํ อุปฏฺฐาตุํ วา อุปฏฺฐาเปตุํ วา, อนภิรตํ วูปกาเสตุํ วา วูปกาสาเปตุํ วา’’ติ อิมานิ ทฺเว ปทานิฯ
อภิวิสิฏฺโฐ อุตฺตโม สมาจาโรติ อภิสมาจาโร, อภิสมาจาโรว สิกฺขิตพฺพโต สิกฺขาติ อาภิสมาจาริกา สิกฺขา, อภิสมาจารํ วา อารพฺภ ปญฺญตฺตา สิกฺขา อาภิสมาจาริกาฯ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตาติ อาทิพฺรหฺมจริยกา, อุภโตวิภงฺคปริยาปนฺนสิกฺขาเยตํ อธิวจนํฯ เตเนว ‘‘อุภโตวิภงฺคปริยาปนฺนํ อาทิพฺรหฺมจริยกํ, ขนฺธกวตฺตปริยาปนฺนํ อาภิสมาจาริก’’นฺติ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๑) วุตฺตํฯ ตสฺมา เสกฺขปณฺณตฺติยนฺติ เอตฺถ สิกฺขิตพฺพโต สพฺพาปิ อุภโตวิภงฺคปริยาปนฺนา ปณฺณตฺตีติ คเหตพฺพาฯ เตเนว คณฺฐิปเทปิ วุตฺตํ ‘‘เสกฺขปณฺณตฺติยนฺติ ปาราชิกมาทิํ กตฺวา สิกฺขิตพฺพสิกฺขาปทปญฺญตฺติย’’นฺติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ
อุปสมฺปาเทตพฺพปญฺจกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อญฺญติตฺถิยปุพฺพวตฺถุกถาวณฺณนา
๘๖. อญฺญติตฺถิยวตฺถุมฺหิ อาชีวโก อเจลโกติ ทุวิโธ นคฺคปริพฺพาชโกติ อาห ‘‘นคฺคปริพฺพาชกสฺเสว อาชีวกสฺส วา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อาชีวโก อุปริ เอกเมว วตฺถํ อุปกจฺฉเก ปเวเสตฺวา ปริทหติ, เหฏฺฐา นคฺโคฯ อเจลโก สพฺเพน สพฺพํ นคฺโคเยวฯ
๘๗. อามิสกิญฺจิกฺขสมฺปทานํ นาม อปฺปมตฺตกสฺเสว เทยฺยธมฺมสฺส อนุปฺปทานํฯ รูปูปชีวิกาติ อตฺตโน รูปํเยว นิสฺสาย ชีวนฺติโยฯ เวสิยา โคจโร มิตฺตสนฺถววเสน อุปสงฺกมิตพฺพฏฺฐานํ อสฺสาติ เวสิยาโคจโรฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ โยพฺพนปฺปตฺตา โยพฺพนาตีตา วาติ อุภเยนปิ มหลฺลิกา อนิวิทฺธกุมาริโยว วทติฯ ภิกฺขุนิโย นาม อุสฺสนฺนพฺรหฺมจริยา, ตถา ภิกฺขูปิฯ เตสํ อญฺญมญฺญวิสภาควตฺถุภาวโต สนฺถววเสน อุปสงฺกมเน กติปาเหเนว พฺรหฺมจริยนฺตราโย สิยาติ อาห ‘‘ตาหิ สทฺธิํ ขิปฺปเมว วิสฺสาโส โหติ, ตโต สีลํ ภิชฺชตี’’ติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ
อญฺญติตฺถิยปุพฺพวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปญฺจาพาธวตฺถุกถาวณฺณนา
๘๘. ปญฺจาพาธวตฺถุมฺหิ นขปิฏฺฐิปฺปมาณนฺติ เอตฺถ ‘‘กนิฏฺฐงฺคุลินขปิฏฺฐิ อธิปฺเปตา’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ‘‘ตญฺเจ นขปิฏฺฐิปฺปมาณมฺปิ วฑฺฒนกปกฺเข ฐิตํ โหติ, น ปพฺพาเชตพฺโพ’’ติ อิมินา สามญฺญโต ลกฺขณํ ทสฺสิตํ, ตสฺมา ยตฺถ กตฺถจิ สรีราวยเวสุ นขปิฏฺฐิปฺปมาณํ วฑฺฒนกปกฺเข ฐิตญฺเจ, น วฏฺฏตีติ สิทฺธํฯ เอวญฺจ สติ นขปิฏฺฐิปฺปมาณมฺปิ อวฑฺฒนกปกฺเข ฐิตญฺเจ, สพฺพตฺถ วฏฺฏตีติ อาปนฺนํ, ตญฺจ น สามญฺญโต อธิปฺเปตนฺติ ปเทสวิเสเสเยว นิยเมตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิมาหฯ สเจ หิ อวิเสเสน นขปิฏฺฐิปฺปมาณํ อวฑฺฒนกปกฺเข ฐิตํ วฏฺเฏยฺย, ‘‘นิวาสนปารุปเนหิ ปกติปอจฺฉนฺเน ฐาเน’’ติ ปเทสนิยมํ น กเรยฺย, ตสฺมา นิวาสนปารุปเนหิ ปกติปฏิจฺฉนฺนฏฺฐานโต อญฺญตฺถ นขปิฏฺฐิปฺปมาณํ อวฑฺฒนกปกฺเข ฐิตมฺปิ น วฏฺฏตีติ สิทฺธํ, นขปิฏฺฐิปฺปมาณโต ขุทฺทกตรํ ปน อวฑฺฒนกปกฺเข วฑฺฒนกปกฺเข วา ฐิตํ โหตุ, วฏฺฏติ นขปิฏฺฐิปฺปมาณโต ขุทฺทกตรสฺส วฑฺฒนกปกฺเข อวฑฺฒนกปกฺเข วา ฐิตสฺส มุขาทีสุเยว ปฏิกฺขิตฺตตฺตาฯ
คณฺเฑปิ อิมินาว นเยน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ปน มุขาทีสุ โกลฏฺฐิมตฺตโต ขุทฺทกตโรปิ คณฺโฑ น วฏฺฏตีติ วิสุํ น ทสฺสิโตฯ ‘‘มุขาทิเก อปฺปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน อวฑฺฒนกปกฺเข ฐิโตปิ น วฏฺฏตี’’ติ เอตฺตกเมว หิ ตตฺถ วุตฺตํ, ตถาปิ กุฏฺเฐ วุตฺตนเยน มุขาทีสุ โกลฏฺฐิปฺปมาณโต ขุทฺทกตโรปิ คณฺโฑ น วฏฺฏตีติ วิญฺญายติ, ตสฺมา อวฑฺฒนกปกฺเข ฐิโตปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน โกลฏฺฐิมตฺตโต ขุทฺทกตโรปิ น วฏฺฏตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตเยวาติ อยมมฺหากํ ขนฺติฯ ปกติวณฺเณ ชาเตติ โรคเหตุกสฺส วิการวณฺณสฺส อภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โกลฏฺฐิมตฺตโกติ พทรฏฺฐิปฺปมาโณฯ สุฉวิํ กาเรตฺวาติ สญฺชาตฉวิํ กาเรตฺวาฯ ‘‘สญฺฉวิํ กาเรตฺวา’’ติปิ ปาโฐ, วิชฺชมานฉวิํ กาเรตฺวาติ อตฺโถฯ ปทุมปุณฺฑรีกปตฺตวณฺณนฺติ รตฺตปทุมเสตปทุมวเสน ปทุมปตฺตวณฺณํฯ โสสพฺยาธีติ ขยโรโคฯ
ปญฺจาพาธวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ราชภฏาทิวตฺถุกถาวณฺณนา
๙๐-๙๖. ราชภฏาทิวตฺถูสุ อาหํสูติ มนุสฺสา วทิํสุฯ ตสฺมา…เป.… เอวมาหาติ ยสฺมา สยํ ธมฺมสฺสามี, ตสฺมา ภิกฺขูหิ อปพฺพาชิตพฺพํ โจรํ องฺคุลิมาลํ ปพฺพาเชตฺวา อายติํ อุปรมนฺตีติ วิรมนฺติ นิวตฺตนฺติฯ ภินฺทิตฺวาติ อนฺทุพนฺธนํ ภินฺทิตฺวาฯ ฉินฺทิตฺวาติ สงฺขลิกพนฺธนํ ฉินฺทิตฺวาฯ มุญฺจิตฺวาติ รชฺชุพนฺธนํ มุญฺจิตฺวาฯ วิวริตฺวาติ คามพนฺธนาทีสุ คามทฺวาราทีนิ วิวริตฺวาฯ อปสฺสมานานํ วา ปลายตีติ ปุริสคุตฺติยํ ปุริสานํ อปสฺสมานานํ ปลายติฯ อุปฑฺฒุปฑฺฒนฺติ โถกํ โถกํฯ
๙๗. อภิเสกาทีสุ พนฺธนาคาราทีนิ โสเธนฺติ, ตํ สนฺธายาห ‘‘สพฺพสาธารเณน วา นเยนา’’ติฯ สเจ สยเมว ปณฺณํ อาโรเปนฺติ, น วฏฺฏตีติ ตา ภุชิสฺสิตฺถิโย ‘‘มยมฺปิ ทาสิโย โหมา’’ติ สยเมว ทาสิปณฺณํ ลิขาเปนฺติ, น วฏฺฏติฯ ตกฺกํ สีเส อาสิตฺตกสทิสาว โหนฺตีติ ยถา อทาเส กโรนฺตา ตกฺเกน สีสํ โธวิตฺวา อทาสํ กโรนฺติ, เอวํ อารามิกวจเนน ทินฺนตฺตา อทาสาว เตติ อธิปฺปาโยฯ ตกฺกาสิญฺจนํ ปน สีหฬทีเป จาริตฺตนฺติ วทนฺติฯ เนว ปพฺพาเชตพฺโพติ วุตฺตนฺติ กปฺปิยวจเนน ทินฺเนปิ สงฺฆสฺส อารามิกทาสตฺตา เอวํ วุตฺตํฯ นิสฺสามิกทาโส นาม ยสฺส สามิกา สปุตฺตทาราทโย มตา โหนฺติ, น โกจิ ตสฺส ปริคฺคาหโก, โสปิ ปพฺพาเชตุํ น วฏฺฏติ, ตํ ปน อตฺตนาปิ ภุชิสฺสํ กาตุํ วฏฺฏติฯ เย วา ปน ตสฺมิํ รฏฺเฐ สามิโน, เตหิปิ การาเปตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘เทวทาสิปุตฺตํ ปพฺพาเชตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตีสุ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ทาสสฺส ปพฺพชิตฺวา อตฺตโน สามิเก ทิสฺวา ปลายนฺตสฺส อาปตฺติ นตฺถีติ วทนฺติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ
ราชภฏาทิวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิสฺสยมุจฺจนกกถาวณฺณนา
