๕. ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธโก
ขุทฺทกวตฺถุกถาวณฺณนา
๒๔๓. ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเก อฏฺฐปทากาเรนาติ ชูตผลเก อฏฺฐคพฺภราชิอากาเรนฯ มลฺลกมูลสณฺฐาเนนาติ เขฬมลฺลกมูลสณฺฐาเนนฯ อิทญฺจ วฏฺฏาธารกํ สนฺธาย วุตฺตํ, กณฺฏเก อุฏฺฐาเปตฺวา กตวฏฺฏกปาลสฺเสตํ อธิวจนํฯ
๒๔๔. ปุถุปาณิกนฺติ มุฏฺฐิํ อกตฺวา วิกสิตหตฺถตเลหิ ปิฏฺฐิปริกมฺมํ วุจฺจติฯ เอตเมว สนฺธาย ‘‘หตฺถปริกมฺม’’นฺติ วุตฺตํฯ
๒๔๕. มุตฺโตลมฺพกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน กุณฺฑลาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ปลมฺพกสุตฺตนฺติ พฺราหฺมณานํ ยญฺโญปจิตสุตฺตาทิอาการํ วุจฺจติฯ วลยนฺติ หตฺถปาทวลยํฯ
๒๔๖. ทฺวงฺคุเลติ อุปโยคพหุวจนํ, ทฺวงฺคุลปฺปมาณํ อติกฺกาเมตุํ น วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ทุมาสสฺส วา ทฺวงฺคุลสฺส วา อติกฺกนฺตภาวํ อชานนฺตสฺสาปิ เกสมสฺสุคณนาย อจิตฺตกาปตฺติโย โหนฺตีติ วทนฺติฯ
โกจฺเฉนาติ อุสีรติณาทีนิ พนฺธิตฺวา สมํ ฉินฺทิตฺวา คหิตโกจฺเฉนฯ จิกฺกเลนาติ สิเลสยุตฺตเตเลนฯ อุณฺหาภิตตฺตรชสิรานมฺปีติ อุณฺหาภิตตฺตานํ รโชกิณฺณสิรานํฯ อทฺทหตฺเถนาติ อลฺลหตฺเถนฯ
๒๔๘-๙. สาธุคีตนฺติ อนิจฺจตาทิปฏิสญฺญุตฺตํ คีตํฯ จตุรสฺเสน วตฺเตนาติ ปริปุณฺเณน อุจฺจารณวตฺเตนฯ ตรงฺควตฺตาทีนํ สพฺเพสมฺปิ สามญฺญลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺเพสํ…เป.… ลกฺขณ’’นฺติ วิการกถนํ นาม, ตถา อกตฺวา กถนเมว ลกฺขณนฺติ อตฺโถฯ พาหิรโลมินฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, ยถา พหิทฺธา โลมานิ ทิสฺสนฺติ, เอวํ ธาเรนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถฯ
๒๕๐. ปาฬิยํ ตรุณญฺเญว อมฺพนฺติ ตรุณํ อสญฺชาตพีชํ เอว อมฺพผลํฯ ปาตาเปตฺวาติ ฉินฺทาเปตฺวาวฯ ‘‘มตฺตาวณฺณิตา’’ติ อิทํ ‘‘ปเร นินฺทนฺตี’’ติ สาสนหิเตสิตาย วุตฺตํฯ น ปริยาปุณิํสูติ นาสิกฺขิํสุฯ
๒๕๑. จตฺตาริ อหิราชกุลานีติ สพฺเพสํ อหิเภทานํ จตูสุ เอว สงฺคหโต วุตฺตํฯ อตฺตปริตฺตํ กาตุนฺติ อตฺตโน ปริตฺตาณํ กาตุํฯ
