สงฺฆาทิเสสกถาวณฺณนา
๓๒๕. เอวํ ‘‘โมเจตุกามตา’’ติอาทิฯ โมเจตุํ กาเมตีติ โมเจตุกาโม, ตสฺส ภาโว โมเจตุกามตา, ตาย สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ โมเจตุกามตาจิตฺตํฯ เอตฺถ ‘‘โมเจตุกามตา’’ติ อิมินา เอกาทสสุ ราเคสุ ‘‘โมจนสฺสาโท’’ติ วุตฺตํ อิมสฺส สงฺฆาทิเสสสฺส มูลการณํ สุกฺกโมจนวิสยํ ราคมาหฯ
เอกาทส ราคา นาม ‘‘โมจนสฺสาโท, มุจฺจนสฺสาโท, มุตฺตสฺสาโท, เมถุนสฺสาโท, ผสฺสสฺสาโท, กณฺฑุวนสฺสาโท, ทสฺสนสฺสาโท, นิสชฺชสฺสาโท, วาจสฺสาโท, เคหสฺสิตเปมํ, วนภงฺคิย’’นฺติ เอวมาคตาฯ อิธ โมจนํ นาม สมฺภวธาตุโมจนํ, ตทตฺถาย ตพฺพิสยราคสมฺปยุตฺตเวทนา โมจนสฺสาโท นามฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘โมเจตุํ อสฺสาโท โมจนสฺสาโท’’ติฯ มุจฺจมาเน อสฺสาโท มุจฺจนสฺสาโท, สมฺภวธาตุมฺหิ มุจฺจมาเน ตํราคสมฺปยุตฺตา เวทนา มุจฺจนสฺสาโท นามฯ เอเตเนว นเยน มุตฺตสฺสาทาทิวาจสฺสาทาวสาเนสุ ปเทสุ อตฺถกฺกโม เวทิตพฺโพฯ อิเมหิ นวหิ ปเทหิ อสฺสาทสีเสน กุนฺตยฏฺฐิญาเยน ตํสหจริโต ราโค ทสฺสิโตฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘นวหิ ปเทหิ สมฺปยุตฺตอสฺสาทสีเสน ราโค วุตฺโต’’ติฯ
เคหสฺสิตเปมนฺติ เอตฺถ เคหฏฺฐา มาตุอาทโย อาเธยฺยอาธารโวหาเรน ‘‘เคหา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ‘‘มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตี’’ติอาทีสุ วิย ตนฺนิสฺสิโต สิเนหปริยาโย ราโค ‘‘เคหสฺสิตเปม’’นฺติ วุตฺโตฯ อิมินา ปเทน ราคสฺส สภาโว สนฺทสฺสิโตฯ วนโต ภญฺชิตฺวา อาภตํ ยํ กิญฺจิ ผลปุปฺผาทิ วนภงฺคิยํ นามฯ อิธ ปน ราควเสน ปฏิพทฺธจิตฺตํ มาตุคาเมหิ วิรหทุกฺขาปนยนตฺถํ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๒๔๐) เตสํ ฐาเน ฐเปตฺวา ทสฺสนผุสนวเสน วินฺทิตุํ ราคีหิ คเหตพฺพโต เตหิ ปิฬนฺธิตมาลสหิตํ ตมฺพูลนฺติ เอวมาทิ ‘‘วนภงฺคิย’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ อิมินา ปตฺถิตวิสยโคจโร ราโค ตทายตฺตวตฺถุวเสน สนฺทสฺสิโตฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘เอเกน ปเทน สรูเปเนว ราโค, เอเกน
‘‘โมเจตุกามตา’’ติ ‘‘วายาโม’’ติ อิมินา ทสฺเสติฯ วายาโม นาม ตํจิตฺตสมฺปยุตฺตวีริยํฯ เอตฺถ ปน ‘‘เสมฺโห คุโฬ’’ติอาทีสุ วิย ผเล เหตูปจารญาเยน วีติกฺกมสฺส วิเสสเหตุภูตวีริยวาจเกน จ ปเทน วีติกฺกโมว วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ อชฺฌตฺตพาหิรวตฺถุฆฏฺฏนํ, อากาเส กฏิกมฺปนนฺติ สุกฺกโมจนตฺโถ วายาโมติ อตฺโถฯ สุกฺกสฺส โมจนํ สุกฺกโมจนํฯ
เอตฺถ จ สุกฺกสฺสาติ ‘‘สุกฺกนฺติ ทส สุกฺกานิ นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ ตกฺกวณฺณํ ทกวณฺณํ เตลวณฺณํ ขีรวณฺณํ ทธิวณฺณํ สปฺปิวณฺณ’’นฺติ (ปารา. ๒๓๗) ปทภาชเน วุตฺตานิ สตฺตานํ ปิตฺตาทิอาสยเภเทน, ปถวิธาตุอาทีนํ จตุนฺนํ วา รสโสณิตมํสเมทอฏฺฐิอฏฺฐิมิญฺชานํ ฉนฺนํ เทหธาตูนํ วา เภเทน อเนกธา ภินฺเน ทสวิเธ สุกฺเก อญฺญตรสฺส สุกฺกสฺสาติ อตฺโถฯ โมจนํ วิสฺสฏฺฐีติ ปริยายํ, ปกติยา ฐิตสกฏฺฐานโต โมจนนฺติ อตฺโถฯ ยถาห ปทภาชเน ‘‘วิสฺสฏฺฐีติ ฐานโต จาวนา วุจฺจตี’’ติ (ปารา. ๒๓๗)ฯ อิห ‘‘ฐานํ นาม วตฺถิสีสสงฺขาตํ มุตฺตกรณมูล’’นฺติ เกจิฯ ‘‘กฏี’’ติ อปเรฯ ‘‘สกลกาโย’’ติ อญฺเญฯ อิเมสํ ติณฺณํ วจเนสุ ‘‘ตติยสฺส ภาสิตํ สุภาสิต’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๒๓๗) อฏฺฐกถายํ ตติยวาทสฺส กตปาสํสตฺตา เกสโลมนขทนฺตานํ มํสวินิมุตฺตฏฺฐานญฺจ มุตฺตกรีสเขฬสิงฺฆาณิกาถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ วชฺเชตฺวา อวเสสํ สกลสรีรํ กายปฺปสาทภาวชีวิตินฺทฺริยอพทฺธปิตฺตานํ
‘‘สุกฺกโมจน’’นฺติ อิมินากิํ วุตฺตํ โหตีติ? ‘‘อาโรคฺยตฺถาย, สุขตฺถาย, เภสชฺชตฺถาย, ทานตฺถาย, ปุญฺญตฺถาย, ยญฺญตฺถาย, สคฺคตฺถาย, พีชตฺถาย, วีมํสตฺถาย, ทวตฺถาย โมเจตี’’ติ (ปารา. ๒๓๗) วุตฺตทสวิธอธิปฺปายนฺโตคธอญฺญตรอธิปฺปาโย หุตฺวา ‘‘ราคูปตฺถมฺเภ, วจฺจูปตฺถมฺเภ, ปสฺสาวูปตฺถมฺเภ, วาตูปตฺถมฺเภ, อุจฺจาลิงฺคปาณกทฏฺฐูปตฺถมฺเภ โมเจตี’’ติ (ปารา. ๒๓๗) วุตฺตปญฺจวิธกาลานมญฺญตรกาเล ‘‘อชฺฌตฺตรูเป, พหิทฺธารูเป, อชฺฌตฺตพหิทฺธารูเป, อากาเส กฏิํ กมฺเปนฺโต โมเจตี’’ติ (ปารา. ๒๓๗) วุตฺตจตุรุปายานมญฺญตเรน อุปาเยน ยถาวุตฺตราคปิสาจวเสน วิวโส หุตฺวา ยถาวุตฺตนีลาทิทสวิธสมฺภวธาตูนมญฺญตรํ ยถาวุตฺตฏฺฐานโต ขุทฺทกมกฺขิกาย ปิวนมตฺตมฺปิ สเจ โมเจตีติ สงฺเขปโต อุจฺจาลิงฺคปาณกา นาม โลมสปาณา, เยสํ โลเม อลฺลิเน องฺคชาตํ กมฺมนิยํ โหติฯ
อญฺญตฺร สุปินนฺเตนาติ สุปิโน เอว สุปินนฺโต, นิสฺสกฺกวจนปฺปสงฺเค กรณวจนโต สุปินนฺตาติ อตฺโถฯ สุปินา นาม ‘‘วาตาทิธาตุกฺโขภวเสน วา ปุพฺพานุภูตอิตฺถิรูปาทิวิสยวเสน วา อิฏฺฐานิฏฺฐเทวตานุภาเวน วา ปุญฺเญน ปฏิลภิตพฺพอตฺถสฺส, อปุญฺเญน ปตฺตพฺพานตฺถสฺส จ ปุพฺพนิมิตฺตวเสน วา โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๒๓๗) วุตฺเตสุ จตูสุ การเณสุ เอเกน การเณน กปินิทฺทาย สุปิเน ทิสฺสมานารมฺมณโต ยํ สุกฺกโมจนํ โหติ, ตํ อวิสยํ สุกฺกโมจนํ วินาติ วุตฺตํ โหติฯ