๑๐๓. นิสฺสยมุจฺจนกสฺส อุภยานิ โข ปน…เป.… อนุพฺยญฺชนโสติ เอตฺถ ‘‘สพฺโพปิ จายํ ปเภโท มาติกาฏฺฐกถายํ ญาตายํ ญาโต โหตี’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ อาปตฺติํ ชานาตีติอาทีสุ จ ‘‘ปาเฐ อวตฺตมาเนปิ ‘อิทํ นาม กตฺวา อิทํ อาปชฺชตี’ติ ชานาติ เจ, วฏฺฏตี’’ติ ตตฺเถว วุตฺตํฯ ตญฺจ โข ปุพฺเพ ปาเฐ ปคุเณ กเตติ คเหตพฺพนฺติ จ อาจริยุปชฺฌายานมฺปิ เอเสว นโยติ จ เกจิ วทนฺติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ
นิสฺสยมุจฺจนกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ราหุลวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๐๕. ราหุลวตฺถุมฺหิ ตตฺเถว วิหริํสูติ สพฺเพปิ เต อรหตฺตํ ปตฺตกาลโต ปฏฺฐาย อริยา นาม มชฺฌตฺตาว โหนฺตีติ รญฺโญ ปหิตสาสนํ ทสพลสฺส อนาโรเจตฺวาว ตตฺถ วิหริํสุฯ เอกทิวสํ ชาตํ กาฬุทายิํ นาม อมจฺจนฺติ อยํ กิร (อ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๒๒๕) ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ กุลปฺปสาทกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส กปิลวตฺถุสฺมิํเยว อมจฺจเคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ชาตทิวเส โพธิสตฺเตน สทฺธิํเยว ชาโตติ ตํ ทิวสํเยว ทุกูลจุมฺพฏเก นิปชฺชาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺฐานตฺถาย นยิํสุฯ โพธิสตฺเตน หิ สทฺธิํ โพธิรุกฺโข ราหุลมาตา จตสฺโส นิธิกุมฺภิโย อาโรหนิยหตฺถี กณฺฑโก ฉนฺโน กาฬุทายีติ อิเม สตฺต เอกทิวเส ชาตตฺตา สหชาตา นาม อเหสุํฯ อถสฺส นามคฺคหณทิวเส สกลนครสฺส อุทคฺคจิตฺตทิวเส ชาโตติ อุทายีตฺเวว นามํ อกํสุฯ โถกํ กาฬธาตุกตฺตา ปน กาฬุทายี นาม ชาโตฯ โส โพธิสตฺเตน สทฺธิํ กุมารกีฬํ กีฬนฺโต วุทฺธิํ อคมาสิฯ
สฏฺฐิมตฺตาหิ คาถาหีติ –
‘‘องฺคาริโน ทานิ ทุมา ภทนฺเต;
ผเลสิโน ฉทนํ วิปฺปหาย;
เต อจฺจิมนฺโตว ปภาสยนฺติ;
สมโย มหาวีร ภาคีรสานํฯ (เถรคา. ๕๒๗)
‘‘นาติสีตํ นาติอุณฺหํ, นาติทุพฺภิกฺขฉาตกํ;
สทฺทลา หริตา ภูมิ, เอส กาโล มหามุนี’’ติฯ –
อาทิกาหิ สฏฺฐิมตฺตาหิ คาถาหิฯ ‘‘โปกฺขรวสฺสนฺติ โปกฺขรปตฺตวณฺณมุทก’’นฺติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ โปกฺขรปตฺตปฺปมาณํ มชฺเฌ อุฏฺฐหิตฺวา อนุกฺกเมน สตปฏลํ สหสฺสปฏลํ หุตฺวา วสฺสนกวสฺสนฺติปิ วทนฺติฯ ตสฺมิํ กิร วสฺสนฺเต เตเมตุกามาว เตเมนฺติ, น อิตเรฯ เอโกปิ ราชา วา…เป.… คโต นตฺถีติ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปกฺกนฺเตสุ ญาตีสุ เอโกปิ ราชา วา ราชมหามตฺโต
กุลนคเรติ ญาติกุลสฺส นคเรฯ อุณฺหีสโต ปฏฺฐายาติ สีสโต ปฏฺฐายฯ อุณฺหีสนฺติ หิ อุณฺหีสสทิสตฺตา ภควโต ปริปุณฺณนลาฏสฺส ปริปุณฺณสีสสฺส จ เอตํ อธิวจนํฯ ภควโต หิ ทกฺขิณกณฺณจูฬิกโต ปฏฺฐาย มํสปฏลํ อุฏฺฐหิตฺวา สกลนลาฏํ ฉาทยมานํ ปูรยมานํ คนฺตฺวา วามกณฺณจูฬิกาย ปติฏฺฐิตํ สณฺหตมตาย สุวณฺณวณฺณตาย ปภสฺสรตาย ปริปุณฺณตาย จ รญฺโญ พทฺธอุณฺหีสปฏฺโฏ วิย วิโรจติฯ ภควโต กิร อิมํ ลกฺขณํ ทิสฺวา ราชูนํ อุณฺหีสปฏฺฏํ อกํสุฯ อญฺเญ ปน ชนา อปริปุณฺณสีสา โหนฺติ, เกจิ กปฺปสีสา, เกจิ ผลสีสา, เกจิ อฏฺฐิสีสา, เกจิ ตุมฺพสีสา, เกจิ กุมฺภสีสา, เกจิ ปพฺภารสีสา, ภควโต ปน อารคฺเคน วฏฺเฏตฺวา ฐปิตํ วิย สุปริปุณฺณํ อุทกปุพฺพุฬสทิสมฺปิ โหติฯ เตเนว อุณฺหีสเวฐิตสีสสทิสตฺตา อุณฺหีสํ วิย สพฺพตฺถ ปริมณฺฑลสีสตฺตา จ อุณฺหีสสีโสติ ภควา วุจฺจติฯ
นรสีหคาถาหิ นาม อฏฺฐหิ คาถาหีติ –
‘‘สินิทฺธนีลมุทุกุญฺจิตเกโส;
สูริยนิมฺมลตลาภินลาโฏ;
ยุตฺตตุงฺคมุทุกายตนาโส;
รํสิชาลวิตโต นรสีโห’’ติฯ (ชา. อฏฺฐ. ๑.สนฺติเกนิทานกถา; อป. อฏฺฐ. ๑.สนฺติเกนิทานกถา) –
เอวมาทิกาหิ อฏฺฐหิ คาถาหิฯ คณฺฐิปเทสุ ปน –
‘‘จกฺกวรงฺกิตรตฺตสุปาโท;
ลกฺขณมณฺฑิตอายตปณฺหิ;
จามรฉตฺตวิภูสิตปาโท;
เอส หิ ตุยฺห ปิตา นรสีโหฯ
‘‘สกฺยกุมารวโร
ลกฺขณจิตฺติกปุณฺณสรีโร;
โลกหิตาย คโต นรวีโร;
เอส หิ ตุยฺห ปิตา นรสีโหฯ
‘‘ปุณฺณสสงฺกนิโภ มุขวณฺโณ;
เทวนราน ปิโย นรนาโค;
มตฺตคชินฺทวิลาสิตคามี;
เอส หิ ตุยฺห ปิตา นรสีโหฯ
‘‘ขตฺติยสมฺภวอคฺคกุลีโน;
เทวมนุสฺสนมสฺสิตปาโท;
สีลสมาธิปติฏฺฐิตจิตฺโต;
เอส หิ ตุยฺห ปิตา นรสีโหฯ
‘‘อายตยุตฺตสุสณฺฐิตนาโส;
โคปขุโม อภินีลสุเนตฺโต;
อินฺทธนูอภินีลภมูโก;
เอส หิ ตุยฺห ปิตา นรสีโหฯ
‘‘วฏฺฏสุวฏฺฏสุสณฺฐิตคีโว
สีหหนู มิคราชสรีโร;
กญฺจนสุจฺฉวิอุตฺตมวณฺโณ;
เอส หิ ตุยฺห ปิตา นรสีโหฯ
‘‘สินิทฺธสุคมฺภิรมญฺชุสโฆโส;
หิงฺคุลพนฺธุกรตฺตสุชิวฺโห;
วีสติวีสติเสตสุทนฺโต;
เอส หิ ตุยฺห ปิตา นรสีโหฯ
‘‘อญฺชนวณฺณสุนีลสุเกโส
กญฺจนปฏฺฏวิสุทฺธนลาโฏ;
โอสธิปณฺฑรสุทฺธสุอุณฺโณ;
เอส หิ ตุยฺห ปิตา นรสีโหฯ
‘‘คจฺฉตินิลปเถ วิย จนฺโท;
ตารคณาปริเวฐิตรูโป;
สาวกมชฺฌคโต สมณินฺโท;
เอส หิ ตุยฺห ปิตา นรสีโห’’ติฯ (ชา. อฏฺฐ. ๑.สนฺติเกนิทานกถา) –
อิมา นว คาถาโยปิ เอตฺถ ทสฺสิตา, ตา ปน ‘‘อฏฺฐหิ คาถาหี’’ติ วจเนน น สเมนฺติฯ อุณฺหีสโต ปฏฺฐาย ยาว ปาทตลาติ วุตฺตานุกฺกโมปิ ตตฺถ น ทิสฺสติฯ ภิกฺขาย จรตีติ ภิกฺขาจาโรฯ
อุตฺติฏฺเฐติ อุตฺติฏฺฐิตฺวา ปเรสํ ฆรทฺวาเร ฐตฺวา คเหตพฺพปิณฺเฑฯ นปฺปมชฺเฌยฺยาติ ปิณฺฑจาริกวตฺตํ หาเปตฺวา ปณีตโภชนานิ ปริเยสนฺโต อุตฺติฏฺเฐ ปมชฺชติ นาม, สปทานํ ปิณฺฑาย จรนฺโต ปน นปฺปมชฺชติ นาม, เอวํ กโรนฺโต อุตฺติฏฺเฐ นปฺปมชฺเชยฺยฯ ธมฺมนฺติ อเนสนํ ปหาย สปทานํ จรนฺโต ตเมว ภิกฺขาจริยธมฺมํ สุจริตํ จเรฯ สุขํ เสตีติ เทสนามตฺตเมตํ, เอวํ ปเนตํ ภิกฺขาย จริยธมฺมํ จรนฺโต ธมฺมจารี อิธโลเก จ ปรโลเก จ จตูหิปิ อิริยาปเถหิ สุขํ วิหรตีติ อตฺโถฯ
ทุติยคาถาย น นํ ทุจฺจริตนฺติ เวสิยาทิเภเท อโคจเร จรนฺโต นํ ภิกฺขาจริยธมฺมํ ทุจฺจริตํ จรติ นาม, เอวํ อจริตฺวา ตํ ธมฺมํ จเร สุจริตํ, น นํ ทุจฺจริตํ จเรฯ เสสเมตฺถ วุตฺตตฺถเมวฯ อิมํ ปน ทุติยคาถํ ปิตุ นิเวสนํ คนฺตฺวา อภาสีติ เวทิตพฺพํฯ เตเนว เถรคาถาสํวณฺณนายํ (เถรคา. อฏฺฐ. ๑.๑๕๖ นนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา) อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ ‘‘ทุติยทิวเส ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ ‘อุตฺติฏฺเฐ นปฺปมชฺเชยฺยา’ติ คาถาย ปิตรํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปตฺวา นิเวสนํ คนฺตฺวา ‘ธมฺมํ จเร สุจริต’นฺติ คาถาย มหาปชาปติํ โสตาปตฺติผเล ราชานญฺจ สกทาคามิผเล ปติฏฺฐาเปสี’’ติฯ ธมฺมปทฏฺฐกถายมฺปิ (ธ. ป. อฏฺฐ. ๑.๑๒ นนฺทตฺเถรวตฺถุ) วุตฺตํ ‘‘ปุนทิวเส ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ ‘อุตฺติฏฺเฐ นปฺปมชฺเชยฺยา’ติ คาถาย ปิตรํ โสตาปตฺติผเล