วิรูปกฺเขหิ เม เมตฺตนฺติ วิรูปกฺขชาติเกหิ นาเคหิ สห มยฺหํ มิตฺตภาโว โหตุ, เมตฺตา โหตูติ อตฺโถ, เต สุขิตา นิทฺทุกฺขา อเวรา โหนฺตูติ อธิปฺปาโยฯ เอวญฺหิ เมตฺตาผรณํ โหติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อปาทเกหีติ อหิกุเลหิ สห สพฺพสตฺเตสุ โอธิโส เมตฺตาผรณทสฺสนํฯ มา มํ อปาทโก หิํสีติ ตาย เมตฺตาย อตฺตรกฺขาวิธานทสฺสนํฯ
สพฺเพ สตฺตาติอาทิ อตฺตานํ อุปมํ กตฺวา สพฺพสตฺเตสุ อโนธิโส เมตฺตาผรณทสฺสนํฯ ตตฺถ มา กญฺจิ ปาปมาคมาติ กญฺจิ สตฺตํ ลามกํ ทุกฺขเหตุ, ทุกฺขญฺจ มา อาคจฺฉตุฯ
เอวํ เมตฺตาย อตฺตคุตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ รตนตฺตยานุสฺสรเณน ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปมาโณ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปมาณกรธมฺมา อกุสลา, ตพฺพิปากา จ ปมาณา, ตปฺปฏิปกฺขา สีลาทโย คุณา, ตพฺพิปากา จ โลกิยโลกุตฺตรผลานิ อปฺปมาณา, เต อสฺส อตฺถีติ อปฺปมาโณ, อปฺปมาณา วา อปริเมยฺยคุณา อสฺสาติปิ อปฺปมาโณฯ ปมาณวนฺตานีติ ยถาวุตฺตปมาณกรธมฺมยุตฺตานิฯ อหิวิจฺฉิกาติ สรีสปานญฺเญว ปเภททสฺสนํฯ อุณฺณนาภีติ โลมสนาภิโก มกฺกโฏฯ สรพูติ ฆรโคฬิกาฯ
ปฏิกฺกมนฺตูติ อปคจฺฉนฺตุ, มา มํ วิเหสยิํสูติ อตฺโถฯ โสหํ นโมติ เอตฺถ ‘‘กโรมี’’ติ ปาฐเสโสฯ ยสฺมา มยา เมตฺตาทีหิ ตุมฺหากญฺจ มยฺหญฺจ รกฺขา กตา, ยสฺมา จ โสหํ ภควโต นโม กโรมิ, วิปสฺสีอาทีนํ สตฺตนฺนมฺปิ นโม กโรมิ, ตสฺมา ปฏิกฺกมนฺตุ ภูตานีติ โยชนาฯ
อญฺญมฺหีติ องฺคชาตนฺติ พีชวิรหิตํ ปุริสนิมิตฺตํฯ พีเช หิ ฉินฺเน โอปกฺกมิกปณฺฑโก นาม อภพฺโพ โหตีติ วทนฺติฯ เอเก ปน ‘‘พีชสฺสาปิ เฉทนกฺขเณ ตาทิสํ วา ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ มุฏฺฐิปฺปหาราทีหิ อตฺตโน ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺตสฺสฯ
๒๕๒. ปาฬิยํ ตุยฺเหโส ปตฺโตติ ‘‘โย จ อรหา เจว อิทฺธิมา จ, ตสฺส ทินฺนเมวา’’ติ เสฏฺฐินา วุตฺตํ, ตํ สนฺธาย วทติฯ ตํ ปตฺตํ คเหตฺวา ติกฺขตฺตุํ ราชคหํ อนุปริยายีติ เอตฺถ เวฬุปรมฺปราย พทฺธปตฺตสฺส อุปริภาเค อากาเส นครํ ติกฺขตฺตุํ อนุปริยายิตฺวา ฐิตภาวํ สนฺธาย ‘‘ปตฺตํ คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํ, น ปน เถโร หตฺเถน ปตฺตํ สยเมว อคฺคเหสิฯ เกจิ ปน วทนฺติ ‘‘อิทฺธิพเลน ตํ ปตฺตํ เวฬุปรมฺปรโต มุญฺจิตฺวา เถรํ อนุพนฺธมาโน อฏฺฐาสิ, โส จ อเนน หตฺเถน คหิโต วิย อโหสี’’ติฯ ตถา ฐิตเมว ปน สนฺธาย ‘‘ภารทฺวาชสฺส หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ เต จ มนุสฺสา…เป.… อนุพนฺธิํสูติ เย จ มนุสฺสา ปฐมํ ปาฏิหาริยํ นาทฺทสํสุ, เต อมฺหากมฺปิ ปาฏิหาริยํ ทสฺเสหีติ เถรมนุพนฺธิํสุฯ เถโร จ สีหพฺยคฺฆาทิรูปํ คเหตฺวา วิกุพฺพนิทฺธิํ ทสฺเสติ, เต จ อจฺฉริยพฺภุตชาตา อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา อเหสุํฯ เตนาห ‘‘กิํ นุ โข โส, อานนฺท, อุจฺจาสทฺโท มหาสทฺโท’’ติฯ อิทฺธิปาฏิหาริยํ น ทสฺเสตพฺพนฺติ เอตฺถ ‘‘โย ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา กุมารวณฺณํ วา ทสฺเสติ, นาควณฺณํ วา…เป.… วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๓) เอวมาคตา อตฺตโน สรีรสฺส วิการาปาทนวสปฺปวตฺตา วิกุพฺพนิทฺธิ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อธิฏฺฐานิทฺธิ ปน อปฺปฏิกฺขิตฺตา’’ติฯ ปกติยา เอโก พหุกํ อาวชฺชติ, สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วา อาวชฺเชตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ ‘‘พหุโก โหมี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๐) เอวํ ทสฺสิตา อธิฏฺฐานวเสน นิปฺผนฺนา อธิฏฺฐานิทฺธิ นามฯ คิหิวิกฏานีติ คิหิสนฺตกานิฯ
๒๕๓. ปาฬิยํ น อจฺฉุปิยนฺตีติ น ผุสิตานิ โหนฺติฯ รูปกากิณฺณานีติ อิตฺถิรูปาทีหิ อากิณฺณานิฯ
๒๕๔. ภูมิอาธารเกติ ทนฺตาทีหิ กเต วลยาธารเกฯ เอตสฺส วลยาธารกสฺส อนุจฺจตาย ฐปิตา ปตฺตา น ปริปตนฺตีติ ‘‘ตโย ปตฺเต ฐเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ อนุจฺจตญฺหิ สนฺธาย อยํ ‘‘ภูมิอาธารโก’’ติ วุตฺโตฯ ทารุอาธารกทณฺฑาธารเกสูติ เอกทารุนา ‘‘สุสชฺชิเตสู’’ติ วุตฺตํฯ ภมโกฏิสทิโสติ ยตฺถ ธมกรณาทิํ ปเวเสตฺวา ลิขนฺติ, ตสฺส ภมกสฺส โกฏิยา สทิโสฯ ตาทิสสฺส ทารุอาธารกสฺส อวิตฺถิณฺณตาย ฐปิโตปิ ปตฺโต ปตตีติ ‘‘อโนกาโส’’ติ วุตฺโตฯ