สงฺฆาทิเสโสว สงฺฆาทิเสสตาฯ สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาตุกามสฺส กุลปุตฺตสฺส อาทิมฺหิ ปริวาสทานตฺถํ ปทภาชเน ‘‘สงฺโฆว ตสฺสา อาปตฺติยา ปริวาสํ เทติ, มูลาย ปฏิกสฺสติ, มานตฺตํ เทติ, อพฺเภติ, น สมฺพหุลา, น เอกปุคฺคโล, เตน วุจฺจติ ‘สงฺฆาทิเสโส’ติฯ ตสฺเสว อาปตฺตินิกายสฺส นามํ นามกมฺมํ อธิวจนํ, เตนปิ วุจฺจติ ‘สงฺฆาทิเสโส’’ติ (ปารา. ๒๓๗)ฯ เอตฺถ จ ปริวาสาทิกถา สงฺฆาทิเสสาวสาเน อาคตฏฺฐาเนเยว อาวิ ภวิสฺสติฯ
๓๒๖. เอตฺตาวตา มูลสิกฺขาปทาคตํ อตฺตูปกฺกมมูลกํ อาปตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อิมิสฺสา สงฺฆาทิเสสาปตฺติยา ปรูปกฺกเมนปิ อาปชฺชนํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปเรนา’’ติอาทิฯ อุปกฺกมาเปตฺวาติ องฺคชาตสฺส คหณํ วา ฆฏฺฏนํ วา กาเรตฺวาฯ
๓๒๗. สญฺจิจฺจาติ ‘‘อุปกฺกมามิ โมเจสฺสามี’’ติ เจเตตฺวา ปกปฺเปตฺวาฯ อุปกฺกมนฺตสฺสาติ อชฺฌตฺตรูปาทีสุ ตีสุ ยตฺถ กตฺถจิ ฆฏฺเฏนฺตสฺสฯ สมุทฺทิฏฺฐนฺติ ‘‘เจเตติ อุปกฺกมติ น มุจฺจติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปารา. ๒๖๒) ปทภาชเน ภควตา วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ
๓๒๘. อิมิสฺสํ อากาเสกฏิกมฺปนวตฺถุมฺหิ วุตฺตตฺตา อมุตฺเต ถุลฺลจฺจยํ สงฺคเหตุมาห ‘‘สญฺจิจฺจา’’ติอาทิฯ
ตตฺถ สญฺจิจฺจาติ ‘‘อุปกฺกมามิ โมเจสฺสามี’’ติ ชานิตฺวา สญฺชานิตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘อุปกฺกมนฺตสฺสา’’ติ สามญฺญโต ตํ วิเสเสตุํ ‘‘อากาเส กมฺปเนนปี’’ติ อาห, กฏิกมฺปเนนาติ คเหตพฺพํฯ กถมิทํ ลพฺภตีติ เจ? อิมาย กถาย สงฺคเหตพฺพวตฺถุมฺหิ ‘‘อากาเส กฏิํ กมฺเปนฺตสฺสา’’ติ (ปารา. ๒๖๖) ปาเฐ ‘‘กฏิํ กมฺเปนฺตสฺสา’’ติ วจนสหจรสฺส ‘‘อากาเส’’ติ วจนสฺส สนฺนิธานพเลน ลพฺภติ อตฺถปฺปกรณสทฺทนฺตรสนฺนิธานา สทฺทานํ วิเสสตฺถทีปนโตฯ
๓๒๙. วตฺถินฺติ มุตฺตวตฺถิํ, มุตฺตกรณสฺส วตฺถินฺติ อตฺโถฯ กีฬาย ปูเรตฺวาติ คามทารโก วิย กีฬิตุกามตาย มุตฺตวตฺถิํ ทฬฺหํ คเหตฺวา ปูเรตฺวาติ อตฺโถฯ ยถาห วตฺถิวตฺถุมฺหิ อฏฺฐกถายํ ‘‘เต ภิกฺขู วตฺถิํ ทฬฺหํ คเหตฺวา ปูเรตฺวา ปูเรตฺวา วิสฺสชฺเชนฺตา คามทารกาวิย ปสฺสาวมกํสู’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๒๖๔)ฯ ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ สามญฺเญน กสฺมา วุตฺตนฺติ? ตสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ วุตฺตนเยน โมจนาธิปฺปาเยน ทฬฺหํ คเหตฺวา ปูเรตฺวา ปูเรตฺวา วิสฺสชฺเชนฺตสฺส สุกฺเก มุตฺเต โมจนาธิปฺปาโย เจเตติ, อุปกฺกมติ, มุจฺจตีติ องฺคานํ สมฺปนฺนตฺตา สงฺฆาทิเสสสฺส
๓๓๐. อุปนิชฺฌายนวตฺถุมฺหิ ‘‘น จ ภิกฺขเว สารตฺเตน มาตุคามสฺส องฺคชาตํ อุปนิชฺฌายิตพฺพํ, โย อุปนิชฺฌาเยยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๒๖๖) ปาฬิยํ ‘‘มาตุคามสฺสา’’ติ สามญฺเญน วุตฺตตฺตา ‘‘ติสฺสนฺน’’นฺติ วทติฯ ติสฺสนฺนํ ปน อิตฺถีนนฺติ มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคตวเสน ติสฺสนฺนํ อิตฺถีนํฯ ‘‘องฺคชาต’’นฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา ‘‘นิมิตฺต’’นฺติ อฏฺฐกถายํ ‘‘สเจปิ ปฏสตํ นิวตฺถา โหติ, ปุรโต วา ปจฺฉโต วา ฐตฺวา ‘อิมสฺมิํ นาม โอกาเส นิมิตฺต’นฺติ อุปนิชฺฌายนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวฯ อนิวตฺถานํ คามทาริกานํ นิมิตฺตํ อุปนิชฺฌายนฺตสฺส ปน กิเมว วตฺตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๒๖๖)ฯ ปุรโต วาติ เอตฺถ ‘‘ฐตฺวา’’ติ ปาฐเสโสฯ
๓๓๑. เอเกน…เป.… ปสฺสโต เอกํ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘เอเกน ปโยเคน เอกํ ทุกฺกฏ’’นฺติ วจนโต อเนเกหิ ปโยเคหิ อเนกานิ ทุกฺกฏานีติ พฺยติเรกโต ลพฺภติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อิโต จิโต จ วิโลเกตฺวา ปุนปฺปุนํ อุปนิชฺฌายนฺตสฺส ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๒๖๖)ฯ อิมิสฺสา อฏฺฐกถาย ‘‘อิโต จิโต จา’’ติ วุตฺตตฺตา อุมฺมีลนนิมีลนนฺติ เอตฺถ ‘‘วิวิธา ตํ อโนโลเกตฺวา ตเมว โอโลเกนฺตสฺสา’’ติ ลพฺภติฯ
๓๓๒. อโมจนาธิปฺปายสฺส มุตฺตสฺมิํ อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนาฯ โมจนาธิปฺปายํ วินา เภสชฺชกรณตฺถํ สุทฺธจิตฺเตน องฺคชาเต เภสชฺชเลปํ กโรนฺตสฺส วา สุทฺธจิตฺเตเนว อุจฺจารปสฺสาวาทิํ กโรนฺตสฺส วา มุตฺเตปิ อนาปตฺตีติ อนาปตฺติวาเร วุตฺตเมวาติ อตฺโถฯ
อิมสฺมิํ ปาเฐ ‘‘อนุปกฺกมนฺตสฺสา’’ติ อวุตฺเตปิ อิมสฺส ปาฐสฺส ปุรโต ‘‘เจเตติ น อุปกฺกมติ มุจฺจติ, อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. ๒๖๒) จ ‘‘น เจเตติ น อุปกฺกมติ มุจฺจติ, อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. ๒๖๒) จ วจนโต ตํ สงฺคเหตุมาห ‘‘อนุปกฺกมโตปิ จ มุตฺตสฺมิํ อนาปตฺติ ปกาสิตา’’ติฯ โมจนสฺสาทราเคน ปีฬิโต หุตฺวา ‘‘อโห วต เม มุจฺเจยฺยา’’ติ จินฺเตตฺวา วา เอวรูปโมจนสฺสาทราคปีฬาปุพฺพงฺคมจิตฺเต อสติปิ เกวลํ กามวิตกฺกมตฺเตน อุปหโต หุตฺวา ตาทิสอชฺฌตฺติกพาหิรวตฺถูสุ ฆฏฺฏนวเสน วา อากาเส กฏิกมฺปนวเสน วา อุปกฺกมํ อกโรนฺตสฺส ตาทิสจินฺตาพเลน วา กามวิตกฺกพเลน วา สุกฺเก มุตฺเตปิ อนาปตฺตีติ อิทํ ยถาวุตฺตปาฐวเสน ปกาสิตนฺติ อตฺโถฯ