ธมฺมปาลชาตกํ สุตฺวา อนาคามิผเล ปติฏฺฐาสีติ ปุเนกทิวสํ ราชนิเวสเน กตปาตราโส เอกมนฺตํ นิสินฺเนน รญฺญา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ ทุกฺกรการิกกาเล เอกา เทวตา มํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘ปุตฺโต เต กาลกโต’ติ อาหฯ อหํ ตสฺสา วจนํ อสทฺทหนฺโต ‘น มยฺหํ ปุตฺโต โพธิํ อปฺปตฺวา กาลํ กโรตี’ติ ปฏิกฺขิปินฺติ วุตฺเต อิทานิ กถํ สทฺทหิสฺสถ, ปุพฺเพปิ อฏฺฐิกานิ ทสฺเสตฺวา ‘ปุตฺโต เต มโต’ติ วุตฺเต น สทฺทหิตฺถา’’ติ อิมิสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา มหาธมฺมปาลชาตกํ กเถสิฯ ตํ สุตฺวา ราชา อนาคามิผเล ปติฏฺฐหิฯ
เกสวิสฺสชฺชนนฺติ กุลมริยาทวเสน เกโสโรปนํฯ ปฏฺฏพนฺโธติ ยุวราชปฏฺฏพนฺโธฯ อภินวฆรปฺปเวสนมโห ฆรมงฺคลํ, วิวาหกรณมโห อาวาหมงฺคลํฯ ฉตฺตมงฺคลนฺติ ยุวราชฉตฺตมงฺคลํฯ ชนปทกลฺยาณีติ (อุทา. อฏฺฐ. ๒๒) ชนปทมฺหิ กลฺยาณี อุตฺตมา ฉสรีรโทสรหิตา ปญฺจกลฺยาณสมนฺนาคตาฯ สา หิ ยสฺมา นาติทีฆา นาติรสฺสา นาติกิสา นาติถูลา นาติกาฬา นาจฺโจทาตาติ อติกฺกนฺตา มานุสํ วณฺณํ, อปฺปตฺตา ทิพฺพํ วณฺณํ, ตสฺมา ฉสรีรโทสรหิตาฯ ฉวิกลฺยาณํ มํสกลฺยาณํ นหารุกลฺยาณํ อฏฺฐิกลฺยาณํ วยกลฺยาณนฺติ อิเมหิ ปน ปญฺจหิ กลฺยาเณหิ สมนฺนาคตตฺตา ปญฺจกลฺยาณสมนฺนาคตา นามฯ ตสฺสา หิ อาคนฺตุโกภาสกิจฺจํ นตฺถิฯ อตฺตโน สรีโรภาเสเนว ทฺวาทสหตฺถฏฺฐาเน ฉวิกลฺยาณตาฯ จตฺตาโร ปนสฺสา หตฺถปาทา มุขปริโยสานญฺจ ลาขารสปริกมฺมกตํ วิย รตฺตปวาฬรตฺตกมฺพลสทิสํ โหติ, อยมสฺสา มํสกลฺยาณตาฯ วีสติ ปน นขปตฺตานิ มํสโต อมุตฺตฏฺฐาเน ลาขารสปูริตานิ วิย มุตฺตฏฺฐาเน ขีรธาราสทิสานิ โหนฺติ, อยมสฺสา นหารุกลฺยาณตาฯ ทฺวตฺติํส ทนฺตา สุผุสิตา สุโธตวชิรปนฺติ วิย ขายนฺติ, อยมสฺสา อฏฺฐิกลฺยาณตาฯ วีสติวสฺสสติกาปิ สมานา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา วิย โหติ นิวลิปลิตา, อยมสฺสา วยกลฺยาณตาฯ อิติ อิเมหิ ปญฺจหิ กลฺยาเณหิ สมนฺนาคตตฺตา ชนปทกลฺยาณีติ วุจฺจติฯ
ตุวฏนฺติ สีฆํฯ โสปิ ภควนฺตํ ‘‘ปตฺตํ คณฺหถา’’ติ วตฺตุํ อวิสหมาโน วิหารํเยว อคมาสีติฯ โส กิร ตถาคเต คารเวน ‘‘ปตฺตํ โว ภนฺเต คณฺหถา’’ติ วตฺตุํ นาสกฺขิฯ เอวํ ปน จินฺเตสิ ‘‘โสปานสีเส ปตฺตํ คณฺหิสฺสตี’’ติฯ สตฺถา ตสฺมิมฺปิ ฐาเน น คณฺหิฯ อิตโร ‘‘โสปานปาทมูเล คณฺหิสฺสตี’’ติ จินฺเตสิฯ สตฺถา ตตฺถาปิ น คณฺหิฯ อิตโร ‘‘ราชงฺคเณ คณฺหิสฺสตี’’ติ ‘‘อนิจฺฉมานํเยว ภควา ปพฺพาเชสี’’ติฯ ‘‘สตฺถา กปิลปุรํ คนฺตฺวา ตติยทิวเส นนฺทํ ปพฺพาเชสี’’ติ ธมฺมปทฏฺฐกถายํ (ธ. ป. อฏฺฐ. ๑.๑๒ นนฺทตฺเถรวตฺถุ) วุตฺตํ, องฺคุตฺตรนิกายฏฺฐกถายํ (อ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๒๓๐) ปน –
‘‘มหาสตฺโตปิ สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก โลกานุคฺคหํ กโรนฺโต ราชคหโต กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา ปฐมทสฺสเนเนว
วุตฺตํ, อิธ ปน ‘‘ภควา กปิลปุรํ อาคนฺตฺวา ทุติยทิวเส นนฺทํ ปพฺพาเชสี’’ติ วุตฺตํ, สพฺพมฺเปตํ อาจริเยน ตํตํภาณกานํ ตถา ตถา อนุสฺสววเสน ปริหริตฺวา อาคตภาวโต ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา วุตฺตนฺติ นตฺเถตฺถ อาจริยวจเน ปุพฺพาปรวิโรโธฯ
พฺรหฺมรูปวณฺณนฺติ พฺรหฺมรูปสมานรูปํฯ ตฺยสฺสาติ เต อสฺสฯ วฏฺฏานุคตนฺติ วฏฺฏปริยาปนฺนํฯ สวิฆาตนฺติ ทุกฺขสหิตตฺตา สวิฆาตํ, สทุกฺขนฺติ อตฺโถฯ สตฺตวิธํ อริยธนนฺติ –
‘‘สทฺธาธนํ สีลธนํ, หิริโอตฺตปฺปิยํ ธนํ;
สุตธนญฺจ จาโค จ, ปญฺญา เว สตฺตมํ ธน’’นฺติฯ (อ. นิ. ๗.๕-๖) –
เอวํ วุตฺตํ สตฺตวิธํ อริยธนํฯ อุญฺฉาจริยายาติ ภิกฺขาจริยายฯ ปุตฺตสิเนโห อุปฺปชฺชมาโน สกลสรีรํ ‘‘ปุตฺตเปมํ ภนฺเต…เป.… อฏฺฐิมิญฺชํ อาหจฺจ ติฏฺฐตี’’ติฯ ปุตฺตสิเนโห หิ พลวภาวโต สหชาตปีติเวคสฺส สวิปฺผารตาย ตํสมุฏฺฐานรูปธมฺเมหิ ผรณวเสน สกลสรีรํ อาโลเฬตฺวา อฏฺฐิมิญฺชํ อาหจฺจ ติฏฺฐติฯ ยตฺร หิ นามาติ โย นามฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ
ราหุลวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สิกฺขาปททณฺฑกมฺมวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๐๖. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สามเณรานํ ทส สิกฺขาปทานีติอาทีสุ สิกฺขิตพฺพานิ ปทานิ สิกฺขาปทานิ, สิกฺขาโกฏฺฐาสาติ อตฺโถฯ สิกฺขาย วา ปทานิ สิกฺขาปทานิ, อธิสีลอธิจิตฺตอธิปญฺญาสิกฺขาย อธิคมุปายาติ ปาณาติปาโต, ปาณวโธ ปาณฆาโตติ วุตฺตํ โหติฯ ปาโณติ เจตฺถ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํฯ ตสฺมิํ ปน ปาเณ ปาณสญฺญิโน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา กายวจีทฺวารานํ อญฺญตรปฺปวตฺตา วธกเจตนา ปาณาติปาโต, ตโต ปาณาติปาตาฯ
เวรมณีติ เวรเหตุตาย เวรสญฺญิตํ ปาณาติปาตาทิปาปธมฺมํ มณติ, ‘‘มยิ อิธ ฐิตาย กถมาคจฺฉสี’’ติ วา ตชฺเชนฺตี วิย นีหรตีติ เวรมณีฯ วิรมติ เอตายาติ วา วิรมณีติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตินเยน ‘‘เวรมณี’’ติ วุตฺตํฯ อตฺถโต ปน เวรมณีติ กามาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา วิรติโยฯ สา ‘‘ปาณาติปาตาทิํ วิรมนฺตสฺส ยา ตสฺมิํ สมเย ปาณาติปาตา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลานติกฺกโม เสตุฆาโต’’ติ เอวมาทินา นเยน วิภงฺเค (วิภ. ๗๐๔) วุตฺตาฯ กามญฺเจสา เวรมณี นาม โลกุตฺตราปิ อตฺถิ, อิธ ปน สมาทานวสปฺปวตฺตา วิรติ อธิปฺเปตาติ โลกุตฺตราย วิรติยา สมาทานวเสน ปวตฺติอสมฺภวโต กามาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา วิรติโย คเหตพฺพาฯ
อทินฺนาทานา เวรมณีติอาทีสุ อทินฺนสฺส อาทานํ อทินฺนาทานํ, ปรสฺสหรณํ, เถยฺยํ โจริกาติ อทินฺนนฺติ ปรปริคฺคหิตํฯ ยตฺถ ปโร ยถากามการิตํ อาปชฺชนฺโต อทณฺฑารโห อนุปวชฺโช จ โหติ, ตสฺมิํ ปน ปรปริคฺคหิเต ปรปริคฺคหิตสอญโน ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา เถยฺยเจตนา อทินฺนาทานํฯ
