๓. อนิยตกณฺโฑ
๑. ปฐมอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๔๓. ปุตฺตสทฺเทน ‘‘พหู ธีตโร จา’’ติฯ ตทนนฺตรนฺติ ภิกฺขูนํ โภชนานนฺตรํฯ
๔๔๔-๕. ตํ กมฺมนฺติ ตํ เมถุนาทิอชฺฌาจารกมฺมํฯ ปาฬิยํ ‘‘โสตสฺส รโห’’ติ อิทํ อตฺถุทฺธารวเสน วุตฺตํ, อุปริ สิกฺขาปเท ‘‘น เหว โข ปน ปฏิจฺฉนฺน’’นฺติอาทินา (ปารา. ๔๕๔) เอตสฺส สิกฺขาปทสฺส วิสยํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อลญฺจ โข โหติ มาตุคามํ ทุฏฺฐุลฺลาหิ วาจาหิ โอภาสิตุ’’นฺติ วิสยนฺตรภูตโสตรหสฺส วิสุํ วกฺขมานตฺตา, อิธ ปน จกฺขุรโหว อธิปฺเปโต ‘‘ปฏิจฺฉนฺเน อาสเน’’ติอาทิวจนโต, ‘‘สกฺกา โหติ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตุ’’นฺติ วุตฺตตฺตา จฯ เตนาห ‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทิฯ ปริจฺเฉโทติ รโหนิสชฺชาปตฺติยา ววตฺถานํฯ
อิทานิ จกฺขุรเหเนว อาปตฺติํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สเจปิ หี’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ปิหิตกวาฏสฺสา’’ติ อิมินา ปฏิจฺฉนฺนภาวโต จกฺขุสฺส รโหว อธิปฺเปโต, น โสตสฺส รโหติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘อปิหิตกวาฏสฺส…เป.… อนาปตฺติ’’นฺติฯ น หิ กวาฏปิทหเนน โสตสฺส รโห วิคจฺฉติ, จกฺขุสฺส รโห เอว ปน วิคจฺฉติฯ ‘‘อนฺโตทฺวาทสหตฺเถปี’’ติ อิทํ ทุติยสิกฺขาปเท อาคตโสตสฺส รเหน อาปชฺชิตพฺพทุฏฺฐุลฺลวาจาปตฺติยา สพฺพถา อนาปตฺติภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ทฺวาทสหตฺถโต พหิ นิสินฺโน หิ ตตฺถ โสตสฺส รหสพฺภาวโต ทุฏฺฐุลฺลวาจาปตฺติยา อนาปตฺติํ น กโรติ, ตถา จ ‘‘อนาปตฺติํ น กโรตี’’ติ สามญฺญโต น วตฺตพฺพํ สิยา, ‘‘เมถุนกายสํสคฺคาปตฺตีหิ อนาปตฺติํ กโรตี’’ติ วิเสเสตฺวา วตฺตพฺพํ ภเวยฺยฯ ตสฺมา ตถา ตํ อวตฺวา สพฺพถา อนาปตฺติํ ทสฺเสตุเมว ‘‘ทฺวาทสหตฺเถ’’ติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ ยทิ หิ จกฺขุสฺเสว ‘‘นิทฺทายนฺโตปิ อนาปตฺติํ กโรตี’’ติ วุตฺตํฯ
ปฏิลทฺธโสตาปตฺติผลาติ อนฺติมปริจฺเฉทโต วุตฺตํฯ นิสชฺชํ ปฏิชานมาโนติ เมถุนกายสํสคฺคาทิวเสน รโห นิสชฺชํ ปฏิชานมาโนติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปาราชิเกน วา’’ติอาทิฯ น อปฺปฏิชานมาโนติ อลชฺชีปิ อปฺปฏิชานมาโน อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพวฯ โส หิ ยาว โทสํ น ปฏิชานาติ, ตาว ‘‘เนว สุทฺโธ, นาสุทฺโธ’’ติ วา วตฺตพฺโพ, วตฺตานุสนฺธินา ปน กาเรตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ –
‘‘ปฏิญฺญา ลชฺชีสุ กตา, อลชฺชีสุ เอวํ น วิชฺชติ;
พหุมฺปิ อลชฺชี ภาเสยฺย, วตฺตานุสนฺธิเตน การเย’’ติฯ (ปริ. ๓๕๙);