สุปินนฺเตน มุตฺตสฺมิํ, อนาปตฺติ ปกาสิตาติ เอตฺถ อนฺตสทฺทตฺถาภาวโต สุปิเนติ อตฺโถฯ สุปิเน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส วา มาตุคาเมหิ กายสํสคฺคํ อาปชฺชนฺตสฺส วา สุกฺเก มุตฺเตปิ ปาฬิยํ ‘‘อนาปตฺติ ภิกฺขุ สุปินนฺเตนา’’ติ (ปารา. ๒๖๓) อิมินา ปกาสิตาติ อตฺโถฯ
เอตฺถ ฐตฺวา อฏฺฐกถายํ ‘‘สุปิเน ปน อุปฺปนฺนาย อสฺสาทเจตนาย สจสฺส วิสโย โหติ, นิจฺจเลน ภวิตพฺพํฯ น หตฺเถน นิมิตฺตํ กีฬาเปตพฺพํฯ กาสาวปจฺจตฺถรณรกฺขนตฺถํ ปน หตฺถปุเฏน คเหตฺวา ชคฺคนตฺถาย อุทกฏฺฐานํ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๒๖๒) วุตฺตตฺตา อณฺฑปาลิกา กิกีสกุณา วิย, วาลปาลิกา จมรี วิย, เอกเนตฺตปาลโก ปุริโส วิย จ กายชีวิเตปิ อเปกฺขํ ปหาย สีลํ
สุกฺกวิสฺสฏฺฐิกถาวณฺณนาฯ
๓๓๓. มนุสฺสิตฺถินฺติ มนุสฺสชาติกํ อิตฺถิํ, ‘‘มาตุคาโม นาม มนุสฺสิตฺถี, น ยกฺขี, น เปตี, น ติรจฺฉานคตา, อนฺตมโส ตทหุชาตาปิ ทาริกา, ปเคว มหตฺตรี’’ติ (ปารา. ๒๗๑) ปทภาชเน วุตฺตตฺตา ตทหุชาตกุมาริกาภาเวนปิ ฐิตํ ชีวมานกมนุสฺสมาตุคามนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘มนุสฺสิตฺถิ’’นฺติ สามญฺญวจเนน ชีวมานกมนุสฺสิตฺถินฺติ อยํ วิเสโส กุโต ลพฺภตีติ? วินีตวตฺถุมฺหิ (ปารา. ๒๘๑ อาทโย) มติตฺถิยา กายํ ผุสนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยวจนโต ปาริเสสโต ลพฺภติฯ อามสนฺโตติ ‘‘หตฺถคฺคาหํ วา เวณิคฺคาหํ วา อญฺญตรสฺส วา อญฺญตรสฺส วา องฺคสฺส ปรามสน’’นฺติ (ปารา. ๒๗๐) วุตฺตตฺตา หตฺถาทิองฺคปจฺจงฺคผุสนาทินานปฺปการานํ อญฺญตเรน ปกาเรน อามสนฺโตติ อตฺโถฯ อตฺตโน กาเยน อิตฺถิยา กายสฺส สํสคฺเค มิสฺสีภาเว ราโค กายสํสคฺคราโคฯ สงฺฆาทิเสโส เอตสฺส อตฺถีติ สงฺฆาทิเสสิโก, กายสํสคฺคสงฺฆาทิเสโส อาปนฺโน โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ
๓๓๔. กายสํสคฺคราเคน อิตฺถิยา อนฺตมโส โลมมฺปิ อตฺตโน สรีเร โลเมน ผุสนฺตสฺส ภิกฺขุโน สงฺฆาทิเสสาปตฺติ โหตีติ โยชนาฯ เอตฺถ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๒๗๔) ‘‘โลมคณนาย สงฺฆาทิเสสา โหนฺตี’’ติ กุรุนฺทฏฺฐกถามตสฺส อฏฺฐิตตฺตา
๓๓๕. อิตฺถิยาติ มนุสฺสิตฺถิยาฯ สมฺผุฏฺโฐติ หตฺถาทิสรีราวยเว สํสคฺคํ สมาปนฺโนฯ เสวนเจตโน วายมิตฺวา กายสํสคฺคราเคน อตฺตโน กายํ จาเลตฺวาติ อตฺโถฯ สงฺฆาทิเสสตาติ เอตฺถ สกตฺเถ ตทฺธิตปฺปจฺจโยฯ ‘‘สงฺฆาทิเสสิตา’’ติ ปน ปาโฐ สุนฺทโร, สงฺฆาทิเสสสฺส อตฺถิตา วิชฺชมานภาโวติ อตฺโถฯ สงฺฆาทิเสสาปตฺติยา สพฺภาวสงฺขาตา อตฺถิตา อีปจฺจยตฺเถ ปุคฺคเล สงฺฆาทิเสสีสทฺทปวตฺตินิมิตฺตํ โหตีติ ภาวปจฺจโย ตํอตฺถวเสน ลพฺภติฯ ยถาหุ ‘‘ยสฺส คุณสฺส หิ ภาวา ทพฺเพ สทฺทสนฺนิเวโส, ตทภิธาเน ตฺตตาทโย’’ติฯ
๓๓๖. เอเกน หตฺเถน คเหตฺวาติ (กงฺขา. อฏฺฐ. กายสํสคฺคสิกฺขาปทวณฺณนา) เอตฺถ ‘‘กายสํสคฺคราเคนา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ‘‘มนุสฺสิตฺถิ’’นฺติ อชฺฌาหาโรฯ ตํ มนุสฺสิตฺถิํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ อิตฺถิยา ตสฺมิํ ตสฺมิํ สรีราวยเวฯ ‘‘เอกาวาปตฺตี’’ติ ปฐมํ คหิตหตฺถสฺส อนปนีตตฺตา วุตฺตํฯ คหิตหตฺถํ ปน โมเจตฺวา ปุนปฺปุนํ ผุสนฺตสฺส ปโยคคณนาย อาปตฺติ โหตีติ พฺยติเรกโต ลพฺภติฯ
๓๓๗. เอเกน หตฺเถน อคฺคเหตฺวา สีสโต ยาว ปาทํ, ปาทโต ยาว สีสญฺจ กายา หตฺถํ อโมเจตฺวา ทิวสมฺปิ ตํ อิตฺถิํ ผุสนฺตสฺส เอกาวาปตฺตีติ โยชนาฯ เอตฺถาปิ ‘‘อโมเจตฺวา’’ติ
๓๓๘. เอกโต คหิตปญฺจงฺคุลีนํ คณนาย สเจ อาปตฺติ สิยา, เอกสฺส มาตุคามสฺส สรีรํ ราคจิตฺเตน ผุสนฺตสฺส ทฺวตฺติํสกลาปโกฏฺฐาสโต พฺยติเรกสฺส สรีรสฺสาภาวา ทฺวตฺติํสกลาปโกฏฺฐาสคณนาย อาปตฺติยา ภวิตพฺพํ, ตถา อภาวโต อิทมฺปิ น โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘น หิ โกฏฺฐาสโต สิยา’’ติ อาหฯ
๓๔๐-๑. อิตฺถิยา วิมติสฺสาปิ อตฺตโน กาเยน อิตฺถิยา กายํ ผุสโต ตสฺส ถุลฺลจฺจยํ สิยา, อิตฺถิยา ปณฺฑกาทิสญฺญิโนปิ อตฺตโนปิ กาเยน อิตฺถิยา กายํ ผุสโต ตสฺส ถุลฺลจฺจยํ สิยาฯ อาทิ-สทฺเทน ปุริสติรจฺฉานคตานํ สงฺคโหฯ อิตฺถิยา อิตฺถิสญฺญิโน อตฺตโน กาเยน อิตฺถิยา กายสมฺพทฺธํ ผุสโต ตสฺส ถุลฺลจฺจยํ สิยาฯ ปณฺฑเก ปณฺฑกสญฺญิโน อตฺตโน กาเยน ปณฺฑกสฺส กายํ ผุสโต ตสฺส ถุลฺลจฺจยํ สิยาฯ ยกฺขิเปตีสุ ยกฺขิเปติสญฺญิโน อตฺตโน กาเยน ตาสํ กายํ ผุสโต ตสฺส ถุลฺลจฺจยํ สิยาติ โยชนาฯ เอตฺถ ‘‘ปณฺฑกคฺคหเณน อุภโตพฺยญฺชนโกปิ คยฺหตี’’ติ วชิรพุทฺธิฏีกายํ วุตฺตํฯ ‘‘อิตฺถิยา เวมติกสฺสาปิ ปณฺฑกาทิสญฺญิโนปิ อตฺตโน กาเยน อิตฺถิยา กายสมฺพทฺธํ ผุสโต ตสฺส ถุลฺลจฺจยํ สิยา’’ติ น โยเชตพฺพํฯ กสฺมา? ตถา โยชนายํ ปาฬิยํ ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, น ถุลฺลจฺจยนฺติ อนิฏฺฐปฺปสงฺคโตฯ
‘‘ทุกฺกฏํ กายสํสคฺเค, ติรจฺฉานคติตฺถิยา’’ติ อิมินา วินีตวตฺถุมฺหิ อาคตนเย สงฺคหิเตปิ เตเนว นเยน ปณฺฑเก ปทภาชเน วุตฺตสพฺพทุกฺกฏาปตฺติโย อุปลกฺขิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ
๓๔๒. อตฺตโน กาเยน ปฏิพทฺเธน อิตฺถิยา กาเยน ปฏิพทฺธํ ผุสนฺตสฺส ภิกฺขุโน ปน ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ เอตฺถ ปิ-สทฺโท วุตฺตทุกฺกฏานํ สมุจฺจยตฺโถฯ จ-สทฺเทน ปน อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน ‘‘นิสฺสคฺคิเยน กายํ อามสติฯ นิสฺสคฺคิเยน กายปฏิพทฺธํ อามสติฯ นิสฺสคฺคิเยน นิสฺสคฺคิยํ อามสติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๒๗๖) ปาฬิยํ อาคตทุกฺกฏานํ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ
๓๔๓-๔. น เกวลํ ปทภาชนาคตอิตฺถิสรีราทิกเมว อนามาสํ, วินีตวตฺถูสุ ทารุธีตลิกวตฺถุอนุโลมโต โปตฺถลิกาทิอิตฺถิรูปกญฺจ นิสฺสคฺคิยวารานุโลมโต อสรีรฏฺฐํ มาตุคาเมหิ ปริภุตฺตวตฺถาภรณาทิญฺจ วิภงฺคกฺขนฺธกาทีสุ วุตฺตนยานุสาเรน อฏฺฐกถาคตํ อวเสสํ อนามาสวตฺถุญฺจ อามสนฺตสฺส อาปตฺติํ สงฺคเหตุมาห ‘‘อิตฺถีน’’นฺติอาทิฯ
‘‘อิตฺถีนํ อิตฺถิรูปญฺจา’’ติ อิทํ ‘‘อิตฺถิกาย อิตฺถิธนํ (ปารา. ๓๔), สทฺธานํ สทฺธาปรายน’’นฺติอาทีสุ วิย โลกโวหารวเสน วุตฺตํฯ อิตฺถีนํ ทารุโลหมยาทิกํ อิตฺถิรูปญฺจาติ โยชนาฯ อาทิ-สทฺเทน เหฏฺฐิมปริจฺเฉทโต มตฺติกาย, ปิฏฺเฐน วา กตํ มาตุคามรูปํ สงฺคณฺหาติฯ มาตุคามรูปํ เยน เกนจิ ทินฺนํ สพฺพรตนมยํ วินา อวเสสํ สาทิยิตฺวา
‘‘วตฺถ’’นฺติ อิมินา นิวาสนปารุปนทฺวยมฺปิ สามญฺเญน คหิตํฯ อิทญฺจ มาตุคาเมน ปริภุญฺชิตุํ ฐปิตมฺปิ อนามาสเมว, จีวรตฺถาย ทินฺนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา คณฺหิตุํ วฏฺฏติฯ เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน ติณจุมฺพฏกํ, องฺคุลิยา ปณฺณมุทฺทิกํ อุปาทาย อลงฺการเมวฯ เอตฺถ จ วาลเกสวฏฺฏเกเสสุ ปเวสนกทนฺตสูจิอาทิ กปฺปิยภณฺฑํ ทิยฺยมานํ สมณสารุปฺปปริกฺขารตฺถาย คเหตพฺพํฯ
ตตฺถชาตผลํ ขชฺชนฺติ รุกฺเข ฐิตํ ขาทิตพฺพํ ปนสนาฬิเกราทิผลญฺจ มนุสฺเสหิ ราสิกตํ ปริภุญฺชิตพฺพผลญฺจ ‘‘มนุสฺเสหิ ราสิกเตสุปิ เอเสว นโย’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๒๘๑) อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา อนามาสนฺติ อุปลกฺขณโต อิมินาว คเหตพฺพํฯ อรญฺเญ รุกฺขโต ปติตํ ผลํ ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส ทสฺสามี’’ติ คเหตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘มุคฺคาทิํ ตตฺถชาตก’’นฺติ อุปลกฺขณปทตฺตา คจฺฉโต วิยุตฺตมฺปิ คเหตพฺพํฯ มุคฺคาทินฺติ เอตฺถ ‘‘อปรณฺณ’’นฺติ ปาฐเสโสฯ
สพฺพานิ ธญฺญานีติ ‘‘สาลิ วีหิ ยโว กงฺคุ, กุทฺรูสวรกโคธุมา’’ติ วุตฺตานิ สตฺต ธญฺญานิฯ เขตฺตมคฺเคน คจฺฉตา สาลิสีเส หตฺเถน อผุสนฺเตน คนฺตพฺพํฯ สเจ มคฺโค สมฺพาโธ โหติ, สรีเร ธญฺญํ ผุสนฺเตปิ มคฺคตฺตา น โทโสฯ วีถิยํ, เคหงฺคเณ วา ธญฺเญสุ ปสาริเตสุ อปสกฺกิตฺวา เจ คนฺตุํ น สกฺกา, ‘‘มคฺคํ อธิฏฺฐาย คนฺตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๒๘๑) อฏฺฐกถาวจนโต ‘‘อิมํ มคฺคํ คมิสฺสามี’’ติ คนฺตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘กุลเคเห ธญฺญมตฺถเก เจ อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา ทินฺนํ โหติ, นิสีทิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๒๘๑ อตฺถโต สมานํ) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ‘‘อาสนสาลายํ ธญฺเญ วิปฺปกิณฺเณ อนุกฺกมิตฺวา เอกมนฺเต ปีฐกํ ปญฺญาเปตฺวา อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา อตฺตนา ตตฺถ อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา นิสีทิตุํ น วฏฺฏติฯ
๓๔๕. ธมนสงฺขาทิํ สพฺพํ ปญฺจงฺคตุริยมฺปิ จาติ สมฺพนฺโธฯ ธมนสงฺโข นาม สทฺทกรณสงฺโข อาทิ-สทฺเทน วํสสิงฺคตาฬาทีนํ สงฺคโหฯ ปญฺจงฺคตุริยนฺติ อาตตํ, วิตตํ, อาตตวิตตํ, ฆนํ, สุสิรนฺติ ปญฺจงฺคสงฺขาตํ ตุริยํฯ ตตฺถ อาตตํ นาม จมฺมปริโยนทฺเธสุ เภริอาทีสุ เอกโต อากฑฺฒิตฺวา โอนทฺธํ เอกตลตุริยํฯ วิตตํ นาม อุภโต อากฑฺฒิตฺวา โอนทฺธํ อุภยตลตุริยํฯ อาตตวิตตํ นาม อุภยโต จ มชฺฌโต จ สพฺพโต ปริโยนนฺธิตํฯ ฆนํ สมฺมาทิฯ สมฺมนฺติ ตาฬํ, ฆณฺฏากิงฺกณิอาทีนมฺปิ เอตฺเถว สงฺคโหฯ สุสิรนฺติ วํสาทิฯ
อิธ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๒๘๑) กุรุนฺทฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน เภริโปกฺขรญฺจ เภริตลจมฺมญฺจ วีณา จ วีณาโปกฺขรจมฺมญฺจ ทณฺโฑ จ อนามาสํฯ ‘‘ปูชํ กตฺวา เจติยงฺคณาทีสุ ฐปิตเภริโย อจาเลนฺเตน อวเสสฏฺฐานํ สมฺมชฺชิตพฺพํฯ กจวรฉฑฺฑนกาเล กจวรํ วิย คเหตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน ฐเปตพฺพ’’นฺติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตํฯ ตุริยภณฺเฑสุ ยํ กิญฺจิ อตฺตโน ทียมานํ ตํ ปริวตฺเตตฺวา กปฺปิยปริกฺขารํ คเหตุํ อธิวาเสตพฺพํฯ โทณิ วา โปกฺขรํ วา ทนฺตกฏฺฐนิกฺขิปนตฺถาย, จมฺมญฺจ สตฺถโกสกรณตฺถาย คเหตพฺพํฯ