อพฺรหฺมจริยํ นาม อเสฏฺฐจริยํ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติฯ สา หิ ‘‘อปฺปสฺสาทา กามา พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๑๗๗; ๒.๔๒) หีฬิตตฺตา อเสฏฺฐา อปฺปสตฺถา จริยาติ วา อเสฏฺฐานํ นิหีนานํ อิตฺถิปุริสานํ จริยาติ วา อเสฏฺฐจริยํ, อเสฏฺฐจริยตฺตา อพฺรหฺมจริยนฺติ จ วุจฺจติ
มุสาติ อภูตํ อตจฺฉํ วตฺถุ, วาโทติ ตสฺส ภูตโต ตจฺฉโต วิญฺญาปนํฯ ลกฺขณโต ปน อตถํ วตฺถุํ ตถโต ปรํ วิญฺญาเปตุกามสฺส ตถาวิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปิกา เจตนา มุสาวาโท มุสา วทียติ วุจฺจติ เอตายาติ กตฺวาฯ
สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺฐานาติ เอตฺถ สุราติ ปูวสุรา ปิฏฺฐสุรา โอทนสุรา กิณฺณปกฺขิตฺตา สมฺภารสํยุตฺตาติ ปญฺจ สุราฯ เมรยนฺติ ปุปฺผาสโว ผลาสโว มธฺวาสโว คุฬาสโว สมฺภารสํยุตฺโตติ ปญฺจ อาสวาฯ ตตฺถ ปูเว ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ตชฺชํ อุทกํ ทตฺวา มทฺทิตฺวา กตา ปูวสุราฯ เอวํ เสสสุราปิฯ กิณฺณาติ ปน ตสฺสา สุราย พีชํ วุจฺจติ, เย สุราโมทกาติ วุจฺจนฺติ, เต ปกฺขิปิตฺวา กตา กิณฺณปกฺขิตฺตาฯ หรีตกีสาสปาทินานาสมฺภาเรหิ สํโยชิตา สมฺภารสํยุตฺตาฯ มธุกตาลนาฬิเกราทิปุปฺผรโส จิรปริวาสิโต ปุปฺผาสโวฯ ปนสาทิผลรโส ผลาสโวฯ มุทฺทิการโส มธฺวาสโวฯ อุจฺฉุรโส คุฬาสโวฯ หรีตกอามลกกฏุกภณฺฑาทินานาสมฺภารานํ รโส จิรปริวาสิโต สมฺภารสํยุตฺโตฯ ตํ สพฺพมฺปิ มทกรณวเสน มชฺชํ ปิวนฺตํ มทยตีติ กตฺวาฯ ปมาทฏฺฐานนฺติ ปมาทการณํฯ ยาย เจตนาย ตํ มชฺชํ ปิวนฺติ, ตสฺสา เอตํ อธิวจนํฯ สุราเมรยมชฺเช ปมาทฏฺฐานํ สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺฐานํ, ตสฺมา สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺฐานาฯ
วิกาลโภชนาติ อรุณุคฺคมนโต ปฏฺฐาย ยาว มชฺฌนฺหิกาฯ อยํ พุทฺธาทีนํ อริยานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ โภชนสฺส กาโล นาม, ตทญฺโญ วิกาโลฯ ภุญฺชิตพฺพฏฺเฐน โภชนํ, ยาคุภตฺตาทิ สพฺพํ ยาวกาลิกวตฺถุฯ ยถา จ ‘‘รตฺตูปรโต’’ติ (ที. ๑.๑๐, ๑๙๔; ม. นิ. ๑.๒๙๓; ๓.๑๔) เอตฺถ วิกาลโภชนา, วิกาเล ยาวกาลิกวตฺถุสฺส อชฺโฌหรณาติ อตฺโถฯ อถ วา น เอตฺถ กมฺมสาธโน ภุญฺชิตพฺพตฺถวาจโก โภชนสทฺโท, อถ โข ภาวสาธโน อชฺโฌหรณตฺถวาจโก คเหตพฺโพ
นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนาติ เอตฺถ สาสนสฺส อนนุโลมตฺตา วิสูกํ ปฏาณีภูตํ ทสฺสนนฺติ วิสูกทสฺสนํฯ นจฺจาทีนญฺหิ ทสฺสนํ สฉนฺทราคปฺปวตฺติโต สงฺเขปโต ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ (ที. นิ. ๒.๙๐; ธ. ป. ๑๘๓) ภควโต สาสนํ น อนุโลเมติฯ นจฺจญฺจ คีตญฺจ วาทิตญฺจ วิสูกทสฺสนญฺจ นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนํฯ อตฺตนา ปโยชิยมานํ ปเรหิ ปโยชาปิยมานญฺเจตฺถ นจฺจํ นจฺจภาวสามญฺญโต ปาฬิยํ เอเกเนว นจฺจ-สทฺเทน คหิตํ, ตถา คีตวาทิต-สทฺเทหิ คายนคายาปนวาทนวาทาปนานิ, ตสฺมา อตฺตนา นจฺจนนจฺจาปนาทิวเสน นจฺจา จ คีตา จ วาทิตา จ อนฺตมโส มยูรนจฺจาทิวเสนปิ ปวตฺตานํ นจฺจาทีนํ วิสูกภูตา ทสฺสนา จ เวรมณีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ นจฺจาทีนิ อตฺตนา ปโยเชตุํ วา ปเรหิ ปโยชาเปตุํ วา ปยุตฺตานิ ปสฺสิตุํ วา เนว ภิกฺขูนํ น ภิกฺขุนีนํ วฏฺฏติฯ ทสฺสเนน เจตฺถ สวนมฺปิ สงฺคหิตํ วิรูเปกเสสนเยนฯ ยถา สกํ วิสยอาโลจนสภาวตาย วา ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สวนกิริยายปิ ทสฺสนสงฺเขปสมฺภวโต ‘‘ทสฺสนา’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ เตเนว วุตฺตํ ‘‘ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น กญฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ อญฺญตฺร อภินิปาตมตฺตา’’ติฯ ทสฺสนกมฺยตาย อุปสงฺกมิตฺวา ปสฺสโต เอว เจตฺถ วีติกฺกโม โหติ, ฐิตนิสินฺนสยโนกาเส ปน อาคตํ คจฺฉนฺตสฺส วา อาปาถคตํ ปสฺสโต สิยา สํกิเลโส, น วีติกฺกโมฯ
มาลาคนฺธวิเลปนธารณมณฺฑนวิภูสนฏฺฐานาติ เอตฺถ มาลาติ ยํ กิญฺจิ ปุปฺผํฯ กิญฺจาปิ หิ มาลา-สทฺโท โลเก พทฺธมาลวาจโก, สาสเน ปน รุฬฺหิยา ปุปฺเผสุปิ วุตฺโต, ตสฺมา ยํ กิญฺจิ ปุปฺผํ พทฺธมพทฺธํ วา, ตํ สพฺพํ ‘‘มาลา’’ติ ทฏฺฐพฺพํฯ คนฺธนฺติ วาสจุณฺณธูมาทิกํ วิเลปนโต อญฺญํ ยํ กิญฺจิ คนฺธชาตํฯ วิเลปนนฺติ วิเลปนตฺถํ ปิสิตฺวา ปฏิยตฺตํ ยํ กิญฺจิ ฉวิราคกรณํฯ ปิฬนฺธนํ ธารณํ, อูนฏฺฐานปูรณํ มณฺฑนํ, คนฺธวเสน ฉวิราควเสน จ สาทิยนํ วิภูสนํฯ เตเนว ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๐) มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถายญฺจ (ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๒๙๓) ‘‘ปิฬนฺธนฺโต ธาเรติ นาม, อูนฏฺฐานํ ปูเรนฺโต มณฺเฑติ นาม, คนฺธวเสน ฉวิราควเสน จ สาทิยนฺโต วิภูเสติ นามา’’ติ วุตฺตํฯ ปรมตฺถโชติกายํ ปน ขุทฺทกฏฺฐกถายํ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. ๒.ปจฺฉิมปญฺจสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘มาลาทีสุ ธารณาทีนิ ยถาสงฺขฺยํ โยเชตพฺพานี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ ฐานํ วุจฺจติ การณํ, ตสฺมา ยาย ทุสฺสีลฺยเจตนาย ตานิ มาลาธารณาทีนิ มหาชโน กโรติ, สา ธารณมณฺฑนวิภูสนฏฺฐานํฯ
อุจฺจาสยนมหาสยนาติ เอตฺถ อุจฺจาติ อุจฺจ-สทฺเทน สมานตฺถํ เอกํ สทฺทนฺตรํฯ เสติ เอตฺถาติ สยนํ, อุจฺจาสยนญฺจ มหาสยนญฺจ อุจฺจาสยนมหาสยนํฯ อุจฺจาสยนํ วุจฺจติ ปมาณาติกฺกนฺตํ มญฺจาทิฯ มหาสยนํ อกปฺปิยตฺถรเณหิ อตฺถตํ อาสนฺทาทิฯ อาสนญฺเจตฺถ สยเนเนว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยสฺมา ปน อาธาเร ปฏิกฺขิตฺเต ตทาธารา กิริยา ปฏิกฺขิตฺตาว โหติ, ตสฺมา ‘‘อุจฺจาสยนมหาสยนา’’ อิจฺเจว วุตฺตํ, อตฺถโต ปน ตทุปโภคภูตนิสชฺชานิปชฺชเนหิ วิรติ ทสฺสิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อถ วา อุจฺจาสยนมหาสยนสยนาติ เอตสฺมิํ อตฺเถ เอกเสสนเยน อยํ นิทฺเทโส กโต ยถา ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ, อาสนกิริยาปุพฺพกตฺตา สยนกิริยาย สยนคฺคหเณเนว อาสนมฺปิ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ
ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํฯ รชตนฺติ กหาปโณ โลหมาสโก ชตุมาสโก ทารุมาสโกติ เย โวหารํ คจฺฉนฺติ, ตสฺส อุภยสฺสปิ ปฏิคฺคหณํ ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณํฯ ติวิธญฺเจตฺถ ปฏิคฺคหณํ กาเยน วาจาย มนสาติฯ ตตฺถ กาเยน ปฏิคฺคหณํ อุคฺคณฺหนํ, วาจาย ปฏิคฺคหณํ อุคฺคหาปนํ, มนสา ปฏิคฺคหณํ สาทิยนํฯ ติวิธมฺปิ ปฏิคฺคหณํ สามญฺญนิทฺเทเสน เอกเสสนเยน วา คเหตฺวา ‘‘ปฏิคฺคหณา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา เนว อุคฺคเหตุํ น อุคฺคหาเปตุํ น อุปนิกฺขิตฺตํ วา สาทิตุํ วฏฺฏติฯ อิมานิ ปน ทส สิกฺขาปทานิ คหฏฺฐานมฺปิ สาธารณานิฯ วุตฺตญฺเหตํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑๓) ‘‘อุปาสกอุปาสิกานํ นิจฺจสีลวเสน ปญฺจ สิกฺขาปทานิ, สติ วา อุสฺสาเห ทส, อุโปสถงฺควเสน อฏฺฐาติ อิทํ คหฏฺฐสีล’’นฺติฯ เอตฺถ หิ ทสาติ สามเณเรหิ รกฺขิตพฺพสีลมาห ปรมตฺถโชติกายํ ปน ขุทฺทกฏฺฐกถายํ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. ๒.สาธารณวิเสสววตฺถาน) ‘‘อาทิโต ทฺเว จตุตฺถปญฺจมานิ อุปาสกานํ สามเณรานญฺจ สาธารณานิ นิจฺจสีลวเสน, อุโปสถสีลวเสน ปน อุปาสกานํ สตฺตมฏฺฐมํ เจกํ องฺคํ กตฺวา สพฺพปจฺฉิมวชฺชานิ สพฺพานิปิ สามเณเรหิ สาธารณานิ, ปจฺฉิมํ ปน สามเณรานเมว วิเสสภูต’’นฺติ นาสนวตฺถูติ ลิงฺคนาสนาย วตฺถุ, อธิฏฺฐานํ การณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๐๗. กินฺตีติ เกน นุ โข อุปาเยนฯ ‘‘อตฺตโน ปริเวณนฺติ อิทํ ปุคฺคลิกํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ อยเมตฺถ คณฺฐิปทการานํ อธิปฺปาโย – ‘‘วสฺสคฺเคน ปตฺตเสนาสน’’นฺติ อิมินา ตสฺส วสฺสคฺเคน ปตฺตํ สงฺฆิกเสนาสนํ วุตฺตํ, ‘‘อตฺตโน ปริเวณ’’นฺติ อิมินาปิ ตสฺเสว ปุคฺคลิกเสนาสนํ วุตฺตนฺติฯ อยํ ปเนตฺถ อมฺหากํ ขนฺติ – ‘‘ยตฺถ วา วสตี’’ติ อิมินา สงฺฆิกํ วา โหตุ ปุคฺคลิกํ วา, ตสฺส นิพทฺธวสนกเสนาสนํ วุตฺตํฯ ‘‘ยตฺถ วา ปฏิกฺกมตี’’ติ อิมินา ปน ยํ อาจริยสฺส อุปชฺฌายสฺส วา วสนฏฺฐานํ อุปฏฺฐานาทินิมิตฺตํ นิพทฺธํ ปวิสติ, ตํ อาจริยุปชฺฌายานํ วสนฏฺฐานํ วุตฺตํฯ ตสฺมา ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุภเยนปิ อตฺตโน ปริเวณญฺจ วสฺสคฺเคน ปตฺตเสนาสนญฺจ วุตฺต’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ อตฺตโน ปริเวณนฺติ อิมินา อาจริยุปชฺฌายานํ วสนฏฺฐานํ ทสฺสิตํ, วสฺสคฺเคน ปตฺตเสนาสนนฺติ อิมินา ปน ตสฺส วสนฏฺฐานํฯ ตทุภยมฺปิ สงฺฆิกํ วา โหตุ ปุคฺคลิกํ วา, อาวรณํ กาตพฺพเมวาติฯ มุขทฺวาริกนฺติ มุขทฺวาเรน ภุญฺชิตพฺพํฯ ทณฺฑกมฺมํ กตฺวาติ ทณฺฑกมฺมํ โยเชตฺวาฯ ทณฺเฑนฺติ วิเนนฺติ เอเตนาติ ทณฺโฑ, โสเยว กาตพฺพตฺตา กมฺมนฺติ ทณฺฑกมฺมํ, อาวรณาทิฯ
สิกฺขาปททณฺฑกมฺมวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อนาปุจฺฉาวรณวตฺถุอาทิกถาวณฺณนา
๑๐๘. ทณฺฑกมฺมมสฺส กโรถาติ อสฺส ทณฺฑกมฺมํ โยเชถ อาณาเปถฯ ทณฺฑกมฺมนฺติ วา นิคฺคหกมฺมํ, ตสฺมา นิคฺคหมสฺส กโรถาติ วุตฺตํ เสนาสนคฺคาโห จ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ อิมินา จ ฉินฺนวสฺโส จ โหตีติ ทีเปติฯ สเจ อากิณฺณโทโสว โหติ, อายติํ สํวเร น ติฏฺฐติ, นิกฺกฑฺฒิตพฺโพติ เอตฺถ สเจ ยาวตติยํ วุจฺจมาโน น โอรมติ, สงฺฆํ อปโลเกตฺวา นาเสตพฺโพฯ ปุน ปพฺพชฺชํ ยาจมาโนปิ อปโลเกตฺวา ปพฺพาเชตพฺโพติ วทนฺติฯ ปจฺฉิมิกาย วสฺสาวาสิกํ ลจฺฉตีติ ปจฺฉิมิกาย ปุน วสฺสํ อุปคตตฺตา ลจฺฉติฯ อปโลเกตฺวา ลาโภ ทาตพฺโพติ ฉินฺนวสฺสตาย วุตฺตํฯ อิตรานิ ปญฺจ สิกฺขาปทานีติ วิกาลโภชนาทีนิ ปญฺจฯ อจฺจยํ เทสาเปตพฺโพติ ‘‘อจฺจโย มํ, ภนฺเต, อจฺจคมา’’ติอาทินา นเยน เทสาเปตพฺโพฯ
อนาปุจฺฉาวรณวตฺถุอาทิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปณฺฑกวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๐๙. ปณฺฑกวตฺถุมฺหิ ปกฺขปณฺฑโก’’ติ เกจิ วทนฺติ, อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘กาฬปกฺเข ปณฺฑโก โหติ, ชุณฺหปกฺเข ปนสฺส ปริฬาโห วูปสมฺมตี’’ติ อปณฺฑกปกฺเข ปริฬาหวูปสมสฺเสว วุตฺตตฺตา ปณฺฑกปกฺเข อุสฺสนฺนปริฬาหตา ปณฺฑกภาวาปตฺตีติ วิญฺญายติ, ตสฺมา อิทเมเวตฺถ สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ อิตฺถิภาโว ปุมฺภาโว วา นตฺถิ เอตสฺสาติ อภาวโกฯ ตสฺมิํ เยวสฺส ปกฺเข ปพฺพชฺชา วาริตาติ เอตฺถ ‘‘อปณฺฑกปกฺเข ปพฺพาเชตฺวา ปณฺฑกปกฺเข นาเสตพฺโพ’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘อปณฺฑกปกฺเข ปพฺพชิโต สเจ กิเลสกฺขยํ ปาปุณาติ, น นาเสตพฺโพ’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ปณฺฑกสฺส กิเลสกฺขยาสมฺภวโต ขีณกิเลสสฺส จ ปณฺฑกภาวานุปปตฺติโตฯ อเหตุกปฏิสนฺธิกถายญฺหิ อวิเสเสน ปณฺฑกสฺส อเหตุกปฏิสนฺธิตา วุตฺตาฯ อาสิตฺตอุสูยปกฺขปณฺฑกานญฺจ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาเยว ปณฺฑกสภาโว, น ปวตฺติยํเยวาติ วทนฺติฯ เตเนว อเหตุกปฏิสนฺธินิทฺเทเส ชจฺจนฺธพธิราทโย วิย ปณฺฑโก ชาติสทฺเทน วิเสเสตฺวา น นิทฺทิฏฺโฐฯ อิธาปิ
ปณฺฑกวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
เถยฺยสํวาสกวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๑๐. เถยฺยสํวาสกวตฺถุมฺหิ โกลญฺญาติ มาตุวํเส ปิตุวํเส จ ชาตา มาตาปิตุปฺปภุติสพฺพญาตโยฯ เถยฺยาย สํวาโส เอตสฺสาติ เถยฺยสํวาสโกฯ โส จ น สํวาสมตฺตสฺเสว เถนโก อิธาธิปฺเปโต, อถ โข ลิงฺคสฺส ตทุภยสฺส จ เถนโกปีติ อาห ‘‘ตโย เถยฺยสํวาสกา’’ติอาทิฯ น ยถาวุฑฺฒํ วนฺทนํ สาทิยตีติ ยถาวุฑฺฒํ ภิกฺขูนํ วา สามเณรานํ วา วนฺทนํ น สาทิยติฯ ยถาวุฑฺฒํ วนฺทนํ สาทิยตีติ อตฺตนา มุสาวาทํ กตฺวา ทสฺสิตวสฺสานุรูปํ ยถาวุฑฺฒํ วนฺทนํ สาทิยติฯ ภิกฺขุวสฺสคณนาทิโกติ อิมินา น เอกกมฺมาทิโกว อิธ สํวาโส นามาติ ทสฺเสติฯ