นิสชฺชาทีสุ…เป.… ปฏิชานมาโนว เตน โส ภิกฺขุ กาเรตพฺโพติ เอตฺถ ปฏิชานมาโนติ ปาฬิยํ อนาคตมฺปิ อธิการโต อาคตเมวาติ กตฺวา วุตฺตํฯ
วทาเปถาติ ตสฺส อิทฺธิยา วิคตาสงฺโกปิ ตํ โอวทนฺโต อาห, อนุปปริกฺขิตฺวา อเทเส นิสินฺนา ‘‘มาตุคาเมน สทฺธิํ เอกาสเน เถโร รโห นิสินฺโน’’ติ เอวํ มาทิเสหิปิ ตุมฺเห ตุมฺหากํ อวณฺณํ วทาเปถ กถาปยิตฺถ, มา ปุน เอวํ กริตฺถาติ อธิปฺปาโยฯ เอวมกาสินฺติ นิคูหิตพฺพมฺปิ อิมํ วิเสสาธิคมํ ปกาเสนฺโต ตํ สทฺธาเปตุเมว เอวมกาสินฺติ อตฺโถฯ รกฺเขยฺยาสิมนฺติ อิมํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อญฺเญสํ มา ปกาสยิฯ
๔๕๑. นิสชฺชาย ปาจิตฺติยนฺติ รโหนิสชฺชสฺสาเท วตฺตมาเน ปาจิตฺติยํฯ สเจ ปน โส รโหนิสชฺชสฺสาทํ ปฏิวิโนเทตฺวา กมฺมฏฺฐานมนสิการาทินา อญฺญวิหิโต, นิทฺทูปคโต วา อนาปตฺติ เอวฯ เตนาห ‘‘อสฺสาเท อุปฺปนฺเน’’ติฯ ‘‘นิสินฺนาย อิตฺถิยา’’ติ อิมินา นิสีทนกฺขเณ อสฺสาทาภาวํ ทสฺเสติฯ ยทิ หิ นิสีทนกฺขเณ อสฺสาโท อุปฺปชฺเชยฺย, เตน อุฏฺฐาตพฺพํฯ อิตรถา อาปตฺติ เอว อิตฺถิยา อุฏฺฐายุฏฺฐาย ปุนปฺปุนํ นิสีทเน วิย, ตตฺถาปิ ภิกฺขุสฺส
อิธ อนิยตวเสน วุตฺตานํ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสปาจิตฺติยานํ ติณฺณมฺปิ อญฺญมญฺญํ สทิสสมุฏฺฐานาทิตาย วุตฺตํ ‘‘สมุฏฺฐานาทีนิ ปฐมปาราชิกสทิสาเนวา’’ติฯ
ปฐมอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ทุติยอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๕๒. ‘‘น ลภติ มาตุคาเมน สทฺธิํ เอโก เอกาย…เป.… นิสชฺชํ กปฺเปตุ’’นฺติ อวตฺวา ‘‘ปฏิกฺขิตฺตํ มาตุคาเมนา’’ติอาทินา วุตฺตตฺตา ‘‘เอโก’’ติ ปจฺจตฺตปทํ ปฏิกฺขิตฺตปเทน น สเมติ, ‘‘เอกสฺสา’’ติ วตฺตพฺโพติ สาเธนฺโต อาห ‘‘อิตรถา หี’’ติอาทิฯ
๔๕๓. ปริเวณงฺคณาทีติ ปริเวณสฺส มาฬกํฯ อาทิ-สทฺเทน ปาการาทิปริกฺขิตฺตํ เจติยมาฬกาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อนฺโตคธนฺติ อปฺปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน เอว ปริยาปนฺนํฯ อิธ อิตฺถีปิ อนาปตฺติํ กโรตีติ สมฺพนฺโธฯ กสฺมา ปน อิตฺถี อิเธว อนาปตฺติํ กโรติ, น ปุริมสิกฺขาปเทติ? อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส เมถุนํ วินา ทุฏฺฐุลฺลวาจาย วเสน อาคตตฺตาฯ เมถุนเมว หิ อิตฺถิโย อญฺญมญฺญํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ มหาวเน ทฺวารํ วิวริตฺวา นิทฺทูปคตมฺหิ ภิกฺขุมฺหิ วิยฯ ทุฏฺฐุลฺลํ ปน น ปฏิจฺฉาเทนฺติ, เตเนว ทุฏฺฐุลฺลวาจาสิกฺขาปเท ‘‘ยา ตา อิตฺถิโย หิริมนา, ตา นิกฺขมิตฺวา ภิกฺขู อุชฺฌาเปสุ’’นฺติ (ปารา. ๒๘๓) วุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘อิตฺถีปิ อนาปตฺติํ กโรตี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘อปฺปฏิจฺฉนฺนฏฺฐานตฺตา’’ติปิ การณํ วทนฺติฯ
กาเยนาปิ ทุฏฺฐุลฺโลภาสสมฺภวโต อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท จกฺขุสฺส รโห, โสตสฺส รโห จ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อนนฺโธ อพธิโร’’ติอาทิฯ เกจิ ปน วิภงฺเค ‘‘นาลํ กมฺมนิยนฺติ น สกฺกา โหติ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตุ’นฺติ (ปารา. ๔๕๔) เอตฺตกเมว วตฺวา ‘น สกฺกา โหติ กายสํสคฺคํ สมาปชฺชิตุ’นฺติ อวุตฺตตฺตา อปฺปฏิจฺฉนฺเนปิ ฐาเน รโห อญฺเญสํ อภาวํ ทิสฺวา เอกาย สารตฺถทีปนิยํ ‘‘กายสํสคฺควเสน อนนฺโธ วุตฺโต’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๔๕๓) วุตฺตํ, ตํ ปน กาเยน ทุฏฺฐุลฺโลภาสนสมฺภวํ อมนสิกตฺวา วุตฺตํ, กายสํสคฺควเสนาปีติ คเหตพฺพํฯ เตเนว ‘‘อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท โสตสฺส รโห เอว อธิปฺเปโต…เป.… เกนจิ ปน ‘ทฺเวปิ รหา อิธ อธิปฺเปตา’ติ วุตฺตํ, ตํ น คเหตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ยํ ปน จกฺขุสฺส รหาภาวสาธนตฺถํ ‘‘น หิ อปฺปฏิจฺฉนฺเน โอกาเส จกฺขุสฺส รโห สมฺภวตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ น ยุตฺตํ อติทูรตเร ฐิตสฺส กาเยน โอภาสนมฺปิ หตฺถคฺคาหาทีนิปิ สลฺลกฺเขตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ เตเนว ปาฬิยํ ‘‘จกฺขุสฺส รโห’’ติ วุตฺตํ, อฏฺฐกถายํ อปฺปฏิกฺขิตฺตํฯ น เกวลญฺจ อปฺปฏิกฺขิตฺตํ, อถ โข ‘‘อนนฺโธ พธิโรติ จ อนฺโธ วา อพธิโรปิ น กโรตี’’ติ จ วุตฺตํ, ตสฺมา ทฺเวปิ รหา อิธ คเหตพฺพาฯ ‘‘อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ’’ติอิมินา โสตสฺส รโห ทฺวาทสหตฺเถน ปริจฺฉินฺโนติ อิทํ ทสฺเสติฯ จกฺขุสฺส รโห ปน ยตฺถ ฐิตสฺส กายวิการาทโย น ปญฺญายนฺติ, เตน ปริจฺฉินฺทิตพฺโพติ ทฏฺฐพฺพํฯ พธิโร ปน จกฺขุมาปีติ ทุฏฺฐุลฺลวาจาสงฺฆาทิเสสํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ทุฏฺฐุลฺลาปตฺติ วุตฺตาติ ปุริมสิกฺขาปเท วุตฺเตหิ อธิกวเสน ทุฏฺฐุลฺลาปตฺติ จ วุตฺตาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ, น ปน ทุฏฺฐุลฺลาปตฺติ เอวาติ กายสํสคฺคสฺสาปิ อิธ คเหตพฺพโตฯ เตเนว ‘‘ปาราชิกาปตฺติญฺจ ปริหาเปตฺวา’’ติ
ติสมุฏฺฐานนฺติอาทิ ปน ปุริมสิกฺขาปเท อาคเตหิ อธิกสฺส ทุฏฺฐุลฺลวาจาสงฺฆาทิเสสสฺส วเสน วุตฺตํ กายสํสคฺคาทีนมฺปิ ปุริมสิกฺขาปเท เอว วุตฺตตฺตา, อิธ ปน น วุตฺตนฺติปิ วทนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ
ทุติยอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิฏฺฐิโต อนิยตวณฺณนานโยฯ