รตนานิ จ สพฺพานีติ มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโก มสารคลฺลนฺติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๒๘๑) วุตฺตานิ สพฺพานิ รตนานิ จฯ เอตฺถ จ วิทฺธา, อวิทฺธา วา สามุทฺทิกาที สพฺพาปิ มุตฺตา อนามาสาฯ ภณฺฑมูลตฺถญฺจ คณฺหิตุํ มณิ โธตวิทฺโธ อนามาโสฯ อาหตากาเรเนว ฐิโต อวิทฺธาโธโต มณิ ปตฺตาทิ ภณฺฑมูลตฺถํ อธิวาเสตุํ วฏฺฏตีติ วุตฺตํฯ มหาปจฺจริยํ ปน ปฏิกฺขิตฺตํฯ ปจิตฺวา กโต กาจมณิเยเวโก วฏฺฏติฯ เวฬุริเย จ มณิสทิโสเยว วินิจฺฉโยฯ
ธมนสงฺโข ‘‘สพฺพํ ธมนสงฺขาทิ’’นฺติอาทิคาถาย ตุริเยสุ คหิโตฯ รตนขจิโต สงฺโข อนามาโสฯ ปานียสงฺโข โธโตปิ อโธโตปิ อามาโสฯ อวเสสสงฺโข ปน อญฺชนาทิเภสชฺชตฺถํ, ปตฺตาทิภณฺฑมูลภาเวน จ อธิวาเสตุํ วฏฺฏติฯ สุวณฺเณน เอกโต วิลิยาเปตฺวา กตา มุคฺควณฺณา สิลา อนามาสาฯ เสสา สิลา ขุทฺทกนิสานาทิกมฺมตฺถํ อธิวาเสตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘ปวาฬํ โธตมโธตญฺจ วิทฺธมวิทฺธญฺจ สพฺพถา อนามาสํ, นาปิ อธิวาเสตพฺพ’’นฺติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตตฺตา ปวาฬปฏิมาเจติยานิ เจว โปตฺถเกสุ ปเวเสตพฺพอาณิยา
พีชโต ปฏฺฐาย รชตํ, ชาตรูปญฺจ กตํ วา โหตุ อกตํ วา, สพฺพโส อนามาสํ, น จ สาทิตพฺพํฯ อิมินา กตํ ปฏิมาทิกญฺจ อารกูฏโลหญฺจ อนามาสนฺติ วกฺขติฯ กตากตสุวณฺณรชตานํ อสาทิยิตพฺพตาย อิธ อฏฺฐกถาย อาคตตฺตา อุตฺตเรน ราชปุตฺเตน กาเรตฺวา อาหฏํ สุวณฺณเจติยํ น วฏฺฏตีติ มหาปทุมตฺเถเรน ปฏิกฺขิตฺตนฺติ สุวณฺณปฏิมาเจติยโปตฺถกาวจฺฉาทกมณิปทุมวฏฺฏาทิ ยํ กิญฺจิ น สาทิตพฺพเมว, น จ อามสิตพฺพํฯ เอเตน กตํ เสนาสโนปกรณํ ปน ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ ธมฺมมณฺฑเป กตมฺปิ มสารคลฺลมณิ จ สพฺพถา อนามาโส, น จ อธิวาเสตพฺโพติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตํฯ
๓๔๖. สพฺพมาวุธภณฺฑนฺติ ขคฺคาทิ สพฺพํ อาวุโธปกรณํ ปตฺตาทิกปฺปิยปริกฺขารมูลตฺถาย ทียมานํ สตฺถวาณิชาย อกาตพฺพตฺตา น คเหตพฺพํ, ‘‘อิมํ คณฺหถา’’ติ ทินฺนํ ภินฺทิตฺวา ขณฺฑาขณฺฑิกํ กตฺวา ‘‘ขุราทิกปฺปิยปริกฺขารํ กาเรสฺสามี’’ติ สาทิตุํ วฏฺฏติฯ สงฺคามภูมิยํ มคฺเค ปติตขคฺคาทิํ ทิสฺวา ปาสาเณน ภินฺทิตฺวา ‘‘ขุราทิกปฺปิยภณฺฑานิ กาเรสฺสามี’’ติ คณฺหิตุํ วฏฺฏติฯ อุสุสตฺติอาทิกํ ผลโต ทณฺฑํ อปเนตฺวา กปฺปิยปริกฺขารการาปนตฺถาย คเหตพฺพํฯ
ชิยาติ ธนุคุโณฯ จ-กาเรน อิมิสฺสา คาถาย อวุตฺตํ องฺกุสโตมราทิํ ปรหิํ โสปกรณํ สงฺคณฺหาติฯ ธนุทณฺฑโกติ ชิยาวิรหิโต ธนุทณฺฑโกฯ อิทํ ปรหิํโสปกรณภณฺฑาทิกํ วิหาเร สมฺมชฺชิตพฺพฏฺฐาเน ฐปิตํ เจ, สามิกานํ วตฺวา เตหิ อคฺคหิตํ เจ, อจาเลนฺเตน สมฺมชฺชิตพฺพํฯ
ชาลญฺจาติ มจฺฉชาลปกฺขิชาลาทิชาลญฺจฯ ชาลํ ทียมานํ ฉตฺตเวฐนตฺถํ, อาสนเจติยาทิมตฺถเก พนฺธนาทิปโยชเน สติ ตทตฺถญฺจ คเหตพฺพํฯ สรวารณํ นาม ผลกาทิกํ อญฺเญหิ อตฺตโน วิชฺฌนตฺถาย วิสฺสฏฺฐสรนิวารณํ วินาสโนปโรธการณํ โหตีติ ภณฺฑมูลตฺถํ สาทิตุํ
๓๔๗. เจติยนฺติ เอตฺถ ‘‘สุวณฺณเจติย’’นฺติ อิทํ ‘‘สุวณฺณปฏิพิมฺพาที’’ติ อนนฺตรํ วุตฺตตฺตา ลพฺภติฯ สุวณฺณคฺคหณญฺจุปลกฺขณนฺติ รชตมยญฺจ คเหตพฺพํฯ อารกูฏกนฺติ สุวณฺณวณฺณํ โลหวิเสสมาห ‘‘อนามาส’’นฺติ อิทํ ‘‘อสมฺปฏิจฺฉิยํ วา’’ติ เอตสฺส อุปลกฺขณํฯ
๓๔๘. สพฺพํ วาทิตมิติ สมฺพนฺโธฯ โอนหิตุนฺติ จมฺมวรตฺตตนฺตีหิ พนฺธิตุํฯ โอนหาเปตุนฺติ ตเถว อญฺเญหิ การาเปตุํฯ วาทาเปตุนฺติ อญฺเญหิ วาทาเปตุํฯ วาเทตุนฺติ อตฺตนา วาเทตุํฯ วาทิตนฺติ วาทนียํ ยถา ‘‘กรณียํ การิต’’นฺติ, วาทนารหํ ตุริยภณฺฑนฺติ อตฺโถฯ อิทญฺจ โอนหนาทิกิริยาย กมฺมํฯ
๓๔๙. อุปหารํ กริสฺสามาติ ปูชํ กริสฺสามฯ อิติ อนุมติคฺคหณตฺถายฯ วตฺตพฺพาติ เต วตฺตาโร วตฺตพฺพาติ โยชนาฯ
๓๕๐-๑. ธุตฺติยา อิตฺถิยาติ วิปนฺนาจาราย โลฬิตฺถิยาฯ สยํ ผุสิยมานสฺสาติ ภิกฺขุโน ปโยคํ วินา อิตฺถิยา อตฺตนาว ผุสิยมานสฺสฯ กาเยน อวายมิตฺวาติ ตสฺสา สรีรสมฺผสฺสานุภวนตฺถํ อตฺตโน กายํ อจาเลตฺวาฯ ผสฺสํ ปฏิวิชานโตติ ผสฺสํ อนุภวนฺตสฺสฯ
อสญฺจิจฺจาติ เอตฺถ ‘‘ผุสเน’’ติ ปาฐเสโส, ‘‘อิมินา อุปาเยน อิมํ ผุสามี’’ติ อเจเตตฺวาฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ‘‘อิมินา ปตฺตปฏิคฺคหณาทินา อุปาเยน เอติสฺสา สรีรสมฺผสฺสํ อนุภวิสฺสามี’’ติ อจินฺเตตฺวา ปตฺตถาลกตฏฺฏกปณฺณปุฏเภสชฺชาทิํ ปฏิคฺคณฺหาเปนฺติยา หตฺเถ อตฺตโน หตฺเถน ผุสนาทีสุ อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อสฺสติยา’’ติ อิทํ ปน อิมินาว สงฺคหิตตฺตา อิธ วิสุํ น วุตฺตํ, มาตุคามสฺส สรีเร ผุสนภาวํ อชานิตฺวา อญฺญวิหิโต หุตฺวา สติํ อนุปฏฺฐเปตฺวา หตฺถปาทปสารณาทีสุ ผุสนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ
อชานนฺตสฺสาติ โมกฺขาธิปฺปายิโน จาติ ‘‘โมกฺขาธิปฺปาโย กาเยน วายมติ, ผสฺสํ ปฏิวิชานาติ, อนาปตฺติฯ โมกฺขาธิปฺปาโย กาเยน วายมติ, น จ ผสฺสํ ปฏิวิชานาติ, อนาปตฺติฯ โมกฺขาธิปฺปาโย น จ กาเยน วายมติ, ผสฺสํ ปฏิวิชานาติ, อนาปตฺติฯ โมกฺขาธิปฺปาโย น จ กาเยน วายมติ, น จ ผสฺสํ ปฏิวิชานาติ, อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. ๒๗๙) วุตฺตโมกฺขาธิปฺปายวโต จตุพฺพิธสฺส ปุคฺคลสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อนาปตฺตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ
อิเมสุ โย มาตุคาเมน อาลิงฺคนาทิปโยเคน อชฺโฌตฺถรยมาโน ตํ อตฺตโน สรีรโต อปเนตฺวา มุญฺจิตุกาโม หตฺถจาเลน, มุฏฺฐิอาทีหิ วา ปฏิปณามนํ, ปหรณาทิกญฺจ ปโยคํ กโรติ, อยํ ปฐโม ปุคฺคโลฯ อตฺตานมชฺโฌตฺถริตุํ อาคจฺฉนฺติํ อิตฺถิํ ทิสฺวา ปหรณาการาทิสพฺพปโยคํ ทสฺเสตฺวา ตาเสตฺวา อตฺตโน สรีรํ ผุสิตุํ อเทนฺโต ทุติโยฯ อิตฺถิยา อชฺโฌตฺถริตฺวา อาลิงฺคิโต โจปนรหิตํ มํ ‘‘อนตฺถิโก’’ติ มนฺตฺวา ‘‘สยเมว ปลายิสฺสตี’’ติ, ‘‘อโจปนเมว โมกฺโขปาโย’’ติ ญตฺวา นิจฺจโลว หุตฺวา ผสฺสํ ปฏิวิชานนฺโต ตติโยฯ อตฺตานํ อชฺโฌตฺถริตุมาคจฺฉนฺติํ อิตฺถิํ ทิสฺวา ทุติโย วิย ตาเสตุํ กายปฺปโยคํ อกตฺวา ‘‘อคเต ปาเตสฺสามิ, ปหริตฺวา ตาเสสฺสามี’’ติ วา จินฺเตตฺวา นิจฺจโลว หุตฺวา ติฏฺฐนฺโต จตุตฺโถติ เวทิตพฺโพฯ
๓๕๒. ปฐเมนาติ เอตฺถ ‘‘ปาราชิเกนา’’ติ ปาฐเสโส, กายจิตฺตสมุฏฺฐานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อิธ จิตฺตํ นาม
กายสํสคฺคกถาวณฺณนาฯ
๓๕๓-๔. ทุฏฺฐุลฺลวาจสฺสาเทนาติ ทุฏฺฐุ กุจฺฉิตภาวํ อุลติ คจฺฉตีติ ทุฏฺฐุลฺลา, ทุฏฺฐุลฺลา จ สา วาจา จาติ ทุฏฺฐุลฺลวาจา, วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺเค เมถุนธมฺมปฏิสํยุตฺตา วาจา, ยถาห ‘‘ทุฏฺฐุลฺลา นาม วาจา วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคเมถุนธมฺมปฏิสํยุตฺตา วาจา’’ติ (ปารา. ๒๘๕), ทุฏฺฐุลฺลวาจาย อสฺสาโท ทุฏฺฐุลฺลวาจสฺสาโท, ตถาปวตฺตวจีวิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกจิตฺตสมฺปยุตฺตา เจตนา, เตน สมฺปยุตฺโต ราโค อิธ สหจริเยน ‘‘ทุฏฺฐุลฺลวาจสฺสาโท’’ติ วุตฺโต, เตน, ทุฏฺฐุลฺลวาจสฺสาทสมฺปยุตฺเตน
อิตฺถิยา อิตฺถิสญฺญิโน ภิกฺขุโนติ โยชนาฯ อิตฺถิยา อิตฺถิสญฺญิโนติ ‘‘มาตุคาโม นาม มนุสฺสิตฺถี, น ยกฺขี, น เปตี, น ติรจฺฉานคตา, วิญฺญู ปฏิพลา สุภาสิตทุพฺภาสิตํ ทุฏฺฐุลฺลาทุฏฺฐุลฺลํ อาชานิตุ’’นฺติ ปทภาชเน นิทฺทิฏฺฐสรูปาย สุภาสิตทุพฺภาสิตํ ชานนฺติยา มนุสฺสิตฺถิยา อิตฺถิสญฺญิโน ภิกฺขุโนติ อตฺโถฯ ‘‘ทฺวินฺนํ มคฺคาน’’นฺติ เอตสฺส สมฺพนฺธีวเสน ‘‘อิตฺถิยา’’ติ อิทํ สามิวเสน โยเชตพฺพํ, ยถาวุตฺตสรูปสฺส มาตุคามสฺส วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคนฺติ อตฺโถฯ วณฺณาวณฺณวเสน จาติ ‘‘วณฺณํ ภณติ นาม ทฺเว มคฺเค โถเมติ วณฺเณติ ปสํสติฯ อวณฺณํ ภณติ นาม ทฺเว มคฺเค ขุํเสติ วมฺเภติ ครหตี’’ติ นิทฺเทเส วุตฺตนเยน อุโภ มคฺเค อุทฺทิสฺส โถมนครหณวเสนาติ วุตฺตํ โหติฯ
เมถุนสฺส เมถุนยาจนาทีหิ, ‘‘ยาจติปิ อายาจติปิ ปุจฺฉติปิ ปฏิปุจฺฉติปิ อาจิกฺขติปิ อนุสาสติปิ อกฺโกสติปี’’ติ (ปารา. ๒๘๕) อุทฺเทเส วุตฺตเมถุนยาจนาทิวเสนาติ วุตฺตํ โหติฯ อิเมหิ ทฺวีหิ ‘‘โอภาสนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตโอภาสนา ทสฺสิตาฯ โอภาสนฺตสฺสาติ อุทฺเทสยนฺตสฺส, ปกาเสนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘วิญฺญุ’’นฺติ อิมินา โอภาสนกิริยาย กมฺมมาห, อิมินา วิเสสิตพฺพํ ‘‘มนุสฺสิตฺถิ’’นฺติ อิทํ ปกรณโต ลพฺภติ, ยถาทสฺสิตปทภาชนาคตสรูปํ วิญฺญุํ ปฏิพลํ มนุสฺสิตฺถินฺติ วุตฺตํ โหติฯ อนฺตมโส หตฺถมุทฺทายปีติ โอภาสเน อนฺติมปริจฺเฉททสฺสนํฯ ทุฏฺฐุลฺลวจนสฺสาทภาเว สติ โย วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคปฏิพทฺธํ คุณโทสํ วา เมถุนธมฺมยาจนาทิวเสน วา ทุฏฺฐุลฺลาทุฏฺฐุลฺลํ ชานนฺติํ มนุสฺสิตฺถิํ เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน หตฺถมุทฺทายปิ วเทยฺยาติ อตฺโถฯ
อิมสฺมิํ คาถาทฺวเย ทุฏฺฐุลฺลวาจสฺสาเทน อิตฺถิยา อิตฺถิสญฺญิโน วิญฺญุํ ตํ อิตฺถิํ ทฺวินฺนํ มคฺคานํ วณฺณวเสน อนฺตมโส หตฺถมุทฺทายปิ โอภาสนฺตสฺส ภิกฺขุโน ครุกํ สิยาติ เอกํ วากฺยํ, ตถา ‘‘ทฺวินฺนํ มคฺคานํ อวณฺณวเสนา’’ติ อิมินา จ ‘‘เมถุนยาจนาทีหี’’ติ อิมินา จ โยชนาย วากฺยทฺวยนฺติ เอวํ โยชนาวเสน ตีณิ วากฺยานิ โหนฺติฯ
ตตฺถ วณฺณวจเนน สงฺคหิตํ โถมนาทิกถํ กเถนฺตสฺส สงฺฆาทิเสโส โหติฯ ‘‘อิตฺถิลกฺขเณน สุภลกฺขเณน สมนฺนาคตาสี’’ติ เอตฺตกเมว โถมนตฺถํ วทโต สงฺฆาทิเสโส น โหติ, ‘‘ตว วจฺจมคฺโค จ ปสฺสาวมคฺโค จ อีทิโส สุโภ สุสณฺฐาโน, เตน นาม
ทุติยวากฺเย อวณฺณปทสงฺคหิตํ ขุํสนาทิตฺตเย ขุํสนํ นาม ปโตโทปเมหิ ผรุสวจเนหิ ตุทนํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ขุํเสตีติ วาจาปโตเทน ฆฏฺเฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๒๘๕)ฯ ปตุชฺชเตเนนาติ ‘‘ปโตโท’’ติอคจฺฉนฺเต อสฺสาทโย ปวตฺเตตุํ วิชฺฌนกปาจนทณฺโฑ วุจฺจติฯ วมฺภนํ นาม อปสาทนํฯ อปสาทนํ นาม คุณโต ปริหาปนํฯ ยถาห ‘‘วมฺเภตีติ อปสาเทตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๒๘๕)ฯ ครหา นาม โทสาโรปนํฯ ยถาห ‘‘ครหตีติ โทสํ เทตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๒๘๕)ฯ อิมํ ขุํสนาทิปฏิสํยุตฺตวจนํ วกฺขมาเนสุ ‘‘สิขรณีสิ, สมฺภินฺนาสิ, อุภโตพฺยญฺชนาสี’’ติ อิเมสุ ตีสุ ปเทสุ อญฺญตเรน โยเชตฺวา กเถนฺตสฺเสว สงฺฆาทิเสโส, น อิตรสฺสฯ