ราช…เป.… ภเยนาติ เอตฺถ ภย-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ‘‘ราชภเยน ทุพฺภิกฺขภเยนา’’ติอาทินา สํวาสํ นาธิวาเสติ, ยาว โส สุทฺธมานโสติ ราชภยาทีหิ คหิตลิงฺคตาย โส สุทฺธมานโส ยาว สํวาสํ นาธิวาเสตีติ อตฺโถฯ โย หิ ราชภยาทิํ วินา เกวลํ ภิกฺขู วญฺเจตฺวา เตหิ สทฺธิํ สํวสิตุกามตาย ลิงฺคํ คณฺหาติ, โส อสุทฺธจิตฺตตาย ลิงฺคคฺคหเณเนว เถยฺยสํวาสโก นาม โหติฯ อยํ ปน ตาทิเสน อสุทฺธจิตฺเตน ภิกฺขู วญฺเจตุกามตาย อภาวโต ยาว สํวาสํ นาธิวาเสติ, ตาว เถยฺยสํวาสโก นาม น โหติฯ เตเนว ‘‘ราชภยาทีหิ คหิตลิงฺคานํ ‘คิหี มํ สมโณติ ชานนฺตู’ติ วญฺจนาจิตฺเต สติปิ ภิกฺขูนํ วญฺเจตุกามตาย อภาวา โทโส น ชาโต’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘วูปสนฺตภยตา สพฺพปาสณฺฑิยภตฺตานิ ภุญฺชนฺโตติ จ อิมินา อวูปสนฺตตเยนปิ สํวาสํ อสาทิยนฺเตเนว วสิตพฺพนฺติ ทีเปติฯ เตเนว ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํ ‘‘ยสฺมา วิหารํ อาคนฺตฺวา สงฺฆิกํ คณฺหนฺตสฺส สํวาสํ ปริหริตุํ ทุกฺกรํ, ตสฺมา สพฺพปาสณฺฑิยภตฺตานิ ภุญฺชนฺโตติ อิทํ วุตฺต’’นฺติ, ตสฺมา ราชภยาทีหิ คหิตลิงฺคตาเยเวตฺถ สุทฺธจิตฺตตาติ คเหตพฺพํฯ
สพฺพปาสณฺฑิยภตฺตานีติ สพฺพสามยิกานํ สาธารณํ กตฺวา วีถิจตุกฺกาทีสุ ฐเปตฺวา ทาตพฺพภตฺตานิฯ กายปริหาริยานีติ กาเยน ปริหริตพฺพานิฯ อพฺภุคฺคจฺฉนฺตีติ อภิมุขํ คจฺฉนฺติฯ กมฺมนฺตานุฏฺฐาเนนาติ กสิโครกฺขาทิกมฺมกรเณนฯ ตเทว ปตฺตจีวรํ อาทาย วิหารํ คจฺฉตีติ จีวรานิ นิวาสนปารุปนวเสน อาทาย ปตฺตญฺจ อํสกูเฏ ลคฺเคตฺวา วิหารํ คจฺฉติฯ นาปิ สยํ ชานาตีติ ‘‘โย เอวํ ปพฺพชติ, โส เถยฺยสํวาสโก นาม โหตี’’ติ วา ‘‘เอวํ กาตุํ น ลภตี’’ติ วา ‘‘เอวํ ปพฺพชิโต สมโณ น โหตี’’ติ วา น ชานาติฯ โย เอวํ ปพฺพชติ, โส เถยฺยสํวาสโก นาม โหตีติ อิทํ ปน นิทสฺสนมตฺตํฯ อนุปสมฺปนฺนกาเลเยวาติ อิมินา อุปสมฺปนฺนกาเล สุตฺวา สเจปิ นาโรเจติ, เถยฺยสํวาสโก น โหตีติ ทีเปติฯ
สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย…เป.… เถยฺยสํวาสโก น โหตีติ อิทํ ภิกฺขูหิ ทินฺนลิงฺคสฺส อปริจฺจตฺตตฺตา น ลิงฺคเถนโก โหติ, ลิงฺคานุรูปสฺส สํวาสสฺส สาทิตตฺตา นาปิ สํวาสเถนโก โหตีติ วุตฺตํฯ เอโก ภิกฺขุ กาสาเย สอุสฺสาโหว โอทาตํ นิวาเสตฺวาติ เอตฺถาปิ อิทเมว การณํ สามเณโร สลิงฺเค ฐิโตติอาทินา สามเณรสฺส วุตฺตวิธาเนสุปิ อเถยฺยสํวาสกปกฺเข อยเมว นโยฯ ภิกฺขุนิยาปิ เอเสว นโยติ วุตฺตเมวตฺถํ ‘‘สาปิ หิ คิหิภาวํ ปตฺถยมานา’’ติอาทินา วิภาเวติฯ โย โกจิ วุฑฺฒปพฺพชิโตติ มหาเปฬาทีสูติ เอเตน คิหิสนฺตกํ ทสฺสิตํฯ สยํ สามเณโรว…เป.… เถยฺยสํวาสโก น โหตีติ เอตฺถ กิญฺจาปิ เถยฺยสํวาสโก น โหติ, ปาราชิกํ ปน อาปชฺชติเยวฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ
เถยฺยสํวาสกวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ติตฺถิยปกฺกนฺตกกถาวณฺณนา
ติตฺถิยปกฺกนฺตกกถายํ เตสํ ลิงฺเค อาทินฺนมตฺเต ติตฺถิยปกฺกนฺตโก โหตีติ ‘‘ติตฺถิโย ภวิสฺสามี’’ติ คตสฺส ลิงฺคคฺคหเณเนว เตสํ ลทฺธิปิ คหิตาเยว โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ เกนจิ ปน ‘‘เตสํ ลิงฺเค อาทินฺนมตฺเต ลทฺธิยา คหิตายปิ อคฺคหิตายปิ ติตฺถิยปกฺกนฺตโก โหตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ น คเหตพฺพํฯ น หิ ‘‘ติตฺถิโย ภวิสฺสามี’’ติ คตสฺส ลิงฺคสมฺปฏิจฺฉนโต อญฺญํ ลทฺธิคฺคหณํ นาม อตฺถิฯ ลิงฺคสมฺปฏิจฺฉเนเนว หิ โส คหิตลทฺธิโก โหติฯ เตเนว ‘‘วีมํสนตฺถํ กุสจีราทีนิ…เป.… ยาว น สมฺปฏิจฺฉติ, ตาว ตํ ลทฺธิ รกฺขติฯ สมฺปฏิจฺฉิตมตฺเต ติตฺถิยปกฺกนฺตโก โหตี’’ติ วุตฺตํฯ นคฺโคว อาชีวกานํ อุปสฺสยํ คจฺฉติ, ปทวาเร ปทวาเร ทุกฺกฏนฺติ ‘‘อาชีวโก ภวิสฺส’’นฺติ อสุทฺธจิตฺเตน คมนปจฺจยา ทุกฺกฏํ วุตฺตํฯ นคฺเคน หุตฺวา คมนปจฺจยาปิ ทุกฺกฏา น มุจฺจติเยวฯ กูฏวสฺสํ คเณนฺโตติ กูฏวสฺสํ คเณตฺวา สํวาสํ สาทิยนฺโตติ อธิปฺปาโยฯ
ติตฺถิยปกฺกนฺตกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑๑. ติรจฺฉานคตวตฺถุ อุตฺตานเมวฯ
มาตุฆาตกาทิวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๑๒. มาตุฆาตกาทิวตฺถูสุ อปวาหนนฺติ อปคมนํ, ปติกรณนฺติ อตฺโถฯ ยถา สมานชาติกสฺส วิโกปเน กมฺมํ ครุตรํ, น ตถา วิชาติกสฺสาติ อาห ‘‘มนุสฺสิตฺถิภูตา’’ติ ‘‘ชนิกา มาตา’’ติ วุตฺตํฯ ยถา มนุสฺสตฺตภาเว ฐิตสฺเสว กุสลธมฺมานํ ติกฺขวิสทสูรภาวาปตฺติ ยถา ตํ ติณฺณมฺปิ โพธิสตฺตานํ โพธิตฺตยนิพฺพตฺติยํ, เอวํ มนุสฺสตฺตภาเว ฐิตสฺเสว อกุสลธมฺมานมฺปิ ติกฺขวิสทสูรภาวาปตฺตีติ อาห ‘‘สยมฺปิ มนุสฺสชาติเกเนวา’’ติฯ จุติอนนฺตรํ ผลํ อนนฺตรํ นาม, ตสฺมิํ อนนฺตเร นิยุตฺตํ, ตํนิพฺพตฺตเนน อนนฺตรกรณสีลํ, อนนฺตรปโยชนํ วา อานนฺตริยํ, เตน อานนฺตริเยน มาตุฆาตกกมฺเมนฯ ปิตุฆาตเกปิ เยน มนุสฺสภูโต ชนโก ปิตา สยมฺปิ มนุสฺสชาติเกเนว สตา สญฺจิจฺจ ชีวิตา โวโรปิโต, อยํ อานนฺตริเยน ปิตุฆาตกกมฺเมน ปิตุฆาตโกติอาทินา สพฺพํ เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปิตุฆาตเกปิ เอเสว นโย’’ติฯ
ปริวตฺติตลิงฺคมฺปิ (ม. นิ. อฏฺฐ. ๓.๑๒๘; อ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๒๗๕; วิภ. อฏฺฐ. ๘๐๙) มาตรํ ปิตรํ วา ชีวิตา โวโรเปนฺตสฺส อานนฺตริยกมฺมํ โหติเยวฯ สติปิ หิ ลิงฺคปริวตฺเต โส เอว เอกกมฺมนิพฺพตฺโต ภวงฺคปฺปพนฺโธ ชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺโธ จ, นาญฺโญติฯ โย ปน สยํ มนุสฺโส ติรจฺฉานภูตํ มาตรํ วา ปิตรํ วา, สยํ วา ติรจฺฉานภูโต มนุสฺสภูตํ, ติรจฺฉานภูโตเยว วา ติรจฺฉานภูตํ ชีวิตา โวโรเปติ, ตสฺส กมฺมํ อานนฺตริยํ น โหติ, ภาริยํ ปน โหติ, อานนฺตริยํ อาหจฺเจว ติฏฺฐติฯ เอฬกจตุกฺกํ สงฺคามจตุกฺกํ โจรจตุกฺกญฺเจตฺถ กเถตพฺพํฯ ‘‘เอฬกํ มาเรมี’’ติ อภิสนฺธินาปิ หิ เอฬกฏฺฐาเน ฐิตํ มนุสฺโส มนุสฺสภูตํ มาตรํ วา ปิตรํ วา มาเรนฺโต อานนฺตริยํ ผุสติ มรณาธิปฺปาเยเนว อานนฺตริยวตฺถุโน วิโกปิตตฺตาฯ เอฬกาภิสนฺธินา ปน มาตาปิติออสนฺธินา วา เอฬกํ มาเรนฺโต อานนฺตริยํ น ผุสติ อานนฺตริยวตฺถุอภาวโตฯ มาตาปิติอภิสนฺธินา มาตาปิตโร มาเรนฺโต ผุสเตวฯ เอส นโย อิตรสฺมิมฺปิ จตุกฺกทฺวเยฯ ยถา จ มาตาปิตูสุ, เอวํ อรหนฺเตปิ เอตานิ จตุกฺกานิ เวทิตพฺพานิฯ สพฺพตฺถ หิ ปุริมํ อภิสนฺธิจิตฺตํ อปฺปมาณํ, วธกจิตฺตํ ปน ตทารมฺมณํ ชีวิตินฺทฺริยญฺจ อานนฺตริยานานนฺตรภาเว ปมาณํฯ กตานนฺตริยกมฺโม จ ‘‘ตสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิสฺสามี’’ติ สกลจกฺกวาฬํ มหาเจติยปฺปมาเณหิ กญฺจนถูเปหิ ปูเรตฺวาปิ สกลจกฺกวาฬํ ปูเรตฺวา นิสินฺนสฺส
