๑๔. ปถวีขณนวินิจฺฉยกถา
๗๒. เอวํ ทานวิสฺสาสคฺคาหลาภปริณามนวินิจฺฉยํ กเถตฺวา อิทานิ ปถวีวินิจฺฉยํ กเถตุํ ‘‘ปถวี’’ตฺยาทิมาหฯ ตตฺถ ปตฺถรตีติ ปถวี, ป-ปุพฺพ ถร สนฺถรเณติ ธาตุ, ร-การสฺส ว-กาโร, สสมฺภารปถวีฯ ตปฺปเภทมาห ‘‘ทฺเว ปถวี, ชาตา จ ปถวี อชาตา จ ปถวี’’ติฯ ตาสํ ‘‘ตตฺถ ชาตา นาม ปถวี’’ตฺยาทิมาหฯ ตตฺถ สุทฺธปํสุกา…เป.… เยภุยฺเยนมตฺติกาปถวี ชาตา นาม ปถวี โหติฯ น เกวลํ สาเยว, อทฑฺฒา ปถวีปิ ‘‘ชาตา ปถวี’’ติ วุจฺจติฯ น เกวลํ อิมา ทฺเวเยว, โยปิ ปํสุปุญฺโช วา…เป.… จาตุมาสํ โอวฏฺโฐ, โสปิ ‘‘ชาตา ปถวี’’ติ วุจฺจตีติ โยชนาฯ อิตรตฺรปิ เอเสว นโยฯ
ตตฺถ สุทฺธา ปํสุกาเยว เอตฺถ ปถวิยา อตฺถิ, น ปาสาณาทโยติ สุทฺธปํสุกาฯ ตถา สุทฺธมตฺติกาฯ อปฺปา ปาสาณา เอตฺถาติ อปฺปปาสาณาฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ เยภุยฺเยน ปํสุกา เอตฺถาติ เยภุยฺเยนปํสุกา, อลุตฺตสมาโสยํ, ตถา เยภุยฺเยนมตฺติกาฯ ตตฺถ มุฏฺฐิปฺปมาณโต อุปริ ปาสาณาฯ มุฏฺฐิปฺปมาณา สกฺขราฯ กถลาติ กปาลขณฺฑาทิฯ มรุมฺปาติ กฏสกฺขราฯ วาลุกา วาลุกาเยวฯ เยภุยฺเยนปํสุกาติ เอตฺถ ตีสุ โกฏฺฐาเสสุ ทฺเว โกฏฺฐาสา ปํสุ, เอโก ปาสาณาทีสุ อญฺญตรโกฏฺฐาโสฯ อทฑฺฒาปีติ อุทฺธนปตฺตปจนกุมฺภการาตปาทิวเสน ตถา ตถา อทฑฺฒา, สา ปน วิสุํ นตฺถิ, สุทฺธปํสุอาทีสุ อญฺญตราวาติ เวทิตพฺพาฯ เยภุยฺเยนสกฺขราติ พหุตรสกฺขราฯ หตฺถิกุจฺฉิยํ กิร เอกํ ปจฺฉิปูรํ อาหราเปตฺวา โทณิยํ โธวิตฺวา ปถวิยา เยภุยฺเยนสกฺขรภาวํ
เอตฺถ จ กิญฺจาปิ เยภุยฺเยนปํสุํ อปฺปปํสุญฺจ ปถวิํ วตฺวา อุปฑฺฒปํสุกาปถวี น วุตฺตา, ตถาปิ ปณฺณตฺติวชฺชสิกฺขาปเทสุ สาวเสสปญฺญตฺติยาปิ สมฺภวโต อุปฑฺฒปํสุกายปิ ปถวิยา
ขณนฺตสฺส ขณาเปนฺตสฺส วาติ อนฺตมโส ปาทงฺคุฏฺฐเกนปิ สมฺมชฺชนิสลากายปิ สยํ วา ขณนฺตสฺส อญฺเญน วา ขณาเปนฺตสฺสฯ ‘‘โปกฺขรณิํ ขณา’’ติ วทติ, วฏฺฏตีติ ‘‘อิมสฺมิํ โอกาเส’’ติ อนิยเมตฺวา วุตฺตตฺตา วฏฺฏติฯ ‘‘อิมํ วลฺลิํ ขณา’’ติ วุตฺเตปิ ปถวิขณนํ สนฺธาย ปวตฺตโวหารตฺตา อิมินาว สิกฺขาปเทน ปาจิตฺติยํ, น ภูตคามสิกฺขาปเทน, อุภยมฺปิ สนฺธาย วุตฺเต ปน ทฺเวปิ ปาจิตฺติยานิ โหนฺติฯ
๗๓. กุเฏหีติ ฆเฏหิฯ ตนุกกทฺทโมติ อุทกมิสฺสกกทฺทโม, โส จ อุทกคติกตฺตา วฏฺฏติฯ อุทกปปฺปฏโกติ อุทเก อนฺโตภูมิยํ ปวิฏฺเฐ ตสฺส อุปริภาคํ ฉาเทตฺวา ตนุกปํสุ วา มตฺติกา วา ปฏลํ หุตฺวา ปลวมานา อุฏฺฐาติ, ตสฺมิํ อุทเก สุกฺเขปิ ตํ ปฏลํ วาเตน จลมานํ ติฏฺฐติ, ตํ อุทกปปฺปฏโก นามฯ โอมกจาตุมาสนฺติ โอวฏฺฐนฺติ เทเวน โอวฏฺฐํฯ อกตปพฺภาเรติ อวลญฺชนฏฺฐานทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตาทิเส หิ วมฺมิกสฺส สพฺภาโวติฯ มูสิกุกฺกุรํ นาม มูสิกาหิ ขณิตฺวา พหิ กตปํสุราสิฯ
เอเสว นโยติ โอมกจาตุมาสํ โอวฏฺโฐเยว วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ เอกทิวสมฺปิ น วฏฺฏตีติ โอวฏฺฐจาตุมาสโต เอกทิวสาติกฺกนฺโตปิ วิโกเปตุํ น วฏฺฏติฯ เหฏฺฐภูมิสมฺพนฺเธปิ จ โคกณฺฏเก ภูมิโต ฉินฺทิตฺวา ฉินฺทิตฺวา อุคฺคตตฺตา อจฺจุคฺคตํ มตฺถกโต ฉินฺทิตุํ คเหตุญฺจ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ สกฏฺฐาเน อติฏฺฐมานํ กตฺวา ปาเทหิ มทฺทิตฺวา อาโลฬิตกทฺทมมฺปิ คเหตุํ วฏฺฏติฯ
อจฺฉทนนฺติอาทินา วุตฺตตฺตา อุชุกํ อากาสโต ปติตวสฺโสทเกน โอวฏฺฐเมว ชาตปถวี โหติ, น ฉทนาทีสุ ปติตฺวา ตโต ปวตฺตอุทเกน ตินฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตโตติ ปุราณเสนาสนโตฯ อิฏฺฐกํ คณฺหามีติอาทิ สุทฺธจิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘อุทเกนาติ อุชุกํ อากาสโตเยว ปติตอุทเกนฯ สเจ ปน อญฺญตฺถ ปหริตฺวา ปติเตน อุทเกน เตมิตํ โหติ, วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ มณฺฑปตฺถมฺภนฺติ สาขามณฺฑปตฺถมฺภํฯ
๗๔. อุจฺจาเลตฺวาติ อุกฺขิปิตฺวาฯ เตน อปเทเสนาติ เตน เลเสนฯ อวิสยตฺตา อนาปตฺตีติ เอตฺถ สเจปิ นิพฺพาเปตุํ สกฺกา โหติ, ปฐมํ สุทฺธจิตฺเตน ทินฺนตฺตา ทหตูติ สลฺลกฺเขตฺวาปิ ติฏฺฐติ, อนาปตฺติฯ มหามตฺติกนฺติ ภิตฺติเลปนํฯ
อิติ วินยสงฺคหสํวณฺณนาภูเต วินยาลงฺกาเร
ปถวีขณนวินิจฺฉยกถาลงฺกาโร นาม
จุทฺทสโม ปริจฺเฉโทฯ