ตติยวากฺเย เมถุนยาจนาทิวจเนหิ สงฺคหิตํ อายาจนาทิํ กโรนฺตสฺสาปิ สงฺฆาทิเสโสฯ ‘‘ยาจติ นาม เทหิ เม อรหสิ เม ทาตุ’’นฺติอาทินา (ปารา. ๒๘๕) นเยน เอเกกํ ปทํ ‘‘เทหิ เม เมถุนํ ธมฺม’’นฺติอาทิวเสน เมถุนธมฺมปเทน สห ฆเฏตฺวา เมถุนธมฺมํ ยาจนฺตสฺเสว โหติฯ
‘‘กทา เต มาตา ปสีทิสฺสติ, กทา เต ปิตา ปสีทิสฺสติ, กทา เต เทวตาโย ปสีทิสฺสนฺติ, กทา เต สุขโณ สุลโย สุมุหุตฺโต ภวิสฺสตี’’ติอาทิอายาจนปทนิทฺเทเส เอเกกํ ปทํ ตตฺเถว โอสาเน วุตฺเตน ‘‘กทา เต เมถุนํ ธมฺมํ ลภิสฺสามี’’ติ ปเทน ฆเฏตฺวา เมถุนํ ยาจนฺตสฺเสว โหติฯ
‘‘กถํ
‘‘เอวํ
‘‘กถํ ททมานา สามิกสฺส ปิยา โหตี’’ติ ปุจฺฉโต มาตุคามสฺส ‘‘เอวํ เทหิ, เอวํ เทนฺตี สามิกสฺส ปิยา ภวิสฺสติ มนาปา จา’’ติ อาณตฺติวจเน, อนุสาสนิวจเน จ เอเสว นโยฯ
๓๕๕. อกฺโกสนิทฺเทสาคเตสุ ‘‘อนิมิตฺตาสิ นิมิตฺตมตฺตาสิ อโลหิตาสิ ธุวโลหิตาสิ ธุวโจฬาสิ ปคฺฆรนฺตีสิ สิขรณีสิ อิตฺถิปณฺฑกาสิ เวปุริสิกาสิ สมฺภินฺนาสิ อุภโตพฺยญฺชนาสี’’ติ เอกาทสสุ ปเทสุ ‘‘สิขรณีสิ สมฺภินฺนาสิ อุภโตพฺยญฺชนาสี’’ติ ปทตฺตยํ ปจฺเจกํ อาปตฺติกรํ, อิมินา ปทตฺตเยน สห ปุพฺเพ วุตฺตานิ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคเมถุนธมฺมปทานิ ตีณิ จาติ ฉปฺปทานํ ปจฺเจกํ อาปตฺติกรตฺตา อิโต ปรานิ อนิมิตฺตาทีนิ อฏฺฐ ปทานิ ‘‘อนิมิตฺตาสิ เมถุนธมฺมํ เทหี’’ติอาทินา นเยน เมถุนธมฺมปเทน สห ฆเฏตฺวา วุตฺตาเนว อาปตฺติกรานีติ เวทิตพฺพานิ, ‘‘เมถุนยาจนาทีหี’’ติ เอตฺถ อาทิ-สทฺทสงฺคหิเตสุ ‘‘อนิมิตฺตาสี’’ติอาทีสุ เอกาทสสุ อกฺโกสปเทสุ อนฺโตคธตฺเตปิ เกวลํ อาปตฺติกรตฺตา ครุตรํ ปทตฺตยํ วิสุํ สงฺคเหตพฺพนฺติ ญาเปตุมาห ‘‘สิขรณีสี’’ติอาทิฯ
สิขรณีสีติ เอตฺถ ‘‘สิขรณี อสี’’ติ ปทจฺเฉโทฯ ‘‘อสี’’ติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ ตุ-สทฺโท เกวลยุตฺตมฺปิ อาปตฺติกรํ สิขรณีสีติ พหิ นิกฺขนฺตอาณิมํสา ภวสิฯ สมฺภินฺนาสีติ มิสฺสีภูตวจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคาฯ อุภโตพฺยญฺชนาสีติ อิตฺถินิมิตฺเตน, ปุริสนิมิตฺเตน จาติ อุภโตพฺยญฺชเนหิ สมนฺนาคตาฯ ‘‘อยํ อิตฺถี, อยํ ปุริโส’’ติ พฺยญฺชยตีติ พฺยญฺชนํ, มุตฺตกรณานิฯ สุณนฺติยาติ เอตฺถ ‘‘วิญฺญุมนุสฺสิตฺถิยา’’ติ อธิการโต ลพฺภติ, อิมินา อกฺโกสิตพฺพวตฺถุ ทสฺสิตํ โหติฯ ภาสิตํ สุณนฺติยา สุภาสิตทุพฺภาสิตํ ชานนฺติยา มนุสฺสิตฺถิยา วิสเย ปวตฺตอกฺโกสวจเนน สงฺฆาทิเสโส โหตีติ อตฺโถฯ
๓๕๖. ปุนปฺปุนํ โอภาสนฺตสฺส วาจานํ คณนาย ครุกา สิยุนฺติ โยชนาฯ เอตฺถ ‘‘เอกํ
๓๕๗. สา เจ นปฺปฏิชานาตีติ เอตฺถ ‘‘ยํ สุณนฺติํ มนุสฺสิตฺถิํ ทฺวินฺนํ มคฺคานํ วณฺณาวณฺณวเสน โอภาสติ, สา เจ น ปฏิชานาตี’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภมานํ อาทาย โยเชตพฺพํฯ อตฺตโน ภาสิตํ ทุฏฺฐุลฺลํ วุตฺตสมนนฺตรเมว อตฺถวเสน สเจ น ชานาตีติ อตฺโถฯ ตสฺสาติ ตสฺส ทุฏฺฐุลฺลภาสิตภิกฺขุสฺสฯ อุพฺภชาณุํ, อธกฺขกํ วา อาทิสฺส ภณเน จาปิ ตสฺส ถุลฺลจฺจยํ สิยาติ โยชนาฯ ภณเนติ ทฺวินฺนํ มคฺคานํ วณฺณาทิกถเน, ‘‘ภณโต’’ติปิ ลิขนฺติ, ภณนฺตสฺส, ภณนเหตูติ อตฺโถฯ เหตุมฺหิ อยมนฺตปจฺจโย ‘‘อสมฺพุธ’’นฺติอาทีสุ (ปารา. อฏฺฐ. ๑.คนฺถารมฺภกถา) วิยฯ อุพฺภชาณุนฺติ ชาณุโต อุทฺธํฯ อกฺเขกนฺติ อกฺขกโต เหฏฺฐาฯ
๓๕๘. อุพฺภกฺขกนฺติ อโธชาณุมณฺฑลนฺติ ชาณุมณฺฑลโต อโธฯ อุทฺทิสนฺติ อุทฺทิสฺสฯ ‘‘อุทฺทิสฺสุพฺภกฺขํ วา ตถา, อโธชาณุมณฺฑล’’นฺติ จ ลิขนฺติ, โส ปาโฐ สุนฺทโรฯ วณฺณาทิภณเน ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘วิญฺญุมนุสฺสิตฺถิยา’’ติ อธิการโต ลพฺภติฯ กายปฏิพทฺเธ วณฺณาทิภณเน ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคา สงฺฆาทิเสสกฺเขตฺตํ, อธกฺขกํ อุพฺภชาณุมณฺฑลํ ถุลฺลจฺจยกฺเขตฺตํ, อุทฺธกฺขกํ อโธชาณุมณฺฑลํ ทุกฺกฏกฺเขตฺตนฺติ อิเมสุ ตีสุ เขตฺเตสุ อกฺขกญฺเจว ชาณุมณฺฑลญฺจ ถุลฺลจฺจยทุกฺกฏานํ ทฺวินฺนํ อวธิภูตํ กตฺถ สงฺคยฺหตีติ? ทุกฺกฏกฺเขตฺเตเยว สงฺคยฺหติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อกฺขกํ, ปน ชาณุมณฺฑลญฺจ เอตฺเถว ทุกฺกฏกฺเขตฺเต สงฺคหํ คจฺฉตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๒๘๖)ฯ
๓๕๙. ปณฺฑเก ยกฺขิเปตีสุ ทฺวินฺนํ มคฺคานํ วณฺณาทิภณเน ตสฺส ภณนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ ภเวติ อธิการวเสน อาคตปเทหิ สห โยเชตพฺพํฯ ปณฺฑกาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ยกฺขิเปตีนํ คหณํฯ
๓๖๐. อุพฺภกฺขก…เป.… อยํ นโยติ ‘‘ปณฺฑกาทีสู’’ติ อิมินา โยเชตพฺพํฯ อยํ นโยติ ‘‘ทุกฺกฏเมว โหตี’’ติ วุตฺโต นโยฯ สพฺพตฺถาติ สงฺฆาทิเสสถุลฺลจฺจยทุกฺกฏกฺเขตฺตวเสน สพฺเพสุ เขตฺเตสุฯ
๓๖๑. อตฺถปุเรกฺขาโร ปุเรกฺขตฺวานุสาสนินฺติ ‘‘อิทานิ อนิมิตฺตาสิ…เป.… อุภโตพฺยญฺชนาสิ, อปฺปมาทํ ทานิ กเรยฺยาสิ, ยถา อายติมฺปิ เอวรูปา นาโหสี’’ติ อนุสาสนิํ ปุเรกฺขตฺวาฯ