๑๑๕. อิจฺฉมานนฺติ ‘‘คิหิภาเว สมฺปฏิจฺฉิตมตฺเตเยวา’’ติฯ สงฺฆเภทกกถาวิตฺถาโร ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ จตุนฺนํ กมฺมานนฺติ อปโลกนาทีนํ จตุนฺนํ กมฺมานํฯ ทุฏฺฐจิตฺเตนาติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวติ ‘‘วธกจิตฺเตนา’’ติฯ วธกเจตนาย หิ ทูสิตจิตฺตํ อิธ ทุฏฺฐจิตฺตํ นามฯ โลหิตํ อุปฺปาเทตีติ เอตฺถ ตถาคตสฺส อเภชฺชกายตาย ปรูปกฺกเมน จมฺมจฺเฉทํ กตฺวา โลหิตปคฺฆรณํ นาม นตฺถิ, สรีรสฺส ปน อนฺโตเยว เอกสฺมิํ ฐาเน โลหิตํ สโมสรติ, อาฆาเตน ปกุปฺปมานํ สญฺจิตํ โหติฯ เทวทตฺเตน ปวิทฺธสิลโต ภิชฺชิตฺวา คตสกฺขลิกาปิ ตถาคตสฺส ปาทนฺตํ ปหริ, ผรสุนา ปหโฏ วิย ปาโท อนฺโตโลหิโตเยว อโหสิฯ ชีวโก ปน ตถาคตสฺส รุจิยา สตฺถเกน จมฺมํ ฉินฺทิตฺวา ตมฺหา ฐานา ทุฏฺฐโลหิตํ นีหริตฺวา ผาสุมกาสิ, เตนสฺส ปุญฺญกมฺมเมว อโหสิฯ เตนาห ‘‘ชีวโก วิยา’’ติอาทิฯ
อถ เย ปรินิพฺพุเต ตถาคเต เจติยํ ภินฺทนฺติ, โพธิํ ฉินฺทนฺติ, ธาตุมฺหิ อุปกฺกมนฺติ, เตสํ กิํ โหตีติ? ภาริยํ กมฺมํ โหติ อานนฺตริยสทิสํฯ สธาตุกํ ปน ถูปํ วา ปฏิมํ วา พาธมานํ โพธิสาขํ ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติฯ สเจปิ ตตฺถ นิลีนา สกุณา เจติเย วจฺจํ ปาเตนฺติ, ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติเยวฯ ปริโภคเจติยโต หิ สรีรเจติยํ ครุตรํฯ เจติยวตฺถุํ ภินฺทิตฺวา คจฺฉนฺเต โพธิมูเลปิ ฉินฺทิตฺวา หริตุํ วฏฺฏติฯ ยา ปน โพธิสาขา โพธิฆรํ พาธติ, ตํ เคหรกฺขณตฺถํ ฉินฺทิตุํ น ลภติฯ โพธิอตฺถญฺหิ เคหํ, น เคหตฺถาย โพธิฯ อาสนฆเรปิ เอเสว นโยฯ ยสฺมิํ ปน อาสนฆเร ธาตุ นิหิตา โหติ, ตสฺส รกฺขณตฺถาย โพธิสาขํ ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติฯ โพธิชคฺคนตฺถํ โอโชหรณสาขํ วา ปูติฏฺฐานํ วา ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติเยว, สตฺถุ รูปกายปฏิชคฺคเน วิย ปุญฺญมฺปิ โหติฯ
มาตุฆาตกาทิวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อุภโตพฺยญฺชนกวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๑๖. อุภโต พฺยญฺชนมสฺส อตฺถีติ อุภโตพฺยญฺชนโกติ อิมินา อสมานาธิกรณวิสโย พาหิรตฺถสมาโสยํ, ปุริมปเท จ วิภตฺติอโลโปติ ทสฺเสติฯ พฺยญฺชนนฺติ เจตฺถ อิตฺถินิมิตฺตํ ปุริสนิมิตฺตญฺจ อธิปฺเปตํฯ อถ อุภโตพฺยญฺชนกสฺส เอกเมว อินฺทฺริยํ, อุทาหุ ทฺเวติ? เอกเมว ‘‘ยสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ? โนฯ ยสฺส วา ปน ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ? โน’’ติ
ยสฺมา จสฺส เอกเมว อินฺทฺริยํ โหติ, ตสฺมา อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนโก สยมฺปิ คพฺภํ คณฺหาติ, ปรมฺปิ คณฺหาเปติฯ ปุริสอุภโตพฺยญฺชนโก ปรํ คณฺหาเปติ, สยํ ปน น คณฺหาติฯ ยทิ ปฏิสนฺธิยํ ปุริสลิงฺคํ, ยทิ ปฏิสนฺธิยํ อิตฺถิลิงฺคนฺติ จ ปฏิสนฺธิยํ ลิงฺคสพฺภาโว กุรุนฺทิยํวุตฺโต, โส จ อยุตฺโตฯ ปวตฺติยํเยว หิ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ สมุฏฺฐหนฺติ, น ปฏิสนฺธิยํฯ ปฏิสนฺธิยํ ปน อินฺทฺริยเมว สมุฏฺฐาติ, น ลิงฺคาทีนิฯ น จ อินฺทฺริยเมว ลิงฺคนฺติ สกฺกา วตฺตุํ อินฺทฺริยลิงฺคานํ ภินฺนสภาวตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ อฏฺฐสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๖๓๒) –
‘‘อิตฺถตฺตํ อิตฺถิภาโวติ อุภยํ เอกตฺถํ, อิตฺถิสภาโวติ อตฺโถฯ อยํ กมฺมโช ปฏิสนฺธิสมุฏฺฐิโตฯ อิตฺถิลิงฺคาทิ ปน อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ ปวตฺเต สมุฏฺฐิตํฯ ยถา พีเช สติ พีชํ ปฏิจฺจ พีชปจฺจยา รุกฺโข วฑฺฒิตฺวา สาขาวิฏปสมฺปนฺโน หุตฺวา อากาสํ ปูเรตฺวา
เตเนวาห ‘‘ตตฺถ วิจารณกฺกโม วิตฺถารโต อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถาย เวทิตพฺโพ’’ติฯ
อุภโตพฺยญฺชนกวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อนุปชฺฌายกาทิวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๑๗. สิกฺขาปทํ อปญฺญตฺตํ โหตีติ อิเธว ปญฺญตฺตํ สิกฺขาปทํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อุปชฺฌํ อคฺคาหาเปตฺวาติ ‘‘อุปชฺฌาโย เม, ภนฺเต, โหหี’’ติ เอวํ อุปชฺฌํ อคฺคาหาเปตฺวาฯ กมฺมวาจาย ปน อุปชฺฌายกิตฺตนํ กตํเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺญถา ‘‘ปุคฺคลํ น ปรามสตี’’ติ วุตฺตกมฺมวิปตฺติสมฺภวโต กมฺมํ กุปฺเปยฺย, เตเนว ‘‘อุปชฺฌายํ อกิตฺเตตฺวา’’ติ อวตฺวา ‘‘อุปชฺฌํ อคฺคาหาเปตฺวา’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ ยถา จ อปริปุณฺณปตฺตจีวรสฺส อุปสมฺปาทนกาเล กมฺมวาจาย ‘‘ปริปุณฺณสฺส ปตฺตจีวร’’นฺติ อสนฺตวตฺถุํ กิตฺเตตฺวา กมฺมวาจาย กตายปิ อุปสมฺปทา รุหติ, เอวํ ‘‘อยํ พุทฺธรกฺขิโต อายสฺมโต ธมฺมรกฺขิตสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ อสนฺตํ ปุคฺคลํ กิตฺเตตฺวา เกวลํ สนฺตปทนีหาเรน กมฺมวาจาย กตาย อุปสมฺปทา รุหติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘กมฺมํ ปน น กุปฺปตี’’ติฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, อนุปชฺฌายโก อุปสมฺปาเทตพฺโพ, โย อุปสมฺปาเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ เอตฺตกเมว วตฺวา ‘‘โส จ ปุคฺคโล อนุปสมฺปนฺโน’’ติ อวุตฺตตฺตา กมฺมวิปตฺติลกฺขณสฺส จ อสมฺภวโต ‘‘ตํ น คเหตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ปญฺจวคฺคกรณญฺเจ, ภิกฺขเว, กมฺมํ ปณฺฑกปญฺจโม กมฺมํ กเรยฺย, อกมฺมํ น จ กรณีย’’นฺติอาทิวจนโต (มหาว. ๓๙๐) ปณฺฑกาทีนมฺปิ อุภโตพฺยญฺชนกปริยนฺตานํ คณปูรกภาเวเยว กมฺมํ กุปฺปติ, น อญฺญถาติ อาห ‘‘อุภโตพฺยญฺชนกุปชฺฌายปริโยสาเนสุปิ เอเสว นโย’’ติฯ
อนุปชฺฌายกาทิวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อปตฺตกาทิวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๑๘. อญฺเญ อนามฏฺฐปิณฺฑปาตนฺติ อคฺคหิตอคฺคํ ปิณฺฑปาตํฯ สามเณรภาคสมโก อามิสภาโคติ เอตฺถ กิญฺจาปิ สามเณรานํ อามิสภาคสฺส สมกเมว ทิยฺยมานตฺตา วิสุํ สามเณรภาโค นาม นตฺถิ, เหฏฺฐา คจฺฉนฺตํ ปน ภตฺตํ กทาจิ มนฺทํ ภเวยฺย, ตสฺมา อุปริ อคฺคเหตฺวา สามเณรปาฬิยาว คเหตฺวา ทาตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ นิยตปพฺพชฺชสฺเสว จายํ ภาโค ทียติฯ เตเนว ‘‘อปกฺกํ ปตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ
อปตฺตกาทิวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๑๙. อชปทเกติ พฺรหฺมุชุคตฺโตติ พฺรหฺมา วิย อุชุคตฺโตฯ อวเสโส สตฺโตติ อิมินา ลกฺขเณน รหิตสตฺโตฯ เอเตน ฐเปตฺวา มหาปุริสํ จกฺกวตฺติญฺจ อิตเร สตฺตา ขุชฺชปกฺขิกาติ ทสฺเสติฯ เยภุยฺเยน หิ สตฺตา ขนฺเธ กฏิยํ ชาณูสูติ ตีสุ ฐาเนสุ นมนฺติฯ เต กฏิยํ นมนฺตา ปจฺฉโต นมนฺติ, อิตเรสุ ทฺวีสุ ฐาเนสุ นมนฺตา ปุรโต นมนฺติฯ ทีฆสรีรา ปน เอเกน ปสฺเสน วงฺกา โหนฺติ, เอเก มุขํ อุนฺนาเมตฺวา นกฺขตฺตานิ คณยนฺตา วิย จรนฺติ, เอเก อปฺปมํสโลหิตา สูลสทิสา โหนฺติ, เอเก ปุรโต ปพฺภารา โหนฺติ, ปเวธมานา คจฺฉนฺติฯ ปริวฏุโมติ สมนฺตโต วฏฺฏโลฯ
อฏฺฐิสิราจมฺมสรีโรติ อฏฺฐิสิราจมฺมมตฺตสรีโรฯ กปฺปสีโสติ ทฺวิธาภูตสีโสฯ เกกโรติ ติริยํ ปสฺสนฺโตฯ ‘‘อุทกตารกา นาม อุทกปุพฺพุฬ’’นฺติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ อกฺขิตารกาติ อกฺขิภณฺฑกาฯ นิปฺปขุมกฺขีติ อกฺขิทลโลเมหิ วิรหิตอกฺขิโกฯ ปขุม-สทฺโท หิ โลเก อกฺขิทลโลเมสุ นิรุฬฺโหฯ ปฏงฺคมณฺฑูโก นาม มหามุขมณฺฑูโกฯ เอฬมุโขติ นิจฺจปคฺฆรณกลาลมุโขฯ สพฺพญฺเจตนฺติ ‘‘กจฺฉุคตฺโต วา’’ติอาทิํ สนฺธาย วทติฯ วาตณฺฑิโกติ อณฺฑเกสุ วุทฺธิโรเคน สมนฺนาคโตฯ วิกโฏติ ติริยํ คมนปาเทหิ สมนฺนาคโต, ยสฺส จ จงฺกมโต ปณฺโหติ ปจฺฉโต ปริวตฺตปาเทหิ สมนฺนาคโต, ยสฺส จงฺกมโต ชาณุกา อนฺโต ปวิสนฺติฯ
กุทณฺฑปาทตาย การณํ วิภาเวติ ‘‘มชฺเฌ สงฺกุฏิตปาทตฺตา’’ติฯ อคฺเค สงฺกุฏิตปาทตฺตาติ กุณฺฑปาทตาย การณนิทสฺสนํฯ กุณฺฑปาทสฺเสว คมนสภาวํ วิภาเวติ ‘‘ปิฏฺฐิปาทคฺเคน จงฺกมนฺโต’’ติฯ มมฺมนนฺติ ขลิตวจนํฯ โย เอกเมว อกฺขรํ จตุปญฺจกฺขตฺตุํ วทติ, ตสฺเสตํ อธิวจนํฯ
หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อลชฺชีนิสฺสยวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๒๐. นิสฺสยปฏิสํยุตฺตวตฺถูสุ ภิกฺขูหิ สมาโน สีลาทิคุณภาโค อสฺสาติ ภิกฺขุสภาโค, ตสฺส ภาโว ภิกฺขุสภาคตาฯ ทฺเว ตีณิ ทิวสานิ วสิตฺวา คนฺตุกาเมน อนิสฺสิเตน วสิตพฺพนฺติ เอตฺถ ‘‘ยาว ภิกฺขุสภาคตํ ชานามี’’ติ อาโภคํ วินาปิ อนิสฺสิเตน วสิตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโยฯ ภิกฺขุสภาคตํ ปน ชานนฺโต ‘‘สฺเว คมิสฺสามิ, กิํ เม นิสฺสเยนา’’ติ อรุณํ อุฏฺฐเปตุํ น ลภติฯ ‘‘ปุรารุณา อุฏฺฐหิตฺวาว คมิสฺสามี’’ติ อาโภเคน สยนฺตสฺส สเจ อรุโณ อุคฺคจฺฉติ, วฏฺฏติฯ ‘‘สตฺตาหํ วสิสฺสามี’’ติ อาลยํ กโรนฺเตน ปน นิสฺสโย คเหตพฺโพติ ‘‘สตฺตาหมตฺตํ วสิสฺสามิ, กิํ ภิกฺขุสภาคตาชานเนนา’’ติ ชานเน ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา วสิตุํ น ลภติ, ภิกฺขุสภาคตํ อุปปริกฺขิตฺวา นิสฺสโย คเหตพฺโพติ อตฺโถฯ
คมิกาทินิสฺสยวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๒๑. อนฺตรามคฺเค วิสฺสมนฺโต วา…เป.… อนาปตฺตีติ อสติ นิสฺสยทายเก อนาปตฺติฯ ตสฺส นิสฺสายาติ ปาฬิอนุรูปโต วุตฺตํ, ตํ นิสฺสายาติ อตฺโถฯ สเจ ปน อาสาฬฺหีมาเส…เป.… ตตฺถ คนฺตพฺพนฺติ เอตฺถ สเจ โส วสฺสูปนายิกาย อาสนฺนาย คนฺตุกาโม สุณาติ ‘‘อสุโก มหาเถโร อาคมิสฺสตี’’ติ, ตญฺเจ อาคเมติ, วฏฺฏติฯ อาคเมนฺตสฺเสว
โคตฺเตน อนุสฺสาวนานุชานนกถาวณฺณนา
๑๒๒. ‘‘อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามสฺส อายสฺมโต’’ติ นามกิตฺตนสฺส อนุสฺสาวนาย อาคตตฺตา ‘‘นาหํ อุสฺสหามิ เถรสฺส นามํ คเหตุ’’นฺติ วุตฺตํ, ‘‘อายสฺมโต ปิปฺปลิสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ เอวํ นามํ คเหตุํ น อุสฺสหามีติ อตฺโถฯ ‘‘โคตฺเตนปิ อนุสฺสาเวตุ’’นฺติ วจนโต เยน โวหาเรน โวหรติ, เตน วฏฺฏตีติ สิทฺธํฯ ‘‘โกนาโม เต อุปชฺฌาโย’’ติ ปุฏฺเฐนปิ โคตฺตเมว นามํ กตฺวา วตฺตพฺพนฺติ สิทฺธํ โหติ, ตสฺมา จตุพฺพิเธสุ นาเมสุ เยน เกนจิ นาเมน อนุสฺสาวนา กาตพฺพาติ วทนฺติฯ เอกสฺส พหูนิ นามานิ โหนฺติ, ตตฺถ เอกํ นามํ ญตฺติยา, เอกํ อนุสฺสาวนาย กาตุํ น วฏฺฏติ, อตฺถโต พฺยญฺชนโต จ อภินฺนาหิ อนุสฺสาวนาหิ ภวิตพฺพนฺติฯ กิญฺจาปิ ‘‘อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามสฺส อายสฺมโต’’ติ ปาฬิยํ ‘‘อายสฺมโต’’ติ ปทํ ปจฺฉา วุตฺตํ, กมฺมวาจาปาฬิยํ ปน ‘‘อยํ พุทฺธรกฺขิโต อายสฺมโต ธมฺมรกฺขิตสฺสา’’ติ ปฐมํ ลิขิตนฺติ ตํ อุปฺปฏิปาฏิยา วุตฺตนฺติ น ปจฺเจตพฺพํฯ ปาฬิยญฺหิ ‘‘อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามสฺส
ทฺเวอุปสมฺปทาเปกฺขาทิวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๒๓. เอกานุสฺสาวเนติ เอกานุสฺสาวนาติ อสมานาธิกรณวิสโย พาหิรตฺถสมาโสติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘ทฺเว เอกโตอนุสฺสาวเน’’ติฯ ตตฺถ เอกโตติ เอกกฺขเณติ อตฺโถ, วิภตฺติอโลเปน จายํ นิทฺเทโสฯ ปุริมนเยเนว เอกโตอนุสฺสาวเน กาตุนฺติ ‘‘เอเกน เอกสฺส, อญฺเญน อิตรสฺสา’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ทฺวีหิ วา ตีหิ วา อาจริเยหิ เอเกน วา เอกโตอนุสฺสาวเน กาตุํฯ
อุปสมฺปทาวิธิกถาวณฺณนา
๑๒๖. วชฺชาวชฺชํ อุปนิชฺฌายตีติ อุปชฺฌาติ อิมินา อุปชฺฌายสทฺทสมานตฺโถ อุปชฺฌาสทฺโทปีติ ทสฺเสติฯ
จตฺตาโรนิสฺสยาทิกถาวณฺณนา
๑๓๐. สมฺโภเคติ ธมฺมสมฺโภเค อามิสสมฺโภเค จฯ อนาปตฺติ สมฺโภเค สํวาเสติ เอตฺถ จ อยมธิปฺปาโย – ยสฺมา อยํ โอสารณกมฺมสฺส กตตฺตา ปกตตฺตฏฺฐาเน ฐิโต, ตสฺมา น อุกฺขิตฺตเกน สทฺธิํ สมฺโภคาทิปจฺจยา ปาจิตฺติยํ, นาปิ อลชฺชินา สทฺธิํ ปริโภคปจฺจยา ทุกฺกฏํ อลชฺชีลกฺขณานุปปตฺติโตฯ โย หิ อุจฺฉุรสกสฏานํ สตฺตาหกาลิกยาวชีวิกตฺตา วฏฺฏติ วิกาเล อุจฺฉุ ขาทิตุนฺติ สญฺญํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ขาทิตฺวา ตปฺปจฺจยา ปาจิตฺติยํ น ปสฺสติ
‘‘สญฺจิจฺจ อาปตฺติํ อาปชฺชติ, อาปตฺติํ ปริคูหติ;
อคติคมนญฺจ คจฺฉติ, เอทิโส วุจฺจติ อลชฺชีปุคฺคโล’’ติฯ (ปริ. ๓๕๙) –
วุตฺตลกฺขเณ อปตนโต อลชฺชี นาม น โหติฯ ตสฺมา ยถา ปุพฺเพ ยาว อุกฺเขปนียกมฺมํ กตํ, ตาว เตน สทฺธิํ สมฺโภเค สํวาเส จ อนาปตฺติ, เอวมิธาปีติ สพฺพถา อนาปตฺติฏฺฐาเนเยว อนาปตฺติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย สารตฺถทีปนิยํ
มหาขนฺธกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