๕. ปาจิตฺติยกณฺฑํ
๑. มุสาวาทวคฺโค
๑. มุสาวาทสิกฺขาปทวณฺณนา
๑. มุสาวาทวคฺคสฺส ขุทฺทกานนฺติ เอตฺถ ‘‘ขุทฺทก-สทฺโท พหุ-สทฺทปริยาโย’’ติ วทนฺติฯ ตตฺถาติ เตสุ วคฺเคสุ, ขุทฺทเกสุ วาฯ ‘‘ชานิตพฺพโต’’ติ เหตุโน วิปกฺเขปิ นิพฺพาเน วตฺตนโต อเนกนฺติกตฺเต ปเรหิ วุตฺเต ‘‘น มยา อยํ เหตุ วุตฺโต’’ติ ‘‘ชานนฺโต’’ติฯ
๒. สมฺปชานมุสาวาเทติ อตฺตนา วุจฺจมานสฺส อตฺถสฺส วิตถภาวํ ปุพฺเพปิ ชานิตฺวา, วจนกฺขเณ จ ชานนฺตสฺส มุสาวาทภณเนฯ เตนาห ‘‘ชานิตฺวา’’ติอาทิฯ มุสาวาเทติ จ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, ตสฺมา มุสาภณนนิมิตฺตํ ปาจิตฺติยนฺติ เอวเมตฺถ, อิโต ปเรสุปิ อีทิเสสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
๓. วทนฺติ ‘‘มิจฺฉา’’ติอาทิฯ ‘‘ธนุนา วิชฺฌตี’’ติอาทีสุ วิย ‘‘จกฺขุนา ทิฏฺฐ’’นฺติ ปากฏวเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘โอฬาริเกนา’’ติฯ
๑๑. คโต ภวิสฺสตีติ เอตฺถาปิ สนฺนิฏฺฐานโต วุตฺตตฺตา มุสาวาโท ชาโตฯ อาปตฺตินฺติ ปาจิตฺติยาปตฺติํ, น ทุพฺภาสิตํฯ ชาติอาทีหิ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ ปรํ ทวา วทนฺตสฺส หิ ตํ โหติฯ จาเรสุนฺติ อุปเนสุํฯ วตฺถุวิปรีตตา, วิสํวาทนปุเรกฺขารตา, ยมตฺถํ วตฺถุกาโม, ตสฺส ปุคฺคลสฺส วิญฺญาปนปโยโค จาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ วตฺถุวิปรีตตาย หิ อสติ วิสํวาทนปุเรกฺขารตาย วิญฺญาปิเตปิ มุสาวาโท น โหติ, ทุกฺกฏมตฺตเมว โหติฯ ตสฺมา สาปิ องฺคเมวาติ คเหตพฺพํฯ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนตฺถํ มุสา ภณนฺตสฺส ปาราชิกํ, ปริยาเยน ถุลฺลจฺจยํ, อมูลเกน ปาราชิเกน อนุทฺธํสนตฺถํ สงฺฆาทิเสโส, สงฺฆาทิเสเสนานุทฺธํสนโอมสวาทาทีสุ ปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺเนสุ ทุกฺกฏํ, อุกฺกฏฺฐหีนชาติอาทีหิ ทวา อกฺโกสนฺตสฺส ทุพฺภาสิตํ, เกวลํ มุสา ภณนฺตสฺส อิธ ปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ
มุสาวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. โอมสวาทสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๓. ทุติเย ปุพฺเพ ปติฏฺฐิตารปฺปเทสํ ปุน อเร ปตฺเตติ ปฐมํ ภูมิยํ ปติฏฺฐิตเนมิปฺปเทเส ปริวตฺเตตฺวา ปุน ภูมิยํ ปติฏฺฐิเตติ อตฺโถฯ
๑๕. ปุพฺเพติ อฏฺฐุปฺปตฺติยํฯ ปุปฺผฉฑฺฑกา นาม คพฺภมลาทิหารกาฯ ตจฺฉกกมฺมนฺติ ปาสาณโกฏฺฏนาทิวฑฺฒกีกมฺมํ หตฺถมุทฺทาคณนาติ องฺคุลิสงฺโกจเนเนว คณนาฯ อจฺฉิทฺทกคณนา นาม เอกฏฺฐานทสฏฺฐานาทีสุ สาริโย ฐเปตฺวา อนุกฺกเมน คณนาฯ อาทิ-สทฺเทน สงฺกลนปฏอุปฺปาทนโวกฺลนภาคหาราทิวเสน ปวตฺตา ปิณฺฑคณนา คหิตาฯ ยสฺส สา ปคุณา, โส รุกฺขมฺปิ ทิสฺวา ‘‘เอตฺตกานิ เอตฺถ ปณฺณานี’’ติ ยภ-เมถุเนติ วจนโต อาห ‘‘ย-การ-ภ-กาเร’’ติอาทิฯ
๑๖. น ปุริเมนาติ มุสาวาทสิกฺขาปเทนฯ โสปิ อาปตฺติยาติ อุปสคฺคาทิวิสิฏฺเฐหิปิ วทนฺโต ปาจิตฺติยาปตฺติยาว กาเรตพฺโพฯ
๒๖. ทุพฺภาสิตนฺติ สามญฺญโต วุตฺตตฺตา ปาฬิยํ อนาคเตหิปิ ปรมฺมุขา วทนฺตสฺสปิ ทุพฺภาสิตเมวาติ อาจริยา วทนฺติ ตโต ลามกาปตฺติยา อภาวา, อนาปตฺติยาเปตฺถ ภวิตุํ อยุตฺตตฺตาฯ สพฺพสตฺตาติ เอตฺถ วจนตฺถวิทูหิ ติรจฺฉานาทโยปิ คหิตาฯ
๓๕. อนุสาสนีปุเรกฺขารตาย วา ปาปครหิตาย วา วทนฺตานํ จิตฺตสฺส ลหุปริวตฺติภาวโต อนฺตรนฺตรา โกเป อุปฺปนฺเนปิ อนาปตฺติฯ กายวิการมตฺเตนปิ โอมสนสมฺภวโต ‘‘ติสมุฏฺฐานํ, กายกมฺม’’นฺติ จ วุตฺตํฯ ปริวาเร ปน ‘‘จตุตฺเถน อาปตฺติสมุฏฺฐาเนน…เป.… ทุพฺภาสิตํ อาปชฺเชยฺยาติฯ น หีติ วตฺตพฺพ’’นฺติอาทินา (ปริ. ๒๗๖) อิตรานิ สมุฏฺฐานานิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปญฺจมสฺเสว วุตฺตตฺตา อาห ‘‘ทุพฺภาสิตาปตฺติ ปเนตฺถ วาจาจิตฺตโต สมุฏฺฐาตี’’ติฯ ทวกมฺยตาย หิ กายวาจาจิตฺเตหิ โอมสนฺตสฺสปิ วาจาจิตฺตเมว อาปตฺติยา องฺคํ โหติ, น ปน กาโย วิชฺชมาโนปิ ธมฺมเทสนาปตฺติ วิย เกวลํ กายวิกาเรเนวฯ โอมสนฺตสฺส ปน กิญฺจาปิ อิธ ทุพฺภาสิตาปตฺติยา อนาปตฺติ, อถ โข กายกีฬาปฏิกฺเขปสิกฺขาปเทน ทุกฺกฏเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อุปสมฺปนฺนํ ชาติอาทีหิ อนญฺญาปเทเสน อกฺโกสนํ, ตสฺส ชานนํ, อตฺถปุเรกฺขารตาทีนํ อภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ
โอมสวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. เปสุญฺญสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๖. ตติเย ภณฺฑนํ ชาตํ เอเตสนฺติ ภณฺฑนชาตาฯ ปิสตีติ ปิสุณา, วาจา, สมคฺเค ภินฺเน เปสุญฺญนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
อิธาปิ
เปสุญฺญสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ปทโสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๕. จตุตฺเถ ปุริมพฺยญฺชเนน สทิสนฺติ ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ เอตฺถ อนิจฺจ-สทฺเทน สทิสํ ‘‘เวทนา อนิจฺจา’’ติ เอตฺถ อนิจฺจ-สทฺทํ วทติฯ อกฺขรสมูโหติ อวิภตฺติโก วุตฺโตฯ ปทนฺติ วิภตฺติอนฺตํ วุตฺตํฯ
เอกํ ปทนฺติ คาถาปทเมว สนฺธาย วทติฯ ปทคณนายาติ คาถาปทคณนายฯ อปาปุณิตฺวาติ สทฺธิํ อกเถตฺวาฯ เอเตน คาถาย ปจฺฉิมปาเท วุจฺจมาเน สามเณโร ปฐมปาทาทิํ วทติ, อาปตฺติเยว, ตสฺมิํ นิสฺสทฺเท เอว อิตเรน วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ
อฏฺฐกถานิสฺสิโตติ สงฺคีติตฺตยารุฬฺหํ โปราณฏฺฐกถํ สนฺธาย วทติฯ อิทานิปิ ‘‘ยถาปิ ทีปิโก นาม, นิลียิตฺวา คณฺหเต มิเค’’ติ (มิ. ป. ๖.๑.๕; วิสุทฺธิ. ๑.๒๑๗; ที. นิ. อฏฺฐ. ๒.๓๗๔; ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๐๗; ปารา. อฏฺฐ. ๒.๑๖๕; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. ๒.๑.๑๖๓) เอวมาทิกํ อฏฺฐกถาวจนํ อตฺเถว, พุทฺธโฆสาจริยาทีหิ โปราณฏฺฐกถานเยน วุตฺตมฺปิ อิธ สงฺคเหตพฺพนฺติ วทนฺติฯ ปาฬินิสฺสิโตติ อุทานวคฺคสงฺคหาทิโกฯ วิวฏฺฏูปนิสฺสิตนฺติ นิพฺพานนิสฺสิตํฯ เถรสฺสาติ นาคเสนตฺเถรสฺสฯ มคฺคกถาทีนิ ปกรณานิฯ
๔๖. ปาฬิยํ อกฺขรายาติอาทิ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, อกฺขเรนาติอาทินา อตฺโถ คเหตพฺโพฯ
๔๘. อุปจารํ มุญฺจิตฺวาติ ปริสาย ทฺวาทสหตฺถํ มุญฺจิตฺวา เอกโต ฐิตสฺส วา นิสินฺนสฺส วา อนุปสมฺปนฺนสฺส อกเถตฺวา อญฺเญ อุทฺทิสฺส ภณนฺตสฺสาปิ โอปาเตตีติ สทฺธิํ กเถติฯ อนุปสมฺปนฺนตา, วุตฺตลกฺขณธมฺมํ ปทโส วาจนตา, เอกโต ภณนญฺจาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ
ปทโสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. สหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๐-๕๑. ปญฺจเม ตตฺริทํ นิทสฺสนนฺติ เสโสฯ ทิรตฺตติรตฺตนฺติ เอตฺถ ทิรตฺตคฺคหณํ วจนาลงฺการตฺถํ, นิรนฺตรํ ติสฺโสว รตฺติโย วสิตฺวา จตุตฺถทิวสาทีสุ สยนฺตสฺเสว อาปตฺติ, น เอกนฺตริกาทิวเสน สยนฺตสฺสาติ ทสฺสนตฺถมฺปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทิรตฺตวิสิฏฺฐญฺหิ ติรตฺตํ วุจฺจมานํ, เตน อนนฺตริกเมว ติรตฺตํ ทีเปตีติฯ ปญฺจหิ ฉทเนหีติ อิฏฺฐกสิลาสุธาติณปณฺเณหิฯ วาจุคฺคตวเสนาติ ปคุณวเสนฯ ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพโธ วฑฺฒกีหตฺเถน คเหตพฺโพฯ เอกูปจาโร เอเกน มคฺเคน ปวิสิตฺวา อพฺโภกาสํ อนุกฺกมิตฺวา สพฺพตฺถ อนุปริคมนโยคฺโค, เอตํ พหุทฺวารมฺปิ เอกูปจาโรวฯ ตตฺถ ปน กุฏฺฏาทีหิ รุนฺธิตฺวา วิสุํ ทฺวารํ โยเชนฺติ, นานูปจาโร โหติฯ สเจ ปน รุนฺธติ เอว, วิสุํ ทฺวารํ น โยเชนฺติ, ‘‘เอตมฺปิ เอกูปจารเมว มตฺติกาทีหิ ปิหิตทฺวาโร วิย คพฺโภ’’ติ คเหตพฺพํฯ อญฺญถา คพฺเภ ปวิสิตฺวา ปมุขาทีสุ นิปนฺนานุปสมฺปนฺเนหิ สหเสยฺยาปริมุตฺติยา คพฺภทฺวารํ มตฺติกาทีหิ ปิทหาเปตฺวา อุฏฺฐิเต อรุเณ วิวราเปนฺตสฺสปิ อนาปตฺติ ภเวยฺยาติฯ
เตสํ ปโยเค ปโยเค ภิกฺขุสฺส อาปตฺตีติ เอตฺถ เกจิ ‘‘อนุฏฺฐหเนน อกิริยสมุฏฺฐานา อาปตฺติ วุตฺตา ตสฺมิํ ขเณ สยนฺตสฺส กิริยาภาวาฯ อิทญฺหิ สิกฺขาปทํ สิยา กิริยาย สมุฏฺฐาติ, สิยา อกิริยาย สมุฏฺฐาติฯ กิริยาสมุฏฺฐานตา จสฺส ตพฺพหุลวเสน วุตฺตาติ วทติฯ ยถา เจตํ, เอวํ ทิวาสยนมฺปิฯ อนุฏฺฐหเนน, หิ ทฺวาราสํวรเณน เจตํ อกิริยสมอุฏฺฐานมฺปิ โหตี’’ติ วทนฺติฯ อิทญฺจ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ
‘‘อุปริมตเลน สทฺธิํ อสมฺพทฺธภิตฺติกสฺสา’’ติ อิทํ สมฺพทฺธภิตฺติเก วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อุปริมตเล สยิตสฺส สงฺกา เอว นตฺถีติ ‘‘เหฏฺฐาปาสาเท’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นานูปจาเรติ พหิ นิสฺเสณิยา อาโรหณีเยฯ
สภาสงฺเขเปนาติ ‘‘อฑฺฒกุฏฺฏเก’’ติ อิมินา สณฺฐานํ ทสฺเสติฯ ยตฺถ ตีสุ ทฺวีสุ วา ปสฺเสสุ ภิตฺติโย พทฺธา, ฉทนํ วา อสมฺปตฺตา อฑฺฒภิตฺติ, อิทํ อฑฺฒกุฏฺฏกํ นามฯ วาฬสงฺฆาโฏ นาม ปริกฺเขปสฺส อนฺโต ถมฺภาทีนํ อุปริ วาฬรูเปหิ กตสงฺฆาโฏฯ ปริกฺเขปสฺส พหิคเตติ เอตฺถ ยสฺมิํ ปสฺเส ปริกฺเขโป นตฺถิ, ตตฺถ สเจ ภูมิโต วตฺถุ อุจฺจํ โหติ, อุภโต อุจฺจวตฺถุโต เหฏฺฐา ภูมิยํ นิพฺพโกสพฺภนฺตเรปิ อนาปตฺติ เอว ตตฺถ เสนาสนโวหาราภาวโตฯ อถ วตฺถุ นีจํ ภูมิสมเมว เสนาสนสฺส เหฏฺฐิมตเล ติฏฺฐติ, ตตฺถ ปริกฺเขปรหิตทิสาย นิพฺพโกสพฺภนฺตเร สพฺพตฺถ อาปตฺติ โหติ, ปริจฺเฉทาภาวโต ปริกฺเขปสฺส พหิ เอว อนาปตฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปริมณฺฑลํ วาติอาทิ มชฺเฌ อุทกปตนตฺถาย อากาสงฺคณวนฺตํ เสนาสนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตตฺถ อปริจฺฉินฺนคพฺภูปจาเรติ เอเกกคพฺภสฺส ทฺวีสุ ปสฺเสสุ ปมุเขน คมนํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพธโต อนูนํ กุฏฺฏํ กตฺวา อากาสงฺคเณน ปเวสํ กโรนฺติ, เอวํ อกโตติ อตฺโถฯ คพฺภปริกฺเขโปติ จตุรสฺสปาสาทาทีสุ สมนฺตา ฐิตคพฺภภิตฺติโย สนฺธาย วุตฺตํฯ
ปาเฏกฺกสนฺนิเวสาติ เอเกกทิสาย คพฺภปาฬิโย อิตรทิสาสุ คพฺภปาฬีนํ อภาเวน, ภาเวปิ วา อญฺญมญฺญภิตฺติจฺฉทเนหิ อสมฺพนฺธตาย ปาเฏกฺกสนฺนิเวสา นาม วุจฺจติฯ ตํ…เป.… สนฺธาย วุตฺตนฺติ ตตฺถ ปาจิตฺติเยน อนาปตฺตีติ วุตฺตํ, น ทุกฺกเฏนฯ ตาทิสาย หิ คพฺภปาฬิยา ปมุขํ ตีสุ ทิสาสุ ภิตฺตีนํ อภาเวน เอกทิสาย คพฺภภิตฺติมตฺเตน สพฺพจฺฉนฺนํ จูฬปริจฺฉนฺนํ นาม โหติฯ ตสฺมา ทุกฺกฏเมวฯ ยทิ ปน ตสฺส ปมุขสฺส อิตรทิสาสุปิ เอกิสฺสํ, สพฺพาสุ วา ภิตฺติํ กโรนฺติ, ตทา สพฺพจฺฉนฺนอุปฑฺฒปริจฺฉนฺนาทิภาวโต ปาจิตฺติยเมว โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ภูมิยํ วินา ชคติยา ปมุขํ สนฺธายาติ เอตฺถ อุจฺจวตฺถุํ อกตฺวา ภูมิยํ กตเคหสฺส ปมุขํ สนฺธาย อปริกฺขิตฺเต ปาจิตฺติเยน อนาปตฺตีติ อิทํ กถิตํ ตตฺถาติ อนฺธกฏฺฐกถายํฯ ชคติยา ปมาณํ วตฺวาติ ปกติภูมิยา นิปนฺโน ยถา ชคติยา อุปริ สยิตํ น ปสฺสติ, เอวํ อุจฺจาติอุจฺจวตฺถุสฺส อุพฺเพธปฺปมาณํ วตฺวาฯ เอกทิสาย อุชุกเมว ทีฆํ กตฺวา สนฺนิเวสิโต ปาสาโท เอกสาลสนฺนิเวโสฯ ทฺวีสุ, ตีสุ วา จตูสุปิ วา ทิสาสุ สิงฺฆาฏกสณฺฐานาทิวเสน กตา ทฺวิสาลาทิสนฺนิเวสา เวทิตพฺพาฯ สาลปฺปเภททีปนเมว เจตฺถ ปุริมโต วิเสโสติฯ ปริกฺเขโป วิทฺธสฺโตติ ปมุขสฺส ปริกฺเขปํ สนฺธาย วทติฯ
๕๓. อุปฑฺฒจฺฉนฺนอุปฑฺฒปริจฺฉนฺนํ เสนาสนํ ทุกฺกฏสฺส อาทิํ วตฺวา ปาฬิยํ ทสฺสิตตฺตา ตโต สตฺต ปาจิตฺติยานีติ ปาฬิยํ วุตฺตปาจิตฺติยทฺวยํ สามญฺญโต เอกตฺเตน คเหตฺวา วุตฺตํฯ
๕๔. ปาฬิยํ ‘‘ตติยาย รตฺติยา ปุรารุณา นิกฺขมิตฺวา ปุน วสตี’’ติ อิทํ อุกฺกฏฺฐวเสน วุตฺตํ, อนิกฺขมิตฺวา ปน ปุรารุณา อุฏฺฐหิตฺวา อนฺโตฉทเน นิสินฺนสฺสาปิ ปุนทิวเส สหเสยฺเยน อนาปตฺติ เอวฯ เสนมฺพมณฺฑปวณฺณํ โหตีติ สีหฬทีเป กิร อุจฺจวตฺถุโก สพฺพจฺฉนฺโน สพฺพอปริจฺฉนฺโน เอวํนามโก สนฺนิปาตมณฺฑโป อตฺถิ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เอตฺถ จตุตฺถภาโค จูฬกํ, ทฺเว ภาคา อุปฑฺฒํ, ตีสุ ภาเคสุ ทฺเว ภาคา เยภุยฺยนฺติ อิมินา นเยน จูฬกจฺฉนฺนปริจฺฉนฺนตาทีนิ เวทิตพฺพานิฯ ปาจิตฺติยวตฺถุกเสนาสนํ, ตตฺถ อนุปสมฺปนฺเนน สห นิปชฺชนํ, จตุตฺถทิวเส สูริยตฺถงฺคมนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ
สหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. ทุติยสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๕. ฉฏฺเฐ มาตุคาเมน สทฺธิํ จตุตฺถทิวเส สยนฺตสฺสาปิ อิมินา สิกฺขาปเทน เอกาว อาปตฺติฯ เกจิ ปน ปุริมสิกฺขาปเทนาปีติ ทฺเว อาปตฺติโย วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ ‘‘อนุปสมฺปนฺเนนา’’ติ อนิตฺถิลิงฺเคน วุตฺตตฺตา นปุํสเกน
ทุติยสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. ธมฺมเทสนาสิกฺขาปทวณฺณนา
๖๐. สตฺตเม น ยกฺเขนาติอาทีนํ ‘‘อญฺญตฺร วิญฺญุนา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ อญฺญตฺร วิญฺญุนา
อิริยาปถาปริวตฺตนํ, ปุริสํ วา ทฺวาทสหตฺถูปจาเร อปกฺโกสาปนํ เอตฺถ อกิริยาฯ วุตฺตลกฺขณสฺส ธมฺมสฺส ฉนฺนํ วาจานํ อุปริ เทสนา, วุตฺตลกฺขโณ มาตุคาโม, อิริยาปถปอวตฺตนาภาโว, วิญฺญูปุริสาภาโว, อปญฺหวิสฺสชฺชนาติ อิมาเนตฺถ ปญฺจ องฺคานิฯ
ธมฺมเทสนาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. ภูตาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา
๗๗. อฏฺฐเม อนฺตราติ ปรินิพฺพานกาลโต ปุพฺเพปิฯ อติกฑฺฒิยมาเนนาติ ‘‘วทถ, ภนฺเต, กิํ ตุมฺเหหิ อธิคต’’นฺติ เอวํ นิปฺปีฬิยมาเนน อติพทฺธิยมาเนนฯ ตถารูเป ปจฺจเย สติ วตฺตพฺพเมวฯ สุตปริยตฺติสีลคุณนฺติ เอตฺถ อตฺถกุสลตา สุตคุโณ, ปาฬิปาฐกุสลตา ปริยตฺติคุโณติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘จิตฺตกฺเขปสฺส วา อภาวา’’ติ อิมินา ขิตฺตจิตฺตเวทนาฏฺฏตาปิ อริยานํ นตฺถีติ ทสฺเสติฯ
ปุพฺเพ อวุตฺเตหีติ จตุตฺถปาราชิเก อวุตฺเตหิฯ อิทญฺจ สิกฺขาปทํ ปณฺณตฺติอชอานนวเสน เอกนฺตโต อจิตฺตกสมุฏฺฐานเมว โหติ อริยานํ ปณฺณตฺติวีติกฺกมาภาวาฯ ฌานลาภีนญฺจ สตฺถุ อาณาวีติกฺกมปฏิฆจิตฺตสฺส ฌานปริหานโต ภูตาโรจนํ น สมฺภวติฯ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส ภูตตา, อนุปสมฺปนฺนสฺส อาโรจนํ, ตงฺขณวิชานนา, อนญฺญาปเทโสติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิฯ
ภูตาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. ทุฏฺฐุลฺลาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา
๗๘. นวเม ตตฺถ ภเวยฺยาติ ตตฺถ กสฺสจิ มติ เอวํ ภเวยฺยฯ อฏฺฐกถาวจนเมว อุปปตฺติโต ทฬฺหํ กตฺวา ปติฏฺฐเปนฺโต ‘‘อิมินาปิ เจต’’นฺติอาทิมาหฯ
๘๒. อาทิโต ปญฺจ สิกฺขาปทานีติ ปาณาติปาตาทีนิ ปญฺจฯ เสสานีติ วิกาลโภชนาทีนิ
ทุฏฺฐุลฺลาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา
๘๖. ทสเม อปฺปปํสุมตฺติกาย ปถวิยา อนาปตฺติวตฺถุภาเวน วุตฺตตฺตา อุปฑฺฒปํสุมตฺติกายปิ ปาจิตฺติยเมวาติ คเหตพฺพํฯ น เหตํ ทุกฺกฏวตฺถูติ สกฺกา วตฺตุํ ชาตาชาตวินิมุตฺตาย ตติยปถวิยา อภาวโตฯ
วฏฺฏตีติ อิมสฺมิํ ฐาเน โปกฺขรณิํ ขณาติ โอกาสสฺส อนิยมิตตฺตา วฏฺฏติฯ อิมํ วลฺลิํ ขณาติ ปถวีขณนํ สนฺธาย วุตฺตตฺตา อิมินาว สิกฺขาปเทน อาปตฺติ, น ภูตคามสิกฺขาปเทนฯ อุภยมฺปิ อุทกปปฺปฏโกติ อุทเก อนฺโตภูมิยํ ปวิฏฺเฐ ตสฺส อุปริภาคํ ฉาเทตฺวา ตนุกปํสุ วา มตฺติกา วา ปฏลํ หุตฺวา ปตมานา ติฏฺฐติ, ตสฺมิํ อุทเก สุกฺเขปิ ตํ ปฏลํ วาเตน จลมานา ติฏฺฐติ, ตํ อุทกปปฺปฏโก นามฯ
อกตปพฺภาเรติ อวฬญฺชนฏฺฐานทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตาทิเส เอว หิ วมฺมิกสฺส สมฺภโวติฯ มูสิกุกฺกรํ นาม มูสิกาหิ ขนิตฺวา พหิ กตปํสุราสิฯ อจฺฉทนนฺติอาทิวุตฺตตฺตา อุชุกํ อากาสโต ปติตวสฺโสทเกน โอวฏฺฐเมว ชาตปถวี โหติ, น ฉทนาทีสุ ปติตฺวา ตโต ปวตฺตอุทเกน ตินฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ มณฺฑปตฺถมฺภนฺติ สาขามณฺฑปตฺถมฺภํฯ อุจฺจาเลตฺวาติ อุกฺขิปิตฺวาฯ ตโตติ ปุราณเสนาสนโตฯ
๘๘. มหามตฺติกนฺติ ภิตฺติเลปนํฯ ชาตปถวิตา, ตถาสญฺญิตา, ขณนขณาปนานํ อญฺญตรนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ
ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิฏฺฐิโต มุสาวาทวคฺโค ปฐโมฯ
๒. ภูตคามวคฺโค
๑. ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา
๘๙. ทุติยวคฺคสฺส นิคฺคเหตุํ อสกฺโกนฺโตติ สาขฏฺฐกวิมาเน สาขาย ฉิชฺชมานาย ฉิชฺชนฺเต ตตฺถ อเฉทนตฺถาย เทวตาย อุปนีตํ ปุตฺตํ ทิสฺวาปิ กุฐารินิกฺเขปเวคํ นิวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโตติ อตฺโถฯ รุกฺขธมฺเมติ รุกฺขสฺส ปวตฺติยํฯ รุกฺขานํ วิย เฉทนาทีสุ อกุปฺปนญฺหิ รุกฺขธมฺโม นามฯ
อุปฺปติตนฺติ อุปฺปนฺนํฯ ภนฺตนฺติ ธาวนฺตํฯ วารเยติ นิคฺคณฺเหยฺยฯ อิตโรติ อุปฺปนฺนํ โกธํ อนิคฺคณฺหนฺโต ราชอุปราชาทีนํ รสฺมิมตฺตคฺคาหกชโน วิย น อุตฺตมสารถีติ อตฺโถฯ วิสฏํ สปฺปวิสนฺติ สรีเร ทาฐาวณานุสาเรน วิตฺถิณฺณํ พฺยาเปตฺวา ฐิตํ กณฺหสปฺปวิสํ วิยฯ ชหาติ โอรปารนฺติ ปญฺโจรมฺภาคิยสญฺโญชนานิ ตติยมคฺเคน ชหาติฯ ‘‘โอรปาร’’นฺติ หิ โอริมตีรํ วุจฺจติ โสติ ตติยมคฺเคน โกธํ วิเนตฺวา ฐิโต ภิกฺขุ อรหตฺตมคฺเคน โอรปารํ ชหาตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ โอรํ นาม สกตฺตภาโว, อชฺฌตฺติกานิ วา อายตนานิฯ ปารํ นาม ปรอตฺตภาโว, พาหิรานิ วา อายตนานิฯ ตทุภเย ปน ฉนฺทราคํ ชหนฺโต ‘‘ชหาติ โอริมปาร’’นฺติ วุจฺจติฯ
๙๐. ภวนฺตีติ วฑฺฒนฺติฯ อหุวุนฺตีติ พภูวุฯ เตนาห ‘‘ชาตา วฑฺฒิตา’’ติฯ ภูตานํ คาโมติ มหาภูตานํ หริตติณาทิภาเวน สมคฺคานํ สมูโหฯ ตพฺพินิมุตฺตสฺส คามสฺส อภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภูตา เอว วา คาโม’’ติ วุตฺตํฯ ปาตพฺย-สทฺทสฺส ปา ปาเนติ ธาตฺวตฺถํ สนฺธายาห ‘‘ปริภุญฺชิตพฺพตา’’ติฯ สา จ ปาตพฺยตา เฉทนาทิ เอว โหตีติ อาห ‘‘ตสฺสา…เป.… ภูตคามสฺส ชาตา เฉทนาทิปจฺจยา’’ติฯ
๙๑. ชาต-สทฺโท เอตฺถ วิชาตปริยาโยติ ‘‘ปุตฺตํ วิชาตา อิตฺถี’’ติอาทีสุ วิย ปสูตวจโนติ อาห ‘‘ปสูตานี’’ติ, นิพฺพตฺตปณฺณมูลานีติ อตฺโถฯ
ตานิ ทสฺเสนฺโตติ ตานิ พีชานิ ทสฺเสนฺโตฯ การิยทสฺสนมุเขเนว การณญฺจ คหิตนฺติ อาห ‘‘พีชโต นิพฺพตฺเตน พีชํ ทสฺสิต’’นฺติฯ
๙๒. ‘‘พีชโต สมฺภูโต ภูตคาโม พีช’’นฺติ อิมินา อุตฺตรปทโลเปน ‘‘ปทุมคจฺฉโต นิพฺพตฺตํ ปุปฺผํ ปทุม’’นฺติอาทีสุ วิยายํ โวหาโรติ ทสฺเสติฯ ยํ พีชํ ภูตคาโม นาม โหตีติ นิพฺพตฺตปณฺณมูลํ สนฺธาย วทติฯ ยถารุตนฺติ ยถาปาฐํฯ
‘‘สญฺจิจฺจา’’ติ วุตฺตตฺตา สรีเร ลคฺคภาวํ ญตฺวาปิ อุฏฺฐหติ, ‘‘ตํ อุทฺธริสฺสามี’’ติสญฺญาย อภาวโต วฏฺฏติฯ อนนฺตก-คฺคหเณน สาสปมตฺติกา คหิตา, นามญฺเหตํ ตสฺสา เสวาลชาติยาฯ มูลปณฺณานํ อภาเวน ‘‘อสมฺปุณฺณภูตคาโม นามา’’ติ วุตฺตํฯ โส พีชคาเมน สงฺคหิโตติฯ อวฑฺฒมาเนปิ ภูตคามมูลกตฺตา วุตฺตํ ‘‘อมูลกภูตคาเม สงฺคหํ คจฺฉตี’’ติฯ นาฬิเกรสฺส อาเวณิกํ กตฺวา วทติฯ
เสเลยฺยกํ ปุปฺผิตกาลโต ปฏฺฐายาติ วิกสิตกาลโต ปภุติฯ ฉตฺตกํ คณฺหนฺโตติ วิกสิตํ คณฺหนฺโตฯ มกุฬํ ปน รุกฺขตฺตจํ อโกเปนฺเตนปิ คเหตุํ น วฏฺฏติ, ผุลฺลํ วฏฺฏติฯ หตฺถกุกฺกุจฺเจนาติ หตฺถจาปลฺเลนฯ
‘‘ปานียํ น วาเสตพฺพ’’นฺติ อิทํ อตฺตโน ปิวนปานียํ สนฺธาย วุตฺตํ, อญฺเญสํ ปน วฏฺฏติ อนุคฺคหิตตฺตาฯ เตนาห ‘‘อตฺตนา ขาทิตุกาเมนา’’ติฯ เยสํ รุกฺขานํ สาขา รุหตีติ มูลํ อโนตาเรตฺวา ปณฺณมตฺตนิคฺคมนมตฺเตนปิ วฑฺฒติฯ ตตฺถ กปฺปิยมฺปิ อกโรนฺโต ฉินฺนนาฬิเกรเวฬุทณฺฑาทโย โกเปตุํ วฏฺฏติฯ
‘‘จงฺกมิตฏฺฐานํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ วุตฺตตฺตา เกวลํ จงฺกมนาธิปฺปาเยน วา มคฺคคมนาธิปฺปาเยน วา อกฺกมนฺตสฺส, ติณานํ อุปริ นิสีทนาธิปฺปาเยน นิสีทนฺตสฺส จ โทโส นตฺถิฯ
สมณกปฺเปหีติ สมณานํ กปฺปิยโวหาเรหิ, อพีชนิพฺพฏฺฏพีชานิปิ กปฺปิยภาวโต ‘‘สมณกปฺปานี’’ติ วุตฺตานิฯ อพีชํ นาม ตรุณอมฺพผลาทีนิฯ นิพฺพฏฺเฏตพฺพํ วิโยเชตพฺพํ พีชํ ยสฺมิํ, ตํ ปนสาทิ นิพฺพฏฺฏพีชํ นามฯ กปฺปิยนฺติ วตฺวาวาติ ปุพฺพกาลกิริยาวเสน วุตฺเตปิ วจนกฺขเณว อคฺคิสตฺถาทินา พีชคาเม วณํ กาตพฺพนฺติ วจนโต ปน ปุพฺเพ กาตุํ น วฏฺฏติ, ตญฺจ ทฺวิธา อกตฺวา เฉทนเภทนเมว ทสฺเสตพฺพํฯ กโรนฺเตน จ ภิกฺขุนา ‘‘กปฺปิยํ กโรหี’’ติ พีชคามปริโมจนตฺถํ ปุน กปฺปิยํ กาเรตพฺพนฺติ การาปนสฺส ปฐมเมว อธิกตตฺตาฯ ‘‘กฏาเหปิ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตา กฏาหโต นีหตาย มิญฺชาย วา พีเช วา ยตฺถ กตฺถจิ วิชฺฌิตุํ วฏฺฏติ เอวฯ ภูตคาโม, ภูตคามสญฺญิตา, วิโกปนํ วา วิโกปาปนํ วาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ
ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. อญฺญวาทกสิกฺขาปทวณฺณนา
๙๔. ทุติเย อญฺญํ วจนนฺติ ยํ โทสวิภาวนตฺถํ ปเรหิ วุตฺตวจนํ ตํ ตสฺส อนนุจฺฉวิเกน อญฺเญน วจเนน ปฏิจรติฯ
๙๘. ยเทตํ ‘‘อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรณสฺเสตํ นาม’’นฺติฯ ตุณฺหีภูตสฺเสตํ นามนฺติ ตุณฺหีภาวสฺเสตํ นามํ, อยเมว วา ปาโฐฯ อญฺญวาทกํ อาโรเปตุนฺติ อญฺญวาเท อาโรเปตุํฯ วิเหสกนฺติ วิเหสกตฺตํฯ
๙๙. ปาฬิยํ น อุคฺฆาเฏตุกาโมติ ปฏิจฺฉาเทตุกาโมฯ
๑๐๐. อนาโรปิเต อญฺญวาทเกติ วุตฺตทุกฺกฏํ ปาฬิยํ อาคตอญฺเญนญฺญปฏิจรณวเสน ยุชฺชติ, อฏฺฐกถายํ อาคตนเยน ปน มุสาวาเทน อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรนฺตสฺส ปาจิตฺติเยน สทฺธิํ ทุกฺกฏํ, อาโรปิเต อิมินาว ปาจิตฺติยํฯ เกจิ ปน ‘‘มุสาวาทปาจิตฺติเยน สทฺธิํ ปาจิตฺติยทฺวย’’นฺติ วทนฺติ, วีมํสิตพฺพํฯ อาทิกมฺมิกสฺสปิ มุสาวาเท อิมินาว อนาปตฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ธมฺมกมฺเมน อาโรปิตตา, อาปตฺติยา วา วตฺถุนา วา อนุยุญฺชิยมานตา, ฉาเทตุกามตาย อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรณํ, ตุณฺหีภาโว จาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ
อญฺญวาทกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๐๓. ตติเย เฌ-ธาตุสฺส อเนกตฺถตาย โอโลกนตฺถสมฺภวโต วุตฺตํ ‘‘โอโลกาเปนฺตี’’ติฯ ฉนฺทายาติ ลิงฺควิปลฺลาโสติ อาห ‘‘ฉนฺเทนา’’ติฯ
๑๐๕. ภิกฺขุํ ลามกโต จินฺตาปนตฺถํ อญฺเญสํ ตํ อวณฺณกถนํ อุชฺฌาปนํ นามฯ อญฺเญสํ ปน อวตฺวา อญฺญมญฺญํ สมุลฺลปนวเสน ภิกฺขุโน โทสปฺปกาสนํ ขิยฺยนํ นามาติ อยเมเตสํ เภโทฯ
๑๐๖. อญฺญํ อนุปสมฺปนฺนํ อุชฺฌาเปตีติ อญฺเญน อนุปสมฺปนฺเนน อุชฺฌาเปติฯ ตสฺส วา ตํ สนฺติเกติ ตสฺส อนุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก ตํ สงฺเฆน สมฺมตํ อุปสมฺปนฺนํ ขิยฺยติฯ อิธาปิ มุสาวาเทน อุชฺฌาปนาทีนํ สมฺภวโต ทุกฺกฏฏฺฐานานิ จ อาทิกมฺมิกสฺส อนาปตฺติ จ อิมินา เอว สิกฺขาปเทน วุตฺตาติ
อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ปฐมเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๑๐. จตุตฺเถ อปญฺญาเตติ อปฺปสิทฺเธฯ อิมํ ปน อฏฺฐ มาเส มณฺฑปาทีสุ ฐปนสงฺขาตํ อตฺถวิเสสํ คเหตฺวา ภควตา ปฐมเมว สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตนฺติ อธิปฺปายํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อฏฺฐมาเส’’ติอาทิวจเนน อนุปญฺญตฺติสทิเสน ปกาเสตฺวา วิสุํ อนุปญฺญตฺติ น วุตฺตาฯ ปริวาเร ปเนตํ อนุชานนวจนํ อนุปญฺญตฺติฏฺฐานนฺติ ‘‘เอกา อนุปญฺญตฺตี’’ติ (ปริ. ๖๕-๖๗) วุตฺตํฯ
นววายิโมติ อธุนา สุตฺเตน วีตกจฺเฉน ปลิเวฐิตมญฺโจฯ โอนทฺโธติ กปฺปิยจมฺเมน โอนทฺโธฯ เต หิ วสฺเสน สีฆํ น นสฺสนฺติฯ ‘‘อุกฺกฏฺฐอพฺโภกาสิโก’’ติ อิทํ ตสฺส สุขปฏิปตฺติทสฺสนมตฺตํ, อุกฺกฏฺฐสฺสาปิ ปน จีวรกุฏิ วฏฺฏเตวฯ กายานุคติกตฺตาติ ภิกฺขุโน ตตฺเถว นิสีทนภาวํ ทีเปติ, เตน จ วสฺสภเยน สยํ อญฺญตฺถ คจฺฉนฺตสฺส อาปตฺตีติ ทสฺเสติ
‘‘วลาหกานํ อนุฏฺฐิตภาวํ สลฺลกฺเขตฺวา’’ติ อิมินา คิมฺหาเนปิ เมเฆ อุฏฺฐิเต อพฺโภกาเส นิกฺขิปิตุํ น วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ ตตฺร ตตฺราติ เจติยงฺคณาทิเก ตสฺมิํ ตสฺมิํ อพฺโภกาเส นิยเมตฺวา นิกฺขิตฺตาฯ มชฺฌโต ปฏฺฐาย ปาทฏฺฐานาภิมุขาติ ยตฺถ สมนฺตโต สมฺมชฺชิตฺวา องฺคณมชฺเฌ สพฺพทา กจวรสฺส สงฺกฑฺฒเนน มชฺเฌ วาลิกา สญฺจิตา โหติฯ ตตฺถ กตฺตพฺพวิธิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อุจฺจวตฺถุปาทฏฺฐานาภิมุขํ วา วาลิกา หริตพฺพาฯ ยตฺถ วา ปน โกเณสุ วาลิกา สญฺจิตา, ตตฺถ ตโต ปฏฺฐาย อปรทิสาภิมุขา หริตพฺพาติ เกจิ อตฺถํ วทนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘สมฺมฏฺฐฏฺฐานสฺส
๑๑๑. วงฺกปาทตามตฺเตน กุฬีรปาทกสฺส เสเสหิ วิเสโส, น อฏนีสุ ปาทปฺปเวสนวิเสเสนาติ ทสฺเสตุํ ‘‘โย วา ปน โกจี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสาติ อุปสมฺปนฺนสฺเสวฯ
นิสีทิตฺวา…เป.… ปาจิตฺติยนฺติ เอตฺถ เมฆุฏฺฐานาภาวํ ญตฺวา ‘‘ปจฺฉา อาคนฺตฺวา อุทฺธริสฺสามี’’ติ อาโภเคน คจฺฉนฺตสฺส อนาปตฺติ, เตน ปุนาคนฺตพฺพเมวฯ กปฺปํ ลภิตฺวาติ ‘‘คจฺฉ, มา อิธ ติฏฺฐา’’ติ วุตฺตวจนํ ลภิตฺวาฯ
อาวาสิกานํเยว ปลิโพโธติ อาคนฺตุเกสุ กิญฺจิ อวตฺวา นิสีทิตฺวา ‘‘อาวาสิกา เอว อุทฺธริสฺสนฺตี’’ติ คเตสุปิ อาวาสิกานเมว ปลิโพโธฯ มหาปจฺจริวาเท ปน ‘‘อิทํ อมฺหาก’’นฺติ อวตฺวาปิ นิสินฺนานเมวาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สนฺถริตฺวา วา สนฺถราเปตฺวา วา’’ติ วุตฺตตฺตา อนาณตฺติยา ปญฺญาปิตตฺตาปิ ทุกฺกเฏ การณํ วุตฺตํฯ อุสฺสารโกติ สรภาณโกฯ โส หิ อุทฺธํ อุทฺธํ ปาฬิปาฐํ สาเรติ ปวตฺเตตีติ อุสฺสารโกติ วุจฺจติฯ
๑๑๒. วณฺณานุรกฺขณตฺถํ กตาติ ปฏขณฺฑาทีหิ สิพฺพิตฺวา กตาฯ ภูมิยํ อตฺถริตพฺพาติ จิมิลิกาย สติ ตสฺสา อุปริ, อสติ สุทฺธภูมิยํ อตฺถริตพฺพาฯ ‘‘สีหจมฺมาทีนํ ปริหรเณเยว ปฏิกฺเขโป’’ติ อิมินา มญฺจปีฐาทีสุ อตฺถริตฺวา ปุน สํหริตฺวา ฐปนาทิวเสน ขนฺธเก หิ ‘‘อนฺโตปิ มญฺเจ ปญฺญตฺตานิ โหนฺติ, พหิปิ มญฺเจ ปญฺญตฺตานิ โหนฺตี’’ติ เอวํ อตฺตโน อตฺตโน อตฺถาย มญฺจาทีสุ ปญฺญเปตฺวา ปริหรณวตฺถุสฺมิํ –
‘‘น, ภิกฺขเว, มหาจมฺมานิ ธาเรตพฺพานิ สีหจมฺมํ พฺยคฺฆจมฺมํ ทีปิจมฺมํฯ โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๕๕) –
ปฏิกฺเขโป ทารุมยปีฐนฺติ ผลกมยปีฐเมวฯ ปาทกถลิกนฺติ อโธตปาทํ ยสฺมิํ ฆํสนฺตา โธวนฺติ, ตํ ทารุผลกาทิฯ
๑๑๓. ‘‘อาคนฺตฺวา อุทฺธริสฺสามีติ คจฺฉตี’’ติ วุตฺตตฺตา อญฺเญนปิ การเณน อโนตาเปนฺตสฺสปิ อาคมเน สาเปกฺขสฺส อนาปตฺติฯ เตเนว มาติกาฏฺฐกถายํ ‘‘มญฺจาทีนํ สงฺฆิกตา, วุตฺตลกฺขเณ เทเส สนฺถรณํ วา สนฺถราปนํ วา, อปลิพุทฺธตา, อาปทาย อภาโว, นิรเปกฺขตา, เลฑฺฑุปาตาติกฺกโม’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. ปฐมเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา) เอวเมตฺถ นิรเปกฺขตาย สทฺธิํ ฉ องฺคานิ วุตฺตานิฯ
ปฐมเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. ทุติยเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๑๖. ปญฺจเม ปาวาโร โกชโวติ ปจฺจตฺถรณตฺถาเยว ฐปิตา อุคฺคตโลมา อตฺถรณวิเสสาฯ เอตฺตกเมว วุตฺตนฺติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ เสนาสนโตติ สพฺพปจฺฉิมเสนาสนโตฯ
๑๑๗. กุรุนฺทฏฺฐกถายํ วุตฺตเมวตฺถํ สวิเสสํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กิญฺจาปิ วุตฺโต’’ติอาทิ อารทฺธํฯ วตฺตพฺพํ นตฺถีติ รุกฺขมูลสฺส ปากฏตฺตา วุตฺตํฯ ปลุชฺชตีติ วินสฺสติฯ
๑๑๘. เยน มญฺจํ วา ปีฐํ วา วีนนฺติ, ตํ มญฺจปีฐกวานํฯ สิลุจฺจยเลณนฺติ ปพฺพตคุหาฯ ‘‘อาปุจฺฉนํ ปน วตฺต’’นฺติ อิมินา อาปตฺติ นตฺถีติ ทสฺเสติฯ วุตฺตลกฺขณเสยฺยา, ตสฺสา
ทุติยเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. อนุปขชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๑๙. ฉฏฺเฐ อนุปวิสิตฺวาติ สมีปํ ปวิสิตฺวาฯ
๑๒๒. อุปจารํ ฐเปตฺวาติ ทิยฑฺฒหตฺถูปจารํ ฐเปตฺวาฯ สงฺฆิกวิหารตา, อนุฏฺฐาปนียภาวชานนํ, สมฺพาเธตุกามตา, อุปจาเร นิสีทนํ วา นิปชฺชนํ วาติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิฯ
อนุปขชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. นิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๒๖. สตฺตเม โกฏฺฐกานีติ ทฺวารโกฏฺฐกานิฯ
๑๒๘. ‘‘สกลสงฺฆารามโต นิกฺกฑฺฒิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อิทํ อนนุรูปโต วุตฺตํฯ ปาปครหิตาย หิ อกุปิตจิตฺเตน นิกฺกฑฺฒาเปนฺตสฺส อิมินา สิกฺขาปเทน อาปตฺติ นตฺถิ ‘‘กุปิโต อนตฺตมโน’’ติ วุตฺตตฺตาฯ อญฺญาเปกฺขา อาปตฺติ น ทิสฺสติฯ ปาฬิยํ ‘‘อลชฺชิํ นิกฺกฑฺฒตี’’ติอาทีสุ จิตฺตสฺส ลหุปริวตฺติตาย อนฺตรนฺตรา โกเป อุปฺปนฺเนปิ อนาปตฺติ อลชฺชิตาทิปจฺจเยเนว นิกฺกฑฺฒนสฺส อารทฺธตฺตาฯ สงฺฆิกวิหาโร, อุปสมฺปนฺนสฺส ภณฺฑนการกภาวาทิวินิมุตฺตตา, โกเปน นิกฺกฑฺฒนํ วา นิกฺกฑฺฒาปนํ วาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ
นิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. เวหาสกุฏิสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๒๙. อฏฺฐมํ
เวหาสกุฏิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. มหลฺลกวิหารสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๓๕. นวเม ยสฺสาติ วิหารสฺสฯ สา อปริปูรูปจาราปิ โหตีติ วิวริยมานํ กวาฏํ ยํ ภิตฺติํ อาหนติ, สา สามนฺตา กวาฏวิตฺถารปฺปมาณา อุปจารรหิตาปิ โหตีติ อตฺโถฯ อาโลกํ วาตปานํ สนฺเธติ ฆฏยตีติ อาโลกสนฺธีติ กวาฏํ วุจฺจติฯ ทฺวารวาตปานูปจารโต อญฺญตฺถ ปุนปฺปุนํ ลิมฺปนาทิํ กโรนฺตสฺส ปิณฺฑคณนาย ปาจิตฺติยํฯ
เกจิ ปน ‘‘ปาฬิยํ ปาจิตฺติยสฺส อวุตฺตตฺตา ทุกฺกฏ’’นฺติ วทนฺติฯ อธิฏฺฐาตพฺพนฺติ สํวิธาตพฺพํฯ หริเต ฐิโต อธิฏฺฐาติฯ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ หริตยุตฺเต เขตฺเต ฐตฺวา ฉาเทนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถฯ เกจิ ปน ‘‘ตาทิเส เขตฺเต วิหารํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ วทนฺติ, ตํ ปาฬิยา น สเมติฯ
๑๓๖. อุชุกเมว ฉาทนนฺติ ฉาทนมุขวฏฺฏิโต ปฏฺฐาย ยาว ปิฏฺฐิวํสกูฏาคารกณฺณิกาทิ, ตาว อิฏฺฐกาทีหิ อุชุกํ ฉาทนํฯ อิมินา ปน เยน สพฺพสฺมิํ วิหาเร เอกวารํ ฉาทิเต ตํ ฉาทนํ เอกมคฺคนฺติ คเหตฺวา ปาฬิยํ ‘‘ทฺเว มคฺเค’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปริยาเยน ฉาทนมฺปิ อิมินาว นเยน โยเชตพฺพนฺติ วทนฺติ, ตํ ‘‘ปุนปฺปุนํ ฉาทาเปสี’’ติ อิมาย ปาฬิยา จ ‘‘สพฺพมฺปิ เจตํ ฉทนํ ฉทนูปริ เวทิตพฺพ’’นฺติ อิมินา อฏฺฐกถาวจเนน จ สเมติฯ
ปาฬิยํ ‘‘มคฺเคน ฉาเทนฺตสฺส ปริยาเยน ฉาเทนฺตสฺสา’’ติ อิทญฺจ อิฏฺฐกาทีหิ, ติณปณฺเณหิ จ ฉาทนปฺปการเภททสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘ปนฺติยา ฉาทิตสฺส ฉทนสฺส อุปริ ฉทนมุขวฏฺฏิโต ปฏฺฐาย อุทฺธํ อุชุกเมว เอกวารํ ฉาทนํ เอกมคฺคนฺติ คเหตฺวา ‘ทฺเว มคฺเค’ติอาทิ
ตติยาย มคฺคนฺติ เอตฺถ ตติยายาติ อุปโยคตฺเถ สมฺปทานวจนํ, ตติยํ มคฺคนฺติ อตฺโถฯ อยเมว วา ปาโฐฯ ติณปณฺเณหิ ลพฺภตีติ ติณปณฺเณหิ ฉาเทตฺวา อุปริ อุลฺลิตฺตาวลิตฺตกรณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เกวลํ ติณฺณํ มคฺคานนฺติ มคฺควเสน ฉาทิตานํ ติณฺณํ ฉทนานํฯ ติณฺณํ ปริยายานนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ มหลฺลกวิหารตา, อตฺตโน วาสาคารตา, อุตฺตริ อธิฏฺฐานนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ
มหลฺลกวิหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๔๐. ทสเม มาติกายํ สปฺปาณกอุทกํ ติเณน วา มตฺติกาย วา สิญฺเจยฺย, ฉฑฺเฑยฺยาติ อตฺโถฯ อถ วา อุทกํ คเหตฺวา พหิ สิญฺเจยฺย, ตสฺมิญฺจ อุทเก ติณํ วา มตฺติกํ วา อาหริตฺวา ปกฺขิเปยฺยาติ อชฺฌาหริตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘สกฏภารมตฺตญฺเจปี’’ติอาทิฯ อิทนฺติ ติณมตฺติกปกฺขิปนวิธานํฯ วุตฺตนฺติ มาติกายํ ‘‘ติณํ วา มตฺติกํ วา’’ติ เอวํ วุตฺตํ, อฏฺฐกถาสุ วา วุตฺตํฯ
อิทญฺจ สิกฺขาปทํ พาหิรปริโภคํ สนฺธาย วตฺถุวเสน วุตฺตํ อพฺภนฺตรปริโภคสฺส วิสุํ วกฺขมานตฺตาฯ ตทุภยมฺปิ ‘‘สปฺปาณก’’นฺติ กตฺวา วธกจิตฺตํ วินาว สิญฺจเน ปญฺญตฺตตฺตา ‘‘ปณฺณตฺติวชฺช’’นฺติ วุตฺตํฯ วธกจิตฺเต ปน สติ สิกฺขาปทนฺตเรเนว ปาจิตฺติยํ, น อิมินาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อุทกสฺส สปฺปาณกตา, ‘‘สิญฺจเนน ปาณกา มริสฺสนฺตี’’ติ ชานนํ, ตาทิสเมว จ อุทกํ วินา วธกเจตนาย เกนจิเทว กรณีเยน ติณาทีนํ สิญฺจนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิฯ
สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิฏฺฐิโต เสนาสนวคฺโค ทุติโยฯ
‘‘ภูตคามวคฺโค’’ติปิ เอตสฺเสว นามํฯ
๓. โอวาทวคฺโค
๑. โอวาทสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๔๔. ตติยวคฺคสฺส ติรจฺฉานภูตนฺติ ติโรกรณภูตํ, พาหิรภูตนฺติ อตฺโถฯ สมิทฺโธติ ปริปุณฺโณฯ สหิตตฺโถ อตฺถยุตฺโตฯ อตฺถคมฺภีรตาทินา คมฺภีโรฯ
๑๔๕-๑๔๗. ปรโตติ อุตฺตริฯ กโรนฺโตวาติ ปริพาหิเร กโรนฺโตฯ วิภงฺเคติ ฌานวิภงฺเคฯ จรณนฺติ นิพฺพานคมนาย ปาทํฯ
ยทสฺสาติ ยํ อสฺสฯ ธาเรตีติ อวินสฺสมานํ ธาเรติฯ ปริกถนตฺถนฺติ ปกิณฺณกกถาวเสน ปริจฺฉินฺนธมฺมกถนตฺถํฯ ติสฺโส อนุโมทนาติ สงฺฆภตฺตาทีสุ ทานานิสํสปฺปฏิสํยุตฺตา นิธิกุณฺฑสุตฺตาทิ (ขุ. ปา. ๘.๑ อาทโย) -อนุโมทนา, เคหปฺปเวสมงฺคลาทีสุ มงฺคลสุตฺตาทิ (ขุ. ปา. ๕.๑ อาทโย; สุ. นิ. มงฺคลสุตฺต) -อนุโมทนา, มตกภตฺตาทิอมงฺคเลสุ ติโรกุฏฺฏาทิ (ขุ. ปา. ๗.๑ อาทโย; เป. ว. ๑๔ อาทโย) -อนุโมทนาติ อิมา ติสฺโส อนุโมทนาฯ กมฺมากมฺมวินิจฺฉโยติ ปริวาราวสาเน กมฺมวคฺเค (ปริ. ๔๘๒ อาทโย) วุตฺตวินิจฺฉโยฯ สมาธิวเสนาติ สมถปุพฺพกวเสนฯ วิปสฺสนาวเสน วาติ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิอาทิกาย สุกฺขวิปสฺสนาย วเสนฯ อตฺตโน สีลรกฺขณตฺถํ อปรานเปกฺขตาย เยน กามํ คนฺตุํ จตสฺโส ทิสา อรหติ, อสฺส วา สนฺติ, ตาสุ วา สาธูติ จาตุทฺทิโสฯ
อภิวินเยติ ปาติโมกฺขสํวรสงฺขาเต สํวรวินเย, ตปฺปกาสเก วา วินยปิฏเกฯ วิเนตุนฺติ สิกฺขาเปตุํ ปกาเสตุํฯ ปคุณา วาจุคฺคตาติ ปาฐโต จ อตฺถโต จ ปคุณา มุเข สนฺนิธาปนวเสน วาจุคฺคตา กาตพฺพาฯ อตฺถมตฺตวเสนเปตฺถ โยชนํ กโรนฺติฯ อภิธมฺเมติ ลกฺขณรสาทิวเสน ปริจฺฉินฺเน นามรูปธมฺเมฯ ปุพฺเพ กิร มหาเถรา ปริยตฺติอนนฺตรธานาย เอเกกสฺส คณสฺส ทีฆนิกายาทิเอเกกธมฺมโกฏฺฐาสํ นิยฺยาเตนฺตา ‘‘ตุมฺเห เอตํ ปาฬิโต จ อฏฺฐกถาโต จ ปริหรถ, สกฺโกนฺตา อุตฺตริปิ อุคฺคณฺหถา’’ติ เอวํ สกลธมฺมํ คนฺถวเสน นิยฺยาเตนฺติ, ตตฺถ เต จ ภิกฺขู คนฺถนาเมน ทีฆภาณกา มชฺฌิมภาณกาติ โวหรียนฺติ, เต จ ‘‘สเจ มชฺฌิมภาณโก โหตี’’ติอาทิฯ
ตตฺถ เหฏฺฐิมา วา ตโย วคฺคาติ มหาวคฺคโต เหฏฺฐิมา สคาถกวคฺโค (สํ. นิ. ๑.๑ อาทโย), นิทานวคฺโค (สํ. นิ. ๒.๑ อาทโย), ขนฺธวคฺโคติ (สํ. นิ. ๓.๑ อาทิโย) อิเม ตโย วคฺคาฯ ติกนิปาตโต ปฏฺฐาย เหฏฺฐาติ เอกกนิปาตทุกนิปาเต สนฺธาย วุตฺตํฯ ธมฺมปทมฺปิ สห วตฺถุนา ชาตกภาณเกน อตฺตโน ชาตเกน สทฺธิํ อุคฺคเหตพฺพํฯ ตโต โอรํ น วฏฺฏตีติ มหาปจฺจริวาทสฺส อธิปฺปาโยฯ ตโต ตโตติ ทีฆนิกายาทิโตฯ อุจฺจินิตฺวา อุคฺคหิตํ สทฺธมฺมสฺส ฐิติยา, ภิกฺขุโนปิ ปุพฺพาปรานุสนฺธิอาทิกุสลตาย จ น โหตีติ ‘‘ตํ น วฏฺฏตี’’ติ ปฏิกฺขิตฺตํฯ อภิธมฺเม กิญฺจิ อุคฺคเหตพฺพนฺติ น วุตฺตนฺติ เอตฺถ ยสฺมา วินเย กุสลตฺติกาทิวิภาโค, สุตฺตนฺเตสุ สมถวิปสฺสนามคฺโค จ อภิธมฺมปาฐํ วินา น วิญฺญายติ, อนฺธกาเร ปวิฏฺฐกาโล วิย โหติ, ตสฺมา สุตฺตวินยานํ คหณวเสน อภิธมฺมคฺคหณํ วุตฺตเมวาติ วิสุํ น วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยถา ‘‘โภชนํ ภุญฺชิตพฺพ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘พฺยญฺชนํ ขาทิตพฺพ’’นฺติ อวุตฺตมฺปิ วุตฺตเมว โหติ ตทวินาภาวโต, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ
ปริมณฺฑลปทพฺยญฺชนายาติ ปริมณฺฑลานิ ปริปุณฺณานิ ปเทสุ สิถิลธนิตาทิพฺยญฺชนานิ ยสฺสํ, ตายฯ ปุรสฺส เอสาติ โปรี, นครวาสีนํ กถาติ อตฺโถฯ อเนลคฬายาติ เอตฺถ เอลาติ เขฬํ ตคฺคฬนวิรหิตายฯ กลฺยาณวากฺกรโณติ เอตฺถ วาจา เอว วากฺกรณํ, อุทาหรณโฆโสฯ กลฺยาณํ มธุรํ วากฺกรณมสฺสาติ กลฺยาณวากฺกรโณฯ อุปสมฺปนฺนาย เมถุเนเนว อภพฺโพ โหติ, น สิกฺขมานาสามเณรีสูติ อาห ‘‘ภิกฺขุนิยา กายสํสคฺคํ วา’’ติอาทิฯ
๑๔๘. ครุเกหีติ ครุกภณฺเฑหิฯ เอกโตอุปสมฺปนฺนายาติ อุปโยคตฺเถ ภุมฺมวจนํฯ ภิกฺขูนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนา นาม ปริวตฺตลิงฺคา วา ปญฺจสตสากิยานิโย วาฯ เอตา ปน เอกโตอุปสมฺปนฺนา โอวทนฺตสฺส ปาจิตฺติยเมวฯ
๑๔๙. น นิมนฺติตา หุตฺวา คนฺตุกามาติ นิมนฺติตา หุตฺวา โภชนปริโยสาเน คนฺตุกามา น โหนฺติ, ตตฺเถว วสิตุกามา โหนฺตีติ ยโตติ ภิกฺขุนุปสฺสยโตฯ ยาจิตฺวาติ ‘‘ตุมฺเหหิ อานีตโอวาเทเนว มยมฺปิ วสิสฺสามา’’ติ ยาจิตฺวาฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ภิกฺขุนุปสฺสเยฯ อภิกฺขุกาวาเส วสฺสํ วสนฺติยา ปาจิตฺติยํ, อปคจฺฉนฺติยา ทุกฺกฏํฯ
อิมาสุ ‘‘สา รกฺขิตพฺพา’’ติฯ สา วสฺสานุคมนมูลิกา อาปตฺติ รกฺขิตพฺพา, อิตราย อนาปตฺติการณํ อตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘อาปทาสุ หี’’ติอาทิฯ
โอวาทตฺถายาติ โอวาเท ยาจนตฺถายฯ ทฺเว ติสฺโสติ ทฺวีหิ ตีหิ, กรณตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํฯ ปาสาทิเกนาติ ปสาทชนเกน กายกมฺมาทินาฯ สมฺปาเทตูติ ติวิธํ สิกฺขํ สมฺปาเทตุฯ อสมฺมตตา, ภิกฺขุนิยา ปริปุณฺณูปสมฺปนฺนตา, โอวาทวเสน อฏฺฐครุธมฺมทานนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ
โอวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. อตฺถงฺคตสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๕๓. ทุติเย โกกนทนฺติ ปทุมวิเสสํ, ตํ กิร พหุปตฺตํ วณฺณสมฺปนฺนํฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ยถา โกกนทสงฺขาตํ ปทุมํ, เอวํ ผุลฺลมุขปทุมํ อวีตคุณคนฺธํ นิมฺมเล อนฺตลิกฺเข อาทิจฺจํ วิย จ อตฺตโน เตชสา ตปนฺตํ ตโต เอว วิโรจมานํ องฺเคหิ นิจฺฉรณกชุติยา องฺคีรสํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปสฺสาติฯ รโชหรณนฺติ สรีเร รชํ ปุญฺฉตีติ รโชหรณนฺติ ปุญฺฉนโจฬสฺส นามํฯ โอภาสวิสฺสชฺชนปุพฺพกา ภาสิตคาถา โอภาสคาถา นามฯ วิสุทฺธิมคฺคาทีสุ (วิสุทฺธิ. ๒.๓๘๖) ปน ‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจตี’’ติอาทิ โอภาสคาถา วุตฺตา, น ปเนสา ‘‘อธิเจตโส’’ติ คาถาฯ อยญฺจ จูฬปนฺถกตฺเถรสฺส อุทานคาถาติ อุทานปาฬิยํ นตฺถิ, เอกุทานิยตฺเถรสฺส (เถรคา. ๑.๖๗ เอกุทานิยตฺเถรคาถาวณฺณนา) นายํ อุทานคาถาติ ตตฺถ วุตฺตํฯ อิธ ปน ปาฬิยา เอว วุตฺตตฺตา เถรสฺสาปิ อุทานคาถาติ คเหตพฺพํฯ อิธ จ อครุธมฺเมนาปิ โอวทโต
อตฺถงฺคตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. ภิกฺขุนุปสฺสยสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๖๒. ตติยํ
ภิกฺขุนุปสฺสยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. อามิสสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๖๔. จตุตฺเถ อามิสนิรเปกฺขมฺปิ อามิสเหตุ โอวทตีติสญฺญาย ภณนฺตสฺสปิ อนาปตฺติ สจิตฺตกตฺตา สิกฺขาปทสฺสฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ อุปสมฺปนฺนตา, ธมฺเมน ลทฺธสมฺมุติตา, อนามิสนฺตรตา, อวณฺณกามตาย เอวํ ภณนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิฯ
อามิสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๖๙. ปญฺจมํ จีวรทานสิกฺขาปทํ อุตฺตานเมวฯ
๖. จีวรสิพฺพนสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๗๖. ฉฏฺเฐ กถินวตฺตนฺติ กถินมาเส จีวรํ กโรนฺตานํ สพฺรหฺมจารีนํ สหายภาวูปคมนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ วญฺเจตฺวาติ ‘‘ตว ญาติกายา’’ติ อวตฺวา ‘‘เอกิสฺสา ภิกฺขุนิยา’’ติ เอตฺตกเมว วตฺวา ‘‘เอกิสฺสา ภิกฺขุนิยา’’ติ สุตฺวา เต อญฺญาติกสญฺญิโน อเหสุนฺติ อาห ‘‘อกปฺปิเย นิโยชิตตฺตา’’ติฯ อญฺญาติกาย ภิกฺขุนิยา สนฺตกตา, นิวาสนปารุปนูปคตา, วุตฺตนเยน สิพฺพนํ วา สิพฺพาปนํ วาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ
จีวรสิพฺพนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. สํวิธานสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๘๓. สตฺตเม คจฺฉาม ภคินิ คจฺฉามายฺยาติ ภิกฺขุปุพฺพกํ สํวิธานํ, อิตรํ ภิกฺขุนิปุพฺพกํ เอกทฺธานมคฺคนฺติ เอกโต อทฺธานสงฺขาตํ มคฺคํฯ หิยฺโยติ สุเวฯ ปเรติ ตติเย ทิวเสฯ
ทฺวิธา วุตฺตปฺปกาโรติ ปาทคมเน ปกฺขคมเนติ ทฺวิธา วุตฺตปฺปกาโรฯ อุปจาโร น ลพฺภตีติ โย ปริกฺขิตฺตาทิคามสฺส เอกเลฑฺฑุปาตาทิอุปจาโร วุตฺโต, โส อิธ น ลพฺภติ อาสนฺนตฺตาฯ เอเตน จ อนฺตรฆเรเยเวตฺถ คาโมติ อธิปฺเปโต, น สกลํ คามเขตฺตํฯ ตตฺถาปิ ยตฺถ อุปจาโร ลพฺภติ, ตตฺถ อุปจาโรกฺกมเน เอว อาปตฺตีติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘รตนมตฺตนฺตโร’’ติอาทิฯ อุปจาโรกฺกมนญฺเจตฺถ อุปจารพฺภนฺตเร ปวิสนเมว โหติฯ ตตฺถ อปฺปวิสิตฺวาปิ อุปจารโต พหิ อทฺธโยชนพฺภนฺตรคเตน มคฺเคน คจฺฉนฺโตปิ มคฺคสฺส ทฺวีสุ ปสฺเสสุ อทฺธโยชนพฺภนฺตรคตํ คามูปจารํ สพฺพํ โอกฺกมิตฺวา คจฺฉติจฺเจว วุจฺจติฯ อทฺธโยชนโต พหิ คเตน มคฺเคน คจฺฉนฺโต น คามูปจารคณนาย กาเรตพฺโพ, อทฺธโยชนคณนาเยว กาเรตพฺโพฯ เอวญฺจ สติ อนนฺตรสิกฺขาปเท นาวาเยว คามตีรปสฺเสน คจฺฉนฺตสฺส คามูปจารคณนาย อาปตฺติ สมตฺถิตา โหติฯ น หิ สกฺกา นาวาย คามูปจารพฺภนฺตเร ปวิสิตุํฯ ติณฺณํ มคฺคานํ สมฺพนฺธฏฺฐานํ สิงฺฆาฏกํฯ เอตฺถนฺตเร สํวิทหิเตติ เอตฺถ น เกวลํ ยถาวุตฺตรถิกาทีสุ เอว สํวิทหเน ทุกฺกฏํ, อนฺตรามคฺเคปีติ อธิปฺปาโยฯ
อทฺธโยชนํ อติกฺกมนฺตสฺสาติ อสติ คาเม อทฺธโยชนํ อติกฺกมนฺตสฺสฯ ยสฺมิญฺหิ คามเขตฺตภูเตปิ อรญฺเญ อทฺธโยชนพฺภนฺตเร คาโม น โหติ, ตมฺปิ อิธ อคามกํ อรญฺญนฺติ อธิปฺเปตํ, น วิญฺฌาฏวาทโยฯ
๑๘๕. รฏฺฐเภเทติ รฏฺฐวิโลเปฯ จกฺกสมารุฬฺหาติ อิริยาปถจกฺกํ, สกฏจกฺกํ วา สมารุฬฺหาฯ ทฺวินฺนมฺปิ สํวิทหิตฺวา มคฺคปฺปฏิปตฺติ, อวิสงฺเกตํ, สมยาภาโว, อนาปทา, คามนฺตโรกฺกมนํ วา อทฺธโยชนาติกฺกโม วาติ อิมาเนตฺถ ปญฺจ องฺคานิฯ เอกโตอุปสมฺปนฺนาทีหิ สทฺธิํ สํวิธาย คจฺฉนฺตสฺส ปน มาตุคามสิกฺขาปเทน อาปตฺติฯ
สํวิธานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. นาวาภิรุหนสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๘๙. อฏฺฐเม เอกํ ตีรํ…เป.… นิรนฺตรนฺติ นทิโต อทฺธโยชนพฺภนฺตเร ปเทเส นิวิฏฺฐคาเมหิ เอกํ อคามกํ อรญฺญนฺติ ตถา นิวิฏฺฐคามาภาเวน วุตฺตํฯ อคามกตีรปสฺเสนาติอาทิ ปน อติเรกอทฺธโยชนวิตฺถตํ นทิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตโต อูนวิตฺถาราย หิ นทิยา มชฺเฌนาปิ คมเน ตีรทฺวยสฺสาปิ อทฺธโยชนพฺภนฺตเร คตตฺตา คามนฺตรคณนาย, อทฺธโยชนคณนาย จ อาปตฺติโย ปริจฺฉินฺทิตพฺพาฯ เตเนว ‘‘โยชนวิตฺถตา…เป.… อทฺธโยชนคณนาย ปาจิตฺติยานี’’ติ วุตฺตํฯ เตเนว หิ โยชนโต อูนาย นทิยา อทฺธโยชนพฺภนฺตรคตตีรวเสเนว อาปตฺติคณนํ วุตฺตเมว โหติฯ ‘‘สพฺพอฏฺฐกถาสู’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ สมตฺเถติฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ สมุทฺทตฬากาทีสุ ปาจิตฺติยํ น วุตฺตํ, ตถาปิ กีฬาปุเรกฺขารสฺส ตตฺถ ทุกฺกฏเมวาติ คเหตพฺพํ, ปฐมํ กีฬาปุเรกฺขารสฺสาปิ ปจฺฉา นาวาย นิทฺทุปคตสฺส, โยนิโส วา มนสิ กโรนฺตสฺส คามนฺตโรกฺกมนาทีสุปิ อาปตฺติสมฺภวโต ปณฺณตฺติวชฺชตา, ติจิตฺตตา จสฺส สิกฺขาปทสฺส วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
นาวาภิรุหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. ปริปาจิตสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๙๗. นวเม ปาฬิยํ ‘‘สิกฺขมานา…เป.… ปญฺจ โภชนานิ ฐเปตฺวา สพฺพตฺถ อนาปตฺตี’’ติ อิทํ อิมินา สิกฺขาปเทน อนาปตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปญฺจหิ สหธมฺมิเกหิ กตวิญฺญตฺติปริกถาทีหิ อุปฺปนฺนํ ปริภุญฺชนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวฯ ภิกฺขุนิยา ปริปาจิตตา, ตถา ชานนํ, คิหิสมารมฺภาภาโว, โภชนตา, ตสฺส อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ปญฺจ องฺคานิฯ
ปริปาจิตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. รโหนิสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๙๘. ทสเม อุปนนฺทสฺส จตุตฺถสิกฺขาปเทนาติ มาตุคาเมน รโหนิสชฺชสิกฺขาปทํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตํ ปน อเจลกวคฺเค ปญฺจมมฺปิ อุปนนฺทํ อารพฺภ ปญฺญตฺเตสุ จตุตฺถตฺตา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
รโหนิสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิฏฺฐิโต โอวาทวคฺโค ตติโยฯ
๔. โภชนวคฺโค
๑. อาวสถปิณฺฑสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๐๖. จตุตฺถวคฺคสฺส อิเมสํเยวาติ อิเมสํ ปาสณฺฑานํเยวฯ เอตฺตกานนฺติ อิมสฺมิํ ปาสณฺเฑ เอตฺตกานํฯ
๒๐๘. ‘‘คจฺฉนฺโต วา อาคจฺฉนฺโต วา’’ติ อิทํ อทฺธโยชนวเสน คเหตพฺพํฯ อญฺเญ อุทฺทิสฺส ปญฺญตฺตญฺจ ภิกฺขูสุ อปฺปสนฺเนหิ ติตฺถิเยหิ สามญฺญโตปิ ปญฺญตฺตมฺปิ ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติ เอวฯ อาวสถปิณฺฑตา, อคิลานตา, อนุวสิตฺวา โภชนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ
อาวสถปิณฺฑสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. คณโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๐๙. ทุติเย อภิมาเรติ อภิภวิตฺวา ภควนฺตํ มารณตฺถาย ปโยชิเต ธนุธเรฯ นนุ ‘‘ราชานมฺปิ มาราเปสี’’ติ วจนโต อิทํ สิกฺขาปทํ อชาตสตฺตุโน กาเล ปญฺญตฺตนฺติ สิทฺธํ, เอวญฺจ สติ ปาฬิยํ ‘‘เตน โข ปน สมเยน รญฺโญ มาคธสฺส…เป.… ญาติสาโลหิโต อาชีวเกสุ ปพฺพชิโต โหติ…เป.… พิมฺพิสารํ เอตทโวจา’’ติอาทิ วิรุชฺฌตีติ? น วิรุชฺฌติฯ โส กิร อาชีวโก พิมฺพิสารกาลโต ปภุติ อนฺตรนฺตรา ภิกฺขู นิมนฺเตตฺวา ทานํ เทนฺโต อชาตสตฺตุกาเลปิ สิกฺขาปเท ปญฺญตฺเตปิ ภิกฺขูนํ สนฺติเก ทูตํ ปาเหสิ, ภิกฺขู จ กุกฺกุจฺจายนฺตา นิวาเรสุํฯ ตสฺมา อาทิโต ปฏฺฐาย ตํ วตฺถุ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ
๒๑๕. อญฺญมญฺญํ เวรชฺชกาฯ เต จ ยสฺมา ชาติโคตฺตาทิโต นานาวิธา, ตสฺมา นานาเวรชฺชเกติปิ อตฺโถฯ
๒๑๗-๘. อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส วตฺถุวเสเนว วิญฺญตฺติโต คณโภชนตฺถตา สิทฺธาติ ตํ อวตฺวา ปทภาชเน อสิทฺธเมว นิมนฺตนโต คณโภชนํ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘ทฺวีหากาเรหี’’ติอาทิฯ ‘‘เยน เกนจิ เววจเนนา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘โภชนํ คณฺหถา’’ติอาทิสามญฺญนาเมนาปิ คณโภชนํ โหติฯ ยํ ปน ปาฬิยํ อทฺธานคมนาทิวตฺถูสุ ‘‘อิเธว ภุญฺชถา’’ติ วุตฺตวจนสฺส กุกฺกุจฺจายนํ, ตมฺปิ โอทนาทินามํ คเหตฺวา วุตฺตตฺตา เอว กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอกโต คณฺหนฺตีติ อญฺญมญฺญสฺส ทฺวาทสหตฺถํ อมุญฺจิตฺวา เอกโต ฐตฺวา คณฺหนฺติฯ
‘‘อมฺหากํ จตุนฺนมฺปิ ภตฺตํ เทหี’’ติ วุตฺตตฺตา ปาฬิ (วณฺณนา) ยํ ‘‘ตฺวํ เอกสฺส ภิกฺขุโน ภตฺตํ เทหี’’ติอาทิโน วุตฺตตฺตา จ โภชนนาเมน วิญฺญตฺตเมว คณโภชนํ โหติ, ตญฺจ อญฺเญน วิญฺญตฺตมฺปิ เอกโต คณฺหนฺตานํ สพฺเพสมฺปิ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิสุํ คหิตํ ปน วิญฺญตฺตํ ภุญฺชโต ปณีตโภชนาทิสิกฺขาปเทหิ อาปตฺติ เอวฯ
อาคนฺตุกปฏฺฏนฺติ อจฺฉินฺทิตฺวา อนฺวาธิํ อาโรเปตฺวา กรณจีวรํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ฐเปตีติ เอกํ อนฺตํ จีวเร พนฺธนวเสน ฐเปติฯ ปจฺจาคตํ สิพฺพตีติ ตสฺเสว ทุติยอนฺตํ ปริวตฺติตฺวา อาหตํ สิพฺพติฯ อาคนฺตุกปฏฺฏํ พนฺธตีติ จีวเรน ลคฺคํ กโรนฺโต ปุนปฺปุนํ ตตฺถ ตตฺถ สุตฺเตน พนฺธติฯ ฆฏฺเฏตีติ ปมาเณน คเหตฺวา ทณฺฑาทีหิ ฆฏฺเฏติฯ สุตฺตํ กโรตีติ คุณาทิภาเวน วฏฺเฏติฯ วเลตีติ อเนกคุณสุตฺตํ หตฺเถน วา จกฺกทณฺเฑน วา วฏฺเฏติ เอกตฺตํ กโรติฯ ปริวตฺตนํ กโรตีติ ปริวตฺตนทณฺฑยนฺตกํ กโรติ, ยสฺมิํ สุตฺตคุฬํ ปเวเสตฺวา เวฬุนาฬิกาทีสุ ฐเปตฺวา ปริพฺภมาเปตฺวา สุตฺตโกฏิโต ปฏฺฐาย อากฑฺฒนฺติฯ
๒๒๐. อนิมนฺติตจตุตฺถนฺติ อนิมนฺติโต จตุตฺโถ ยสฺส ภิกฺขุจตุกฺกสฺส, ตํ อนิมนฺติตจตุตฺถํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ เตนาห ‘‘ปญฺจนฺนํ จตุกฺกาน’’นฺติฯ สมฺปเวเสตฺวาติ เตหิ โยเชตฺวาฯ คโณ ภิชฺชตีติ นิมนฺติตสงฺโฆ น โหตีติ อตฺโถฯ
อธิวาเสตฺวา คเตสูติ เอตฺถ อกปฺปิยนิมนฺตนาธิวาสนกฺขเณ ปุพฺพปโยเค ทุกฺกฏมฺปิ นตฺถิ, วิญฺญตฺติโต ปสวเน ปน วิญฺญตฺติกฺขเณ อิตรสิกฺขาปเทหิ ทุกฺกฏํ โหตีติ คเหตพฺพํฯ นิมนฺตนํ สาทิยถาติ นิมนฺตนภตฺตํ ปฏิคฺคณฺหถฯ ตานิ จาติ กุมฺมาสาทีนิ จ เตหิ ภิกฺขูหิ เอเกน ปจฺฉา คหิตตฺตา เอกโต น คหิตานิฯ
‘‘ภตฺตุทฺเทสเกน ปณฺฑิเตน ภวิตพฺพํ…เป.… โมเจตพฺพา’’ติ เอเตน ภตฺตุทฺเทสเกน อกปฺปิยนิมนฺตเน สาทิเต สพฺเพสมฺปิ สาทิตํ โหติฯ เอกโต คณฺหนฺตานํ คณโภชนาปตฺติ จ โหตีติ ‘‘คามทฺวาเร อฏฺฐตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ คณโภชนตา, สมยาภาโว, อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ
คณโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๒๑. ตติเย ปาฬิยํ ภตฺตปฏิปาฏิ อฏฺฐิตาติ กุลปฏิปาฏิยา ทาตพฺพา ภตฺตปฏิปาฏิ อฏฺฐิตา น ฐิตา, อพฺโพจฺฉินฺนา นิรนฺตรปฺปวตฺตาติ อตฺโถฯ พทรผลานิ ปกฺขิปิตฺวา ปกฺกยาคุอาทิกํ ‘‘พทรสาฬว’’นฺติ วุจฺจติฯ
ปาฬิยํ ปรมฺปรโภชเนติ เยน ปฐมํ นิมนฺติโต, ตสฺส โภชนโต ปรสฺส โภชนสฺส ภุญฺชเนฯ วิกปฺปนาว อิธ อนุปญฺญตฺติวเสน มาติกายํ อนาโรปิตาปิ ปริวาเร ‘‘จตสฺโส อนุปญฺญตฺติโย’’ติ (ปริ. ๘๖) อนุปญฺญตฺติยํ คณิตาฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อฏฺฐกถายํ มหาปจฺจริวาทสฺส ปจฺฉา กถเนน ปรมฺมุขาวิกปฺปนา ปติฏฺฐปิตา, ตถาปิ สมฺมุขาวิกปฺปนาปิ คเหตพฺพาวฯ เตเนว มาติกาฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘โย ภิกฺขุ ปญฺจสุ สหธมฺมิเกสุ อญฺญตรสฺส ‘มยฺหํ ภตฺตปจฺจาสํ ตุยฺหํ ทมฺมี’ติ วา ‘วิกปฺเปมี’ติ วา เอวํ สมฺมุขา’’ติอาทิ (กงฺขา. อฏฺฐ. ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํฯ
๒๒๙. ขีรํ วา รสํ วาติ ปญฺจโภชนามิสํ ภตฺตโต อุปริ ฐิตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตญฺหิ อโภชนตฺตา อุปฺปฏิปาฏิยา ปิวโตปิ อนาปตฺติฯ เตนาห ‘‘ภุญฺชนฺเตนา’’ติอาทิฯ
วิกปฺปนาย ‘‘วจีกมฺม’’นฺติฯ ปรมฺปรโภชนตา, สมยาภาโว, อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ
ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. กาณมาตาสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๓๑. จตุตฺเถ ปาฬิยํ ปฏิยาโลกนฺติ ปจฺฉิมทิสํ, ปจฺฉาทิสนฺติ อตฺโถฯ อปาเถยฺยาทิอตฺถาย ‘‘วจีกมฺม’’นฺติ วุตฺตํฯ วุตฺตลกฺขณปูวมนฺถตา, อเสสกตา, อปฺปฏิปฺปสฺสทฺธคมนตา, อญฺญาตกาทิตา, อติเรกปฏิคฺคหณนฺติ อิมาเนตฺถ ปญฺจ องฺคานิฯ
กาณมาตาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. ปฐมปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๓๗. ปญฺจเม ‘‘ติ-การํ อวตฺวา’’ติ อิมินา กาตพฺพสทฺทสามตฺถิยา ลทฺธํ อิติ-ปทํ กตกาเล น วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ อิธ ปน อชานนฺเตหิ อิติ-สทฺเท ปยุตฺเตปิ อติริตฺตํ กตเมว โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ
๒๓๘-๙. ‘‘ปวาริโต’’ติ อิทญฺจ กตฺตุอตฺเถ นิปฺผนฺนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กตปวารโณ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภุตฺตาวี-ปทสฺส นิรตฺถกภาวเมว สาเธตุํ ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตาหีติ ปุถุกาหิฯ สตฺตุโมทโกติ สตฺตุํ เตเมตฺวา กโต อปกฺโกฯ สตฺตุํ ปน ปิสิตฺวา ปิฏฺฐํ กตฺวา เตเมตฺวา ปูวํ กตฺวา ปจนฺติ, ตํ น ปวาเรติฯ ‘‘ปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺฐาเน ฐิตเมว ปฏิกฺขิปติ นามา’’ติ วุตฺตตฺตา ยํ ยํ อลชฺชิสนฺตกํ วา อตฺตโน อปาปุณกสงฺฆิกาทิํ วา ปฏิกฺเขปโต ปวารณา น โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ
อาสนฺนตรํ องฺคนฺติ หตฺถปาสโต พหิ ฐตฺวา โอนมิตฺวา เทนฺตสฺส สีสํ อาสนฺนตรํ โหติ, ตสฺส โอริมนฺเตน ปริจฺฉินฺทิตพฺพํฯ
อปนาเมตฺวาติ ‘‘อิมํ ภตฺตํ คณฺหา’’ติ วทตีติ กิญฺจิ อนาเมตฺวา วทติฯ เกวลํ วาจาภิหารสฺส อนธิปฺเปตตฺตา คณฺหถาติ คเหตุํ อารทฺธํ กฏจฺฉุนา อนุกฺขิตฺตมฺปิ ปุพฺเพปิ เอวํ อภิหฏตฺตา ปวารณา โหตีติ ‘‘อภิหฏาว โหตี’’ติ วุตฺตํฯ อุทฺธฏมตฺเตติ ภาชนโต วิโยชิตมตฺเตฯ ทฺวินฺนํ สมภาเรปีติ ปริเวสกสฺส จ อญฺญสฺส จ ภตฺตปจฺฉิภาชนวหเน สมเกปีติ อตฺโถฯ
รสํ คณฺหถาติ เอตฺถ เกวลํ มํสรสสฺส อปวารณาชนกสฺส นาเมน วุตฺตตฺตา ปฏิกฺขิปโต มจฺฉรสนฺติอาทีสุ มจฺโฉ จ รสญฺจาติ อตฺถสฺส สมฺภวโต วตฺถุโนปิ ตาทิสตฺตา ปวารณา โหติ, ‘‘อิทํ คณฺหถา’’ติปิ อวตฺวา ตุณฺหีภาเวน อภิหฏํ ปฏิกฺขิปโตปิ โหติ เอวฯ กรมฺพโกติ มิสฺสกาธิวจนเมตํฯ ยญฺหิ พหูหิ มิสฺเสตฺวา กโรนฺติ, โส ‘‘กรมฺพโก’’ติ วุจฺจติฯ
‘‘อุทฺทิสฺส กต’’นฺติ มญฺญมาโนติ เอตฺถ วตฺถุโน กปฺปิยตฺตา ‘‘ปวาริโตว โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ตญฺเจ อุทฺทิสฺส กตเมว โหติ, ปฏิกฺเขโป นตฺถิฯ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยติ ‘‘เยนาปุจฺฉิโต’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ สนฺธาย วทติฯ การณํ ปเนตฺถ ทุทฺทสนฺติ ภตฺตสฺส พหุตรภาเวน ปวารณาสมฺภวการณํ ทุทฺทสํ, อญฺญถา กรมฺพเกปิ มจฺฉาทิพหุภาเว ปวารณา ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ ยถา เจตฺถ การณํ ทุทฺทสํ, เอวํ ปรโต ‘‘มิสฺสกํ คณฺหถา’’ติ เอตฺถาปิ การณํ ทุทฺทสเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยญฺจ ‘‘อิทํ ปน ภตฺตมิสฺสกเมวา’’ติอาทิ การณํ วุตฺตํ, ตมฺปิ ‘‘อปฺปตรํ น ปวาเรตี’’ติ วจเนน น สเมติฯ วิสุํ กตฺวา เทตีติ ‘‘รสํ คณฺหถา’’ติอาทินา วาจาย วิสุํ กตฺวา เทตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ น ปน กาเยน รสาทิํ วิโยเชตฺวาติฯ ตถา อวิโยชิเตปิ ปฏิกฺขิปโต ปวารณาย อสมฺภวโต อปฺปวารณาปโหณกสฺส นาเมน วุตฺตตฺตา ภตฺตมิสฺสกยาคุํ อาหริตฺวา ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติ วุตฺตฏฺฐานาทีสุ วิย, อญฺญถา วา เอตฺถ ยถา ปุพฺพาปรํ น วิรุชฺฌติ, ตถา อธิปฺปาโย คเหตพฺโพฯ
นาวา วา เสตุ วาติอาทิมฺหิ นาวาทิอภิรุหนาทิกฺขเณ กิญฺจิ ฐตฺวาปิ อภิรุหนาทิกาตพฺพตฺเตปิ คมนตปฺปรตาย ฐานํ นาม น โหติ, ชนสมฺมทฺเทน ปน อโนกาสาทิภาเวน กาตุํ น วฏฺฏติฯ อจาเลตฺวาติ วุตฺตฏฺฐานโต ‘‘เยน ปสฺเสนา’’ติอาทิฯ
อกปฺปิยโภชนํ วาติ กุลทูสนาทินา อุปฺปนฺนํ, ตํ ‘‘อกปฺปิย’’นฺติ อิมินา เตน มิสฺสํ โอทนาทิ อติริตฺตํ โหติ เอวาติ ทสฺเสติฯ ตสฺมา ยํ ตตฺถ อกปฺปกตํ กนฺทผลาทิ, ตํ อปเนตฺวา เสสํ ภุญฺชิตพฺพเมวฯ
โส ปุน กาตุํ น ลภตีติ ตสฺมิญฺเญว ภาชเน กริยมานํ ปฐมกเตน สทฺธิํ กตํ โหตีติ ปุน โส เอว กาตุํ น ลภติ, อญฺโญ ลภติฯ อญฺเญน หิ กตโต อญฺโญ ปุน กาตุํ ‘‘เยน อกตํ, เตน กาตพฺพํ, ยญฺจ อกตํ, ตํ กาตพฺพ’’นฺติฯ เอวํ กตนฺติ อญฺญสฺมิํ ภาชเน กตํฯ สเจ ปน อามิสสํสฏฺฐานีติ เอตฺถ มุขาทีสุ ลคฺคมฺปิ อามิสํ โสเธตฺวาว อติริตฺตํ ภุญฺชิตพฺพนฺติ เวทิตพฺพํฯ
๒๔๑. วาจาย อาณาเปตฺวา อติริตฺตํ อการาปนโต อกิริยสมุฏฺฐานนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปวาริตภาโว, อามิสสฺส อนติริตฺตตา, กาเล อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ
ปฐมปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. ทุติยปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๔๓. ฉฏฺเฐ ‘‘ภุตฺตสฺมิ’’นฺติ มาติกายํ วุตฺตตฺตา โภชนปริโยสาเน ปาจิตฺติยํฯ ปวาริตตา, ตถาสญฺญิตา, อาสาทนาเปกฺขตา, อนติริตฺเตน อภิหฏปวารณา, โภชนปอโยสานนฺติ อิมาเนตฺถ ปญฺจ องฺคานิฯ
ทุติยปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. วิกาลโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๔๗. สตฺตเม นฏานํ นาฏกาติ นฏนาฏกา, สีตาหรณาทีนิฯ
๒๔๘-๙. ขาทนีเย ขาทนียตฺถนฺติ ปูวาทิขาทนีเย วิชฺชมานขาทนียกิจฺจํ ขาทนีเยหิ กาตพฺพํ ชิฆจฺฉาหรณสงฺขาตํ อตฺถํ ปโยชนํ เนว ผรนฺติ ‘‘เตสุ เตสุ ชนปเทสู’’ติอาทิฯ เกจิ ปน ‘‘เอกสฺมิํ ชนปเท อาหารกิจฺจํ สาเธนฺตํ เสสชนปเทสุปิ วิกาเล น กปฺปติ เอวาติ ทสฺสนตฺถํ อิทํ วุตฺต’’นฺติปิ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติยกณฺฑ ๓.๒๔๘-๒๔๙) วทนฺติฯ ปกติอาหารวเสนาติ อญฺเญหิ ยาวกาลิเกหิ อโยชิตํ อตฺตโน ปกติยาว อาหารกิจฺจกรณวเสนฯ สมฺโมโหเยว โหตีติ
ยนฺติ วฏฺฏกนฺทํฯ มุฬาลนฺติ ถูลตรุณมูลเมว, รุกฺขวลฺลิอาทีนํ มตฺถโกติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว สมฺปิณฺเฑตฺวา วุตฺตํฯ อจฺฉิวาทีนํ อปริปกฺกาเนว ผลานิ ยาวชีวิกานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปริปกฺกานี’’ติ วุตฺตํฯ หรีตกาทีนํ อฏฺฐีนีติ เอตฺถ มิญฺชํ ยาวกาลิกนฺติ เกจิ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ อฏฺฐกถายํ อวุตฺตตฺตาฯ
หิงฺคุรุกฺขโต ปคฺฆริตนิยฺยาโส หิงฺคุ นามฯ หิงฺคุชตุอาทโย จ หิงฺคุวิกติโยวฯ ตตฺถ หิงฺคุชตุ นาม หิงฺคุรุกฺขสฺส ทณฺฑปตฺตานิ ปจิตฺวา กตนิยฺยาโสฯ หิงฺคุสิปาฏิกา นาม หิงฺคุปตฺตานิ ปจิตฺวา กตนิยฺยาโสฯ อญฺเญน มิสฺเสตฺวา กโตติปิ วทนฺติฯ ตกนฺติ อคฺคโกฏิยา นิกฺขนฺตสิเลโสฯ ตกปตฺตินฺติ ปตฺตโต นิกฺขนฺตสิเลโสฯ ตกปณฺณินฺติ ปลาเส ภชฺชิตฺวา กตสิเลโสฯ ทณฺฑโต นิกฺขนฺตสิเลโสติปิ วทนฺติฯ วิกาลตา, ยาวกาลิกตา, อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ
วิกาลโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๕๒-๓. อฏฺฐเม ตาทิสนฺติ อสูปพฺยญฺชนํฯ ยาวกาลิกํ วา ยามกาลิกํ วา…เป.… ปาจิตฺติยนฺติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ปาฬิยํ ขาทนียโภชนียปเทหิ ยาวกาลิกเมว สงฺคหิตํ, น ยามกาลิกํฯ ตถาปิ ‘‘อนาปตฺติ ยามกาลิกํ ยาเม นิทหิตฺวา ภุญฺชตี’’ติ อิธ เจว –
‘‘ยามกาลิเกน
อญฺญตฺถ จ วุตฺตตฺตา, ‘‘ยามกาลิก’’นฺติ วจนสามตฺถิยโต จ ภควโต อธิปฺปายญฺญูหิ อฏฺฐกถาจริเยหิ ยามกาลิกํ สนฺนิธิการกกตํ ปาจิตฺติยวตฺถุเมว วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยนฺติ ปตฺตํ, ฆํสนกิริยาเปกฺขาย เจตํ อุปโยควจนํฯ องฺคุลิเลขา ปญฺญายตีติ สิเนหาภาเวปิ ปตฺตสฺส สุจฺฉวิตาย ปญฺญายติฯ ยนฺติ ยาวกาลิกํ, ยามกาลิกญฺจฯ อปริจฺจตฺตเมวาติ นิรเปกฺขตาย เยน ปุนทิวเส ภุญฺชโต ปาจิตฺติยํ ชเนยฺย, ปตฺเต ปน วตฺตมานา อเปกฺขา ตคฺคติเก อามิเสปิ วตฺตติ เอวนามาติ อามิเส อนเปกฺขตา เอตฺถ น ลพฺภติ, ตโต อามิเส อวิชหิตปฏิคฺคหณํ ปุนทิวเส ปาจิตฺติยํ ชเนตีติ อิทํ วุตฺตํฯ อถ มตํ ‘‘ยทคฺเคเนตฺถ อามิสานเปกฺขตา น ลพฺภติฯ ตทคฺเคน ปฏิคฺคหณานเปกฺขาปิ น ลพฺภตี’’ติฯ ตถา สติ ยตฺถ อามิสาเปกฺขา อตฺถิ, ตตฺถ ปฏิคฺคหณาเปกฺขาปิ น วิคจฺฉตีติ อาปนฺนํ, เอวญฺจ ปฏิคฺคหเณ อนเปกฺขวิสฺสชฺชนํ วิสุํ น วตฺตพฺพํ สิยาฯ อฏฺฐกถายญฺเจตมฺปิ ปฏิคฺคหณวิชหนการณตฺเตน อภิมตํ สิยา, อิทํ สุฏฺฐุตรํ กตฺวา วิสุํ วตฺตพฺพํ จีวราเปกฺขาย วตฺตมานายปิ ปจฺจุทฺธาเรน อธิฏฺฐานวิชหนํ วิยฯ เอตสฺมิญฺจ อุปาเย สติ คณฺฐิกาหตปตฺเตสุ อวฏฺฏนตา นาม น สิยาติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ ตสฺมา ยํ วุตฺตํ สารตฺถทีปนิยํ ‘‘ยํ ปรสฺส ปริจฺจชิตฺวา อทินฺนมฺปิ สเจ ปฏิคฺคหเณ นิรเปกฺขนิสฺสชฺชเนน วิชหิตปฏิคฺคหณํ โหติ, ตมฺปิ ทุติยทิวเส วฏฺฏตี’’ติอาทิ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติยกณฺฑ ๓.๒๕๒-๒๕๓), ตํ น สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ
ปกติอามิเสติ โอทนาทิกปฺปิยยาวกาลิเกฯ ทฺเวติ ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ ยามกาลิกํ ปุเรภตฺตํ สามิเสน มุเขน ภุญฺชโต สนฺนิธิปจฺจยา เอกํ, ยามกาลิกสํสฏฺฐตาย ยาวกาลิกตฺตภชเนน อนติริตฺตปจฺจยา วิกปฺปทฺวเยติ สามิสนิรามิสปกฺขทฺวเยฯ ถุลฺลจฺจยญฺจ ทุกฺกฏญฺจาติ มนุสฺสมํเส ถุลฺลจฺจยํ, เสเสสุ ทุกฺกฏํฯ ยาวกาลิกยามกาลิกตา, สนฺนิธิภาโว, ตสฺส อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ
สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. ปณีตโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๕๙. นวเม ปณีตสํสฏฺฐานิ โภชนานิ ปณีตโภชนานีติ ปาฬิยํ ปน โภชนานิ ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา ปากฏานีติ อทสฺสิตานิ, ตาทิเสหิ ปณีเตหิ มิสฺสตฺตา ปณีตโภชนานิ นาม โหนฺติฯ เตสํ ปเภททสฺสนตฺถํ ‘‘เสยฺยถิทํ สปฺปิ นวนีต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สปฺปิภตฺตนฺติ เอตฺถ กิญฺจาปิ
มูลนฺติ กปฺปิยภณฺฑํ วุตฺตํฯ ตสฺมา อนาปตฺตีติ เอตฺถ วิสงฺเกเตน ปาจิตฺติยาภาเวปิ สูโปทนทุกฺกฏา น มุจฺจตีติ วทนฺติฯ ‘‘กปฺปิยสปฺปินา, อกปฺปิยสปฺปินา’’ติ จ อิทํ กปฺปิยากปฺปิยมํสสตฺตานํ วเสน วุตฺตํฯ
๒๖๑. มหานามสิกฺขาปทํ นาม อุปริ จาตุมาสปจฺจยปวารณาสิกฺขาปทํ (ปาจิ. ๓๐๓ อาทโย)ฯ อคิลาโน หิ อปฺปวาริตฏฺฐาเน วิญฺญาเปนฺโตปิ กาลปริจฺเฉทํ, เภสชฺชปริจฺเฉทํ วา กตฺวา สงฺฆวเสน ปวาริตฏฺฐานโต ตทุตฺตริ วิญฺญาเปนฺเตน, ปริจฺเฉทพฺภนฺตเรปิ น เภสชฺชกรณีเยน โรเคน เภสชฺชํ วิญฺญาเปนฺเตน จ สโม โหตีติ ‘‘มหานามสิกฺขาปเทน กาเรตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ ปณีตโภชนตา, อคิลานตา, อกตวิญฺญตฺติยา ปฏิลาโภ, อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิฯ
ปณีตโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. ทนฺตโปนสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๖๓. ทสเม ฆนพทฺโธติ ฆนมํเสน สมฺพทฺโธ, กถินสํหตสรีโรติ อตฺโถฯ
๒๖๔. มุขทฺวารนฺติ มุขโต เหฏฺฐา ทฺวารํ มุขทฺวารํ, คลนาฬิกนฺติ อตฺโถฯ เอวญฺจ นาสิกาย ปวิฏฺฐมฺปิ มุขทฺวารํ ปวิฏฺฐเมว โหติ, มุเข ปกฺขิตฺตมตฺตญฺจ อปฺปวิฏฺฐํฯ อาหารนฺติ อชฺโฌหริตพฺพํ กาลิกํ อธิปฺเปตํ, น อุทกํฯ ตญฺหิ เภสชฺชสงฺคหิตมฺปิ อกาลิกเมว ปฏิคฺคหิตสฺเสว กาลิกตฺตาฯ อุทเก หิ ปฏิคฺคหณํ น รุหติฯ เตเนว ภิกฺขุนา ตาปิเตน อุทเกน จิรปฏิคฺคหิเตน จ อกปฺปิยกุฏิยํ วุตฺเถน จ สห อามิสํ ภุญฺชนฺตสฺสาปิ สามปากาทิโทโส น โหติฯ วกฺขติ หิ ‘‘ภิกฺขุ ยาคุอตฺถาย…เป.… อุทกํ ตาเปติ, วฏฺฏตี’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๖๕)ฯ ภิกฺขู ปน เอตํ อธิปฺปายํ ตทา น ชานิํสุฯ เตนาห ‘‘สมฺมา อตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา’’ติอาทิฯ
๒๖๕. รถเรณุมฺปีติ อกลฺลโกติ คิลาโนฯ
‘‘คเหตุํ วา…เป.… ตสฺส โอริมนฺเตนา’’ติ อิมินา อากาเส อุชุํ ฐตฺวา ปเรน อุกฺขิตฺตํ คณฺหนฺตสฺสาปิ อาสนฺนงฺคภูตปาทตลโต ปฏฺฐาย หตฺถปาโส ปริจฺฉินฺทิตพฺโพ, น ปน สีสนฺตโต ปฏฺฐายาติ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ‘‘โอริมนฺเตนา’’ติ อิมสฺส เหฏฺฐิมนฺเตนาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ
เอตฺถ จ ปวารณาสิกฺขาปทฏฺฐกถายํ ‘‘สเจ ภิกฺขุ นิสินฺโน โหติ, อาสนสฺส ปจฺฉิมนฺตโต ปฏฺฐายา’’ติอาทินา (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๓๘-๒๓๙) ปฏิคฺคาหกานํ อาสนฺนงฺคสฺส ปาริมนฺตโต ปฏฺฐาย ปริจฺเฉทสฺส ทสฺสิตตฺตา อิธาปิ อากาเส ฐิตสฺส ปฏิคฺคาหกสฺส อาสนฺนงฺคภูตปาทงฺคุลสฺส ปาริมนฺตภูตโต ปณฺหิปริยนฺตสฺส เหฏฺฐิมตลโต ปฏฺฐาย, ทายกสฺส ปน โอริมนฺตภูตโต ปาทงฺคุลสฺส เหฏฺฐิมตลโต ปฏฺฐาย หตฺถปาโส ปริจฺฉินฺทิตพฺโพติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิมินาว นเยน ภูมิยํ นิปชฺชิตฺวา อุสฺสีเส นิสินฺนสฺส หตฺถโต ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺสปิ อาสนฺนสีสงฺคสฺส ปาริมนฺตภูตโต คีวนฺตโต ปฏฺฐาเยว
ปฏิคฺคหณสญฺญายาติ ‘‘มญฺจาทินา ปฏิคฺคเหสฺสามี’’ติ อุปฺปาทิตสญฺญายฯ อิมินา ‘‘ปฏิคฺคณฺหามี’’ติ วาจาย วตฺตพฺพกิจฺจํ นตฺถีติ ทสฺเสติฯ กตฺถจิ อฏฺฐกถาสุ, ปเทเสสุ วาฯ อสํหาริเม ผลเกติ ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน อสํหาริเยฯ ปุญฺฉิตฺวา ปฏิคฺคเหตฺวาติ ปุญฺฉิเตปิ รชนจุณฺณสงฺกาย สติ ปฏิคฺคหณตฺถาย วุตฺตํ, นาสติฯ ตํ ปนาติ ปติตรชํ อปฺปฏิคฺคเหตฺวา อุปริ คหิตปิณฺฑปาตํฯ อนาปตฺตีติ ทุรุปจิณฺณาทิโทโส นตฺถิฯ ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส ทสฺสามี’’ติอาทิปิ วินยทุกฺกฏปริหาราย วุตฺตํฯ ตถา อกตฺวา คหิเตปิ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชโต อนาปตฺติ เอวฯ ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส ทตฺวา’’ติ อิทมฺปิ ปุริมาโภคานุคุณตาย วุตฺตํฯ
จรุเกนาติ ขุทฺทกภาชเนนฯ อภิหฏตฺตาติ ทิยฺยมานกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ทตฺวา อปนยนกาเล ปน ฉาริกา วา พินฺทูนิ วา ปตนฺติ, ปุน ปฏิคฺคเหตพฺพํ อภิหารสฺส วิคตตฺตาติ วทนฺติฯ ตํ ยถา น ปตติ, ตถา อปเนสฺสามีติ ปริหรนฺเต ยุชฺชติฯ ปกติสญฺญาย อปเนนฺเต อภิหาโร น ฉิชฺชติ, ตํ ปฏิคฺคหิตเมว โหติฯ มุขวฏฺฏิยาปิ คเหตุํ วฏฺฏตีติ อภิหริยมานสฺส ปตฺตสฺส มุขวฏฺฏิยา อุปริภาเค หตฺถํ ปสาเรตฺวา ผุสิตุํ วฏฺฏติฯ
ปาเทน เปลฺเลตฺวาติ ‘‘ปาเทน ปฏิคฺคเหสฺสามี’’ติสญฺญาย อกฺกมิตฺวาฯ เกจีติ อภยคิริวาสิโนฯ วจนมตฺตเมวาติ ปฏิพทฺธปฺปฏิพทฺธนฺติ สทฺทมตฺตเมว นานํ, กายปฏิพทฺธเมว โหติฯ ตสฺมา เตสํ วจนํ น คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ
เตน อาหราเปตุนฺติ ยสฺส ภิกฺขุโน สนฺติกํ คตํ, ตํ อิธ อาเนหีติ อาณาเปตฺวา เตน อาหราเปตุํ อิตรสฺส วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ น ตโต ปรนฺติ ตทเหว สามํ อปฺปฏิคฺคหิตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตทเหว ปฏิคฺคหิตํ ปน ปุนทิวสาทีสุ อปฺปฏิคฺคเหตฺวาปิ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ
ขิยฺยนฺตีติ ขยํ คจฺฉนฺติ, เตสํ จุณฺเณหิ ถุลฺลจฺจยอปฺปฏิคฺคหณาปตฺติโย น โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘นวสมุฏฺฐิต’’นฺติ เอเตเนว อุจฺฉุอาทีสุ เอเสว นโยติ สนฺนิธิโทสาทิํ สนฺธาย วทติฯ เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ เตน จ ปฏิคฺคหณงฺเคสุ ปญฺจสุปิ สมิทฺเธสุ อชฺโฌหริตุกามตาย คหิตเมว ปฏิคฺคหิตํ นาม โหติ อชฺโฌหริตพฺเพสุ เอว ปฏิคฺคหณสฺส อนุญฺญาตตฺตาติ ทสฺเสติฯ ตถา พาหิรปริโภคตฺถาย คเหตฺวา ฐปิตเตลาทิํ อชฺโฌหริตุกามตาย สติ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ
เกสญฺจีติอาทีสุ อนุปสมฺปนฺนานํ อตฺถาย กตฺถจิ ฐปิยมานมฺปิ หตฺถโต มุตฺตมตฺเต เอว ปฏิคฺคหณํ น วิชหติ, อถ โข ภาชเน ปติตเมว ปฏิคฺคหณํ วิชหติฯ ภาชนญฺจ ภิกฺขุนา ปุนทิวสตฺถาย อเปกฺขิตเมวาติ ตคฺคตมฺปิ อามิสํ ทุทฺโธตปตฺตคตํ วิย ปฏิคฺคหณํ น วิชหตีติ อาสงฺกาย ‘‘สามเณรสฺส หตฺเถ ปกฺขิปิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อีทิเสสุ หิ ยุตฺติ น คเวสิตพฺพา, วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ ‘‘ปตฺตคตา ยาคู’’ติ อิมินา ปตฺตมุขวฏฺฏิยา ผุฏฺเฐปิ กูเฏ ยาคุ ปฏิคฺคหิตา, อุคฺคหิตา วา น โหติ ภิกฺขุโน อนิจฺฉาย ผุฏฺฐตฺตาติ ทสฺเสติฯ อาโรเปตีติ หตฺถํ ผุสาเปติฯ ปฏิคฺคหณูปคํ ภารํ นาม มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส อุกฺเขปารหํฯ น ปิทหิตพฺพนฺติ หตฺถโต มุตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, หตฺถคตํ ปน อิตเรน หตฺเถน ปิทหโต, หตฺถโต มุตฺตมฺปิ วา อผุสิตฺวา อุปริปิธานํ ปาเตนฺตสฺส น โทโสฯ
ปฏิคฺคณฺหาตีติ กุณฺฑเกติ มหาฆเฏฯ ตสฺมิมฺปีติ จาฏิฆเฏปิฯ คาหาเปตฺวาติ อปฺปฏิคฺคหิตํ กาลิกํ คาหาเปตฺวาฯ
ทุติยตฺเถรสฺสาติ ‘‘เถรสฺส ปตฺตํ มยฺหํ เทถา’’ติ เตน อตฺตโน ปริจฺจชาเปตฺวา ทุติยตฺเถรสฺส เทติฯ เอตฺถ ปนาติ ปตฺตปริวตฺตเนฯ การณนฺติ เอตฺถ ยถา ‘‘สามเณรา อิโต อมฺหากมฺปิ เทนฺตี’’ติ วิตกฺโก อุปฺปชฺชติ, น ตถาติ การณํ วทนฺติ, ตญฺจ ยุตฺตํฯ ยสฺส ปน ตาทิโส วิตกฺโก นตฺถิ, เตน อปริวตฺเตตฺวาปิ ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ
นิจฺจาเลตุนฺติ อุทฺธนํ อาโรเปตพฺพนฺติ อนคฺคิกํ อุทฺธนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อุทฺธเน ปจฺจมานสฺส อาลุฬเน อุปริ อปกฺกตณฺฑุลา เหฏฺฐา ปวิสิตฺวา ปจฺจตีติ อาห ‘‘สามํปากญฺเจว โหตี’’ติฯ
อาธารเก ปตฺโต ฐปิโตติ อปฺปฏิคฺคหิตามิโส ปตฺโต ปุน ปฏิคฺคหณตฺถาย ฐปิโตฯ เอกคฺคหเณเนวาติ สามเณรานํ คหิตสฺส ปุน อจฺฉฑฺฑนวเสน คหเณนฯ ภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ ธูมวฏฺฏิยา ตทหุปฏิคฺคหิตตฺตา วุตฺตํฯ ภตฺตุคฺคาโรติอาทิ อพฺโพหาริกปฺปสงฺเคน วิกาลโภชนวินิจฺฉยทสฺสนํฯ สมุทฺโททเกนาติ อปฺปฏิคฺคหิเตนฯ หิมกรกา นาม กทาจิ วสฺโสทเกน สห ปตนกา ปาสาณเลขา วิย ฆนีภูตอุทกวิเสสา, เตสุ ปฏิคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิฯ เตนาห ‘‘อุทกคติกา เอวา’’ติฯ ปุเรภตฺตเมว วฏฺฏตีติ อปฺปฏิคฺคหิตาปตฺตีหิ อพฺโพหาริกมฺปิ วิกาลโภชนาปตฺตีหิ สพฺโพหาริกนฺติ ทสฺเสติฯ
ลคฺคตีติ มุเข จ หตฺเถ จ มตฺติกาวณฺณํ ทสฺเสติฯ พหลนฺติ หตฺถมุเขสุ อลคฺคนกมฺปิ ปฏิคฺคเหตพฺพํฯ วาสมตฺตนฺติ เรณุขีราภาวํ ทสฺเสติฯ อากิรติ ปฏิคฺคเหตพฺพนฺติ ปุปฺผรสสฺส ปญฺญายนโต วุตฺตํฯ
มหาภูเตสูติ ปาณสรีรสนฺนิสฺสิเตสุ ปถวีอาทิมหาภูเตสุฯ สพฺพํ วฏฺฏตีติ อตฺตโน, ปเรสญฺจ สรีรนิสฺสิตํ สพฺพํ วฏฺฏติฯ อกปฺปิยมํสานุโลมตาย ถุลฺลจฺจยาทิํ น ชเนตีติ อธิปฺปาโยฯ ปตตีติ อตฺตโน สรีรโต วิจฺฉินฺทิตฺวา ปตติฯ ‘‘รุกฺขโต ฉินฺทิตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา มตฺติกตฺถาย ปถวิํ ขณิตุํ, อญฺญมฺปิ ยํกิญฺจิ มูลปณฺณาทิวิสเภสชฺชํ ฉินฺทิตฺวา ฉาริกํ
ทนฺตโปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิฏฺฐิโต โภชนวคฺโค จตุตฺโถฯ
๕. อเจลกวคฺโค
๑. อเจลกสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๗๓. ปญฺจมวคฺคสฺส มยฺหํ นามาติ ภิกฺขุนา ภูมิยํ ฐเปตฺวา ทินฺนมฺปิ สนฺธาย วทติฯ อญฺญติตฺถิยตา, อนนุญฺญาตตา, อชฺโฌหรณียตา, อชฺโฌหรณตฺถาย สหตฺถา อนิกฺขิตฺตภาชเน ทานนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิฯ
อเจลกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. อุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๗๔. ทุติเย อนาจารํ อาจริตุกามตา, ตทตฺถเมว อุปสมฺปนฺนสฺส อุยฺโยชนา, ตสฺส อุปจาราติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ
อุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. สโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๘๑. ตติเย ปาฬิยํ ขุทฺทเก ฆเรติ เอตฺถ ขุทฺทกํ ฆรํ นาม ปญฺจหตฺถโต อูนกวิตฺถารํ อธิปฺเปตํฯ ตตฺถ จ ปิฏฺฐสงฺฆาฏโต หตฺถปาเส อวิชหิเตปิ ปิฏฺฐิวํสาติกฺกโม โหตีติ อาห ‘‘ปิฏฺฐิวํสํ อติกฺกมิตฺวา’’ติฯ ยถา ตถา วา กตสฺสาติ ปิฏฺฐิวํสํ อาโรเปตฺวา วา อนาโรเปตฺวา วา กตสฺสฯ
๒๘๓. ปาฬิยํ วีตราคาติ อปริยุฏฺฐิตราคานํ, อนาคามีนญฺจ สงฺคโหฯ สจิตฺตกนฺติ อนุปวิสิตฺวา นิสีทนจิตฺเตน สจิตฺตกํฯ ปริยุฏฺฐิตราคชายมฺปติกานํ สนฺนิหิตตา, สยนิฆรตา, ทุติยสฺส ภิกฺขุโน อภาโว, อนุปขชฺช นิสีทนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิฯ
สโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒๘๔-๒๘๙. จตุตฺถปญฺจมานิ วุตฺตตฺถานิฯ
๖. จาริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๙๘. ฉฏฺเฐ ‘‘ปริเยสิตฺวา อาโรจนกิจฺจํ นาม นตฺถี’’ติ วุตฺตตฺตา โย อปริเยสิตพฺโพ อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺตฏฺฐาเน ทิสฺสติ, โส สเจปิ ปกติวจนสฺส สวนูปจารํ อติกฺกมฺม ฐิโต อุปคนฺตฺวา อาปุจฺฉิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘อปิ จ…เป.… ยํ ปสฺสติ, โส อาปุจฺฉิตพฺโพ’’ติอาทิฯ
๓๐๒. อนาปตฺติวาเร เจตฺถ อนฺตรารามาทีนญฺเญว วุตฺตตฺตา วิหารโต คามวีถิํ อนุญฺญาตการณํ วินา อติกฺกมนฺตสฺสาปิ อาปตฺติ โหติ, น ปน ฆรูปจารํ อติกฺกมนฺตสฺเสวฯ
ยํ ปน ปาฬิยํ ‘‘อญฺญสฺส ฆรูปจารํ โอกฺกมนฺตสฺส…เป.… ปฐมํ ปาทํ อุมฺมารํ อติกฺกาเมตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ คาเม ปวิฏฺฐํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตถาปิ อญฺญสฺส ฆรูปจารํ อโนกฺกมิตฺวา วีถิมชฺเฌเนว คนฺตฺวา อิจฺฉิติจฺฉิตฆรทฺวาราภิมุเข ฐตฺวา มนุสฺเส โอโลเกตฺวา คจฺฉนฺตสฺสาปิ ปาจิตฺติยเมวฯ ตตฺถ เกจิ ‘‘วีถิยํ อติกฺกมนฺตสฺส ฆรูปจารคณนาย อาปตฺติโย’’ติ วทนฺติฯ อญฺเญ ปน ‘‘ยานิ กุลานิ อุทฺทิสฺส คโต, เตสํ คณนายา’’ติฯ ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตเรน นิมนฺตนสาทิยนํ, สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉนา, ภตฺติยฆรโต อญฺญฆรูปสงฺกมนํ, มชฺฌนฺหิกานติกฺกโม, สมยาปทานํ อภาโวติ อิมาเนตฺถ ปญฺจ องฺคานิฯ
จาริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. มหานามสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๐๓. สตฺตเม มหานาโมติ สุกฺโกทนสฺส ปุตฺโต อนุรุทฺธตฺเถรสฺส, สตฺถุ จ เชฏฺฐภาตาฯ อานนฺทตฺเถโร อมิโตทนสฺส ปุตฺโต, นนฺทตฺเถโร ปน สุทฺโธทนสฺเสวฯ
๓๐๕. ปาฬิยํ กาลํ อาหริสฺสถาติ อชฺชตนํ กาลํ วีตินาเมสฺสถ, สฺเว เภสชฺชํ หริสฺสถาติ วา อตฺโถฯ ‘‘อตฺถิ ปวารณา เภสชฺชปริยนฺตา จ รตฺติปริยนฺตา จา’’ติ ตติยโกฏฺฐาเส นิยมิตเมว เภสชฺชํ นิยมิตกาลนฺตเรเยว คเหตพฺพํ, น ตโต พหิฯ อิตรถา
มหานามสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. อุยฺยุตฺตเสนาสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๑๕. อฏฺฐเม เอกเมกนฺติ เอตฺถ ทุวงฺคินีปิ ติวงฺคินีปิ เสนา สงฺคยฺหติฯ อุยฺยุตฺตจตุรงฺคเสนาทสฺสนาย ตถารูปปจฺจยาทิํ วินา คมนํ, อนนุญฺญาโตกาเส ทสฺสนนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิฯ
อุยฺยุตฺตเสนาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. เสนาวาสสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๑๙. นวเม เสนาย จตุตฺโถ สูริยตฺถงฺคโม, อคิลานตาติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิฯ
เสนาวาสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. อุยฺโยธิกสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๒๒. ทสเม ปาฬิยํ กติ เต ลกฺขานิ ลทฺธานีติ กิตฺตกา ตยา ลทฺธาติ อตฺโถฯ อุยฺโยธิกาทิทสฺสนาย
อุยฺโยธิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิฏฺฐิโต อเจลกวคฺโค ปญฺจโมฯ
๖. สุราปานวคฺโค
๑. สุราปานสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๒๘. ฉฏฺฐวคฺคสฺส กิณฺณปกฺขิตฺตาติ ปิฏฺฐปูวาทิํ อปกฺขิปิตฺวา กิณฺณสงฺขาตํ ธญฺญงฺกุราทิสุราพีชํ ปกฺขิปิตฺวา กตาฯ สมฺภารสํยุตฺตาติ สาสปาทิอเนกสมฺภาเรหิ สญฺญุตฺตาฯ
มธุกตาลนาฬิเกราทิปุปฺผาทิรโส จิรปริวาสิโต ปุปฺผาสโว นามฯ ตถา ปนสาทิ ผลาสโวฯ มุทฺทิกรโส มธฺวาสโวฯ อุจฺฉุรโส คุฬาสโวฯ ติผลติกฏุกาทินานาสมฺภารานํ รโส จิรปริวาสิโต สมฺภารสํยุตฺโตฯ พีชโต ปฏฺฐายาติ ยถาวุตฺตานํ ปิฏฺฐาทีนํ มชฺชตฺถาย ภาชเน ปกฺขิตฺตกาลโต ปฏฺฐายฯ
๓๒๙. โลณโสวีรกํ สุตฺตญฺจ อเนเกหิ ทพฺพสมฺภาเรหิ อภิสงฺขโต เภสชฺชวิเสโสฯ อุยฺยุตฺตสิกฺขาปทานํ อจิตฺตกโลกวชฺเชสุ โลกวชฺชตา ปุพฺเพ วุตฺตนยาวาติ ตตฺถ กิญฺจิปิ อวตฺวา อิธ เตหิ อสาธารณวตฺถุวิเสสสิทฺธาย อจิตฺตกปกฺเขปิ อกุสลจิตฺตตาย ตํ โลกวชฺชตาทิวิเสสํ ทสฺเสตุเมว ‘‘วตฺถุอชานนตาย เจตฺถา’’ติอาทินา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปฐมปาราชิกวณฺณนายํ วิตฺถารโต สารตฺถทีปนิยํ วิรทฺธฏฺฐานวิโสธนวเสน วุตฺตนฺติ ตตฺเถว คเหตพฺพํฯ มชฺชภาโว, ตสฺส ปานญฺจาติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิฯ
สุราปานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. องฺคุลิปโตทกสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๓๐. ทุติเย
องฺคุลิปโตทกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. หสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๓๘. ตติเย หสธมฺเม หสธมฺมสญฺญีติอาทีสุ อุปฺลวาทิมตฺตํ กิํ หสธมฺโม โหตีติ คหณวเสน สติ กรณีเย กริยมานํ หสธมฺมํ หสธมฺโมติ คหณวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อุสฺสาเรนฺโตติ อุทเก ฐิตํ นาวํ ตีเร อาโรเปนฺโตฯ
ปตนุปฺปตนวาเรสูติ อุทกสฺส อุปริตเล มณฺฑูกคติยา ปตนุปฺปตนวเสน คมนตฺถํ ขิตฺตาย เอกิสฺสา กถลาย วเสน วุตฺตํฯ อุทกสฺส อุปริโคปฺผกตา, หสาธิปฺปาเยน กีฬนนฺติ ทฺเว องฺคานิฯ
หสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. อนาทริยสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๔๔. จตุตฺเถ สุตฺตานุโลมนฺติ มหาปเทสาฯ อฏฺฐกถาติปิ วทนฺติฯ อุปสมฺปนฺนสฺส ปญฺญตฺเตน วจนํ, อนาทริยกรณนฺติ ทฺเว องฺคานิฯ
อนาทริยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. ภิํสาปนสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๔๕. ปญฺจเม อุปสมฺปนฺนตา, ตสฺส ทสฺสนสวนวิสเย ภิํสาเปตุกามตาย วายมนนฺติ ทฺเว องฺคานิฯ
ภิํสาปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. โชติสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๕๔. ฉฏฺเฐ อลาตํ ปติตนฺติ อคฺคิกปาลโต พหิ ปติตํฯ วิชฺฌาตนฺติ วิชฺฌาตํ อลาตํ กปาลคฺคิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา ชาเลนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, ตถา เกวลํ อินฺธนํ ปาเตนฺตสฺสปิ วิชฺฌาตํ กปาลคฺคิํ มุขวาตาทินา อุชฺชาเลนฺตสฺสปิฯ คิลานตาทิการณาภาโว, วิสิพฺเพตุกามตา, สมาทหนนฺติ ตีณิ องฺคานิฯ
โชติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. นหานสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๕๗. สตฺตเม นคเร ถกิเตติ เอตฺถ รญฺญา จิรํ นหายิตุกาเมน ‘‘อหํ พหิ อุยฺยาเน กตารกฺโข วสิสฺสามิ, นครํ ถเกตฺวา โคเปถา’’ติ อนุญฺญาตา, เต ถกิํสูติ ทฏฺฐพฺพํฯ อสมฺภินฺเนนาติ อนฏฺเฐน, ตํ ทิวสํ ปุน อคฺคหิตาลงฺกาเรน ปพุทฺธมตฺเตนาติ อธิปฺปาโยฯ มชฺฌิมเทเส อูนกทฺธมาสนหานํ, สมยาทีนํ อภาโวติ ทฺเว องฺคานิฯ
นหานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. ทุพฺพณฺณกรณสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๖๘. อฏฺฐเม ปฏิลทฺธนวจีวเรนาติ เอตฺถ ปุพฺเพ อกตกปฺปํ กติปาหํ นิวาสนตฺถาย ตาวกาลิกวเสน ลทฺธมฺปิ สงฺคยฺหตีติ วทนฺติฯ
๓๖๙. ‘‘นวํ นาม อกตกปฺป’’นฺติ สามญฺญโต วุตฺตตฺตา อญฺเญน ภิกฺขุนา กปฺปพินฺทุํ ทตฺวา ปริภุตฺตํ จีวรํ, เตน วา, ตโต ลภิตฺวา อญฺเญน วา เกนจิ ทินฺนมฺปิ กตกปฺปเมว นวํ นาม น โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘นิวาเสตุํ วา ปารุปิตุํ วา’’ติ วุตฺตตฺตา อํสพทฺธกาสาวมฺปิ ปารุปิตพฺพโต กปฺปํ กาตพฺพนฺติ วทนฺติฯ จมฺมการนีลํ นาม จมฺมํ นีลวณฺณํ กาตุํ โยชิยมานํ นีลํฯ ปกตินีลเมวาติ เกจิฯ ยถาวุตฺตจีวรสฺส อกตกปฺปตา, อนฏฺฐจีวราทิตา, นิวาสนาทิตาติ ตีณิ องฺคานิฯ
ทุพฺพณฺณกรณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. วิกปฺปนสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๗๔. นวเม เยนาติ เยน สทฺธิํ, ยสฺส สนฺติเกติ อตฺโถฯ สามํ วิกปฺปิตสฺส อปจฺจุทฺธาโร, วิกปฺปนุปคจีวรตา, อวิสฺสาเสน ปริโภโคติ ตีณิ องฺคานิฯ
วิกปฺปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. จีวรอปนิธานสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๗๘. ทสเม อนฺตมโส หสาเปกฺโขปีติ อปิ-สทฺเทน อเถยฺยจิตฺตํ โกเธน ทุกฺขาเปตุกามํ, อวณฺณํ ปกาเสตุกามญฺจ สงฺคยฺหติฯ เตเนว ‘‘ติเวทน’’นฺติ วุตฺตํฯ อุปสมฺปนฺนสฺส ปตฺตาทีนํ อปนิธานํ, วิเหเสตุกามตาทีติ ทฺเว องฺคานิฯ
จีวรอปนิธานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิฏฺฐิโต สุราปานวคฺโค ฉฏฺโฐฯ
๗. สปฺปาณกวคฺโค
๑. สญฺจิจฺจปาณสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๘๒. สตฺตมสฺส ปฐเม อุสุํ สรํ อสติ ขิปตีติ อิสฺสาโสฯ น เหตฺถ กิญฺจิ ชีวิตํ นาม วิสุํ ติฏฺฐตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ ปาเณติ สตฺเตฯ อปฺปมตฺเตน วตฺตํ กาตพฺพนฺติ ยถา ปาณกานํ วิเหสาปิ น โหติ, เอวํ สลฺลกฺเขตฺวา โอตาปนสมฺมชฺชนาทิวตฺตํ กาตพฺพํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ
สญฺจิจฺจปาณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๘๗. ทุติเย อุทกสณฺฐานกปฺปเทเสติ กทฺทมปาสาณาทิภูมิยํฯ ตตฺถาติ อาสิตฺเต กปฺปิยอุทเกฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ
สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. อุกฺโกฏนสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๙๒. ตติเย ‘‘ตสฺส ภิกฺขุโน สนฺติกํ คนฺตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา ยสฺส อธิกรณํ สงฺฆกมฺเมน นิหตํ, ตสฺส สมฺมุเข เอว อุกฺโกเฏนฺตสฺส ปาจิตฺติยํฯ ปรมฺมุเข ปน ทุกฺกฏเมวฯ
๓๙๕. ‘‘ธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสญฺญี อุกฺโกเฏติ, อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา อนาทริยตาทิ วิย อุกฺโกฏนํ สยํ อกุสลํ น โหติ, ธมฺมกมฺมสญฺญาย, ปน วิมติยา จ อุกฺโกฏเนเนว อกุสลํ โหติฯ ยถาธมฺมํ นิหตตา, ชานนา, อุกฺโกฏนาติ ตีณิ องฺคานิฯ
อุกฺโกฏนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ทุฏฺฐุลฺลสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๙๙. จตุตฺเถ อาปตฺติํ อาปชฺชติเยวาติ ธุรนิกฺเขปปกฺเข วุตฺตํฯ วตฺถุปุคฺคโลติ อาปนฺนปุคฺคโลฯ ฉาเทตุกามตาย หิ สติ เอว อวสฺสํ อญฺญสฺส อาโรจนํ วุตฺตํ, วตฺถุปุคฺคลสฺส จ อาโรจนา นาม น โหตีติ ปฏิจฺฉาทนเมวาติ อธิปฺปาโยฯ โกฏิ ฉินฺนา โหตีติ ฉาเทสฺสามีติ ธุรนิกฺเขเป สติปิ ปุคฺคลปรมฺปราย คจฺฉนฺตี อาปตฺติโกฏิ ฉิชฺชติฯ
๔๐๐. ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺฐิ จ กายสํสคฺโค จาติ อยํ ทุฏฺฐุลฺลอชฺฌาจาโร นามา’’ติ อิทํ ทุฏฺฐุลฺลาโรจนสิกฺขาปทฏฺฐกถายํ ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส…เป.… อาทิโต ปญฺจ สิกฺขาปทานิ ทุฏฺฐุลฺโล นาม อชฺฌาจาโร, เสสานิ อทุฏฺฐุลฺโลฯ สุกฺกวิสฺสฏฺฐิกายสํสคฺคทุฏฺฐุลฺลอตฺตกามา ปนสฺส อชฺฌาจาโร นามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๘๒) อิมินา วจเนน วิรุชฺฌตีติ วีมํสิตพฺพํฯ ปุคฺคลเปเมน ฉาทยโต เจตฺถ ‘‘อญฺเญ ครหิสฺสนฺตี’’ติ ภยวเสน ฉาทนกฺขเณ ‘‘ทุกฺขเวทน’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อุปสมฺปนฺนสฺส ทุฏฺฐุลฺลาปตฺติชานนํ, ปฏิจฺฉาเทตุกามตาย ธุรนิกฺเขโปติ ทฺเว องฺคานิฯ
ทุฏฺฐุลฺลสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๐๒. ปญฺจเม รูปสิปฺปนฺติ เหรญฺญิกสิปฺปํฯ คพฺเภ สยิตกาเลน สทฺธิํ วีสติมํ วสฺสํ ปริปุณฺณมสฺสาติ คพฺภวีโสฯ
๔๐๔. นิกฺขมนียปุณฺณมาสีติ ปาฏิปททิวเสติ ปจฺฉิมิกาย วสฺสูปนายิกายฯ ทฺวาทส มาเส มาตุ กุจฺฉิสฺมิํ วสิตฺวา มหาปวารณาย ชาตํ อุปสมฺปาเทนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘ติํส รตฺตินฺทิโว มาโส, ทฺวาทสมาสิโก สํวจฺฉโร’’ติ (อ. นิ. ๓.๗๑; ๘.๔๓; วิภ. ๑๐๒๓) วจนโต ‘‘จตฺตาโร มาสา ปริหายนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ วสฺสํ อุกฺกฑฺฒนฺตีติ วสฺสํ อุทฺธํ กฑฺฒนฺติ, ‘‘เอกมาสํ อธิกมาโส’’ติ ฉฑฺเฑตฺวา วสฺสํ อุปคจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ ตสฺมา ตติโย ตติโย สํวจฺฉโร เตรสมาสิโก โหติฯ เต ทฺเว มาเส คเหตฺวาติ นิกฺขมนียปุณฺณมาสโต ยาว ชาตทิวสภูตา มหาปวารณาฯ ตาว เย ทฺเว มาสา อนาคตา, เตสํ อตฺถาย อธิกมาสโต ลทฺเธ ทฺเว มาเส คเหตฺวาฯ เตนาห ‘‘โย ปวาเรตฺวา วีสติวสฺโส ภวิสฺสตี’’ติอาทิฯ ‘‘นิกฺกงฺขา หุตฺวา’’ติ อิทํ อฏฺฐารสนฺนํ วสฺสานํ เอกอธิกมาเส คเหตฺวา ตโต วีสติยา วสฺเสสุปิ จาตุทฺทสีอตฺถาย จตุนฺนํ มาสานํ ปริหาปเนน สพฺพทา ปริปุณฺณวีสติวสฺสตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปวาเรตฺวา วีสติวสฺโส ภวิสฺสตีติ มหาปวารณาทิวเส อติกฺกนฺเต คพฺภวสฺเสน สห วีสติวสฺโส ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ ตสฺมาติ ยสฺมา คพฺภมาสาปิ คณนูปคา โหนฺติ, ตสฺมาฯ เอกวีสติวสฺโสติ ชาติยา วีสติวสฺสํ สนฺธาย วุตฺตํฯ
๔๐๖. อญฺญํ อุปสมฺปาเทตีติ อุปชฺฌาโย, อาจริโย วา หุตฺวา อุปสมฺปาเทติฯ โสปีติ อุปสมฺปาเทนฺโตปิ อนุปสมฺปนฺโนฯ อูนวีสติวสฺสตา, ตํ ญตฺวา อุปชฺฌาเยน หุตฺวา อุปสมฺปาทนนฺติ ทฺเว องฺคานิฯ
อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. เถยฺยสตฺถสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๐๙. ฉฏฺเฐ
เถยฺยสตฺถสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔๑๒. สตฺตมํ วุตฺตนยเมวฯ
๘. อริฏฺฐสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๑๗. อฏฺฐเม อนฺตรายนฺติ อนฺตรา เวมชฺเฌ เอติ อาคจฺฉตีติ อนฺตราโย, ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอนตฺโถฯ อานนฺตริยธมฺมาติ อนนฺตเร ภเว ผลนิพฺพตฺตเน นิยุตฺตา เจตนาทิธมฺมาติ อตฺโถฯ ‘‘น สคฺคสฺสา’’ติ อิทํ ภิกฺขุนิทูสนกมฺมสฺส อานนฺตริยตฺตาภาวโต วุตฺตํฯ อริยสาวิกาสุ, ปน กลฺยาณปุถุชฺชนภูตาย จ พลกฺกาเรน ทูเสนฺตสฺส อานนฺตริยสอสเมวฯ โมกฺขนฺตรายิกตา ปน โลลายปิ ปกตตฺตภิกฺขุนิยา ทูสกสฺส ตสฺมิํ อตฺตภาเว มคฺคุปฺปตฺติยา อภาวโต วุตฺตาฯ
ตสฺมิํ อตฺตภาเว อนิวตฺตนกา อเหตุกอกิริยนตฺถิกทิฏฺฐิโยว นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิธมฺมาฯ ปณฺฑกาทีนํ คหณํ นิทสฺสนมตฺตํฯ สพฺพาปิ ทุเหตุกาเหตุกปฏิสนฺธิโย วิปากนฺตรายิกาว ทุเหตุกานมฺปิ มคฺคานุปฺปตฺติโตฯ
อยนฺติ อริฏฺโฐฯ รเสน รสนฺติ อนวชฺเชน ปจฺจยปริภุญฺชนรเสน ปญฺจกามคุณปอโภครสํ สมาเนตฺวาฯ อุปเนนฺโต วิยาติ ฆเฏนฺโต วิย, โส เอว วา ปาโฐฯ
อฏฺฐิกงฺกลูปมาติ เอตฺถ อฏฺฐิ เอว นิมฺมํสตาย กงฺกลนฺติ จ วุจฺจติฯ ปลิภญฺชนฏฺเฐนาติ อวสฺสํ ปตนฏฺเฐนฯ อธิกุฏฺฏนฏฺเฐนาติ อติ วิย กุฏฺฏนฏฺเฐนฯ ปาฬิยํ ‘‘ตถาหํ ภควตา…เป.… นาลํ อนฺตรายายา’’ติ อิทํ วตฺถุอนุรูปโต วุตฺตํฯ เอวํ ปน อคฺคเหตฺวา อญฺเญนปิ อากาเรน ยํ กิญฺจิ ภควตา วุตฺตํ วิปรีตโต คเหตฺวา ปเรหิ วุตฺเตปิ อมุญฺจิตฺวา โวหรนฺตสฺสาปิ วุตฺตนยานุสาเรน ตทนุคุณํ สมนุภาสนกมฺมวาจํ โยเชตฺวา อาปตฺติยา อาโรเปตุํ, อาปตฺติยา อทสฺสนาทีสุ ตีสุ ยํ กิญฺจิ อภิรุจิตํ นิมิตฺตํ กตฺวา อุกฺเขปนียกมฺมํ
อริฏฺฐสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. อุกฺขิตฺตสมฺโภคสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๒๔. นวเม ‘‘อุกฺขิตฺโต อโนสาริโต’’ติ วุตฺตตฺตา อริฏฺฐสฺส อุกฺเขปนียกมฺมํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
๔๒๕. ปาฬิยํ ‘‘เอกจฺฉนฺเน’’ติ สามญฺญโต วุตฺตตฺตา นานูปจาเรปิ เอกจฺฉนฺเน นิปชฺชเน ปณฺณตฺติํ อชานนฺตสฺส อรหโตปิ อุกฺขิตฺตานุวตฺตกานมฺปิ ปาจิตฺติยเมวฯ อกตานุธมฺมตา, ญตฺวา สมฺโภคาทิกรณนฺติ ทฺเว องฺคานิฯ
อุกฺขิตฺตสมฺโภคสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. กณฺฏกสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๒๘. ทสเม ปิเรติ สมฺโพธนตฺเถ นิปาตปทํฯ เสสํ อนนฺตรสิกฺขาปททฺวเย วุตฺตนยเมวฯ
กณฺฏกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิฏฺฐิโต สปฺปาณกวคฺโค สตฺตโมฯ
๘. สหธมฺมิกวคฺโค
๑. สหธมฺมิกสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๓๔. อฏฺฐมวคฺคสฺส
สหธมฺมิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. วิเลขนสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๓๘. ทุติเย อลชฺชิตาติ อลชฺชิตายฯ เอวํ เสเสสุปิฯ สญฺจิจฺจ อาปตฺติํ อาปชฺชตีติอาทิ ภิกฺขุภิกฺขุนีนญฺเญว วุตฺตํ อลชฺชิลกฺขณํ, สามเณราทีนํ, ปน คหฏฺฐานญฺจ สาธารณวเสน ยถาสกํ สิกฺขาปทวีติกฺกมนปฏิคูหนาทิโต เวทิตพฺพํฯ ลชฺชิลกฺขเณปิ เอเสว นโยฯ กิญฺจาปิ
วชฺชิปุตฺตกา ทสวตฺถุทีปกาฯ ปรูปหารอญฺญาณกงฺขาปรวิตารณาทิวาทาติ เอตฺถ อรหตฺตํ ปฏิชานนฺตานํ กุหกานํ สุกฺกวิสฺสฏฺฐิํ ทิสฺวา ‘‘มารกายิกา เทวตา อสุจิํ อุปสํหรนฺตี’’ติคาหิโน ปรูปหารวาทา นามฯ อรหโต สพฺเพสํ อิตฺถิปุริสาทีนํ นามาทิอชานเน อญฺญาณํ, ตตฺถ สนฺนิฏฺฐานภาเวน กงฺขา, ปรโต สุตฺวา นามาทิชานเนน ปรวิตารโณ อตฺถีติวาทิโน อญฺญาณวาทา, กงฺขาวาทา, ปรวิตารณวาทา จ เตสํ, มหาสงฺฆิกาทีนญฺจ วิภาโค กถาวตฺถุปฺปกรเณ วุตฺโตฯ
จตฺตาโร มคฺคา จ ผลานิ จาติ เอตฺถ จ-กาเรน อภิญฺญาปฏิสมฺภิทาปิ สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เกจีติ ปริยตฺติธรา ธมฺมกถิกาฯ ปุน เกจีติ ปฏิปตฺติธรา ปํสุกูลิกตฺเถราฯ อิตเร ปนาติอาทีสุ อยํ อธิปฺปาโย – ธมฺมกถิกตฺเถรา ปน ปํสุกูลิกตฺเถเรหิ อาภตํ สุตฺตํ สุตฺวา –
‘‘ยาว
ตาว ทกฺขนฺติ อาโลกํ, สูริเย อพฺภุฏฺฐิเต ยถาฯ
‘‘สุตฺตนฺเตสุ อสนฺเตสุ, ปมุฏฺเฐ วินยมฺหิ จ;
ตโม ภวิสฺสติ โลเก, สูริเย อตฺถงฺคเต ยถาฯ
‘‘สุตฺตนฺเต รกฺขิเต สนฺเต, ปฏิปตฺติ โหติ รกฺขิตา;
ปฏิปตฺติยํ ฐิโต ธีโร, โยคกฺเขมา น ธํสตี’’ติฯ (อ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๑๓๐) –
อิทํ สุตฺตํ อาหริตฺวา อตฺตโนว วาทํ ปติฏฺฐเปนฺตา ปาราชิกานาปชฺชนวเสน ฐิตา ปฏิปตฺติสงฺคหิตา ปริยตฺติเยว มูลนฺติ อาหํสูติฯ เตนาห ‘‘สเจ ปญฺจ ภิกฺขู จตฺตาริ ปาราชิกานิ รกฺขณกา…เป.… สาสนํ วุฑฺฒิํ วิรุฬฺหิํ คมยิสฺสนฺตี’’ติฯ เอเตน จ ปริกฺขีเณ กาเล ลชฺชิคณํ อลภนฺเตน วินยธเรน อลชฺชิโนปิ ปกตตฺเต สงฺคเหตฺวา เตหิ สห ธมฺมามิสสมฺโภคํ สํวาสํ กโรนฺเตน พหู กุลปุตฺเต อุปสมฺปาเทตฺวา สาสนํ
วิเลขนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. โมหนสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๔๔. ตติเย ปาฬิยํ โก ปน วาโท ภิยฺโยติ เตหิ อญฺเญหิ ภิกฺขูหิ ทิฏฺฐทฺวตฺติวารโต ภิยฺโย ปน วิตฺถาเรน อุทฺทิสิยมาเน ปาติโมกฺเข นิสินฺนปุพฺพตา อตฺถิ เจ, ตตฺถ กิเมว วตฺตพฺพํ, อาปตฺติโมกฺโข นตฺถิ เอวาติ อธิปฺปาโยฯ ตญฺจ ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพติ ตนฺติ การณตฺเถ อุปโยควจนํ, ตายาติ อตฺโถฯ ยถา ธมฺโม จ วินโย จ ฐิโต, ตถา ตาย อาปตฺติยา กาเรตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ โมหาโรปนํ, ติกฺขตฺตุํ สุตภาโว, โมเหตุกามสฺส โมหนนฺติ ตีณิ องฺคานิฯ
โมหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ปหารสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๕๑. จตุตฺเถ กายปฏิพทฺเธน วาติ เอตฺถ ปาสาณาทินิสฺสคฺคิยปหาโรปิ สงฺคหิโตฯ
๔๕๒. รตฺตจิตฺโตติ กายสํสคฺคราเคน วุตฺตํฯ เมถุนราเคน ปน ปหารโต ปุริสาทีสุ ทุกฺกฏเมวฯ โมกฺขาธิปฺปาเยน ทณฺฑโกฏิยา สปฺปาทิํ ฆฏฺเฏตฺวา มณฺฑูกาทิํ โมเจนฺตสฺสปิ อนาปตฺติ เอวฯ กุปิตตา, อุปสมฺปนฺนสฺส น โมกฺขาธิปฺปาเยน ปหาโรติ ทฺเว องฺคานิฯ
ปหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. ตลสตฺติกสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๕๗. ปญฺจเม น ปหริตุกามตาย ทินฺนตฺตา ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถ กิมิทํ ทุกฺกฏํ, ปหารปจฺจยา, อุทาหุ อุคฺคิรณปจฺจยาติ? อุคฺคิรณปจฺจยาว, น ปหารปจฺจยาฯ น หิ ปหริตุกามตาย อสติ ตปฺปจฺจยา กาจิ อาปตฺติ ยุตฺตา, อุคฺคิรณสฺส ปน อตฺตโน สภาเวน อสณฺฐิตตฺตา ตปฺปจฺจยา ปาจิตฺติยํ น ชาตํ, อสุทฺธจิตฺเตน กตปโยคตฺตา จ เอตฺถ อนาปตฺติ น ยุตฺตาติ ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ
๔๕๘. ปุพฺเพติ อนนฺตรสิกฺขาปเทฯ เสสํ อนนฺตรสทิสเมวฯ
ตลสตฺติกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. อมูลกสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๕๙. ฉฏฺเฐ ‘‘อตฺตปริตฺตาณํ กโรนฺตา’’ติ อิทํ น จ เวรมูลิกา อนุทฺธํสนาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อนุทฺธํสนกฺขเณ ปน โกปจิตฺตเมว อุปฺปชฺชติฯ เตเนว ‘‘ทุกฺขเวทน’’นฺติ วุตฺตํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ
อมูลกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. กุกฺกุจฺจุปฺปาทนสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๖๔. สตฺตเม
กุกฺกุจฺจุปฺปาทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. อุปสฺสุติสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๗๑. อฏฺฐเม สุยฺยตีติ สุติ, วจนํฯ ตสฺสา สมีปํ อุปสฺสุติฯ สุยฺยติ เอตฺถาติ สุตีติ เอวญฺหิ อตฺเถ คยฺหมาเน สวนฏฺฐานสมีเป อญฺญสฺมิํ อสฺสวนฏฺฐาเน ติฏฺฐตีติ อาปชฺชติฯ อฏฺฐกถายญฺจ อุปสฺสุติ-สทฺทสฺเสว อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยตฺถ ฐตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ, น สุติ-สทฺทมตฺตสฺสฯ
๔๗๓. เอกปริจฺเฉทานีติ
อุปสฺสุติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. ขิยฺยนสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๗๔. นวเม ธมฺมกมฺมตา, ชานนํ, ฉนฺทํ ทตฺวา ขิยฺยนนฺติ ตีณิ องฺคานิฯ
ขิยฺยนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. ปกฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๘๑. ทสเม วินิจฺฉยกถาย ธมฺมิกตา, ตํ ญตฺวา กมฺมโต ปฏฺฐาย เอกสีมฏฺฐสฺส สมานสํวาสิกสฺส หตฺถปาสวิชหนนฺติ ทฺเว องฺคานิฯ
ปกฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑. ทุพฺพลสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๘๔. เอกาทสเม
ทุพฺพลสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔๘๙. ทฺวาทสมํ วุตฺตนยเมวฯ
นิฏฺฐิโต สหธมฺมิกวคฺโค อฏฺฐโมฯ
๙. ราชวคฺโค
๑. อนฺเตปุรสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๙๙. นวมวคฺคสฺส สํสุทฺธคหณิโกติ เอตฺถ คหณีติ คพฺภาสยสญฺญิโต มาตุ กุจฺฉิปฺปเทโส, ปุริสนฺตรสุกฺกาสมฺผุฏฺฐตาย สํสุทฺธคหณิโกฯ อภิสิตฺตขตฺติยตา, อุภินฺนมฺปิ สยนิฆรโต อนิกฺขนฺตตา, อปฺปฏิสํวิทิตสฺส อินฺทขีลาติกฺกโมติ ตีณิ องฺคานิฯ
อนฺเตปุรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. รตนสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๐๖. ทุติเย อาวสถสฺสาติ เอตฺถ อนฺโตอาราเม วา โหตุ อญฺญตฺถ วา, ยตฺถ กตฺถจิ อตฺตโน วสนฏฺฐานํ อาวสโถ นามฯ ฉนฺเทนปิ ภเยนปีติ วฑฺฒกิอาทีสุ ฉนฺเทน, ราชวลฺลเภสุ ภเยนฯ อากิณฺณมนุสฺเสปิ ชาเต…เป.… อาสงฺกนฺตีติ ตสฺมิํ นิมฺมนุสฺสฏฺฐาเน ปจฺฉา อากิณฺณมนุสฺเส ชาเตปิ วิสริตฺวา คมนกาเล อญฺญสฺส อทิฏฺฐตฺตา ตเมว ภิกฺขุํ อาสงฺกนฺติฯ ปติรูปํ นาม กปฺปิยภณฺเฑ สยํ ปํสุกูลํ คเหตฺวา อกปฺปิยภณฺเฑ ปติรูปานํ อุปาสกาทีนํ สมาทเปตฺวาติ ยาจิตฺวาฯ ปรสนฺตกตา, วิสฺสาสคฺคาหปํสุกูลสญฺญานํ อภาโว, อนนุญฺญาตการณา อุคฺคหณาทิ จาติ ตีณิ องฺคานิฯ
รตนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. วิกาลคามปฺปวิสนสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๐๘. ตติเย ปาฬิยํ ภยกถนฺติ ราชโจราทิภยํ วา โรคามนุสฺสทุพฺภิกฺขกนฺตาราทิภยํ วา อารพฺภ ปวตฺตํฯ วิสิขากถนฺติ สุนิวิฏฺฐาทิวีถิกถํฯ กุมฺภฏฺฐานกถนฺติ อุทกติตฺถกถํ, กุมฺภทาสีกถํ วาฯ ปุพฺพเปตกถนฺติ อตีตญาติกถํฯ นานตฺตกถนฺติ วุตฺตาหิ, วกฺขมานาหิ จ วิมุตฺตํ นานาสภาวํ โลกกฺขายิกนฺติ ‘‘อยํ โลโก เกน นิมฺมิโต’’ติอาทินา โลกสภาวกฺขานวเสน ปวตฺตนกถาฯ เอวํ สมุทฺทกฺขายิกา เวทิตพฺพาฯ อิติ ภโว อิติ อภโวติ ยํ วา ตํ วา นิรตฺถกการณํ วตฺวา ปวตฺติตกถา อิติภวาภวกถาฯ เอตฺถ จ ภโว สสฺสตํ, วุฑฺฒิ, กามสุขญฺจาติ ติวิโธ, อภโว ตพฺพิปรีตวเสนฯ อิติ อิมาย ฉพฺพิธาย อิติภวาภวกถาย สทฺธิํ ทฺวตฺติํสติรจฺฉานกถา นาม โหนฺติฯ อถ วา ปาฬิยํ สรูปโต อนาคตาปิ อรญฺญปพฺพตนทีทีปกถา อิติ-สทฺเทน สงฺคเหตฺวา ทฺวตฺติํสติรจฺฉานกถาติ วุจฺจนฺติฯ อิติ วาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ปการตฺเถฯ วา-สทฺโท วิกปฺปตฺเถฯ ตสฺมา เอวํ ปการํ อิโต อญฺญํ วา ตาทิสํ นิรตฺถกกถํ กเถตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ
๕๑๒. อุสฺสาหํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา วิหารํ คจฺฉนฺตาติ เอตฺถ คามูปจารโต พหิ นิกฺขนฺเต อนฺตรารามาทีนมุปจารํ ปวิฏฺเฐ สนฺธาย วุตฺตํฯ คามูปจารพฺภนฺตเร ปน ปฏิปสฺสทฺธุสฺสาหานมฺปิ ปุน ตเมว วา อญฺญํ วา คามํ ปวิสิตุกามตาย สติ อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถิฯ ‘‘กุลฆเร วา…เป.… คนฺตพฺพ’’นฺติ อิทํ ปน ปุเรภตฺตํ ปวิฏฺฐานํ วิกาเล สญฺชาเต วิกาเล คามปฺปเวสสฺส อาปุจฺฉิตพฺพตาย วุตฺตํฯ อทินฺนาทาเน วุตฺตนเยนาติ ทุติยเลฑฺฑุปาตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ
๕๑๕. อนฺตรารามนฺติอาทีสูติ เอตฺถ อุสฺสวทิวสาทีสุ มนุสฺเสหิ คาเม ปทกฺขิณํ กาเรนฺตํ ชินพิมฺพาทิํ ปูเชตุกาเมหิ วา โรควูปสมาทิยตฺถํ มนุสฺเสหิ ยาจิเตหิ วา ภิกฺขูหิ สุปฺปฏิจฺฉนฺนาทิวิธิํ อกตฺวาปิ วีถิมชฺเฌเนว คามํ ปทกฺขิณํ กาตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ, ตํ น
วิกาลคามปฺปวิสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. สูจิฆรสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๒๐. จตุตฺเถ ปาฬิยํ วาสิชเฏติ วาสิทณฺฑเกฯ อฏฺฐิมยาทิสูจิฆรตา, กรณการาปนาทิวเสน อตฺตโน ปฏิลาโภติ ทฺเว องฺคานิฯ
สูจิฆรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. มญฺจปีฐสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๒๑. ปญฺจเม ปาฬิยํ อาสยโต, ภิกฺขเว, โมฆปุริโส เวทิตพฺโพติ หีนชฺฌาสยวเสน อยํ ตุจฺฉปุริโสติ ญาตพฺโพ, หีนาย ปจฺจเย โลลตาย ปุคฺคลสฺส ตุจฺฉตา ญาตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท, อิโต ปเรสุ จ ปญฺจสุ อตฺตนา การาปิตสฺส ปฏิลาเภ เอว ปาจิตฺติยํฯ ปริโภเค ปนสฺส, อญฺเญสญฺจ ทุกฺกฏเมวฯ ปมาณาติกฺกนฺตมญฺจปีฐตา, อตฺตโน กรณการาปนวเสน ปฏิลาโภติ ทฺเว องฺคานิฯ
มญฺจปีฐสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. ตูโลนทฺธสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๒๖. ฉฏฺเฐ โปฏกิตูลนฺติ ติณคจฺฉชาติกานํ ตูลํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ
ตูโลนทฺธสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๓๑-๕๓๖. สตฺตเม
นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕๓๗-๕๔๗. อิมินา นเยน อฏฺฐมนวมทสเมสุปิ องฺคานิ เวทิตพฺพานิฯ เสสํ สพฺพตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ
นิฏฺฐิโต ราชวคฺโค นวโมฯ
ขุทฺทกวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