๓๖๒. อุมฺมตฺตกาทีนนฺติ ปิตฺตุมฺมตฺตกยกฺขุมฺมตฺตกวเสน ทฺวินฺนํ อุมฺมตฺตกานญฺจ อาทิ-สทฺทสงฺคหิตสฺส อิมสฺมิํ อาทิกมฺมิกสฺส อุทายิตฺเถรสฺส จ อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อิทํ สิกฺขาปทํ ติสมุฏฺฐานํ กายจิตฺตโต จ วาจาจิตฺตโต จ กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺฐาติฯ กิริยํ, สญฺญาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺต’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๒๘๗) อฏฺฐกถายํ วุตฺตปกิณฺณกวินิจฺฉยํ ทสฺเสติ ‘‘สมุฏฺฐานาทโย…เป.… ตุลฺยาวา’’ติฯ เวทนาย อทินฺนาทาเนน อสมตฺตา ‘‘เวทเนตฺถ ทฺวิธา มตา’’ติ อาห, สุโขเปกฺขาเวทนาวเสน ทฺวิธา มตาติ อตฺโถฯ
ทุฏฺฐุลฺลวาจากถาวณฺณนาฯ
๓๖๓. กามปาริจริยายาติ เมถุนธมฺมสงฺขาเตน กาเมน ปาริจริยาย, เมถุนธมฺเมน ปาริจริยายาติ อตฺโถฯ อถ วา กามิตา ปตฺถิตาติ กามา, เมถุนราควเสน ปตฺถิตาติ อตฺโถ, กามา จ สา ปาริจริยา จาติ กามปาริจริยา, ตสฺสา กามปาริจริยายาติปิ คเหตพฺพํ, เมถุนราคจิตฺเตน อภิปตฺถิตปาริจริยายาติอตฺโถฯ ‘‘วณฺณํ ภาสโต’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ, ‘‘เอตทคฺคํ ภคินิ ปาริจริยานํ ยา มาทิสํ สีลวนฺตํ กลฺยาณธมฺมํ พฺรหฺมจาริํ เอเตน ธมฺเมน ปริจเรยฺยา’’ติ อตฺตโน เมถุนธมฺเมน ปาริจริยาย ตสฺมิํเยว ขเณติ ตสฺมิํ ภณิตกฺขเณเยวฯ สา เจ ชานาตีติ ยํ อุทฺทิสฺส อภาสิ, สเจ สา วจนสมนนฺตรเมว ชานาติฯ
๓๖๔. สา ยกฺขิเปติเทวีสุ ชานนฺตีสุ, ปณฺฑเก จ ชานนฺเต อตฺตกามปาริจริยาย วณฺณํ ภาสโต ตสฺส ภิกฺขุโน ถุลฺลจฺจยํ โหตีติ โยชนาฯ เสเสติ ปุริสติรจฺฉานคตวิสเย, ยกฺขิอาทีนํ อชานนวิสเย จ อตฺตกามปาริจริยาย วณฺณํ ภาสโต ตสฺส อาปตฺติ ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนาฯ
๓๖๕. จีวราทีหีติ จีวรปิณฺฑปาตาทีหิฯ วตฺถุกาเมหีติ ตณฺหาย วตฺถุภาเวน วตฺถู จ กามิตตฺตา กามาติ จ สงฺขาเตหิ ปจฺจเยหิฯ
๓๖๖. ราโค เอว ราคตาฯ ‘‘ราคิตา’’ติ วา ปาโฐ, ราโค อสฺส อตฺถีติ ราคี, ตสฺส ภาโว ราคิตา, อตฺตกามปาริจริยาย ราโคติ อตฺโถฯ โอภาโสติ อตฺตกามปาริจริยาย คุณภณนํฯ เตน ราเคนาติ กามปาริจริยาย ราเคนฯ ขเณ ตสฺมินฺติ ภณิตกฺขเณฯ วิชานนนฺติ ยํ มนุสฺสิตฺถิํ อุทฺทิสฺส อตฺตกามปาริจริยาย วณฺณํ ภณติ, ตาย ตสฺส วจนตฺถสฺส วิชานนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
๓๖๗. ปญฺจงฺคานีติ มนุสฺสิตฺถิตา, ตํสญฺญิตา, ปาริจริยาย ราคิตา, เตน ราเคน โอภาสนํ, ขเณ ตสฺมิํ วิชานนนฺติ อิมานิ เอตฺถ อตฺตกามปาริจริยสิกฺขาปเท ปญฺจ องฺคานิ อสฺสาติ อตฺตกามปาริจริยสิกฺขาปทสฺสฯ
อตฺตกามปาริจริยกถาวณฺณนาฯ
๓๖๘. ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติอาทิกิริยาตฺตโยปาทานสามตฺถิเยน ติกฺขตฺตุํ ปฏิปาทนกํ ‘‘โย ภิกฺขู’’ติ จ ‘‘ครุ โหตี’’ติ ปทสามตฺถิเยน ‘‘ตสฺสา’’ติ จ ลพฺภมานตฺตา ติวิเธหิ สห ‘‘โย ภิกฺขุ ปุริสสฺส สนฺเทสํ ปฏิคฺคณฺหาติ, วีมํสติ ปจฺจาหรติ เจ, ตสฺส ครุ โหตี’’ติ เอกํ วากฺยํ โหติฯ เอวํ ‘‘อิตฺถิยาปิ วา’’ติ อิมินา โยชนายปิ เอกํ วากฺยํ โหตีติ อิมิสฺสา คาถาย วากฺยทฺวยํ ยุชฺชติฯ
อิธ สนฺเทสกฺกมญฺจ โยชนากฺกมญฺจ ชานนตฺถํ ปฐมํ ตาว อิตฺถีนญฺจ ภริยานญฺจ ปเภโท จ สรูปญฺจ วิภาวียติ – เตสุ อิตฺถิโย ทสวิธา โหนฺติฯ ยถาห ปทภาชเน ‘‘ทส อิตฺถิโย ภริยา จ ทสวิธา โหนฺติฯ ยถาห ปทภาชเน ‘‘ทส ภริยาโย ธนกฺกีตา ฉนฺทวาสินี โภควาสินี โอทปตฺตกินี โอภฏจุมฺพฏา ทาสี จ ภริยา จ กมฺมการี จ ภริยา จ ธชาหฏา มุหุตฺติกา’’ติ (ปารา. ๓๐๓)ฯ อิมาสํ ปเภโท จ สรูปานิ จ สงฺเขปโต เอวํ เวทิตพฺพานิ –
ปุริเสหิ สห ยถา สํวาสํ น กโรติ, เอวํ มาตรา รกฺขิตา มาตุรกฺขิตาฯ ยถาห ‘‘มาตุรกฺขิตา นาม มาตา รกฺขติ โคเปติ อิสฺสริยํ กาเรติ วสํ วตฺเตตี’’ติฯ ปิตุรกฺขิตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ ยสฺมิํ โกณฺฑญฺญาทิโคตฺเต ชาตา, ตสฺมิํเยว โคตฺเต ชาเตหิ โคตฺตรกฺขิตาฯ ยถาห ‘‘โคตฺตรกฺขิตา นาม สโคตฺตา รกฺขนฺตี’’ติอาทิฯ เอกํ สตฺถารํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิเตหิ วา เอกคณปริยาปนฺเนหิ วา รกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตา นามฯ ยถาห ‘‘ธมฺมรกฺขิตา นาม สหธมฺมิกา รกฺขนฺตี’’ติอาทิ (ปารา. ๓๐๔)ฯ สารกฺขา นาม ‘‘คพฺเภปิ ปริคฺคหิตา โหติ ‘มยฺหํ เอสา’ติ อนฺตมโส มาลาคุฬปริกฺขิตฺตาปี’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตสรูปาฯ สปริทณฺฑา นาม ‘‘เกหิจิ ทณฺโฑ ฐปิโต โหติ ‘โย อิตฺถนฺนามํ อิตฺถิํ คจฺฉติ, ตสฺส เอตฺตโก ทณฺโฑ’’ติ วุตฺตสรูปาติ อยํ ทสนฺนํ อิตฺถีนํ สรูปสงฺเขโปฯ อิมาสุ ทสสุ สารกฺขสปริทณฺฑานํ ทฺวินฺนํ ปรปุริสเสวายํ มิจฺฉาจาโร โหติ, อิตราสํ น โหติฯ อิมา ทสปิ ปญฺจสีลํ รกฺขนฺเตหิ อคมนียาฯ
ทสสุ ภริยาสุ ‘‘ธนกฺกีตา นาม ธเนน กิณิตฺวา วาเสตี’’ติ วุตฺตตฺตา ภริยภาวาย อปฺปกํ วา พหุํ วา ธนํ ทตฺวา คหิตา ธนกฺกีตา นามฯ ‘‘ฉนฺทวาสินี นาม ปิโย ปิยํ วาเสตี’’ติ วุตฺตตฺตา อตฺตรุจิยา สํวสิเตน ปุริเสน สมฺปฏิจฺฉิตา ฉนฺทวาสินี นามฯ ‘‘โภควาสินี นาม โภคํ ทตฺวา วาเสตี’’ติ วุตฺตตฺตา อุทุกฺขลมุสลาทิเคโหปกรณํ ลภิตฺวา ภริยภาวํ คจฺฉนฺตี ชนปทิตฺถี โภควาสินี นามฯ ‘‘ปฏวาสินี นาม ปฏํ ทตฺวา วาเสตี’’ติ วุตฺตตฺตา นิวาสนมตