๒. อุโปสถกฺขนฺธโก
สนฺนิปาตานุชานนาทิกถาวณฺณนา
๑๓๒. อุโปสถกฺขนฺธเก ติตฺถํ, ลทฺธิฯ อิโตติ สาสนลทฺธิโตฯ
๑๓๕. อาปชฺชิตฺวา วา วุฏฺฐิโตติ เอตฺถ เทสนาโรจนานมฺปิ สงฺคโหฯ เตเนว มาติกาฏฺฐกถายํ ‘‘วุฏฺฐิตา วา เทสิตา วา อาโรจิตา วา อาปตฺติ…เป.… อสนฺตี นาม โหตี’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. นิทานวณฺณนา) วุตฺตํฯ
มนุเชนาติ อาสนฺเนน สหฯ ปเรติ ทูรฏฺเฐปิ ปรปุคฺคเล สนฺธาย คิรํ โน จ ภเณยฺยาติ โยชนาฯ
‘‘อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหตี’’ติ (มหาว. ๑๓๔) วุตฺตตฺตา ครุกาปตฺติปิ อาวิกรณมตฺเตน วุฏฺฐาตีติ เกจิ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ปริวาสาทิวิธานสุตฺเตหิ วิรุชฺฌนโตฯ อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – ยถาภูตญฺหิ อตฺตานมาวิกโรนฺตํ เปสลา ภิกฺขู ‘‘อกามา ปริวตฺถพฺพ’’นฺติอาทิวจนํ นิสฺสาย อนิจฺฉมานมฺปิ นํ อุปาเยน ปริวาสาทีนิ ทตฺวา อวสฺสํ สุทฺธนฺเต ปติฏฺฐาเปสฺสนฺติ, ตโต ตสฺส อวิปฺปฏิสาราทีนํ วเสน ผาสุ โหติฯ ปฐมํ ปาติโมกฺขุทฺเทสนฺติ นิทานุทฺเทสํ ทสฺเสติฯ ปุพฺเพ อวิชฺชมานํ ปญฺญาเปสีติฯ น เกวลญฺจ เอตํ, ปุพฺเพ ปญฺญตฺตมฺปิ ปน ปาราชิกาทิสิกฺขาปทํ สพฺพํ ภควา ‘‘ตตฺริเม จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺตี’’ติอาทินา ปาราชิกุทฺเทสาทิวเสน วินยมาติกํ กตฺวา นิทานุทฺเทเสน สห สยเมว สงฺคเหตฺวา ‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติ ปญฺญาเปสีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตเทตํ สพฺพมฺปิ สนฺธาย ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตุ’’นฺติ (มหาว. ๑๓๓) วุตฺตํฯ
๑๓๖. เอตํ ๓๔ เวทิตพฺพนฺติ ยสฺมิํ ตสฺมิํ จาตุทฺทเส วา ปนฺนรเส วาติ เอวํ อตฺถชาตํฯ
สนฺนิปาตานุชานนาทิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สีมานุชานนกถาวณฺณนา
๑๓๘. ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสายา’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํฯ ตสฺสํ ปน ทิสายํ นิมิตฺเต อสติ ยตฺถ อตฺถิ, ตโต ปฏฺฐาย ปฐมํ ‘‘ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย, ทกฺขิณาย ทิสายา’’ติอาทินา สมนฺตา วิชฺชมานฏฺฐาเนสุ นิมิตฺตานิ กิตฺเตตฺวา ปุน ‘‘ปุรตฺถิมาย อนุทิสายา’’ติ ปฐมกิตฺติตํ กิตฺเตตุํ วฏฺฏติ, ตีหิ นิมิตฺเตหิ สิงฺฆาฏกสณฺฐานายปิ สีมาย สมฺมนฺนิตพฺพโตฯ ติกฺขตฺตุํ สีมามณฺฑลํ สมฺพนฺธนฺเตนาติ วินยธเรน สยํ เอกสฺมิํเยว ฐาเน ฐตฺวา เกวลํ นิมิตฺตกิตฺตนวจเนเนว สีมามณฺฑลํ สมนฺตา นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ พนฺธนฺเตนาติ อตฺโถฯ ตํ ตํ นิมิตฺตฏฺฐานํ อคนฺตฺวาปิ หิ กิตฺเตตุํ วฏฺฏติฯ ติโยชนปรมาย สีมาย สมนฺตโต ติกฺขตฺตุํ อนุปริคมนสฺส เอกทิวเสน ทุกฺกรตฺตา วินยธเรน สยํ อทิฏฺฐมฺปิ ปุพฺเพ ภิกฺขูหิ ยถาววตฺถิตํ นิมิตฺตํ ‘‘ปาสาโณ ภนฺเต’’ติอาทินา เกนจิ วุตฺตานุสาเรน สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘เอโส ปาสาโณ นิมิตฺต’’นฺติอาทินา กิตฺเตตุมฺปิ วฏฺฏติ เอวฯ
สุทฺธปํสุปพฺพโตติ น เกนจิ กโต สยํชาโตว วุตฺโตฯ ตถา เสสาปิฯ อิตโรปีติ สุทฺธปํสุปพฺพตาทิโกปิ ปพฺพโตฯ หตฺถิปฺปมาณโตติ เอตฺถ ภูมิโต อุคฺคตปฺปเทเสน หตฺถิปฺปมาณํ คเหตพฺพํฯ จตูหิ วา ตีหิ วาติ สีมาภูมิยํ จตูสุ, ตีสุ วา ทิสาสุ ฐิเตหิฯ เอกิสฺสา เอว ปน ทิสาย ฐิเตหิ ตโต พหูหิปิ สมฺมนฺนิตุํ น วฏฺฏติฯ ทฺวีหิ ปน ทฺวีสุ ทิสาสุ ฐิเตหิปิ น วฏฺฏติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอเกน น วฏฺฏติ, ตสฺมาฯ ตํ พหิทฺธา กตฺวาติ กิตฺติตนิมิตฺตสฺส อสีมตฺตา อนฺโตสีมาย กรณํ อยุตฺตนฺติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘สเจ’’ติอาทิฯ
ทฺวตฺติํสปลคุฬปิณฺฑปฺปมาณตา สณฺฐานโต คเหตพฺพา, น ตุลคณนาวเสน, ภารโต ปลปริมาณญฺจ มคธตุลาย คเหตพฺพํฯ สา จ โลกิยตุลาย ทฺวิคุณาติ วทนฺติฯ อติมหนฺโตปีติ ภูมิโต หตฺถิปฺปมาณํ อนุคฺคนฺตฺวา เหฏฺฐาภูมิยํ โอติณฺณฆนโต อเนกโยชนปฺปมาโณปิฯ สเจ หิ ตโต หตฺถิปฺปมาณํ กูฏํ อุคฺคจฺฉติ, ปพฺพตสงฺขฺยเมว คจฺฉติฯ
อนฺโตสารานนฺติ อนฺโตสารมิสฺสกานนฺติ อนฺโตสาเรหิ จตุปญฺจรุกฺขมตฺตมฺปีติ สารรุกฺเข สนฺธาย วุตฺตํฯ วนมชฺเฌ วิหารํ กโรนฺตีติ รุกฺขฆฏาย อนฺตเร รุกฺเข อจฺฉินฺทิตฺวา วติอาทีหิ วิหารปริจฺเฉทํ กตฺวาว อนฺโตรุกฺขนฺตเรสุ เอว ปริเวณปณฺณสาลาทีนํ กรณวเสน ยถา อนฺโตวิหารมฺปิ วนเมว โหติ, เอวํ วิหารํ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ ยทิ หิ สพฺพํ รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา วิหารํ กเรยฺยุํ, วิหารสฺส อวนตฺตา ตํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตํ วนํ เอกตฺถ กิตฺเตตพฺพํ สิยาฯ อิธ ปน อนฺโตปิ วนตฺตา ‘‘วนํ น กิตฺเตตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ สเจ หิ ตํ กิตฺเตนฺติ, ‘‘นิมิตฺตสฺส อุปริ วิหาโร โหตี’’ติอาทินา อนนฺตเร วุตฺตโทสํ อาปชฺชติฯ เอกเทสนฺติ วเนกเทสํ, รุกฺขวิรหิตฏฺฐาเน กตวิหารสฺส เอกปสฺเส ฐิตวนสฺส เอกเทสนฺติ อตฺโถฯ
สูจิทณฺฑกปฺปมาโณติ วํสทณฺฑปฺปมาโณฯ เลขนิทณฺฑปฺปมาโณติ เกจิฯ มาติกาฏฺฐกถายํ ปน อเวภงฺคิยวินิจฺฉเย ‘‘โย โกจิ อฏฺฐงฺคุลสูจิทณฺฑกมตฺโตปิ เวฬุ…เป.… ครุภณฺฑ’’นฺติ (กงฺขา. อฏฺฐ. ทุพฺพตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตตฺตา ตนุตโร เวฬุทณฺโฑติ จ สูจิทณฺโฑติ จ คเหตพฺพํฯ วํสนฬกสราวาทีสูติ เวฬุปพฺเพ วา นฬปพฺเพ วา กปลฺลกาทิมตฺติกภาชเนสุ วาติ อตฺโถฯ ตงฺขณมฺปีติ ตรุณโปตเก อมิลายิตฺวา วิรุหนชาติเก สนฺธาย วุตฺตํฯ เย ปน ปริณตา สมูลํ อุทฺธริตฺวา โรปิตาปิ ฉินฺนสาขา วิย มิลายิตฺวา จิเรน นวมูลงฺกุรุปฺปตฺติยา ชีวนฺติ, มียนฺติเยว วา, ตาทิเส กิตฺเตตุํ น วฏฺฏติฯ เอตนฺติ นวมูลสาขานิคฺคมนํฯ
มชฺเฌติ สีมาย มหาทิสานํ อนฺโตฯ โกณนฺติ สีมาย จตูสุ โกเณสุ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ มคฺคานํ สมฺพนฺธฏฺฐานํฯ ปรภาเค กิตฺเตตุํ วฏฺฏตีติ เตสํ จตุนฺนํ โกณานํ พหิ นิกฺขมิตฺวา ฐิเตสุ มคฺเคสุ เอกิสฺสา ทิสาย เอกํ, อญฺญิสฺสา ทิสาย จาปรนฺติ เอวํ จตฺตาโรปิ มคฺคา จตูสุ ทิสาสุ กิตฺเตตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโยฯ เอวํ ปน กิตฺติตมตฺเตน กถํ เอกาพทฺธตา วิคจฺฉตีติ วิญฺญายตีติฯ ปรโต คตฏฺฐาเนปิ เอเต เอว เต จตฺตาโร มคฺคาฯ ‘‘จตูสุ ทิสาสุ คจฺฉนฺตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ ตสฺมา เอตฺถ การณํ วิจินิตพฺพํฯ
‘‘อุตฺตรนฺติยา ภิกฺขุนิยา’’ติ อิทญฺจ ปาฬิยํ (ปาจิ. ๖๙๒) ภิกฺขุนีนํ นทีปารคมเน นทิลกฺขณสฺส อาคตตฺตา วุตฺตํฯ ภิกฺขูนํ อนฺตรวาสกเตมนมตฺตมฺปิ วฏฺฏติ เอว ‘‘นทิจตุกฺเกปิ เอเสว นโย’’ติ อิมินา เอกตฺถ กิตฺเตตฺวา อญฺญตฺถ ปรโต คตฏฺฐาเนปิ กิตฺเตตุํ มูเลติ อาทิกาเลฯ นทิํ ภินฺทิตฺวาติ ยถา อุทกํ อนิจฺฉนฺเตหิ กสฺสเกหิ มโหเฆ นิวตฺเตตุํ น สกฺกา, เอวํ นทิกูลํ ภินฺทิตฺวาฯ
อุกฺเขปิมนฺติ ทีฆรชฺชุนา กุเฏน อุสฺสิญฺจนียํฯ