อาลินฺทกมิฑฺฒิกาทีนนฺติ ปมุขมิฑฺฒิกาทีนํ, อุจฺจวตฺถุกานนฺติ อตฺโถฯ พาหิรปสฺเสติ ปาสาทาทีนํ พหิกุฏฺเฏฯ ตนุกมิฑฺฒิกายาติ เวทิกายฯ สพฺพตฺถ ปน หตฺถปฺปมาณโต อพฺภนฺตเร ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ อาธาเร ปน ตโต พหิปิ วฏฺฏติฯ
ปาฬิยํ โอฏฺโฐติ มุขวฏฺฏิฯ ปตฺตมาฬกนฺติ อุปจิกานํ อนุฏฺฐหนตฺถาย ภูมิโต อุจฺจตรํ กตํ เวทิกาการมาฬกํฯ มหามุขกุณฺฑสณฺฐานาติ มหามุขจาฏิสณฺฐานาฯ ลคฺเคนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ เกวลํ ปตฺตํ ลคฺเคนฺตสฺส, น ถวิกาย ลคฺเคนฺตสฺสาติ วทนฺติฯ วีมํสิตพฺพํฯ อญฺเญน ปน ภณฺฑเกนาติ อญฺเญน ภารพนฺธเนน ภณฺฑเกนฯ ‘‘พนฺธิตฺวา โอลมฺเพตุ’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปตฺตตฺถวิกาย อํสพทฺธโก ยถา ลคฺคิตฏฺฐานโต น ปริคฬติ, ตถา สพฺพถาปิ พนฺธิตฺวา ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ พนฺธิตฺวาปิ อุปริ ฐเปตุํ น วฏฺฏตีติ อุปริ นิสีทนฺตา โอตฺถริตฺวา ภินฺทนฺตีติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ฐเปตุํ วฏฺฏตีติ นิสีทนสงฺกาภาวโต วุตฺตํฯ พนฺธิตฺวา วาติ พนฺธิตฺวา ฐปิตฉตฺเต วาฯ โย โกจีติ ภตฺตปูโรปิ ตุจฺฉปตฺโตปิฯ
๒๕๕. ปริหริตุนฺติ ทิวเส ทิวเส ปิณฺฑาย จรณตฺถาย ฐเปตุํฯ ปตฺตํ อลภนฺเตน ปน เอกทิวสํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ภุญฺชิตฺวา ฉฑฺเฑตุํ วฏฺฏติฯ เตนาห ‘‘ตาวกาลิกํ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ปณฺณปุฏาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อภุํ เมติ อภูติ มยฺหํ, วินาโส มยฺหนฺติ อตฺโถฯ ปาฬิยํ ปิสาโจ วตมนฺติ ปิสาโจ วตายํ, อยเมว วา ปาโฐฯ ปิสาจิลฺลิกาติ ปิสาจทารกาฯ ฉวสีสสฺส ปตฺโตติ ฉวสีสมโย ปตฺโตฯ ปกติวิการสมฺพนฺเธ เจตํ สามิวจนํฯ
