๒๑. ปวารณาวินิจฺฉยกถา
๑๑๖. เอวํ ‘‘ปฏิกฺเขปปวารณา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปฏิกฺขิปนํ ปฏิกฺเขโป, อสมฺปฏิจฺฉนนฺติ อตฺโถฯ ปวาริยเต ปวารณา, ปฏิเสธนนฺตฺยตฺโถฯ ปฏิกฺเขปสงฺขาตา ปวารณา ปฏิกฺเขปปวารณาฯ อถ วา ปฏิกฺเขปวเสน ปวารณา ปฏิกฺเขปปวารณาฯ ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรํ ภุญฺชนฺตสฺส อญฺญสฺมิํ โภชเน อภิหเฏ ปฏิกฺเขปสงฺขาตา ปวารณาติ สมฺพนฺโธฯ
๑๑๗. ยํ อสฺนาตีติ ยํ ภุญฺชติฯ อมฺพิลปายาสาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ขีรปายาสาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ อมฺพิลปายาสคฺคหเณน ขีรปายาสคฺคหเณน ขีรสํยุตฺตา ยาคุ สงฺคยฺหติฯ ปวารณํ ชเนตีติ อนติริตฺตโภชนาปตฺตินิพนฺธนํ ปฏิกฺเขปํ สาเธติฯ กโตปิ ปฏิกฺเขโป อนติริตฺตโภชนาปตฺตินิพนฺธโน น โหติ, อกตฏฺฐาเนเยว ติฏฺฐตีติ อาห ‘‘ปวารณํ น ชเนตี’’ติฯ
‘‘ยาคุ-สทฺทสฺส ปวารณชนกยาคุยาปิ สาธารณตฺตา ‘ยาคุํ คณฺหถา’ติ วุตฺเตปิ ปวารณา โหตีติ ปวารณํ ชเนติเยวาติ วุตฺต’’นฺติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ตํ ปรโต ตตฺเถว ‘‘ภตฺตมิสฺสกํ ยาคุํ อาหริตฺวา’’ติ เอตฺถ วุตฺตการเณน น สเมติฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ – เหฏฺฐา อยาคุเก นิมนฺตเน อุทกกญฺชิกขีราทีหิ สทฺธิํ มทฺทิตํ ภตฺตเมว สนฺธาย ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติ วุตฺตตฺตา ปวารณา โหติฯ ‘‘ภตฺตมิสฺสกํ ยาคุํ อาหริตฺวา’’ติ เอตฺถ ปน วิสุํ ยาคุยา วิชฺชมานตฺตา ปวารณา น โหตีติฯ ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว ขีราทีหิ สทฺธิํ มทฺทิตํ ภตฺตเมว สนฺธาย ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติ วุตฺตตฺตา ยาคุยาว ตตฺถ อภาวโต ปวารณา โหตีติ เอวเมตฺถ การณํ วตฺตพฺพํฯ เอวญฺหิ สติ ปรโต ‘‘เยนาปุจฺฉิโต, ตสฺส อตฺถิตายา’’ติ อฏฺฐกถาย วุตฺตการเณนปิ สํสนฺทติ, อญฺญถา คณฺฐิปเทสุเยว ปุพฺพาปรวิโรโธ อาปชฺชติ, อฏฺฐกถาย จ น สเมตีติฯ สเจ…เป.… ปญฺญายตีติ อิมินา วุตฺตปฺปมาณสฺส มจฺฉมํสขณฺฑสฺส นหารุโน วา สพฺภาวมตฺตํ ทสฺเสติฯ ตาหีติ ปุถุกาหิฯ
สาลิวีหิยเวหิ กตสตฺตูติ เยภุยฺยนเยน วุตฺตํ, สตฺต ธญฺญานิ ปน ภชฺชิตฺวา กโตปิ สตฺตุเยวฯ เตเนวาห ‘‘กงฺคุวรก…เป.… สตฺตุสงฺคหเมว คจฺฉตี’’ติฯ สตฺตุโมทโกติ สตฺตุโย ปิณฺเฑตฺวา ‘‘สตฺตุโมทโกติ สตฺตุํ เตเมตฺวา กโต อปกฺโก, สตฺตุํ ปน ปิสิตฺวา ปิฏฺฐํ กตฺวา เตเมตฺวา ปูวํ กตฺวา ปจนฺติ, ตํ น ปวาเรตี’’ติ วุตฺตํฯ
ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรวเสน วิปฺปกตโภชนภาวสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา ‘‘มุเข สาสปมตฺตมฺปิ…เป.… น ปวาเรตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อกปฺปิยมํสํ ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรตี’’ติ วจนโต สเจ สงฺฆิกํ ลาภํ อตฺตโน อปาปุณนฺตํ ชานิตฺวา วา อชานิตฺวา วา ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรติ ปฏิกฺขิปิตพฺพสฺเสว ปฏิกฺขิตฺตตฺตา, อลชฺชิสนฺตกํ ปฏิกฺขิปนฺโตปิ น ปวาเรติฯ อวตฺถุตายาติ อนติริตฺตาปตฺติสาธิกาย ปวารณาย อวตฺถุภาวโตฯ เอเตน ปฏิกฺขิปิตพฺพสฺเสว ปฏิกฺขิตฺตภาวํ ทีเปติฯ ยญฺหิ ปฏิกฺขิปิตพฺพํ โหติ, ตสฺส ปฏิกฺเขโป อาปตฺติยา องฺคํ น โหตีติ ตํ ปวารณาย อวตฺถูติ วุจฺจติฯ
๑๑๘. อาสนฺนตรํ องฺคนฺติ หตฺถปาสโต พหิ ฐตฺวา โอนมิตฺวา เทนฺตสฺส สีสํ อาสนฺนตรํ โหติ, ตสฺส โอริมนฺเตน ปริจฺฉินฺทิตพฺพํฯ
อุปนาเมตีติ อิมินา กายาภิหารํ ทสฺเสติฯ อปนาเมตฺวาติ อภิมุขํ หริตฺวาฯ อิทํ ภตฺตํ คณฺหาติ วทตีติ กิญฺจิ อปนาเมตฺวา วทติฯ เกวลํ วาจาภิหารสฺส อนธิปฺเปตตฺตา คณฺหถาติ คเหตุํ อารทฺธํฯ หตฺถปาสโต พหิ ฐิตสฺส สติปิ ทาตุกามตาภิหาเร ปฏิกฺขิปนฺตสฺส ทูรภาเวเนว ปวารณาย อภาวโต เถรสฺสปิ ทูรภาวมตฺตํ คเหตฺวา ปวารณาย อภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เถรสฺส ทูรภาวโต’’ติอาทิมาห, น ปน เถรสฺส อภิหารสมฺภวโตฯ สเจปิ คเหตฺวา คโต หตฺถปาเส ฐิโต ‘‘ทูตสฺส จ อนภิหรณโต’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘คเหตฺวา อาคเตน ‘ภตฺตํ คณฺหถา’ติ วุตฺเต อภิหาโร นาม โหตีติ ‘สเจ ปน คเหตฺวา อาคโต ภิกฺขุ…เป.… ปวารณา โหตี’ติ วุตฺต’’นฺติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘ปตฺตํ กิญฺจิปิ อุปนาเมตฺวา ‘อิมํ ภตฺตํ คณฺหถา’ติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ, ตํ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ วาจาภิหารสฺส อิธ อนธิปฺเปตตฺตาฯ