อสมฺมิสฺเสหีติ สพฺพทิสาสุ ฐิตปพฺพเตหิ เอว, ปาสาณาทีสุ อญฺญตเรหิ วา นิมิตฺตนฺตราพฺยวหิเตหิฯ สมฺมิสฺเสหีติ เอกตฺถ ปพฺพโต, อญฺญตฺถ ปาสาโณติ เอวํ ฐิเตหิ อฏฺฐหิปิฯ ‘‘นิมิตฺตานํ สเตนาปี’’ติ อิมินา เอกิสฺสาย เอว ทิสาย พหุนิมิตฺตานิ ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย กิํ นิมิตฺตํ? ปพฺพโต ภนฺเตฯ ปุน ปุรตฺถิมาย ทิสาย กิํ นิมิตฺตํ? ปาสาโณ ภนฺเต’’ติอาทินา กิตฺเตตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ สิงฺฆาฏกสณฺฐานาติ ติโกณาฯ จตุรสฺสาติ สมจตุรสฺสา, มุทิงฺคสณฺฐานา ปน อายตจตุรสฺสาฯ เอกโกฏิยํ สงฺโกจิตา, ตทญฺญาย วิตฺถิณฺณา วา โหตีติฯ สีมาย อุปจารํ ฐเปตฺวาติ อายติํ พนฺธิตพฺพาย สีมาย เนสํ วิหารานํ ปริจฺเฉทโต พหิ สีมนฺตริกปฺปโหนกํ อุปจารํ ฐเปตฺวาฯ พทฺธา สีมา เยสุ วิหาเรสุ, เต พทฺธสีมาฯ ปาเฏกฺกนฺติ ปจฺเจกํฯ พทฺธสีมาสทิสานีติ ยถา พทฺธสีมาสุ ฐิตา อญฺญมญฺญํ ฉนฺทาทิํ อนเปกฺขิตฺวา ปจฺเจกํ กมฺมํ กาตุํ ลภนฺติ, เอวํ คามสีมาสุ ฐิตาปีติ ทสฺเสติฯ อาคนฺตพฺพนฺติ สามีจิมตฺตวเสน วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อาคมนมฺปี’’ติอาทิฯ
ปพฺพชฺชูปสมฺปทาทีนนฺติ เอตฺถ ภณฺฑุกมฺมาปุจฺฉนํ สนฺธาย ปพฺพชฺชาคหณํฯ เอกวีสติ ภิกฺขูติ นิสินฺเน สนฺธาย วุตฺตํฯ อิทญฺจ กมฺมารเหน สห อพฺภานการกานมฺปิ ปโหนกตฺถํ วุตฺตํฯ ‘‘นิมิตฺตุปคา ปาสาณา ฐเปตพฺพา’’ติ อิทํ ยถารุจิตฏฺฐาเน รุกฺขนิมิตฺตาทีนํ ทุลฺลภตาย วฑฺฒิตฺวา อุภินฺนํ พทฺธสีมานํ สงฺกรกรณโต จ ปาสาณนิมิตฺตสฺส จ ตทภาวโต ยตฺถ กตฺถจิ อาเนตฺวา ฐเปตุํ สุกรตาย จ วุตฺตํฯ ตถา สีมนฺตริกปาสาณา ฐเปตพฺพาติ เอตฺถาปิฯ จตุรงฺคุลปฺปมาณาปีติ ยถา ขนฺธสีมาปริจฺเฉทโต พหิ นิมิตฺตปาสาณานํ จตุรงฺคุลมตฺตฏฺฐานํ สมนฺตา นิคจฺฉติ, อวเสสํ ฐานํ อนฺโตขนฺธสีมาย โหติเยว, เอวํ เตสุปิ ฐปิเตสุ จตุรงฺคุลมตฺตา สีมนฺตริกา โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ
สีมนฺตริกปาสาณาติ ตโตติ ปจฺฉาฯ อวเสสนิมิตฺตานีติ มหาสีมาย พาหิรนฺตเรสุ อวเสสนิมิตฺตานิฯ อุภินฺนมฺปิ น โกเปนฺตีติ อุภินฺนมฺปิ กมฺมํ น โกเปนฺติฯ
กุฏิเคเหติ ภูมิยํ กตติณกุฏิยํฯ อุทุกฺขลนฺติ อุทุกฺขลาวาฏสทิสขุทฺทกาวาฏํฯ นิมิตฺตํ น กาตพฺพนฺติ ตํ ราชิํ วา อุทุกฺขลํ วา นิมิตฺตํ น กาตพฺพํฯ อิทญฺจ ยถาวุตฺเตสุ นิมิตฺเตสุ อนาคตตฺเตน น วฏฺฏตีติ สิทฺธมฺปิ อวินสฺสกสญฺญาย โกจิ โมเหน นิมิตฺตํ กเรยฺยาติ ทูรโตปิ วิปตฺติปริหารตฺถํ วุตฺตํฯ เอวํ อุปริ ‘‘ภิตฺติํ อกิตฺเตตฺวา’’ติอาทีสุปิ สิทฺธเมวตฺถํ ปุนปฺปุนํ กถเน การณํ เวทิตพฺพํฯ สีมาวิปตฺติ หิ อุปสมฺปทาทิสพฺพกมฺมวิปตฺติมูลนฺติ ตสฺสา สพฺพํ ทฺวารํ สพฺพถา ปิทหนวเสน วตฺตพฺพํฯ สพฺพํ วตฺวาว อิธ อาจริยา วินิจฺฉยํ ฐเปสุนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
ภิตฺตินฺติ อิฏฺฐกทารุมตฺติกามยํฯ สิลามยาย ปน ภิตฺติยา นิมิตฺตุปคํ เอกํ ปาสาณํ ตํตํทิสาย กิตฺเตตุํ วฏฺฏติฯ อเนกสิลาหิ จินิตํ สกลภิตฺติํ กิตฺเตตุํ น วฏฺฏติ ‘‘เอโส ปาสาโณ นิมิตฺต’’นฺติ เอกวจเนน วตฺตพฺพโตฯ อนฺโตกุฏฺฏเมวาติ เอตฺถ อนฺโตกุฏฺเฏปิ นิมิตฺตานํ ฐิโตกาสโต อนฺโต เอว สีมาติ คเหตพฺพํฯ ปมุเข นิมิตฺตปาสาเณ ฐเปตฺวาติ คพฺภาภิมุเขปิ พหิปมุเข คพฺภวิตฺถารปฺปมาเณ ฐาเน ปาสาเณ ฐเปตฺวา สมฺมนฺนิตพฺพาฯ เอวญฺหิ คพฺภปมุขานํ อนฺตเร ฐิตกุฏฺฏมฺปิ อุปาทาย อนฺโต จ พหิ จ จตุรสฺสสณฺฐานาว สีมา โหติฯ พหีติ สกลสฺส กุฏิเคหสฺส สมนฺตโต พหิฯ
อนฺโต จ พหิ จ สีมา โหตีติ มชฺเฌ ฐิตภิตฺติยา สห จตุรสฺสสีมา โหติฯ
‘‘อุปริปาสาเทเยว โหตี’’ติ อิมินา คพฺภสฺส จ ปมุขสฺส จ อนฺตรา ฐิตภิตฺติยา เอกตฺตา ตตฺถ จ เอกวีสติยา ภิกฺขูนํ โอกาสาภาเวน เหฏฺฐา น โอตรติ, อุปริภิตฺติ ปน สีมฏฺฐาว โหตีติ ทสฺเสติฯ เหฏฺฐิมตเล กุฏฺโฏติ เหฏฺฐิมตเล จตูสุ ทิสาสุ ฐิตกุฏฺโฏฯ สเจ หิ เหฏฺฐาปิ โอตรตีติ จตุนฺนมฺปิ ภิตฺตีนํ อนฺโต ภิตฺตีหิ สห เอกวีสติยา ภิกฺขูนํ ปโหนกตฺตา วุตฺตํฯ โอตรมานา จ อุปริสีมปฺปมาเณน โอตรติ, จตุนฺนํ ปน ภิตฺตีนํ พาหิรนฺตรปริจฺเฉเท เหฏฺฐาภูมิภาเค อุทกปริยนฺตํ กตฺวา โอตรติฯ น ปน ภิตฺตีนํ พหิ เกสคฺคมตฺตมฺปิ ฐานํฯ ปาสาทภิตฺติโตติ อุปริตเล ภิตฺติโตฯ โอตรณาโนตรณํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ อุปริสีมปฺปมาณสฺส อนฺโตคธานํ เหฏฺฐิมตเล จตูสุ ทิสาสุ กุฏฺฏานํ ตุลารุกฺเขหิ เอกสมฺพนฺธตํ ตทนฺโต ปจฺฉิมสีมปฺปมาณตาทิญฺจ สนฺธาย วุตฺตํฯ กิญฺจาเปตฺถ นิยฺยูหกาทโย นิมิตฺตานํ ฐิโตกาสตาย พชฺฌมานกฺขเณ สีมา น โหนฺติ, พทฺธาย ปน สีมาย สีมฏฺฐาว โหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพาฯ ปริยนฺตถมฺภานนฺติ นิมิตฺตคตปาสาณตฺถมฺเภ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘อุปริมตเลน สมฺพทฺโธ โหตี’’ติ อิทํ กุฏฺฏานํ อนฺตรา สีมฏฺฐานํ ถมฺภานํ อภาวโต วุตฺตํฯ ยทิ หิ ภเวยฺยุํ, กุฏฺเฏ อุปริมตเลน อสมฺพนฺเธปิ สีมฏฺฐตฺถมฺภานํ อุปริ ฐิโต ปาสาโท สีมฏฺโฐว โหติฯ
สเจ ปน พหูนํ ถมฺภปนฺตีนํ อุปริ กตปาสาทสฺส เหฏฺฐา ปถวิยํ สพฺพพาหิราย ถมฺภปนฺติยา อนฺโต นิมิตฺตปาสาเณ ฐเปตฺวา สีมา พทฺธา โหติ, เอตฺถ กถนฺติ? เอตฺถาปิ ยํ ตาว สีมฏฺฐตฺถมฺเภเหว ธาริยมานานํ ตุลานํ อุปริมตลํ, สพฺพํ ตํ สีมฏฺฐเมว, เอตฺถ วิวาโท นตฺถิฯ ยํ ปน สีมฏฺฐตฺถมฺภปนฺติยา, อสีมฏฺฐาย พาหิรตฺถมฺภปนฺติยา จ สมธุรํ ธาริยมานานํ ตุลานํ อุปริมตลํ, ตตฺถ อุปฑฺฒํ สีมาติ เกจิ วทนฺติฯ สกลมฺปิ คามสีมาติ อปเรฯ พทฺธสีมา เอวาติ อญฺเญฯ ตสฺมา กมฺมํ กโรนฺเตหิ ครุเก นิราสงฺกฏฺฐาเน ฐตฺวา สพฺพํ ตํ อาสงฺกฏฺฐานํ โสเธตฺวาว กมฺมํ กาตพฺพํ, สนฺนิฏฺฐานการณํ วา คเวสิตฺวา ตทนุคุณํ กาตพฺพํฯ
ตาลมูลกปพฺพเตติ วิตานสณฺฐาโนติ อหิจฺฉตฺตกสณฺฐาโนฯ ปณวสณฺฐาโนติ มชฺเฌ ตนุโก เหฏฺฐา จ อุปริ จ วิตฺถิณฺโณฯ เหฏฺฐา วา มชฺเฌ วาติ มุทิงฺคสณฺฐานสฺส เหฏฺฐา, ปณวสณฺฐานสฺส มชฺเฌฯ
สปฺปผณสทิโส ปพฺพโตติ สปฺปผโณ วิย ขุชฺโช, มูลฏฺฐานโต อญฺญตฺถ อวนตสีโสติ อตฺโถฯ อากาสปพฺภารนฺติ ภิตฺติยา อปริกฺขิตฺตปพฺภารํฯ สีมปฺปมาโณติ อนฺโตอากาเสน สทฺธิํ ปจฺฉิมสีมปฺปมาโณฯ ‘‘โส จ ปาสาโณ สีมฏฺโฐ’’ติ อิมินา อีทิเสหิ สุสิรปาสาณเลณกุฏฺฏาทีหิ ปริจฺฉินฺเน ภูมิภาเค เอว สีมา ปติฏฺฐาติ, น อปริจฺฉินฺเนฯ เต ปน สีมฏฺฐตฺตา สีมา โหนฺติ, น สรูเปน สีมฏฺฐมญฺจาทิ วิยาติ ทสฺเสติฯ สเจ ปน โส สุสิรปาสาโณ
อปิเจตฺถ สุสิรปาสาณภิตฺติอนุสาเรน มูสิกาทีนํ วิย สีมาย เหฏฺฐิมตเล โอตรณกิจฺจํ นตฺถิฯ เหฏฺฐา ปน ปจฺฉิมสีมปฺปมาเณ อากาเส ทฺวงฺคุลมตฺตพหเลหิ ปาสาณภิตฺติอาทีหิปิ อุปริมตลํ อาหจฺจ ฐิเตหิ สพฺพโส, เยภุยฺเยน วา ปริจฺฉินฺเน สติ อุปริ พชฺฌมานา สีมา เตหิ ปาสาณาทีหิ อนฺตริตาย ตปฺปริจฺฉินฺนาย เหฏฺฐาภูมิยาปิ อุปริมตเลน สทฺธิํ เอกกฺขเณ ปติฏฺฐาติ นทิปารสีมา วิย นทิอนฺตริเตสุ อุโภสุ ตีเรสุ, เลณาทีสุ อปนีเตสุปิ เหฏฺฐา โอติณฺณา สีมา ยาว สาสนนฺตรธานา น วิคจฺฉติฯ ปฐมํ ปน อุปริ สีมาย พทฺธาย ปจฺฉา เลณาทีสุ กเตสุปิ เหฏฺฐาภูมิยํ สีมา โอตรติ เอวฯ เกจิ ตํ น อิจฺฉนฺติฯ เอวํ อุภยตฺถ ปติฏฺฐิตา จ สา สีมา เอกาว โหติ โคตฺตาทิชาติ วิย พฺยตฺติเภเทสูติ คเหตพฺพํฯ สพฺพา เอว หิ พทฺธสีมา, อพทฺธสีมา จ อตฺตโน อตฺตโน ปกตินิสฺสยภูเต คามารญฺญนทิอาทิเก เขตฺเต ยถาปริจฺเฉทํ สพฺพตฺถ สากลฺเยน เอกสฺมิํ ขเณ พฺยาปินี ปรมตฺถโต อวิชฺชมานาปิ เต เต นิสฺสยภูเต ปรมตฺถธมฺเม, ตํ ตํ กิริยาวิเสสมฺปิ วา อุปาทาย โลกิเยหิ, สาสนิเกหิ
‘‘สมฺมตา สา สีมา สงฺเฆน (มหาว. ๑๔๓)ฯ อคามเก เจ, ภิกฺขเว, อรญฺเญ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรา, อยํ ตตฺถ สมานสํวาสา เอกูโปสถาฯ สมนฺตา อุทกุกฺเขปา, อยํ ตตฺถ สมานสํวาสา เอกูโปสถา’’ติ (มหาว. ๑๔๗) –
อาทินา สาสเน จ เอกโวหาโร ทิสฺสติฯ น หิ ปรมตฺถโต เอกสฺส อเนกธมฺเมสุ พฺยาปนมตฺถิฯ กสิเณกเทสาทิวิกปฺปาสมานตาย เอกตฺตหานิโตติ อยํ โน มติฯ