จพฺเพตฺวาติ ‘‘ปฏิคฺคหํ กตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา อุจฺฉิฏฺฐหตฺเถน อุทกํ คเหตฺวา ปตฺตํ ปริปฺโผสิตฺวา โธวนฆํสนวเสน หตฺถํ โธวิตุํ วฏฺฏติ, เอตฺตเกน ปตฺตํ ปฏิคฺคหํ กตฺวา หตฺโถ โธวิโต นาม น โหติฯ เอกํ อุทกคณฺฑุสํ คเหตฺวาติ ปตฺตํ อผุสิตฺวา ตตฺถ อุทกเมว อุจฺฉิฏฺฐหตฺเถน อุกฺขิปิตฺวา คณฺฑุสํ กตฺวา, วามหตฺเถเนว วา ปตฺตํ อุกฺขิปิตฺวา มุเขน คณฺฑุสํ คเหตุมฺปิ วฏฺฏติฯ พหิ อุทเกน วิกฺขาเลตฺวาติ ทฺวีสุ องฺคุลีสุ อามิสมตฺตํ วิกฺขาเลตฺวา พหิ คเหตุมฺปิ วฏฺฏติฯ ปฏิขาทิตุกาโมติ เอตฺถ น สยํ ขาทิตุกาโมปิ อญฺเญสํ ขาทนารหํ ฐเปตุํ ลภติ ตตฺเถว กตฺวาติ ปตฺเตเยว ยถาฐปิตฏฺฐานโต อนุทฺธริตฺวาฯ ลุญฺจิตฺวาติ ตโต มํสเมว นิรวเสสํ อุปฺปฏฺเฏตฺวาฯ
๒๕๖. กิณฺณจุณฺเณนาติ สุรากิณฺณจุณฺเณนฯ มกฺเขตุนฺติ สูจิํ มกฺเขตุํฯ นิสฺเสณิมฺปีติ จตูหิ ทณฺเฑหิ จีวรปฺปมาเณน อายตจตุรสฺสํ กตฺวา พทฺธปฏลมฺปิฯ เอตฺถ หิ จีวรโกฏิโย สมกํ พนฺธิตฺวา จีวรํ ยถาสุขํ สิพฺพนฺติฯ ตตฺถ อตฺถริตพฺพนฺติ ตสฺสา นิสฺเสณิยา อุปริ จีวรสฺส อุปตฺถมฺภนตฺถาย อตฺถริตพฺพํฯ กถินสงฺขาตาย นิสฺเสณิยา จีวรสฺส พนฺธนกรชฺชุ กถินรชฺชูติ มชฺฌิมปทโลปีสมาโสติ อาห ‘‘ยายา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยสฺมา ทฺวินฺนํ ปฏลานํ เอกสฺมิํ อธิเก ชาเต ตตฺถ วลิโย โหนฺติ, ตสฺมา ทุปฏฺฏจีวรสฺส ปฏลทฺวยมฺปิ สมกํ กตฺวา พนฺธนกรชฺชุ กถินรชฺชูติ เวทิตพฺพํฯ
ปาฬิยํ กถินสฺส อนฺโต ชีรตีติ กถิเน พทฺธสฺส จีวรสฺส ปริยนฺโต ชีรติฯ กถินนิสฺสิตญฺหิ จีวรํ อิธ นิสฺสยโวหาเรน ‘‘กถิน’’นฺติ วุตฺตํ ‘‘มญฺจา โฆสนฺตี’’ติอาทีสุ วิยฯ อนุวาตํ ปริภณฺฑนฺติ กถิเน พนฺธนรชฺชูหิ จีวรสฺส สมนฺตา ปริยนฺตสฺส อชีรณตฺถํ เยหิ เกหิจิ โจฬเกหิ ทีฆโต อนุวาตํ, ติริยโต ปริภณฺฑญฺจ สิพฺพิตฺวา กาตุํ ยตฺถ รชฺชุเก ปเวเสตฺวา ทณฺเฑสุ ปลิเวเฐตฺวา จีวรสมกํ อากฑฺฒิตุํ สกฺกา, ตาทิสนฺติ อตฺโถฯ เกจิ ปน ‘‘กถินสงฺขาเตสุ กิลญฺชาทีสุ เอว อชีรณตฺถาย อนุวาตปริภณฺฑกรณํ อนุญฺญาต’’นฺติ วทนฺติฯ ตสฺส มชฺเฌติ ปุราณกถินสฺเสว อนฺโตฯ ภิกฺขุโน ปมาเณนาติ ภิกฺขุโน จีวรสฺส ปมาเณนฯ อญฺญํ นิสฺเสณินฺติ ทีฆโต จ ติริยโต จ อญฺญํ ทณฺฑํ ฐเปตฺวา พนฺธิตุํฯ
พิทลกนฺติ ‘‘ทุคุณกรณ’’นฺติฯ ปเวสนสลากนฺติ วลีนํ อคฺคหณตฺถาย ปเวสนกเวฬุสลากาทิฯ ปาฬิยํ ปฏิคฺคหนฺติ องฺคุลิกญฺจุกํฯ
๒๕๗. ปาติ นาม ภณฺฑฏฺฐปนโก ภาชนวิเสโสฯ ปาฬิยํ ปฏิคฺคหถวิกนฺติ ปาติอาทิภาชนตฺถวิกํฯ จินิตุนฺติ อุจฺจวตฺถุปริยนฺตสฺส อปตนตฺถาย อิฏฺฐกาทีหิ จินิตุํฯ อาลมฺพนพาหนฺติ อาลมฺพนรชฺชุทณฺฑาทิฯ ปริภิชฺชตีติ กฏสาราทิกํ กถินมชฺเฌ ภงฺคํ โหติฯ อุสฺสาเปตฺวาติ ทณฺฑกถินํ สนฺธาย วุตฺตํฯ
๒๕๘-๙. อุทกํ อกปฺปิยนฺติ สปฺปาณกํฯ อุปนนฺธีติ เวรํ พนฺธิฯ อทฺธานมคฺโค ปฏิปชฺชิตพฺโพติ เอตฺถ อทฺธโยชนํ อทฺธานมคฺโค นาม, ตํ ปฏิปชฺชิตุกามสฺส สญฺจิจฺจ วิหารูปจาราติกฺกมเน อาปตฺติฯ อสญฺจิจฺจ คตสฺส ปน ยตฺถ สรติ, ตตฺถ ฐตฺวา สงฺฆาฏิกณฺณาทิํ อนธิฏฺฐหิตฺวา คมเน ปทวาเรน อาปตฺตีติ เวทิตพฺพํฯ น สมฺมตีติ น ปโหติฯ
๒๖๐. อภิสนฺนกายาติ เสมฺหาทิโทสสนฺนิจิตกายาฯ ตตฺถ มชฺเฌติ อคฺคฬปาสกสฺส มชฺเฌฯ อุปรีติ อคฺคฬปาสกสฺส อุปริภาเคฯ อุทกฏฺฐปนฏฺฐานนฺติ อุทกฏฺฐปนตฺถาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา กตฏฺฐานํฯ
๒๖๑. ปาฬิยํ อุทปานนฺติ กูปํฯ นีจวตฺถุโกติ กูปสฺส สมนฺตา กูลฏฺฐานํ, ภูมิสมํ ติฏฺฐตีติ อตฺโถฯ อุทเกน โอตฺถริยฺยตีติ สมนฺตา วสฺโสทกํ อาคนฺตฺวา กูเป ปตตีติ อตฺโถฯ
๒๖๒. วาเหนฺตีติ อุสฺสิญฺจนฺติฯ อรหฏฆฏิยนฺตํ นาม จกฺกสณฺฐานํ อเนการํ อเร อเร ฆฏิกานิ พนฺธิตฺวา เอเกน, ทฺวีหิ วา ปริพฺภมิยมานยนฺตํฯ
๒๖๓. อาวิทฺธปกฺขปาสกนฺติ กณฺณิกมณฺฑลสฺส สมนฺตา ฐปิตปกฺขปาสกํฯ มณฺฑเลติ กณฺณิกมณฺฑเลฯ ปกฺขปาสเก ฐเปตฺวาติ สมนฺตา จตุรสฺสากาเรน ผลกาทีนิ ฐเปตฺวาฯ
๒๖๔. นมตกํ จมฺมขณฺฑปริหาเรนาติ อนธิฏฺฐหิตฺวา สยนาสนวิธินาติ อตฺโถฯ เปฬายาติ อฏฺฐํสโสฬสํสาทิอากาเรน กตาย ภาชนาการาย เปฬายฯ ยตฺถ อุณฺหปายาสาทิํ ปกฺขิปิตฺวา อุปริ โภชนปาติํ ฐเปนฺติ ภตฺตสฺส อุณฺหภาวาวิคมนตฺถํ, ตาทิสสฺส ภาชนาการสฺส อาธารสฺเสตํ อธิวจนํฯ เตเนว ปาฬิยํ ‘‘อาสิตฺตกูปธาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ตสฺส จ ปายาสาทีหิ อาสิตฺตกาธาโรติ อตฺโถฯ อิทญฺจ อาสิตฺตกูปธานํ ปจฺจนฺเตสุ น ชานนฺติ กาตุํ, มชฺฌิมเทเสเยว กโรนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘คิหิปริโภโค อโยมยาทิ สพฺโพปิ อาธาโร อาสิตฺตกูปธานเมว อนุโลเมตี’’ติ วทนฺติ, เอเก ปน ‘‘กปฺปิยโลหมโย อาธาโร มโฬริกเมว อนุโลเมตี’’ติฯ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ ปุพฺเพ ปตฺตคุตฺติยา อาธาโร อนุญฺญาโตฯ อิทานิ ภุญฺชิตุํ มโฬริกา อนุญฺญาตาฯ ฉิทฺทนฺติ ฉิทฺทยุตฺตํฯ วิทฺธนฺติ อนฺโตวินิวิทฺธฉิทฺทํฯ อาวิทฺธนฺติ สมนฺตโต ฉิทฺทํฯ
๒๖๕. ปตฺตํ นิกฺกุชฺชิตุนฺติ เอตฺถ กมฺมวาจาย อสมฺโภคกรณวเสเนว นิกฺกุชฺชนํ, น ปตฺตานํ ‘‘อสมฺโภคํ สงฺเฆน กโรตู’’ติอาทิ, ตํ วฑฺฒํ กมฺมวาจาย สงฺเฆน สทฺธิํ อสมฺโภคํ สงฺโฆ กโรตูติ อตฺโถฯ
ปตฺตํ นิกฺกุชฺเชยฺยาติ วฑฺฒสฺส ปตฺตนิกฺกุชฺชนทณฺฑกมฺมํ กเรยฺยฯ อสมฺโภคํ สงฺเฆน กรณนฺติ สงฺเฆน วฑฺฒสฺส อสมฺโภคกรณํฯ ยถา อสมฺโภโค โหติ, ตถา กรณนฺติ อตฺโถฯ นิกฺกุชฺชิโต…เป.… อสมฺโภคํ สงฺเฆนาติ เอตฺถ สงฺเฆน อสมฺโภโค โหตีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวํ ภควตา อสมฺโภคกรณสฺส อาณตฺตตฺตา, กมฺมวาจาย จ สาวิตตฺตา, อฏฺฐกถายญฺจ ‘‘โกจิ เทยฺยธมฺโม น คเหตพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา ปตฺเต นิกฺกุชฺชิเต ตสฺส สนฺตกํ ญตฺวา คณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวาติ คเหตพฺพํฯ
อจฺจโยติ ญายปฺปฏิปตฺติํ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺติ, อปราโธติ อตฺโถฯ มํ อจฺจคมาติ มํ อติกฺกมฺม ปวตฺโตฯ ตํ เต มยํ ปฏิคฺคณฺหามาติ ตํ เต อปราธํ มยํ ขมามฯ ภิกฺขูนํ อลาภาย ปริสกฺกตีติอาทีสุ อลาภาย อสมฺโภคํ ภิกฺขุสงฺเฆนาติ เอตฺถ ‘‘กโต’’ติ ปาฐเสโสฯ
๒๖๘. ยาว ปจฺฉิมา โสปานกเฬวราติ ปฐมโสปานผลกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตญฺหิ ปจฺฉา ทุสฺเสน สนฺถตตฺตา เอว วุตฺตํฯ ‘‘ปจฺฉิมํ ชนตํ ตถาคโต อนุกมฺปตี’’ติ อิทํ เถโร อนาคเต ภิกฺขูนํ เจลปฏิกสฺส อกฺกมนปจฺจยา อปวาทํ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา นิวารเณน ภควโต อนุกมฺปํ สนฺธายาหฯ อปคตคพฺภาติ วิชาตปุตฺตาฯ เตนาห ‘‘มงฺคลตฺถายา’’ติฯ
๒๖๙-๒๗๐. พีชนินฺติ จตุรสฺสพีชนิํฯ เอกปณฺณจฺฉตฺตนฺติ ตาลปณฺณาทินา เอเกน ปตฺเตน กตฉตฺตํฯ