ปริเวสนายาติ ภตฺตคฺเคฯ อภิหฏาว โหตีติ ปริเวสเกเนว อภิหฏา โหติฯ ตโต ทาตุกามตาย คณฺหนฺตํ ปฏิกฺขิปนฺตสฺส ปวารณา โหตีติ เอตฺถ อคฺคณฺหนฺตมฺปิ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา โหติเยวฯ กสฺมา? ทาตุกามตาย อภิหฏตฺตา, ‘‘ตสฺมา สา อภิหฏาว โหตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ เตเนว ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ ‘‘ทาตุกามาภิหาเร สติ เกวลํ ‘ทสฺสามี’ติ คหณเมว อภิหาโร น โหติ, ‘ทสฺสามี’ติ คณฺหนฺเตปิ อคณฺหนฺเตปิ ทาตุกามตาภิหาโรว อภิหาโร โหติ, ตสฺมา คหณสมเย วา อคฺคหณสมเย วา ตํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา โหตี’’ติ วุตฺตํฯ อิทานิ ตสฺส อสติ ทาตุกามตาภิหาเร คหณสมเยปิ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา น โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กฏจฺฉุนา อนุกฺขิตฺตมฺปิ ปุพฺเพ เอว อภิหฏตฺตา ปวารณา โหตีติ ‘‘อภิหฏาว โหตี’’ติ วุตฺตํฯ อุทฺธฏมตฺเตติ ภาชนโต วิโยชิตมตฺเตฯ ทฺวินฺนํ สมภาเรปีติ ปริเวสกสฺส จ อญฺญสฺส จ ภตฺตปจฺฉิภารคฺคหเณ สมฺภูเตปีติ อตฺโถฯ
๑๑๙. รสํ คณฺหถาติ เอตฺถ เกวลํ มํสรสสฺส อปวารณาชนกสฺส นาเมน วุตฺตตฺตา ปฏิกฺขิปโต ปวารณา น มจฺฉรสนฺติอาทีสุ มจฺโฉ จ รสญฺจาติ อตฺถสมฺภวโต, วตฺถุโนปิ ตาทิสตฺตา ปวารณา โหติฯ ‘‘อิทํ คณฺหถา’’ติปิ อวตฺวา ตุณฺหีภูเตน อภิหฏํ ปฏิกฺขิปโตปิ โหติ เอวฯ
กรมฺพโกติ มิสฺสกาธิวจนเมตํฯ ยญฺหิ พหูหิ มิสฺเสตฺวา กโรนฺติ, โส ‘‘กรมฺพโก’’ติ วุจฺจติ, โส สเจปิ มํเสน มิสฺเสตฺวา กโต โหติ, ‘‘กรมฺพกํ คณฺหถา’’ติ อปวารณารหสฺส นาเมน วุตฺตตฺตา ปฏิกฺขิปโต ปวารณา น โหติฯ ‘‘มํสกรมฺพกํ คณฺหถา’’ติ วุตฺเต ปน ‘‘มํสมิสฺสกํ คณฺหถา’’ติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา ปวารณาว โหติฯ
๑๒๐. ‘‘อุทฺทิสฺสกต’’นฺติ มญฺญมาโนติ เอตฺถ ‘‘วตฺถุโน กปฺปิยตฺตา อกปฺปิยสญฺญาย ปฏิกฺเขปโตปิ อจิตฺตกตฺตา อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส ปวารณา โหตี’’ติ วทนฺติฯ ‘‘เหฏฺฐา อยาคุเก นิมนฺตเน อุทกกญฺชิกขีราทีหิ สทฺธิํ มทฺทิตํ ภตฺตเมว สนฺธาย ‘ยาคุํ คณฺหถา’ติ วุตฺตตฺตา ปวารณา โหติ, ‘ภตฺตมิสฺสกํ ยาคุํ อาหริตฺวา’ติ เอตฺถ ปน วิสุํ ยาคุยา วิชฺชมานตฺตา ปวารณา น โหตี’’ติ วทนฺติฯ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยติ ‘‘เยนาปุจฺฉิโต’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ สนฺธาย วทติฯ การณํ ปเนตฺถ ทุทฺทสนฺติ เอตฺถ เอเก ตาว วทนฺติ ‘‘ยสฺมา ยาคุมิสฺสกํ นาม ภตฺตเมว น โหติ, ขีราทิกมฺปิ โหติเยว, ตสฺมา กรมฺพเก วิย ปวารณาย น ภวิตพฺพํ, เอวญฺจ สติ ‘ยาคุ พหุตรา วา โหติ สมสมา วา
ยถา
วิมติวิโนทนิยํ (วิ. วิ. ฏี. ปาจิตฺติย ๒.๒๓๘-๒๓๙) ปน ‘‘อุทฺทิสฺสกตนฺติ มญฺญมาโนติ เอตฺถ วตฺถุโน กปฺปิยตฺตา ‘ปวาริโตว โหตี’ติ วุตฺตํฯ ตญฺเจ อุทฺทิสฺสกตเมว โหติ, ปฏิกฺเขโป นตฺถิฯ อยเมตฺถาธิปฺปาโยติ ‘เยนาปุจฺฉิโต’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ สนฺธาย วทติฯ การณํ ปเนตฺถ ทุทฺทสนฺติ ภตฺตสฺส พหุตรภาเว
‘‘วิสุํ กตฺวา เทตีติ ภตฺตสฺส อุปริ ฐิตํ รสาทิํ วิสุํ คเหตฺวา เทตี’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ เกหิจิ ปน ‘‘ยถา ภตฺตสิตฺถํ น ปตติ, ตถา คาฬฺหํ หตฺเถน ปีเฬตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา เทตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถาปิ การณํ น ทิสฺสติฯ ยถา หิ ภตฺตมิสฺสกํ ยาคุํ อาหริตฺวา ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติ วตฺวา ยาคุมิสฺสกํ ภตฺตมฺปิ เทนฺตํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา น โหติ, เอวมิธาปิ พหุขีรรสาทีสุ ภตฺเตสุ ‘‘ขีรํ คณฺหถา’’ติอาทีนิ วตฺวา ทินฺนานิ ขีราทีนิ วา เทตุ ขีราทิมิสฺสกํ ภตฺตํ วา, อุภยถาปิ ปวารณาย น ภวิตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘วิสุํ กตฺวา เทตี’’ติ เตนากาเรน เทนฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน ภตฺตมิสฺสกํ กตฺวา ทียมานํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา โหตีติ ทสฺสนตฺถนฺติ คเหตพฺพํฯ ยทิ ปน ภตฺตมิสฺสกํ กตฺวา ทียมาเน ปวารณา โหตีติ อธิปฺปาเยน อฏฺฐกถายํ ‘‘วิสุํ กตฺวา เทตี’’ติ วุตฺตํ, เอวํ สติ อฏฺฐกถาเยเวตฺถ ปมาณนฺติ คเหตพฺพํ, น ปน การณนฺตรํ คเวสิตพฺพํฯ วิมติวิโนทนิยํ (วิ. วิ. ฏี. ปาจิตฺติย ๒.๒๓๘-๒๓๙) ปน ‘‘วิสุํ กตฺวา เทตีติ ‘รสํ คณฺหถา’ติอาทินา วาจาย วิสุํ กตฺวา เทตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ, น ปน กาเยน รสาทิํ วิโยเชตฺวาติ ตถา อวิโยชิเตปิ ปฏิกฺขิปโต ปวารณาย อสมฺภวโต อปวารณาปโหนกสฺส นาเมน วุตฺตตฺตา ภตฺตมิสฺสกยาคุํ อาหริตฺวา ‘ยาคุํ