อสฺส เหฏฺฐาติ สปฺปผณปพฺพตสฺส เหฏฺฐา อากาสปพฺภาเรฯ เลณสฺสาติ เลณญฺเจ กตํ, ตสฺส เลณสฺสาติ อตฺโถฯ ตเมว ปุน เลณํ ปญฺจหิ ปกาเรหิ วิกปฺเปตฺวา โอตรณาโนตรณวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘สเจ ปน เหฏฺฐา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘เหฏฺฐา’’ติ อิมสฺส ‘‘เลณํ โหตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ เหฏฺฐา เลณญฺจ เอกสฺมิํ ปเทเสติ อาห ‘‘อนฺโต’’ติ, ปพฺพตสฺส อนฺโต, ปพฺพตมูเลติ อตฺโถฯ ตเมว อนฺโต-สทฺทํ สีมาปริจฺเฉเทน วิเสเสตุํ ‘‘อุปริมสฺส สีมาปริจฺเฉทสฺส ปารโต’’ติ วุตฺตํ ‘‘อุปริมสฺส สีมาปริจฺเฉทสฺส โอรโต’’ติ อาหฯ พหิ สีมา น โอตรตีติ เอตฺถ พหีติ ปพฺพตปาเท เลณํ สนฺธาย วุตฺตํ, เลณสฺส พหิภูเต อุปริสีมาปริจฺเฉทสฺส เหฏฺฐาภาเค สีมา น โอตรตีติ อตฺโถฯ อนฺโต สีมาติ เลณสฺส จ ปพฺพตปาทสฺส จ อนฺโต อตฺตโน โอตรณารหฏฺฐาเน น โอตรตีติ อตฺโถฯ ‘‘พหิ สีมา น โอตรติ, อนฺโต สีมา น โอตรตี’’ติ เจตฺถ อตฺตโน โอตรณารหฏฺฐาเน เลณาภาเวน สีมาย สพฺพถา อโนตรณเมว ทสฺสิตนฺติ คเหตพฺพํฯ ตตฺถาปิ อโนตรนฺตี อุปริ เอว โหตีติฯ ‘‘พหิ ปติตํ อสีมา’’ติอาทินา อุปริปาสาทาทีสุ อถิรนิสฺสเยสุ ฐิตา สีมาปิ เตสํ วินาเสน วินสฺสตีติ ทสฺสิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
โปกฺขรณิํ ขณนฺติ, สีมาเยวาติ เอตฺถ สเจ เหฏฺฐา อุมงฺคนทิสีมปฺปมาณโต อนูนา ปฐมเมว จ ปวตฺตา โหติฯ สีมา จ ปจฺฉา พทฺธา นทิโต อุปริ เอว โหติ, นทิํ อาหจฺจ โปกฺขรณิยา จ ขตาย สีมา วินสฺสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เหฏฺฐาปถวิตเลติ อนฺตรา ภูมิวิวเรฯ
สีมามาฬเกติ ขณฺฑสีมงฺคเณฯ ‘‘วฏรุกฺโข’’ติ อิทํ ปาโรโหปตฺถมฺเภน อติทูรมฺปิ คนฺตุํ สมตฺถสาขาสมงฺคิตาย วุตฺตํฯ สพฺพรุกฺขลตาทีนมฺปิ สมฺพนฺโธ น วฏฺฏติ เอวฯ เตเนว นาวารชฺชุเสตุสมฺพนฺโธปิ ปฏิกฺขิตฺโตฯ ตโตติ สาขโตฯ มหาสีมาย ปถวิตลนฺติ เอตฺถ อาสนฺนตรมฺปิ คามสีมํ อคฺคเหตฺวา พทฺธสีมาย เอว คหิตตฺตา คามสีมาพทฺธสีมานํ อญฺญมญฺญํ รุกฺขาทิสมฺพนฺเธปิ สมฺเภทโทโส นตฺถิ, อญฺญมญฺญํ นิสฺสยนิสฺสิตภาเวน ปวตฺติโตติ คเหตพฺพํฯ ยทิ หิ ตาสมฺปิ สมฺพนฺธโทโส ภเวยฺย, กถํ คามสีมาย พทฺธสีมา สมฺมนฺนิตพฺพา สิยา? ยสฺสา หิ สีมาย สทฺธิํ สมฺพนฺเธ โทโส ภเวยฺย, สา ตตฺถ พนฺธิตุเมว น วฏฺฏติ, พทฺธสีมาอุทกุกฺเขปสีมาสุ พทฺธสีมา วิย, อตฺตโน นิสฺสยภูตคามสีมาทีสุ อุทกุกฺเขปสีมา วิย จฯ เตเนว ‘‘สเจ ปน รุกฺขสฺส สาขา วา ตโต นิกฺขนฺตปาโรโห วา พหินทิตีเร วิหารสีมาย วา คามสีมาย วา ปติฏฺฐิโต’’ติอาทินา (มหาว. อฏฺฐ. ๑๔๗) อุทกุกฺเขปสีมาย อตฺตโน อนิสฺสยภูตคามสีมาทีหิ เอว สมฺพนฺธโทโส ทสฺสิโต, น นทิสีมายํฯ เอวมิธาปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อยญฺจตฺโถ อุปริ ปากโฏ ภวิสฺสติฯ อาหจฺจาติ ผุสิตฺวาฯ
มหาสีมํ วา โสเธตฺวาติ มหาสีมาคตานํ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ หตฺถปาสานยนพหิกรณาทิวเสน
อยํ ปน สมฺพนฺธโทโส – ปุพฺเพ สุฏฺฐุ พทฺธานํ ปจฺฉา สญฺชาตตฺตา พชฺฌมานกฺขเณ วิย อสีมตฺตํ กาตุํ น สกฺโกติฯ ตสฺมา รุกฺขาทิสมฺพนฺเธ อปนีตมตฺเต ตา สีมา ปากติกา โหนฺติฯ ยถา จายํ ปจฺฉา น วฏฺฏติ, เอวํ พชฺฌมานกฺขเณปิ ตาสํ รุกฺขาทิสมฺพนฺเธ สติ ตา พนฺธิตุํ น วฏฺฏตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ
เกจิ ปน ‘‘มหาสีมํ วา โสเธตฺวาติ เอตฺถ มหาสีมาคตา ภิกฺขู ยถา ตํ สาขํ วา ปาโรหํ วา กายปฏิพทฺเธหิ น ผุสนฺติ, เอวํ โสธนเมว อิธาธิปฺเปตํ, น สกลสีมาโสธน’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ อฏฺฐกถาย วิรุชฺฌนโตฯ ตถา หิ ‘‘มหาสีมาย ปถวิตลํ วา ตตฺถชาตรุกฺขาทีนิ วา อาหจฺจ ติฏฺฐตี’’ติ เอวํ สาขาปาโรหานํ มหาสีมํ ผุสิตฺวา ฐานเมว สมฺพนฺธโทเส การณตฺเตน วุตฺตํ, น ปน ตตฺถ ฐิตภิกฺขูหิ สาขาทีนํ ผุสนํฯ ยทิ หิ ภิกฺขูนํ สาขาทิ ผุสิตฺวา ฐานเมว การณํ สิยา, ตสฺส สาขํ วา ตโต นิคฺคตปาโรหํ วา มหาสีมาย ปวิฏฺฐํ ตตฺรฏฺโฐ โกจิ ภิกฺขุ ผุสิตฺวา ติฏฺฐตีติ ภิกฺขุผุสนเมว วตฺตพฺพํ สิยาฯ ยญฺหิ ตตฺถ มหาสีมาโสธเน การณํ, ตเทว ตสฺมิํ วากฺเย ปธานโต ทสฺเสตพฺพํฯ น หิ อาหจฺจ ฐิตเมว สาขาทิํ ผุสิตฺวา ฐิโต ภิกฺขุ โสเธตพฺโพ อากาสฏฺฐสาขาทิํ ผุสิตฺวา ฐิตสฺสาปิ โสเธตพฺพโต, กิํ นิรตฺถเกน อาหจฺจฏฺฐานวจเนนฯ อากาสฏฺฐสาขาสุ จ ภิกฺขุโน ผุสนเมว การณตฺเตน วุตฺตํ, โสธนญฺจ ตสฺเสว ภิกฺขุสฺส หตฺถปาสานยนาทิวเสน โสธนํ วุตฺตํฯ อิธ ปน ‘‘มหาสีมํ โสเธตฺวา’’ติ สกลสีมาสาธารณวจเนน โสธนํ วุตฺตํฯ
อปิจ สาขาทิํ ผุสิตฺวา ฐิตภิกฺขุมตฺตโสธเน อภิมเต ‘‘มหาสีมาย ปถวิตล’’นฺติ วิเสสสีโมปาทานํ ฉินฺทิตฺวา พหิฏฺฐกา กาตพฺพาติ ตตฺถ ปติฏฺฐิตภาววิโยชนวจนโต จ วิสภาคสีมานํ ผุสเนเนว สกลสีมาโสธนเหตุโก อฏฺฐกถาสิทฺโธยํ เอโก สมฺพนฺธโทโส อตฺเถวาติ คเหตพฺโพฯ เตเนว อุทกุกฺเขปสีมากถายมฺปิ (มหาว. อฏฺฐ. ๑๔๗) ‘‘วิหารสีมาย วา คามสีมาย วา ปติฏฺฐิโต’’ติ จ ‘‘นทิตีเร ปน ขาณุกํ โกฏฺเฏตฺวา ตตฺถ พทฺธนาวาย น วฏฺฏตี’’ติ จ ‘‘สเจ ปน เสตุ วา เสตุปาทา วา พหิตีเร ปติฏฺฐิตา, กมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ จ เอวํ วิสภาคาสุ คามสีมาสุ สาขาทีนํ ผุสนเมว สงฺกรโทสการณตฺเตน วุตฺตํ, น ภิกฺขุผุสนํฯ ตถา หิ ‘‘อนฺโตนทิยํ ชาตรุกฺเข พนฺธิตฺวา กมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติ นทิยํ นาวาพนฺธนํ อนุญฺญาตํ อุทกุกฺเขปนิสฺสยตฺเตน นทิสีมาย สภาคตฺตาฯ ยทิ หิ ภิกฺขูนํ ผุสนเมว ปฏิจฺจ สพฺพตฺถ สมฺพนฺธโทโส วุตฺโต สิยา, นทิยมฺปิ พนฺธนํ ปฏิกฺขิปิตพฺพํ ภเวยฺยฯ ตตฺถาปิ หิ ภิกฺขุผุสนํ กมฺมโกปการณํ โหติ, ตสฺมา สภาคสีมาสุ ปวิสิตฺวา ภูมิอาทิํ ผุสิตฺวา วา อผุสิตฺวา วา สาขาทิมฺหิ ฐิเต ตํ สาขาทิํ ผุสนฺโตว ภิกฺขุ โสเธตพฺโพฯ วิสภาคสีมาสุ ปน สาขาทิมฺหิ ผุสิตฺวา ฐิเต ตํ สาขาทิํ อผุสนฺตาปิ สพฺเพ ภิกฺขู โสเธตพฺพาฯ อผุสิตฺวา ฐิเต ปน ตํ สาขาทิํ ผุสนฺโตว ภิกฺขุ โสเธตพฺโพติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ
ยํ ปเนตฺถ เกจิ ‘‘พทฺธสีมานํ ทฺวินฺนํ อญฺญมญฺญํ วิย พทฺธสีมาคามสีมานมฺปิ ตทญฺญาสมฺปิ สพฺพาสํ สมานสํวาสกสีมานํ อญฺญมญฺญํ รุกฺขาทิสมฺพนฺเธ สติ ตทุภยมฺปิ เอกสีมํ วิย โสเธตฺวา เอกตฺเถว กมฺมํ กาตพฺพํ, อญฺญตฺถ กตํ กมฺมํ วิปชฺชติ, นตฺเถตฺถ สภาควิสภาคเภโท’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ, สภาคสีมานํ อญฺญมญฺญํ สมฺเภทโทสาภาวสฺส วิสภาคสีมานเมว ตพฺภาวสฺส สุตฺตสุตฺตานุโลมาทิวินยนเยหิ สิทฺธตฺตาฯ ตถา หิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สีมํ สมฺมนฺนิตุ’’นฺติ คามสีมายเมว พทฺธสีมํ สมฺมนฺนิตุํ อนุญฺญาตํฯ ตาสํ นิสฺสยนิสฺสิตภาเวน สภาคตา, สมฺเภทชฺโฌตฺถรณาทิโทสาภาโว จ สุตฺตโตว สิทฺโธฯ พนฺธนกาเล ปน อนุญฺญาตสฺส สมฺพนฺธสฺส อนุโลมโต ปจฺฉา สญฺชาตรุกฺขาทิสมฺพนฺโธปิ ตาสํ วฏฺฏติ เอวฯ ‘‘ยํ, ภิกฺขเว…เป.… กปฺปิยํ อนุโลเมติ อกปฺปิยํ ปฏิพาหติฯ ตํ โว กปฺปตี’’ติ (มหาว. ๓๐๕) วุตฺตตฺตาฯ เอวํ ตาว พทฺธสีมาคามสีมานํ อญฺญมญฺญํ สภาคตา, สมฺเภทาทิโทสาภาโว จ
พทฺธสีมาย อฏฺฐกถายํ (มหาว. อฏฺฐ. ๑๔๘) วิสภาคสีมานเมว วฏรุกฺขาทิวจเนหิ สมฺพนฺธโทสํ ทสฺเสตฺวา สภาคานํ พทฺธสีมาคามสีมาทีนํ สมฺพนฺธโทโส น ทสฺสิโต, น เกวลญฺจ น ทสฺสิโต, อถ โข ตาสํ สภาคสีมานํ รุกฺขาทิสมฺพนฺเธปิ โทสาภาโว ปาฬิอฏฺฐกถาสุ ญาปิโต เอวฯ ตถา หิ ปาฬิยํ ‘‘ปพฺพตนิมิตฺตํ ปาสาณนิมิตฺตํ วนนิมิตฺตํ รุกฺขนิมิตฺต’’นฺติอาทินา วฑฺฒนกนิมิตฺตานิ อนุญฺญาตานิฯ เตน เนสํ รุกฺขาทีนํ นิมิตฺตานํ วฑฺฒเนปิ พทฺธสีมาคามสีมานํ สงฺกรโทสาภาโว ญาปิโตว โหติฯ ทฺวินฺนํ ปน พทฺธสีมานํ อีทิโส สมฺพนฺโธ น วฏฺฏติฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘เอกรุกฺโขปิ จ ทฺวินฺนํ สีมานํ นิมิตฺตํ โหติ, โส ปน วฑฺฒนฺโต สีมาสงฺกรํ กโรติ, ตสฺมา น กาตพฺโพ’’ติ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติโยชนปรมํ สีมํ สมฺมนฺนิตุ’’นฺติ วจนโตปิ จายํ ญาปิโตฯ ติโยชนปรมาย หิ สีมาย สมนฺตา ปริยนฺเตสุ รุกฺขลตาคุมฺพาทีหิ พทฺธสีมาคามสีมานํ นิยเมน อญฺญมญฺญํ สมฺพนฺธสฺส สมฺภวโต ‘‘อีทิสํ สมฺพนฺธนํ วินาเสตฺวาว สีมา สมฺมนฺนิตพฺพา’’ติ อฏฺฐกถายมฺปิ น วุตฺตํฯ
ยทิ เจตฺถ รุกฺขาทิสมฺพนฺเธน กมฺมวิปตฺติ ภเวยฺย, อวสฺสเมว วตฺตพฺพํ สิยาฯ วิปตฺติปริหารตฺถญฺหิ อาจริยา นิราสงฺกฏฺฐาเนสุปิ ‘‘ภิตฺติํ อกิตฺเตตฺวา’’ติอาทินา สิทฺธเมวตฺถํ ปุนปฺปุนํ อโวจุํฯ อิธ ปน ‘‘วนมชฺเฌ วิหารํ กโรนฺติ, วนํ น กิตฺเตตพฺพ’’นฺติอาทิรุกฺขลตาทีหิ นิรนฺตเร วนมชฺเฌปิ สีมาพนฺธนเมว อโวจุํฯ ตถา ถมฺภานํ อุปริ กตปาสาทาทีสุ เหฏฺฐา ถมฺภาทีหิ เอกาพทฺเธสุ อุปริมตลาทีสุ สีมาพนฺธนํ พหุธา วุตฺตํฯ ตสฺมา พทฺธสีมาคามสีมานํ รุกฺขาทิสมฺพนฺโธ เตหิ มุขโตว วิหิโตฯ อปิจ คามสีมานมฺปิ ปาเฏกฺกํ พทฺธสีมาสทิสตาย เอกิสฺสา คามสีมาย กมฺมํ
มหาสีมาโสธนสฺส ทุกฺกรตาย ขณฺฑสีมายเมว เยภุยฺเยน สงฺฆกมฺมกรณนฺติ อาห ‘‘สีมามาฬเก’’ติอาทิ
‘‘อุกฺขิปาเปตฺวา’’ติ อิมินา กายปฏิพทฺเธนปิ สีมํ ผุสนฺโต สีมฏฺโฐว โหตีติ ทสฺเสติฯ ปุริมนเยปีติ ขณฺฑสีมโต มหาสีมํ ปวิฏฺฐสาขานเยปิฯ สีมฏฺฐรุกฺขสาขาย นิสินฺโน สีมฏฺโฐว โหตีติ อาห ‘‘หตฺถปาสเมว อาเนตพฺโพ’’ติฯ เอตฺถ จ รุกฺขสาขาทีหิ อญฺญมญฺญํ สมฺพนฺธาสุ เอตาสุ ขนฺธสีมายํ ตโย ภิกฺขู, มหาสีมายํ ทฺเวติ เอวํ ทฺวีสุ สีมาสุ สีมนฺตริกํ อผุสิตฺวา, หตฺถปาสญฺจ อวิชหิตฺวา ฐิเตหิ ปญฺจหิ ภิกฺขูหิ อุปสมฺปทาทิกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตีติ เกจิ วทนฺติฯ ตํ น ยุตฺตํ ‘‘นานาสีมาย ฐิตจตุตฺโถ กมฺมํ กเรยฺย, อกมฺมํ, น จ กรณีย’’นฺติอาทิ (มหาว. ๓๘๙) วจนโตฯ เตเนเวตฺถาปิ มหาสีมํ โสเธตฺวา มาฬกสีมายเมว กมฺมกรณํ วิหิตํฯ อญฺญถา ภินฺนสีมฏฺฐตาย ตตฺรฏฺฐสฺส คณปูรกตฺตาภาวา กมฺมโกโปว โหตีติฯ
ยทิ เอวํ กถํ ฉนฺทปาริสุทฺธิอาหรณวเสน มหาสีมาโสธนนฺติ? ตมฺปิ วินยญฺญู น อิจฺฉนฺติ, หตฺถปาสานยนพหิสีมากรณวเสเนว ปเนตฺถ โสธนํ อิจฺฉนฺติ, ทินฺนสฺสาปิ ฉนฺทสฺส อนาคมเนน มหาสีมฏฺโฐ กมฺมํ โกเปตีติฯ ยทิ จสฺส ฉนฺทาทิ นาคจฺฉติ, กถํ โส กมฺมํ โกเปสฺสตีติ? ทฺวินฺนํ วิสภาคสีมานํ สมฺพนฺธโทสโตฯ โส จ สมฺพนฺธโทโส อฏฺฐกถาวจนปฺปมาณโตฯ น หิ วินเย สพฺพตฺถ ยุตฺติ สกฺกา ญาตุํ พุทฺธโคจรตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ เกจิ ปน ‘‘สเจ ทฺเวปิ สีมาโย ปูเรตฺวา นิรนฺตรํ
น โอตรตีติ ปณวสณฺฐานปพฺพตาทีสุ เหฏฺฐา ปมาณรหิตฏฺฐานํ น โอตรติฯ กิญฺจาปิ ปเนตฺถ พชฺฌมานกฺขเณ อุทฺธมฺปิ ปมาณรหิตํ ปพฺพตาทีนิ นาโรหติ, ตถาปิ ตํ ปจฺฉา สีมฏฺฐตาย สีมา โหติฯ เหฏฺฐา ปณวสณฺฐานาทิ ปน อุปริ พทฺธายปิ สีมาย สีมาสงฺขฺยํ น คจฺฉติ, ตสฺส วเสน น โอตรตีติ วุตฺตํ, อิตรถา โอโรหณาโรหณานํ สาธารณวเสน ‘‘น โอตรตี’’ติอาทินา ยํ กิญฺจีติ นิฏฺฐิตสีมาย อุปริ ชาตํ วิชฺชมานํ ปุพฺเพ ฐิตํ, ปจฺฉา สญฺชาตํ, ปวิฏฺฐญฺจ ยํกิญฺจิ สวิญฺญาณกาวิญฺญาณกํ สพฺพมฺปีติ อตฺโถฯ อนฺโตสีมาย หิ หตฺถิกฺขนฺธาทิสวิญฺญาณเกสุ นิสินฺโนปิ ภิกฺขุ สีมฏฺโฐว โหติฯ ‘‘พทฺธสีมายา’’ติ อิทญฺจ ปกรณวเสน อุปลกฺขณโต วุตฺตํฯ อพทฺธสีมาสุปิ สพฺพาสุ ฐิตํ ตํ สีมาสงฺขฺยเมว คจฺฉติฯ
เอกสมฺพทฺเธน คตนฺติ รุกฺขลตาทิตตฺรชาตเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ ตาทิสมฺปิ ‘‘อิโต คต’’นฺติ วตฺตพฺพตํ อรหติฯ ยํ ปน ‘‘อิโต คต’’นฺติ วา ‘‘ตโต อาคต’’นฺติ วา วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยํ อุโภสุ พทฺธสีมาคามสีมาสุ, อุทกุกฺเขปนทิอาทีสุ จ ติริยํ ปติตรชฺชุทณฺฑาทิ, ตตฺถ กิํ กาตพฺพนฺติ? เอตฺถ ปน พทฺธสีมาย ปติฏฺฐิตภาโค พทฺธสีมา, อพทฺธคามสีมาย ปติฏฺฐิตภาโค คามสีมา ตทุภยสีมฏฺฐปพฺพตาทิ วิยฯ พทฺธสีมโต อุฏฺฐิตวฏรุกฺขสฺส ปาโรเห, คามสีมาย คามสีมโต อุฏฺฐิตวฏรุกฺขสฺส ปาโรเห จ พทฺธสีมาย ปติฏฺฐิเตปิ เอเสว นโยฯ มูลปติฏฺฐิตกาลโต หิ ปฏฺฐาย ‘‘อิโต คตํ, ตโต อาคต’’นฺติ วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยโต โส ภาโค ยถาปวิฏฺฐสีมาสงฺขฺยเมว คจฺฉติ, เตสํ รุกฺขปาโรหานํ อนฺตรา ปน อากาสฏฺฐสาขา ภูมิยํ สีมาปริจฺเฉทปฺปมาเณน
๑๔๐. ปารยตีติ อชฺโฌตฺถรติ, นทิยา อุโภสุ ตีเรสุ ปติฏฺฐมานา สีมา นทิอชฺโฌตฺถรา นาม โหตีติ อาห ‘‘นทิํอชฺโฌตฺถรมาน’’นฺติฯ อนฺโตนทิยญฺหิ สีมา น โอตรติฯ นทิลกฺขเณ ปน อสติ โอตรติ, สา จ ตทา นทิปารสีมา น โหตีติ อาห ‘‘นทิยา ลกฺขณํ นทินิมิตฺเต วุตฺตนยเมวา’’ติฯ อสฺสาติ ภเวยฺยฯ อวสฺสํ ลพฺภเนยฺยา ปน ธุวนาวาว โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘น นาวายา’’ติ อิมินา นาวํ วินาปิ สีมา พทฺธา สุพทฺธา เอว โหติ, อาปตฺติปริหารตฺถา นาวาติ ทสฺเสติฯ
รุกฺขสงฺฆาฏมโยติ ‘‘สพฺพนิมิตฺตานํ อนฺโต ฐิเต ภิกฺขู หตฺถปาสคเต กตฺวา’’ติ อิทํ อุภินฺนํ ตีรานํ เอกคามเขตฺตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปพฺพตสณฺฐานาติ เอกโต อุคฺคตทีปสิขรตฺตา วุตฺตํฯ
สีมานุชานนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อุโปสถาคาราทิกถาวณฺณนา
๑๔๑. สมูหนิตฺวาติ วินาเสตฺวา, อุทฺธริตฺวาติ อตฺโถฯ อิทญฺจ อาปตฺติปริหารตฺถํ วุตฺตํฯ
๑๔๒. ยานิ กานิจีติ อิธ นิมิตฺตานํ สีมาย ปาฬิยํ สรูปโต อวุตฺตตฺตา วุตฺตํฯ
อุโปสถาคาราทิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อวิปฺปวาสสีมานุชานนกถาวณฺณนา
๑๔๓. อฏฺฐารสาติ เนสํ สีมาติ เตสุ มหาวิหาเรสุฯ ‘‘มน’’นฺติ อิมสฺส วิวรณํ อีสกนฺติ, อีสกํ วุฬฺโหติ อตฺโถฯ อิมเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปตฺตวุฬฺหภาโว อโหสี’’ติ วุตฺตํฯ อมนสิกโรนฺโตติ อิทฺธิยา อนติกฺกมสฺส การณํ วุตฺตํฯ
๑๔๔. โสติ ภิกฺขุนิสงฺโฆฯ ทฺเวปีติ ทฺเว สมานสํวาสอวิปฺปวาสาโยฯ อวิปฺปวาสสีมาติ มหาสีมํ สนฺธาย วทติฯ ตตฺเถว เยภุยฺเยน อวิปฺปวาสาติฯ
‘‘อวิปฺปวาสํ อชานนฺตาปี’’ติ อิทํ มหาสีมาย วิชฺชมานาวิชฺชมานตฺตํ, ตสฺสา พาหิรปริจฺเฉทญฺจ อชานนฺตานํ วเสน วุตฺตํฯ เอวํ อชานนฺเตหิปิ อนฺโตสีมาย ฐตฺวา กมฺมวาจาย กตาย สา สีมา สมูหตาว โหตีติ อาห ‘‘สมูหนิตุญฺเจว พนฺธิตุญฺจ สกฺขิสฺสนฺตี’’ติฯ นิราสงฺกฏฺฐาเนติ ขณฺฑสีมารหิตฏฺฐาเนฯ อิทญฺจ มหาสีมาย วิชฺชมานายปิ กมฺมกรณสุขตฺถํ ขณฺฑสีมา อิจฺฉิตาติ ตํ เจติยงฺคณาทิพหุสนฺนิปาตฏฺฐาเน น พนฺธตีติ วุตฺตํฯ ตตฺถาปิ ‘‘ปฏิพนฺธิตุํ ปน น สกฺขิสฺสนฺเตวา’’ติ อิทํ ขณฺฑสีมาย อสมูหตตฺตา, ตสฺสา อวิชฺชมานตฺตสฺส อชานนโต จ มหาสีมาพนฺธนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ขณฺฑสีมํ ปน นิราสงฺกฏฺฐาเน พนฺธิตุํ สกฺขิสฺสนฺเตวฯ สีมาสมฺเภทํ กตฺวาติ ขณฺฑสีมาย วิชฺชมานปกฺเข สีมาย สีมํ อชฺโฌตฺถรณสมฺเภทํ กตฺวา อวิชฺชมานปกฺเขปิ สมฺเภทสงฺกาย อนิวตฺตเนน สมฺเภทสงฺกํ กตฺวาฯ อวิหารํ กเรยฺยุนฺติ สงฺฆกมฺมานารหํ กเรยฺยุํฯ ปุพฺเพ หิ เจติยงฺคณาทินิราสงฺกฏฺฐาเน กมฺมํ กาตุํ สกฺกา, อิทานิ ตมฺปิ วินาสิตนฺติ อธิปฺปาโยฯ น สมูหนิตพฺพาติ ขณฺฑสีมํ อชานนฺเตหิ น สมูหนิตพฺพาฯ อุโภปิ น ชานนฺตีติ อุภินฺนํ ปเทสนิยมํ วา ตาสํ ทฺวินฺนมฺปิ วา อญฺญตราย วา วิชฺชมานตํ วา อวิชฺชมานตํ วา น ชานนฺติ, สพฺพตฺถ สงฺกา เอว โหติฯ ‘‘เนว สมูหนิตุํ, น พนฺธิตุํ สกฺขิสฺสนฺตี’’ติ อิทํ นิราสงฺกฏฺฐาเน ฐตฺวา สมูหนิตุํ สกฺโกนฺโตปิ มหาสีมํ ปฏิพนฺธิตุํ น สกฺโกนฺตีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘น จ สกฺกา…เป.… กมฺมวาจํ กาตุ’’นฺติ อิทํ สีมาพนฺธนกมฺมวาจํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา พนฺธิตุํ น สกฺกา, ตสฺมา น สมูหนิตพฺพาติ อตฺโถฯ
เกจิ อฏฺฐกถายํ ‘ขณฺฑสีมํ ปน ชานนฺตา อวิปฺปวาสํ อชานนฺตาปิ สมูหนิตุญฺเจว พนฺธิตุญฺจ สกฺขิสฺสนฺตี’ติ เอวํ มหาสีมาย ปริจฺเฉทสฺส อชานเนปิ สมูหนสฺส วุตฺตตฺตาฯ คามสีมาย เอว จ อวสิฏฺฐาย ตตฺถ ยถารุจิ ทุวิธมฺปิ สีมํ พนฺธิตุญฺเจว อุปสมฺปทาทิกมฺมํ กาตุญฺจ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ
อวิปฺปวาสสีมานุชานนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
คามสีมาทิกถาวณฺณนา
๑๔๗. ปาฬิยํ ยา ตสฺส วา คามสฺส คามสีมาติ เอตฺถ คามสีมาปริจฺเฉทสฺส อนฺโต จ พหิ จ เขตฺตวตฺถุอรญฺญปพฺพตาทิกํ สพฺพํ คามเขตฺตํ สนฺธาย ‘‘คามสฺสา’’ติ วุตฺตํ, น อนฺตรฆรเมวฯ ตสฺมา ตสฺส สกลสฺส คามเขตฺตสฺส สมฺพนฺธนียา คามสีมาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โย หิ โส อนฺตรฆรเขตฺตาทีสุ อเนเกสุ ภูมิภาเคสุ ‘‘คาโม’’ติ เอกตฺเตน โลกชเนหิ ปญฺญตฺโต คามโวหาโร, โสว อิธ ‘‘คามสีมา’’ติปิ วุจฺจตีติ อธิปฺปาโย, คาโม เอว หิ คามสีมาฯ อิมินาว นเยน อุปริ อรญฺญํ นที สมุทฺโท ชาตสฺสโรติ เอวํ เตสุ ภูมิปฺปเทเสสุ เอกตฺเตน โลกชนปญฺญตฺตานเมว อรญฺญาทีนํ อรญฺญสีมาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ โลเก ปน คามสีมาทิโวหาโร คามาทีนํ อรญฺญสีมา…เป.… สมุทฺโท เอว สมุทฺทสีมาติ สีมาโวหาเรน วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ
‘‘นิคมสฺส วา’’ติ อิทํ คามสีมปฺปเภทํ สพฺพํ อุปลกฺขณวเสน ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘นครมฺปิ คหิตเมวา’’ติฯ ‘‘พลิํ ลภนฺตี’’ติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ, ‘‘อยํ คาโม เอตฺตโก กรีสภาโค’’ติอาทินา ปน ราชปณฺเณสุ อาโรปิเตสุ ภูมิภาเคสุ ยสฺมิํ ยสฺมิํ ตฬากมาติกาสุสานปพฺพตาทิเก ปเทเส พลิํ น คณฺหนฺติ, โสปิ คามสีมา เอวฯ ราชาทีหิ ปริจฺฉินฺนภูมิภาโค หิ สพฺโพว ฐเปตฺวา นทิโลณิชาตสฺสเร คามสีมาติ เวทิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘ปริจฺฉินฺทิตฺวา ราชา กสฺสจิ เทตี’’ติฯ สเจ ปน ตตฺถ ราชา กญฺจิ ปเทสํ คามนฺตเรน โยเชติ, โส ปวิฏฺฐคามสีมตํ เอว ภชติ, นทิชาตสฺสเรสุ วินาเสตฺวา ตฬากาทิภาวํ วา ปูเรตฺวา เขตฺตาทิภาวํ วา ปาปิเตสุปิ เอเสว นโยฯ
เย ปน คามา ราชโจราทิภยปีฬิเตหิ มนุสฺเสหิ ฉฑฺฑิตา จิรมฺปิ นิมฺมนุสฺสา ติฏฺฐนฺติ, สมนฺตา ปน คามา สนฺติ, เตปิ ปาเฏกฺกํ คามสีมาวฯ เตสุ หิ ราชาโน สมนฺตคามวาสีหิ กสาเปตฺวา วา เยหิ เกหิจิ กสิตฏฺฐานํ ลิขิตฺวา วา พลิํ คณฺหนฺติ, อญฺเญน วา คาเมน เอกีภาวํ วา อุปเนนฺติฯ เย ปน คามา ราชูหิปิ ปริจฺจตฺตา คามเขตฺตานนฺตริกา มหารญฺเญน เอกีภูตา, เต อคามการญฺญสีมตํ ปาปุณนฺติ, ปุริมา คามสีมา สา จ อิตรา จาติอาทิ ‘‘สมานสํวาสา เอกูโปสถา’’ติ ปาฬิปทสฺส อธิปฺปายวิวรณํฯ ตตฺถ หิ สา จ ราชิจฺฉาวเสน ปริวตฺติตฺวา สมุปฺปนฺนา อภินวา, อิตรา จ อปริวตฺตา ปกติคามสีมา, ยถา พทฺธสีมาย สพฺพํ สงฺฆกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ, เอวเมตาปิ สพฺพกมฺมารหตาสทิเสน พทฺธสีมาสทิสา, สา สมานสํวาสา เอกูโปสถาติ ‘‘เกวล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ
วิญฺฌาฏวิสทิเส อรญฺเญติ ยตฺถ ‘‘อสุกคามสฺส อิทํ เขตฺต’’นฺติ คามโวหาโร นตฺถิ, ยตฺถ จ น กสนฺติ น วปนฺติ, ตาทิเส อรญฺเญฯ มจฺฉพนฺธานํ อคมนปถา นิมฺมนุสฺสาวาสา สมุทฺทนฺตรทีปกาปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหนฺติฯ ยํ ยญฺหิ อคามเขตฺตภูตํ นทิสมุทฺทชาตสฺสรวิรหิตํ ปเทสํ, ตํ สพฺพํ อรญฺญสีมาติ เวทิตพฺพํฯ สา จ สตฺตพฺภนฺตรสีมํ วินาว สยเมว สมานสํวาสา พทฺธสีมาสทิสาฯ นทิอาทิสีมาสุ วิย สพฺพเมตฺถ สงฺฆกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติฯ นทิสมุทฺทชาตสฺสรานํ ตาว อฏฺฐกถายํ ‘‘อตฺตโน สภาเวเนว พทฺธสีมาสทิสา’’ติอาทินา วุตฺตตฺตา สีมตา สิทฺธาฯ อรญฺญสฺส ปน สีมตา กถนฺติ? สตฺตพฺภนฺตรสีมานุชานนสุตฺตาทิสามตฺถิยโตฯ ยถา หิ คามสีมาย วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ พหู พทฺธสีมาโย อนุญฺญาตา, ตาสญฺจ ทฺวินฺนมนฺตรา อญฺญมญฺญํ อสมฺเภทตฺถํ สีมนฺตริกา อนุญฺญาตา, เอวมิธารญฺเญปิ สตฺตพฺภนฺตรสีมาฯ ตาสญฺจ ทฺวินฺนํ อนฺตรา สีมนฺตริกาย ปาฬิอฏฺฐกถาสุปิ วิธานสามตฺถิยโต อรญฺญสฺสปิ สภาเวเนว นทิอาทีนํ วิย สีมาภาโว ตตฺถ วคฺคกมฺมปริหารตฺถเมว สตฺตพฺภนฺตรสีมาย อนุญฺญาตตฺตาว สิทฺโธติ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ สีมายเมว หิ ฐิตา สีมฏฺฐานํ วคฺคกมฺมํ กโรนฺติ, น อสีมายํ อากาเส ฐิตา วิย อากาสฏฺฐานํฯ เอวเมว หิ สามตฺถิยํ คเหตฺวา ‘‘สพฺพา, ภิกฺขเว, นที อสีมา’’ติอาทินา ปฏิกฺขิตฺตพทฺธสีมานมฺปิ นทิสมุทฺทชาตสฺสรานํ อตฺตโน สภาเวเนว สีมาภาโว อฏฺฐกถายํ วุตฺโตติ คเหตพฺโพฯ
อถสฺส ฐิโตกาสโตติ อสฺส ภิกฺขุสฺส ฐิโตกาสโตฯ สเจปิ หิ ภิกฺขุสหสฺสํ ติฏฺฐติ, ตสฺส ฐิโตกาสสฺส พาหิรนฺตโต ปฏฺฐาย ภิกฺขูนํ วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ สีมาเปกฺขาย อุปฺปนฺนาย
เกจิ ปน ‘‘สมนฺตา อพฺภนฺตรํ มินิตฺวา ปริจฺเฉทกรเณเนว สีมา สญฺชายติ, น สยเมวา’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ ยทิ หิ อพฺภนฺตรปริจฺเฉทกรณปฺปกาเรน สีมา อุปฺปชฺเชยฺย, อพทฺธสีมา จ น สิยา ภิกฺขูนํ กิริยาปการสิทฺธิโตฯ อปิจ วฑฺฒกีหตฺถานํ, ปกติหตฺถานญฺจ โลเก อเนกวิธตฺตา, วินเย อีทิสํ หตฺถปฺปมาณนฺติ อวุตฺตตฺตา จ เยน เกนจิ มินิเต จ ภควตา อนุญฺญาเตน นุ โข หตฺเถน มินิตํ, น นุ โขติ สีมาย วิปตฺติสงฺกา ภเวยฺยฯ มินนฺเตหิ จ อณุมตฺตมฺปิ อูนมธิกํ อกตฺวา มินิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย วิปตฺติ เอว สิยาฯ ปริสวเสน จายํ วฑฺฒมานา เตสํ มินเนน วฑฺฒติ วา หายติ วาฯ สงฺเฆ จ กมฺมํ กตฺวา คเต อยํ ภิกฺขูนํ ปโยเคน สมุปฺปนฺนสีมา เตสํ ปโยเคน วิคจฺฉติ น วิคจฺฉติ จฯ กถํ พทฺธสีมา วิย ยาว สาสนนฺตรธานา น ติฏฺเฐยฺย, ฐิติยา จ ปุราณวิหาเรสุ วิย สกเลปิ อรญฺเญ กถํ สีมาสมฺเภทสงฺกา น ภเวยฺยฯ ตสฺมา สีมาเปกฺขาย เอว สมุปฺปชฺชติ, ตพฺพิคเมน วิคจฺฉตีติ คเหตพฺพํฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ อุทกุกฺเขปสีมายมฺปิ นทิอาทีสุปิฯ
ตตฺถาปิ หิ มชฺฌิมปุริโส น ญายติฯ ตถา สพฺพถาเมน ขิปนํ อุภยตฺถาปิ จ ยสฺสํ ทิสายํ สตฺตพฺภนฺตรสฺส, อุทกุกฺเขปสฺส วา โอกาโส น ปโหติ, ตตฺถ กถํ มินนํ, ขิปนํ วา ภเวยฺย? คามเขตฺตาทีสุ ปวิสนโต อเขตฺเต สีมา ปวิฏฺฐา นามาติ สีมา วิปชฺเชยฺยฯ อเปกฺขาย สีมุปฺปตฺติยํ ปน ยโต ปโหติ, ตตฺถ สตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมา สยเมว ปริปุณฺณา ชายนฺติฯ ยโต ปน น ปโหติ, ตตฺถ อตฺตโน เขตฺตปฺปมาเณเนว ชายนฺติ, น พหิฯ ยํ ปเนตฺถ อพฺภนฺตรมินนปมาณสฺส, วาลุกาทิขิปนกมฺมสฺส จ ทสฺสนํ, ตํ สญฺชาตสีมานํ ฐิตฏฺฐานสฺส ปริจฺเฉทนตฺถํ กตํ คามูปจารฆรูปจารชานนตฺถํ เลฑฺฑุสุปฺปาทิขิปนวิธานทสฺสนํ วิยฯ เตเนว มาติกาฏฺฐกถายํ ‘‘สีมํ วา สมฺมนฺนติ อุทกุกฺเขปํ วา ปริจฺฉินฺทตี’’ติ วุตฺตํ (กงฺขา. อฏฺฐ. อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา)ฯ เอวํ กเตปิ ตสฺส
อปเร ปน ‘‘สีมาเปกฺขาย กิจฺจํ นตฺถิ, มคฺคคมนนหานาทิอตฺเถหิ เอกภิกฺขุสฺมิมฺปิ อรญฺเญ วา นทิอาทีสุ วา ปวิฏฺเฐ ตํ ปริกฺขิปิตฺวา สตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมา สยเมว ปภา วิย ปทีปสฺส สมุปฺปชฺชติ, คามเขตฺตาทีสุ ตสฺมิํ โอติณฺณมตฺเต วิคจฺฉติฯ เตเนว เจตฺถ ทฺวินฺนํ สงฺฆานํ วิสุํ กมฺมํ กโรนฺตานํ สีมาทฺวยสฺส อนฺตรา สีมนฺตริกา อญฺญํ สตฺตพฺภนฺตรํ, อุทกุกฺเขปญฺจ ฐเปตุํ อนุญฺญาตํ, สีมาปริยนฺเต หิ เกนจิ กมฺเมน เปสิตสฺส ภิกฺขุโน สมนฺตา สญฺชาตสีมา อิตเรสํ สีมาย ผุสิตฺวา สีมาสมฺเภทํ กเรยฺย, โส มา โหตูติ, อิตรถา หตฺถจตุรงฺคุลมตฺตายเปตฺถ สีมนฺตริกาย อนุชานิตพฺพโตฯ อปิจ สีมนฺตริกาย ฐิตสฺสาปิ อุภยตฺถ กมฺมโกปวจนโตปิ เจตํ สิชฺฌติฯ ตมฺปิ ปริกฺขิปิตฺวา สยเมว สญฺชาตาย สีมาย อุภินฺนมฺปิ สีมานํ, เอกาย เอว วา สงฺกรโตฯ อิตรถา ตสฺส กมฺมโกปวจนํ น ยุชฺเชยฺยฯ วุตฺตญฺหิ มาติกาฏฺฐกถายํ ‘ปริจฺเฉทพฺภนฺตเร หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ฐิโตปิ ปริจฺเฉทโต พหิ อญฺญํ ตตฺตกํเยว ปริจฺเฉทํ อนติกฺกมิตฺวา ฐิโตปิ กมฺมํ โกเปตี’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. นิทานวณฺณนา)ฯ กิญฺจ อคามการญฺเญ ฐิตสฺส กมฺมกรณิจฺฉาวิรหิตสฺสาปิ ภิกฺขุโน สตฺตพฺภนฺตรปริจฺฉินฺเน อชฺโฌกาเส จีวรวิปฺปวาโส ภควตา อนุญฺญาโต, โส จ ปริจฺเฉโท สีมาฯ เอวํ อเปกฺขํ วินา สมุปฺปนฺนาฯ เตเนเวตฺถ ‘อยํ สีมา ติจีวรวิปฺปวาสปริหารมฺปิ ลภตี’ติ (มหาว. อฏฺฐ. ๑๔๗) วุตฺตํฯ ตสฺมา กมฺมกรณิจฺฉํ วินาปิ วุตฺตนเยน สมุปฺปตฺติ คเหตพฺพา’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ ปทีปสฺส ปภา วิย สพฺพปุคฺคลานมฺปิ ปจฺเจกํ สีมาสมฺภเวน สงฺเฆ, คเณ วา กมฺมํ กโรนฺเต ตตฺรฏฺฐานํ ภิกฺขูนํ สมนฺตา ปจฺเจกํ สมุปฺปนฺนานํ อเนกสีมานํ อญฺญมญฺญํ สงฺกรโทสปฺปสงฺคโตฯ ปริสวเสน จสฺสา วฑฺฒิ, หานิ จ สมฺภวติฯ ปจฺฉา อาคตานํ อภินวสีมนฺตรุปฺปตฺติ เอว, คตานํ สมนฺตา ฐิตสีมาปิ วินาโส จ ภเวยฺยฯ
ปาฬิยํ ปน ‘‘สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรา, อยํ ตตฺถ สมานสํวาสา’’ติอาทินา (มหาว. ๑๔๗) เอกา เอว สตฺตพฺภนฺตรา, อุทกุกฺเขปา จ อนุญฺญาตา, น เจสา สีมา สภาเวน, การณสามตฺถิเยน วา ปภา วิย ปทีปสฺส อุปฺปชฺชติฯ กินฺตุ
โย จ จีวราวิปฺปวาสตฺถํ ภควตา อพฺโภกาเส ทสฺสิโต สตฺตพฺภนฺตรปริจฺเฉโท, โส สีมา เอว น โหติ, เขตฺตตฬากาทิปริจฺเฉโท วิย อยเมตฺถ เอโก ปริจฺเฉโทวฯ ตตฺถ จ พหูสุ ภิกฺขูสุ เอกโต ฐิเตสุ เตสํ วิสุํ วิสุํ อตฺตโน ฐิตฏฺฐานโต ปฏฺฐาย สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรปริจฺเฉทพฺภนฺตเร เอว จีวรํ ฐเปตพฺพํฯ น ปริสปริยนฺตโต ปฏฺฐายฯ ปริสปริยนฺตโต ปฏฺฐาย หิ อพฺภนฺตเร คยฺหมาเน อพฺภนฺตรปริโยสาเน ฐปิตจีวรํ มชฺเฌ ฐิตสฺส อพฺภนฺตรโต พหิ โหตีติ ตํ อรุณุคฺคมเน นิสฺสคฺคิยํ สิยาฯ สีมา ปน ปริสปริยนฺตโตว คเหตพฺพาฯ จีวรวิปฺปวาสปริหาโรเปตฺถ อพฺโภกาสปริจฺเฉทสฺส วิชฺชมานตฺตา วุตฺโต, น ปน ยาว สีมาปริจฺเฉทํ ลพฺภมานตฺตา มหาสีมาย อวิปฺปวาสสีมาโวหาโร วิยฯ มหาสีมายมฺปิ หิ คามคามูปจาเรสุ จีวรํ นิสฺสคฺคิยํ โหติฯ อิธาปิ มชฺเฌ ฐิตสฺส สีมาปริยนฺเต นิสฺสคฺคิยํ โหติฯ ตสฺมา ยถาวุตฺตสีมาเปกฺขวเสเนเวตาสํ สตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมานํ อุปฺปตฺติ, ตพฺพิคเมน วินาโส จ คเหตพฺพาติ อมฺหากํ ขนฺติฯ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ อญฺโญ วา ปกาโร อิโต ยุตฺตตโร คเวสิตพฺโพฯ
อิธ ปน ‘‘อรญฺเญ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรา’’ติ เอวํ ปาฬิยํ วิญฺฌาฏวิสทิเส อรญฺเญ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตราติ อฏฺฐกถายญฺจ รุกฺขาทินิรนฺตเรปิ อรญฺเญ สตฺตพฺภนฺตรสีมาย วิหิตตฺตา อตฺตโน นิสฺสยภูตาย อรญฺญสีมาย สห เอตสฺสา รุกฺขาทิสมฺพนฺเธ โทสาภาโว ปเคว อคามเก รุกฺเขติ นิสฺสิเตปิ ปเทเส จีวรวิปฺปวาสสฺส รุกฺขปริหารํ วินาว อพฺโภกาสปริหาโรว อนุมโตติ สิทฺโธติ เวทิตพฺโพฯ
อุปจารตฺถายาติ อฏฺฐกถาจริยา อิธาปิ สีมนฺตริกวิธานมกํสุฯ วิสภาคสีมานมฺปิ หิ เอกสีมานิสฺสิตตฺตํ, เอกสภาคตฺตญฺจาติ ทฺวีหงฺเคหิ สมนฺนาคเต สติ เอกํ สีมนฺตริกํ วินา ฐานํ สมฺเภทาย โหติ, นาสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ สีมนฺตริกวิธานสามตฺถิเยเนว เจตาสํ รุกฺขาทิสมฺพนฺโธปิ พทฺธสีมานํ วิย อญฺญมญฺญํ น วฏฺฏตีติ อยมฺปิ นยโต ทสฺสิโต เอวาติ คเหตพฺพํฯ
‘‘สภาเวเนวา’’ติ อิมินา คามสีมา วิย อพทฺธสีมาติ ทสฺเสติฯ สพฺพเมตฺถ สงฺฆกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตีติ สมานสํวาสา เอกูโปสถาติ ทสฺเสติฯ เยน เกนจีติ อนฺตมโส สูกราทินา สตฺเตนฯ มโหเฆน ปน อุนฺนตฏฺฐานโต นินฺนฏฺฐาเน ปตนฺเตน ขโต ขุทฺทโก วา มหนฺโต วา ลกฺขณยุตฺโต ชาตสฺสโรวฯ เอตฺถาปิ ขุทฺทเก อุทกุกฺเขปกิจฺจํ นตฺถิ, สมุทฺเท ปน สพฺพถา อุทกุกฺเขปสีมายเมว กมฺมํ กาตพฺพํ โสเธตุํ ทุกฺกรตฺตาฯ
ปุน ตตฺถาติ โลกโวหารสิทฺธาสุ เอตาสุ นทิอาทีสุ ตีสุ อพทฺธสีมาสุ ปุน วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ สาสนโวหารสิทฺธาย อพทฺธสีมาย ปริจฺเฉทํ ทสฺเสนฺโตติ อธิปฺปาโยฯ ปาฬิยํ ยํ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺสาติอาทีสุ อุทกํ อุกฺขิปิตฺวา ขิปียติ เอตฺถาติ อุทกุกฺเขโป, อุทกสฺส ปตโนกาโส, ตสฺมา อุทกุกฺเขปาฯ อยญฺเหตฺถ ปทสมฺพนฺธวเสน อตฺโถ – ปริสปริยนฺตโต ปฏฺฐาย สมนฺตา ยาว มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส
ตสฺส อนฺโตติ ตสฺส อุทกุกฺเขปปริจฺฉินฺนสฺส ฐานสฺส อนฺโตฯ น เกวลญฺจ ตสฺเสว อนฺโต, ตโต พหิปิ, เอกสฺส อุทกุกฺเขปสฺส อนฺโต ฐาตุํ น วฏฺฏตีติ วจนํ อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทสฺส ทุพฺพิชานโต กมฺมโกปสงฺกา โหตีติฯ เตเนว มาติกาฏฺฐกถายํ ‘‘ปริจฺเฉทพฺภนฺตเร หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ฐิโตปิ ปริจฺเฉทโต พหิ อญฺญํ ตตฺตกํเยว ปริจฺเฉทํ อนติกฺกมิตฺวา ฐิโตปิ กมฺมํ โกเปติ อิทํ สพฺพอฏฺฐกถาสุ สนฺนิฏฺฐาน’’นฺติ (กงฺขา. อฏฺฐ. นิทานวณฺณนา) วุตฺตํฯ ยํ ปเนตฺถ สารตฺถทีปนิยํ ‘‘ตสฺส อนฺโต หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ฐิโต กมฺมํ
ตนฺติ สีมํฯ ‘‘สีฆเมว อติกฺกาเมตี’’ติ อิมินา ตํ อนติกฺกมิตฺวา อนฺโต เอว ปริวตฺตมานาย กาตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ เอตทตฺถเมว หิ วาลุกาทีหิ สีมาปริจฺฉินฺทนํ, อิตรถา พหิ ปริวตฺตา นุ โข, โน วาติ กมฺมโกปสงฺกา ภเวยฺยาติฯ อญฺญิสฺสา อนุสฺสาวนาติ เกวลาย นทิสีมาย อนุสฺสาวนา อนฺโตนทิยํ ชาตรุกฺเข วาติ อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทสฺส พหิ ฐิเต รุกฺเขปิ วาฯ พหินทิตีรเมว หิ วิสภาคสีมตฺตา อพนฺธิตพฺพฏฺฐานํ, น อนฺโตนที นิสฺสยตฺเตน สภาคตฺตาฯ เตเนว ‘‘พหินทิตีเร วิหารสีมาย วา’’ติอาทินา ตีรเมว อพนฺธิตพฺพฏฺฐานตฺเตน ทสฺสิตํ, น ปน นทีฯ ‘‘รุกฺเขปิ ฐิเตหี’’ติ อิทํ อนฺโตอุทกุกฺเขปฏฺฐํ สนฺธาย วุตฺตํฯ น หิ พหิอุทกุกฺเขเป ภิกฺขูนํ ฐาตุํ วฏฺฏติฯ
รุกฺขสฺสาติ ตสฺเสว อนฺโตอุทกุกฺเขปฏฺฐสฺส รุกฺขสฺสฯ สีมํ วา โสเธตฺวาติ ยถาวุตฺตํ วิหาเร พทฺธสีมํ, คามสีมญฺจ ตตฺถ ฐิตภิกฺขูนํ หตฺถปาสานยนพหิสีมากรณวเสเนว โสเธตฺวาฯ ยถา จ อุทกุกฺเขปสีมายํ กมฺมํ กโรนฺเตหิ, เอวํ พทฺธสีมายํ, คามสีมายํ วา กมฺมํ กโรนฺเตหิปิ อุทกุกฺเขปสีมฏฺเฐ โสเธตฺวาว กาตพฺพํฯ เอเตเนว สตฺตพฺภนฺตรอรญฺญสีมาหิปิ อุทกุกฺเขปสีมาย, อิมาย จ สทฺธิํ ตาสํ รุกฺขาทิสมฺพนฺธโทโสปิ นยโต ทสฺสิโตว โหติฯ อิมินาว นเยน สตฺตพฺภนฺตรสีมาย พทฺธสีมาคามสีมาหิปิ สทฺธิํ, เอตาสญฺจ สตฺตพฺภนฺตรสีมาย
ตตฺริทํ สุตฺตานุโลมโต นยคฺคหณมุขํ – ยถา หิ พทฺธสีมายํ สมฺมตา วิปตฺติสีมา โหตีติ ตาสํ อญฺญมญฺญํ รุกฺขาทิสมฺพนฺโธ น วฏฺฏติ, เอวํ นทิอาทีสุ สมฺมตาปิ พทฺธสีมา วิปตฺติสีมาว โหตีติ ตาหิปิ สทฺธิํ ตสฺสา รุกฺขาทิสมฺพนฺโธ น วฏฺฏตีติ สิชฺฌติฯ อิมินา นเยน สตฺตพฺภนฺตรสีมาย คามนทิอาทีหิ สทฺธิํ, อุทกุกฺเขปสีมาย จ อรญฺญาทีหิ สทฺธิํ รุกฺขาทิสมฺพนฺธสฺส น วฏฺฏนกภาโว ญาตพฺโพ, เอวเมตา ภควตา อนุญฺญาตา พทฺธสีมา สตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมา อญฺญมญฺญญฺเจว อตฺตโน นิสฺสยวิรหิตาหิ อิตรีตราสํ นิสฺสยสีมาหิ จ รุกฺขาทิสมฺพนฺเธ สติ สมฺเภทโทสมาปชฺชตีติ สุตฺตานุโลมนโย ญาตพฺโพวฯ
อตฺตโน อตฺตโน ปน นิสฺสยภูตคามาทีหิ สทฺธิํ พทฺธสีมาทีนํ ติสฺสนฺนํ อุปฺปตฺติกาเล ภควตา อนุญฺญาตสฺส สมฺเภทชฺโฌตฺถรณสฺส อนุโลมโต รุกฺขาทิสมฺพนฺโธปิ อนุญฺญาโตว โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยทิ เอวํ อุทกุกฺเขปพทฺธสีมาทีนํ อนฺตรา กสฺมา สีมนฺตริกา น วิหิตาติ? นิสฺสยเภทสภาวเภเทหิ
เอตฺถ ปน พทฺธสีมาย ตาว ‘‘เหฏฺฐา ปถวีสนฺธารกํ อุทกปริยนฺตํ กตฺวา สีมาคตา โหตี’’ติอาทินา (มหาว. อฏฺฐ. ๑๓๘) อโธภาคปริจฺเฉโท อฏฺฐกถายํ สพฺพถา ทสฺสิโตฯ คามสีมาทีนํ ปน น ทสฺสิโตฯ กถมยํ ชานิตพฺโพติ? เกจิ ตาเวตฺถ ‘‘คามสีมาทโยปิ พทฺธสีมา วิย ปถวีสนฺธารกํ อุทกํ อาหจฺจ ติฏฺฐตี’’ติ วทนฺติฯ
เกจิ อฏฺฐกถายํ ‘อิทฺธิมา ภิกฺขุ เหฏฺฐาปถวิตเล ฐิโต กมฺมํ โกเปตี’ติ (มหาว. อฏฺฐ. ๑๓๘) พทฺธสีมายํ ทสฺสิตนโย น ทสฺสิโต’’ติ วทนฺติฯ
อิทญฺเจตาสํ
อนฺโตนทิยํ ปวิฏฺฐสาขายาติ นทิยา ปถวิตลํ อาหจฺจ ฐิตาย สาขายปิ, ปเคว อนาหจฺจ ฐิตายฯ ปาโรเหปิ เอเสว นโยฯ เอเตน สภาคํ นทิสีมํ ผุสิตฺวา ฐิเตนปิ วิสภาคสีมาสมฺพนฺธสาขาทินา อุทกุกฺเขปสีมาย สมฺพนฺโธ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ เอเตเนว มหาสีมํ, คามสีมญฺจ ผุสิตฺวา ฐิเตน สาขาทินา มาฬกสีมาย สมฺพนฺโธ น วฏฺฏตีติ ญาปิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ
อนฺโตนทิยํเยวาติ เสตุปาทานํ ตีรฏฺฐตํ นิวตฺเตติฯ เตน อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทโต พหิ นทิยํ ปติฏฺฐิตตฺเตปิ สมฺเภทาภาวํ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘พหิตีเร ปติฏฺฐิตา’’ติอาทิฯ ยทิ หิ อุทกุกฺเขปโต พหิ อนฺโตนทิยมฺปิ ปติฏฺฐิตตฺเต สมฺเภโท ภเวยฺย, ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตพฺพํ ภเวยฺย กมฺมโกปสฺส สมานตฺตา, น จ ปฏิกฺขิตฺตํฯ ตสฺมา สพฺพตฺถ อตฺตโน นิสฺสยสีมาย สมฺเภทโทโส นตฺเถวาติ คเหตพฺพํฯ
อาวรเณน วาติ ทารุอาทิํ นิขณิตฺวา อุทกนิวารเณนฯ โกฏฺฏกพนฺธเนน วาติ มตฺติกาทีหิ ปูเรตฺวา กตเสตุพนฺเธนฯ อุภเยนาปิ อาวรณเมว ทสฺเสติฯ ‘‘นทิํ วินาเสตฺวา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวติ ‘‘เหฏฺฐา ปาฬิ พทฺธา’’ติ, เหฏฺฐา นทิํ อาวริตฺวา ปาฬิ พทฺธาติ อตฺโถฯ ฉฑฺฑิตโมทกนฺติ อติริตฺโตทกํฯ ‘‘นทิํ โอตฺถริตฺวา สนฺทนฏฺฐานโต’’ติ อิมินา ตฬากนทีนํ อนฺตรา อุปฺปติตฺวาติ ตีราทิภินฺทนวเสน วิปุลา หุตฺวาฯ วิหารสีมนฺติ พทฺธสีมํฯ
อคมนปเถติ อรญฺญสีมาสงฺขฺยเมว คจฺฉตีติ โลกโวหารสิทฺธํ อคามการญฺญสีมํ สนฺธาย วทติฯ ตตฺถาติ ปกติยา มจฺฉพนฺธานํ คมนปเถสุ ทีปเกสุฯ
ตํ ฐานนฺติ อาวาฏาทีนํ กตฏฺฐานเมว, น อกตนฺติ อตฺโถฯ โลณีติ สมุทฺโททกสฺส อุปฺปตฺติเวคนินฺโน มาติกากาเรน ปวตฺตนโกฯ
๑๔๘. สมฺภินฺทนฺตีติ ยตฺถ จตูหิ ภิกฺขูหิ นิสีทิตุํ น สกฺกา, ตตฺตกโต ปฏฺฐาย ยาว เกสคฺคมตฺตมฺปิ อนฺโตสีมาย กโรนฺโต สมฺภินฺทติฯ จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ ปโหนกโต ปฏฺฐาย ยาว สกลมฺปิ อนฺโต กโรนฺโต อชฺโฌตฺถรนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ สํสฏฺฐวิฏปาติ อญฺญมญฺญํ สิพฺพิตฺวา ฐิตมหาสาขมูลา, เอเตน อญฺญมญฺญสฺส อจฺจาสนฺนตํ ทีเปติฯ สาขาย สาขํ ผุสนฺตา หิ ทูรฏฺฐาปิ สิยฺยุํ, ตโต เอกํสโต สมฺเภทลกฺขณํ ทสฺสิตํ น สิยาติ ตํ ทสฺเสตุํ วิฏปคฺคหณํ กตํฯ เอวญฺหิ ภิกฺขูนํ นิสีทิตุํ อปฺปโหนกฏฺฐานํ อตฺตโน สีมาย อนฺโตสีมฏฺฐํ กริตฺวา ปุราณวิหารํ กโรนฺโต สีมาย สีมํ สมฺภินฺทติ นาม, น ตโต ปรนฺติ ทสฺสิตเมว โหติฯ พทฺธา โหตีติ โปราณกวิหารสีมํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อมฺพนฺติ อปเรน สมเยน ปุราณวิหารปริกฺเขปาทีนํ วินฏฺฐตฺตา อชานนฺตานํ ตํ ปุราณสีมาย นิมิตฺตภูตํ อมฺพํฯ อตฺตโน สีมาย อนฺโตสีมฏฺฐํ กริตฺวา ปุราณวิหารสีมฏฺฐํ ชมฺพุํ กิตฺเตตฺวา อมฺพชมฺพูนํ อนฺตเร ยํ ฐานํ, ตํ อตฺตโน สีมาย ปเวเสตฺวา พนฺธนฺตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ปุราณสีมาย นิมิตฺตภูตสฺส คามฏฺฐสฺส อมฺพรุกฺขสฺส อนฺโตสีมฏฺฐาย ชมฺพุยา สห สํสฏฺฐวิฏปตฺเตปิ สีมาย พนฺธนกาเล วิปตฺติ วา ปจฺฉา คามสีมาย สห สมฺเภโท วา กมฺมวิปตฺติ วา น โหตีติ มุขโตว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ
ปเทสนฺติ สงฺฆสฺส นิสีทนปฺปโหนกปฺปเทสํฯ ‘‘สีมนฺตริกํ ฐเปตฺวา’’ติอาทินา สมฺเภทชฺโฌตฺถรณํ อกตฺวา พทฺธสีมาหิ อญฺญมญฺญํ ผุสาเปตฺวา อพฺยวธาเนน พทฺธาปิ สีมา อสีมา เอวาติ ทสฺเสติฯ ตสฺมา เอกทฺวงฺคุลมตฺตาปิ สีมนฺตริกา วฏฺฏติ เอวฯ สา ปน ทุพฺโพธาติ อฏฺฐกถาสุ จตุรงฺคุลาทิกา วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทฺวินฺนํ สีมานนฺติ ทฺวินฺนํ พทฺธสีมานํฯ นิมิตฺตํ โหตีติ นิมิตฺตสฺส สีมโต พาหิรตฺตา พนฺธนกาเล ตาว สมฺเภทโทโส นตฺถีติ อธิปฺปาโย
สีมาสงฺกรนฺติ สีมาสมฺเภทํฯ ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ วุตฺตํ ‘‘สีมาสงฺกรํ กโรตีติ วฑฺฒิตฺวา สีมปฺปเทสํ ปวิฏฺเฐ ทฺวินฺนํ สีมานํ คตฏฺฐานสฺส ทุวิญฺเญยฺยตฺตา วุตฺต’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค ๓.๑๔๘), ตํ น ยุตฺตํ คามสีมายปิ สห สงฺกรํ กโรตีติ วตฺตพฺพโตฯ ตตฺถาปิ หิ นิมิตฺเต วฑฺฒิเต คามสีมาพทฺธสีมานํ คตฏฺฐานํ ทุพฺพิญฺเญยฺยเมว โหติ, ตตฺถ ปน อวตฺวา ทฺวินฺนํ พทฺธสีมานเมว สงฺกรสฺส วุตฺตตฺตา ยถาวุตฺตสมฺพทฺธโทโสว สงฺกร-สทฺเทน วุตฺโตติ คเหตพฺพํฯ ปาฬิยํ ปน นิทานวเสน ‘‘เยสํ, ภิกฺขเว, สีมา ปจฺฉา สมฺมตา, เตสํ ตํ กมฺมํ อธมฺมิก’’นฺติอาทินา (มหาว. ๑๔๘) ปจฺฉา สมฺมตาย อสีมตฺเต วุตฺเตปิ ทฺวีสุ คามสีมาสุ ฐตฺวา ทฺวีหิ สงฺเฆหิ สมฺเภทํ วา อชฺโฌตฺถรณํ วา กตฺวา สีมนฺตริกํ อฏฺฐเปตฺวา วา รุกฺขปาโรหาทิสมฺพนฺธํ อวิโยเชตฺวา วา เอกสฺมิํ ขเณ กมฺมวาจานิฏฺฐาปนวเสน เอกโต สมฺมตานํ ทฺวินฺนํ สีมานมฺปิ อสีมตา ปกาสิตาติ เวทิตพฺพํฯ
คามสีมาทิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อุโปสถเภทาทิกถาวณฺณนา
๑๔๙. อธมฺเมน วคฺคนฺติ เอตฺถ เอกสีมาย จตูสุ ภิกฺขูสุ วิชฺชมาเนสุ ปาติโมกฺขุทฺเทโสว อนุญฺญาโต, ตีสุ, ทฺวีสุ จ ปาริสุทฺธิอุโปสโถวฯ อิธ ปน ตถา อกตตฺตา ‘‘อธมฺเมนา’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน ฉนฺทปาริสุทฺธิ สงฺเฆ เอว อาคจฺฉติ, น คเณ, น ปุคฺคเล, ตสฺมา ‘‘วคฺค’’นฺติ วุตฺตนฺติฯ
สเจ
อุโปสถเภทาทิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปาติโมกฺขุทฺเทสกถาวณฺณนา
๑๕๐. เอวเมตํ ธารยามีติฯ สุตา โข ปนายสฺมนฺเตหีติ เอตฺถ ‘‘เอวเมตํ ธารยามี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทฺทิฏฺฐํ โข อายสฺมนฺโต นิทานํ, สุตา โข ปนายสฺมนฺเตหิ จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทินา วตฺตพฺพํฯ มาติกาฏฺฐกถายมฺปิ (กงฺขา. อฏฺฐ. นิทานวณฺณนา) เอวเมว วุตฺตํฯ สุเตนาติ สุตปเทนฯ
สวรภยนฺติ วนจรกภยํฯ เตนาห ‘‘อฏวิมนุสฺสภย’’นฺติฯ นิทานุทฺเทเส อนิฏฺฐิเต ปาติโมกฺขํ นิทฺทิฏฺฐํ นาม น โหตีติ อาห ‘‘ทุติยาทีสุ อุทฺเทเสสู’’ติอาทิฯ ตีหิปิ วิธีหีติ โอสารณกถนสรภญฺเญหิฯ เอตฺถ จ อตฺถํ ภณิตุกามตาย วา ภณาเปตุกามตาย วา สุตฺตสฺส โอสารณํ โอสารณํ นามฯ ตสฺเสว อตฺถปฺปกาสนา กถนํ นามฯ เกวลํ ปาฐสฺเสว สเรน ภณนํ สรภญฺญํ นามฯ สชฺฌายํ อธิฏฺฐหิตฺวาติ ‘‘สชฺฌายํ กโรมี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวาฯ โอสาเรตฺวา ปน กเถนฺเตนาติ สยเมว ปาฐํ วตฺวา ปจฺฉา อตฺถํ กเถนฺเตนฯ
ปาติโมกฺขุทฺเทสกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อธมฺมกมฺมปฏิกฺโกสนาทิกถาวณฺณนา
๑๕๕. นววิธนฺติ สงฺฆคณปุคฺคเลสุ ตโย, สุตฺตุทฺเทสปาริสุทฺธิอธิฏฺฐานวเสน ตโย, จาตุทฺทสีปนฺนรสีสามคฺคีวเสน ตโยติ นววิธํฯ จตุพฺพิธนฺติ ทุวิธนฺติ ภิกฺขุภิกฺขุนิปาติโมกฺขวเสน ทุวิธํ ปาติโมกฺขํฯ นววิธนฺติ ภิกฺขูนํ ปญฺจ, ภิกฺขุนีนํ จตฺตาโรติ นววิธํ ปาติโมกฺขุทฺเทสํฯ
อธมฺมกมฺมปฏิกฺโกสนาทิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปกฺขคณนาทิอุคฺคหณานุชานนกถาทิวณฺณนา
๑๕๖. กติมีติ
๑๖๓. อุตุวสฺเสเยวาติ เหมนฺตคิมฺเหสุเยวฯ
๑๖๔. วิญฺญาเปตีติ เอตฺถ มนสา จินฺเตตฺวา กายวิการกรณเมว วิญฺญาปนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปาฬิยํ อญฺญสฺส ทาตพฺพา ปาริสุทฺธีติ ปาริสุทฺธิทายเกน ปุน อญฺญสฺส ภิกฺขุโน สนฺติเก ทาตพฺพาฯ ‘‘ภูตํเยว วา สามเณรภาวํ อาโรเจตี’’ติ วุตฺตตฺตา อูนวีสติวสฺสกาเล อุปสมฺปนฺนสฺส, อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนสิกฺขาปจฺจกฺขาตาทีนํ วา ยาว ภิกฺขุปฏิญฺญา วตฺตติ, ตาว เตหิ อาหฏาปิ ฉนฺทปาริสุทฺธิ อาคจฺฉติฯ ยทา ปน เต อตฺตโน สามเณราทิภาวํ ปฏิชานนฺติ, ตโต ปฏฺฐาเยว นาคจฺฉตีติ ทสฺสิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปาฬิยมฺปิ หิ ‘‘ทินฺนาย ปาริสุทฺธิยา สงฺฆปฺปตฺโต วิพฺภมติ…เป.… ปณฺฑโก ปฏิชานาติฯ ติรจฺฉานคโต ปฏิชานาติฯ อุภโตพฺยญฺชนโก ปฏิชานาติ, อาหฏา โหติ ปาริสุทฺธี’’ติ วุตฺตตฺตา ปณฺฑกาทีนมฺปิ ภิกฺขุปฏิญฺญาย วตฺตมานกาเลสุ ฉนฺทปาริสุทฺธิยา อาคมนํ สิทฺธเมวฯ เตนาห ‘‘เอส นโย สพฺพตฺถา’’ติฯ อุมฺมตฺตกขิตฺตจิตฺตเวทนาฏฺฏานํ ปน ปกตตฺตา อนฺตรามคฺเค อุมฺมตฺตกาทิภาเว ปฏิญฺญาเตปิ เตสํ สงฺฆปฺปตฺตมตฺเตเนว ฉนฺทาทิ อาคจฺฉตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ
‘‘ภิกฺขูนํ หตฺถปาส’’นฺติ อิมินา คณปุคฺคเลสุ ฉนฺทปาริสุทฺธิยา อนาคมนํ ทสฺเสติฯ ‘‘สงฺฆปฺปตฺโต’’ติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ พิฬาลสงฺขลิกปาริสุทฺธีติ พิฬาลคีวาย พนฺธนสงฺขลิกสทิสา ปาริสุทฺธิ นาม, ยถา สงฺขลิกา พิฬาเล อาคจฺฉนฺเต เอว อาคจฺฉติ, น อนาคจฺฉนฺเต ตปฺปฏิพทฺธตฺตา, เอวมยํ ปาริสุทฺธิปีติ อตฺโถฯ อถ วา ยถา สงฺขลิกาย ปฐมวลยํ ทุติยวลยํ
ปกฺขคณนาทิอุคฺคหณานุชานนกถาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ฉนฺททานกถาทิวณฺณนา
๑๖๕. ปาฬิยํ ‘‘กรณีย’’นฺติ วุตฺตํฯ
๑๖๗. ‘‘ตสฺส สมฺมุติทานกิจฺจํ นตฺถี’’ติ อิทํ ปาฬิยํ เอกทา สรนฺตสฺเสว สมฺมุติทานสฺส วุตฺตตฺตา เอกทา อสรนฺตสฺส สมฺมุติอภาเวปิ ตสฺส อนาคมนํ วคฺคกมฺมาย น โหตีติ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘โสปิ หตฺถปาเสว อาเนตพฺโพ’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ
๑๖๘. สงฺฆสนฺนิปาตโต ปฐมํ กาตพฺพํ ปุพฺพกรณํฯ สงฺฆสนฺนิปาเต กาตพฺพํ ปุพฺพกิจฺจนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปาฬิยํ โน เจ อธิฏฺฐเหยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ เอตฺถ อสญฺจิจฺจ อสติยา อนาปตฺติฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ อุปริปิฯ ยตฺถ ปน อจิตฺตกาปตฺติ อตฺถิ, ตตฺถ วกฺขามฯ
๑๖๙. ‘‘ปญฺญตฺตํ โหตี’’ติ อิมินา ‘‘น สาปตฺติเกน อุโปสโถ กาตพฺโพ’’ติ วิสุํ ปฏิกฺเขปาภาเวปิ ยถาวุตฺตสุตฺตสามตฺถิยโต ปญฺญตฺตเมวาติ ทสฺเสติฯ อิมินา เอว นเยน –
‘‘อฏฺฐานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส ยํ ตถาคโต อปริสุทฺธาย ปริสาย อุโปสถํ กเรยฺย, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยา’’ติ (จูฬว. ๓๘๖; อ. นิ. ๘.๒๐; อุทา. ๔๕) –
อาทิสุตฺตนยโต จ อลชฺชีหิปิ สทฺธิํ อุโปสถกรณมฺปิ ปฏิกฺขิตฺตเมว อลชฺชินิคฺคหตฺถตฺตา สพฺพสิกฺขาปทานนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ปาริสุทฺธิทานปญฺญาปเนนา’’ติ อิมินา สาปตฺติเกน ปาริสุทฺธิปิ น ทาตพฺพาติ ทีปิตํ โหติฯ อุโภปิ ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถ สภาคาปตฺติภาวํ อชานิตฺวา เกวลํ อาปตฺตินาเมเนว เทเสนฺตสฺส ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส อจิตฺตกเมว ทุกฺกฏํ โหตีติ วทนฺติ
ฉนฺททานกถาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อนาปตฺติปนฺนรสกาทิกถาวณฺณนา
๑๗๒. เกนจิ ๖๓ กรณีเยน คนฺตฺวาติ สีมาปริจฺเฉทโต พหิภูตํ คามํ วา อรญฺญํ วา คนฺตฺวาติ อตฺโถฯ เอเตเนว อุโปสถญตฺติยา ฐปนกาเล สมคฺคา เอว เต ญตฺติํ ฐเปสุนฺติ สิทฺธํฯ เตเนว ปาฬิยํ ‘‘อุทฺทิฏฺฐํ สุอุทฺทิฏฺฐ’’นฺติ สพฺพปนฺนรสเกสุปิ วุตฺตํฯ วคฺคา สมคฺคสญฺญิโนติอาทิ ปน ญตฺติยา นิฏฺฐิตาย ‘‘กิํ สงฺฆสฺส ปุพฺพกิจฺจ’’นฺติอาทีนํ (มหาว. ๑๓๔) วจนกฺขเณ พหิคตานํ ภิกฺขูนํ สีมาย ปวิฏฺฐตฺตา ภิกฺขู ตสฺมิํ ขเณ วคฺคา โหนฺตีติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘เตสํ สีมํ โอกฺกนฺตตฺตา วคฺคา’’ติอาทิ, เอเตน ปาราชิกุทฺเทสาทิกฺขเณปิ วคฺคสญฺญีนํ อุทฺทิสนฺตานํ อาปตฺติ เอว, ญตฺติยา ปน ปุพฺเพ นิฏฺฐิตตฺตา กมฺมโกโป นตฺถีติ ทสฺสิตเมว โหติฯ เอวํ อุปริปิ สพฺพวาเรสุ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ
เอตฺถ จ ปาฬิยํ ‘‘สพฺพาย วุฏฺฐิตาย…เป.… เตสํ สนฺติเก ปาริสุทฺธิ อาโรเจตพฺพา’’ติ (มหาว. ๑๗๔) วุตฺตตฺตา พหิสีมาคตาย ปริสาย เตสุ ยสฺส กสฺสจิ สนฺติเก อนธิฏฺฐิเตหิ ปาริสุทฺธิํ อาโรเจตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ
อนาปตฺติปนฺนรสกาทิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ลิงฺคาทิทสฺสนกถาทิวณฺณนา
๑๗๙. อญฺญาตกํ ‘‘อญฺเญสํ สนฺตก’’นฺติฯ อญฺเญสนฺติ อตฺตนา อทิฏฺฐปุพฺพานํฯ นานาสํวาสกภาวนฺติ ลทฺธินานาสํวาสกภาวํฯ
๑๘๐. ปาฬิยํ อภิวิตรนฺติ สมานสํวาสกาภาวํ นิจฺฉินนฺติฯ
๑๘๑. อุโปสถการกาติ สงฺฆุโปสถการกาฯ เตเนว ‘‘อญฺญตฺร สงฺเฆนา’’ติ วุตฺตํฯ สงฺฆุโปสถฏฺฐานโต หิ คจฺฉนฺเตน อตฺตจตุตฺเถเนว คนฺตพฺพํ, ติณฺณํ ภิกฺขูนํ นิสินฺนฏฺฐานโต ปน คจฺฉนฺเตน เอเกน ภิกฺขุนาปิ สห คนฺตุมฺปิ วฏฺฏติฯ ปาฬิยํ ‘‘อภิกฺขุโก อาวาโส’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ, สงฺฆุโปสถฏฺฐานโต คณปุคฺคเลหิ สภิกฺขุโกปิ อาวาโส น คนฺตพฺโพ ‘‘อญฺญตฺร สงฺเฆนา’’ติ วุตฺตตฺตาติ วทนฺติฯ อุโปสถํ กโรนฺตีติ สงฺฆุโปสถํ วา คณุโปสถํ วาฯ ‘‘ตสฺส สนฺติก’’นฺติ อิทํ คณุโปสถฏฺฐานโต คจฺฉนฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อญฺญถา ‘‘สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน อตฺตจตุตฺเถน อารญฺญเกนาติ เอกจารินาฯ อุโปสถนฺตราโยติ อตฺตโน อุโปสถนฺตราโยฯ
๑๘๓. ปาฬิยํ ภิกฺขุนิยา นิสินฺนปริสายาติอาทีสุ ภิกฺขุนิยาติอาทิ กรณตฺเถ สามิวจนํฯ
ลิงฺคาทิทสฺสนกถาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อุโปสถกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