๒๗๔-๕. อนุรกฺขณตฺถนฺติ ปริคฺคเหตฺวา โคปนตฺถํฯ ทีฆํ กาเรนฺตีติ เกเสหิ สทฺธิํ อจฺฉินฺทิตฺวา ฐปาเปนฺติฯ จตุโกณนฺติ ยถา อุปริ นลาฏนฺเตสุ ทฺเว, เหฏฺฐา หนุกปสฺเส ทฺเวติ จตฺตาโร โกณา ปญฺญายนฺติ, เอวํ จตุรสฺสํ กตฺวา กปฺปาปนํฯ ปาฬิยํ ทาฐิกํ ฐปาเปนฺตีติ อุตฺตโรฏฺเฐ มสฺสุํ อจฺฉินฺทิตฺวา ฐปาเปนฺติฯ รุธีติ ขุทฺทกวณํฯ
๒๗๗. ปาฬิยํ โลหภณฺฑกํสภณฺฑสนฺนิจโยติ โลหภณฺฑสฺส, กํสภณฺฑสฺส จ สนฺนิจโยติ พนฺธนมตฺตนฺติ วาสิทณฺฑาทีนํ โกฏีสุ อปาตนตฺถํ โลเหหิ พนฺธนํฯ ตนฺตกนฺติ อาโยควายนตฺถํ ตทากาเรน ปสาริตตนฺตํฯ
๒๗๘. ‘‘ยตฺถ สรติ, ตตฺถ พนฺธิตพฺพ’’นฺติ เอเตน อสญฺจิจฺจ กายพนฺธนํ อพนฺธิตฺวา ปวิฏฺฐสฺส อนาปตฺตีติ ทสฺเสติฯ มุรชวฏฺฏิสณฺฐานํ เวเฐตฺวา กตนฺติ เอวํ พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิ กตนฺติ เกจิ วทนฺติฯ เอกวณฺณสุตฺเตนาปิ วลยฆฏกาทิวิการํ ทสฺเสตฺวา เวฐิตมฺปิ มุรชเมวฯ วิการํ ปน อทสฺเสตฺวา มฏฺฐํ กตฺวา นิรนฺตรํ เวฐิตํ วฏฺฏติฯ เตเนว ทุติยปาราชิกสํวณฺณนายํ วุตฺตํ ‘‘พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา เอเกน นิรนฺตรํ เวเฐตฺวา กตํ ‘พหุรชฺชุก’นฺติ น วตฺตพฺพํ, วฏฺฏตี’’ติฯ มุทฺทิกกายพนฺธนํ นาม จตุรสฺสํ อกตฺวา ปามงฺคทสา จตุรสฺสาฯ มุทิงฺคสณฺฐาเนนาติ วรกสีสากาเรนฯ ปาสนฺโตติ ทสาปริโยสานํฯ
๒๗๙. ปาฬิยํ คณฺฐิกผลกํ ปาสกผลกนฺติ เอตฺถ ทารุทนฺตาทิมเยสุ ผลเกสุ คณฺฐิกปาสกานิ อปฺเปตฺวา จีวเร ฐเปตุํ อนุญฺญาตํฯ โกฏฺโฏ วิวริยตีติ อนุวาโต วิวริยติฯ
๒๘๐-๑. ปาฬิการโกติ ภิกฺขูนํ ยถาวุฑฺฒํ ปาฬิยา ปติฏฺฐาปโกฯ ตสฺสาปิ ตถา ปารุปิตุํ น วฏฺฏติฯ ปาฬิยํ มุณฺฑวฏฺฏีติ มลฺลาทโยฯ
๒๘๒. ปมาณงฺคุเลนาติ วฑฺฒกีองฺคุเลนฯ เกจิ ปน ‘‘ปกติองฺคุเลนา’’ติ วทนฺติ, ตํ จตุรงฺคุลปจฺฉิมกวจเนน น สเมติฯ น หิ ปกตงฺคุเลน จตุรงฺคุลปฺปมาณํ ทนฺตกฏฺฐํ กณฺเฐ อวิลคฺคํ ขาทิตุํ สกาติฯ
๒๘๕. ปาฬิยํ สกาย นิรุตฺติยา พุทฺธวจนํ ทูเสนฺตีติ มาคธภาสาย สพฺเพสํ วตฺตุํ สุกรตาย หีนชจฺจาปิ อุคฺคณฺหนฺตา ทูเสนฺตีติ อตฺโถฯ
๒๘๙. มา ภิกฺขู พฺยาพาธยิํสูติ ลสุณคนฺเธน ภิกฺขู มา พาธยิํสุฯ
๒๙๑. อวเลขนปีฐโรติ อปิธานนฺติ ปิธานผลกาทิฯ
ขุทฺทกวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