นาวา วา เสตุ วาติอาทิมฺหิ นาวาทิอภิรุหนาทิกฺขเณ กิญฺจิ ฐตฺวาปิ อภิรุหนาทิกาตพฺพตฺเตปิ คมนตปฺปรตาย ฐานํ นาม น โหติ, ชนสมฺมทฺเทน ปน อโนกาสาทิภาเวน ฐาตุํ น วฏฺฏติฯ อจาเลตฺวาติ วุตฺตฏฺฐานโต อญฺญสฺมิํ ปีฐปฺปเทเส วา อุทฺธํ วา อเปลฺเลตฺวา, ตสฺมิํ เอว ปน ฐาเน ปริวตฺเตตุํ ลภติฯ เตนาห ‘‘เยน ปสฺเสนา’’ติอาทิฯ สเจ อุกฺกุฏิกํ นิสินฺโน ปาเท อมุญฺจิตฺวาปิ ภูมิยํ นิสีทติ, อิริยาปถํ วิโกเปนฺโต นาม โหตีติ อุกฺกุฏิกาสนํ อวิโกเปตฺวา สุเขน นิสีทิตุํ ‘‘ตสฺส ปน เหฏฺฐา…เป.… นิสีทนกํ ทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อาสนํ อจาเลตฺวาติ ปีเฐ ผุฏฺโฐกาสโต อานิสทมํสํ
๑๒๑. อกปฺปิยกตนฺติ เอตฺถ อกปฺปิยกตสฺเสว อนติริตฺตภาวโต กปฺปิยํ อการาเปตฺวา ตสฺมิํ ปตฺเต ปกฺขิตฺตํ มูลผลาทิเยว อติริตฺตํ น โหติ, อกปฺปิยโภชนํ วา กุลทูสนาทินา อุปฺปนฺนํฯ เสสํ ปน ปตฺตปริยาปนฺนํ อติริตฺตเมว โหติ, ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ, ตํ ปน มูลผลาทิํ ปริภุญฺชิตุกาเมน ตโต นีหริตฺวา กปฺปิยํ การาเปตฺวา อญฺญสฺมิํ ภาชเน ฐเปตฺวา อติริตฺตํ การาเปตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพํฯ
๑๒๒. โส ปุน กาตุํ น ลภตีติ ตสฺมิํเยว ภาชเน กริยมานํ ปฐมํ กเตน สทฺธิํ กตํ โหตีติ ปุน โสเยว กาตุํ น ลภติ, อญฺโญ ลภติฯ อญฺญสฺมิํ ปน ภาชเน เตน วา อญฺเญน วา กาตุํ วฏฺฏติฯ เตนาห ‘‘เยน อกตํ, เตน กาตพฺพํ, ยญฺจ อกตํ, ตํ กาตพฺพ’’นฺติฯ เตนาปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท น เกวลํ อญฺเญเนวาติ อิมมตฺถํ ทีเปติฯ เอวํ กตนฺติ อญฺญสฺมิํ ภาชเน กตํฯ
เปเสตฺวาติ อนุปสมฺปนฺนสฺส หตฺเถ เปเสตฺวาฯ อิมสฺส วินยกมฺมภาวโต ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส หตฺเถ ฐิตํ น กาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ
สเจ ปน อามิสสํสฏฺฐานีติ เอตฺถ สเจ มุขคเตนาปิ อนติริตฺเตน อามิเสน สํสฏฺฐานิ โหนฺติ, ปาจิตฺติยเมวาติ เวทิตพฺพํ, ตสฺมา ปวาริเตน โภชนํ อติริตฺตํ การาเปตฺวา ภุญฺชนฺเตนปิ ยถา อกเตน มิสฺสํ น โหติ, เอวํ มุขญฺจ หตฺถญฺจ สุทฺธํ กตฺวา ภุญฺชิตพฺพํฯ กิญฺจาปิ อปวาริตสฺส ปุเรภตฺตํ ยามกาลิกาทีนิ อาหารตฺถาย ปริภุญฺชโตปิ อนาปตฺติ, ปวาริตสฺส ปน ปวารณมูลกํ ทุกฺกฏํ โหติเยวาติ ‘‘ยามกาลิกํ…เป.… อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ ปาฬิยํ (ปาจิ. ๒๔๐) วุตฺตํฯ
อิติ วินยสงฺคหสํวณฺณนาภูเต วินยาลงฺกาเร
ปฏิกฺเขปปวารณาวินิจฺฉยกถาลงฺกาโร นาม
เอกวีสติโม ปริจฺเฉโทฯ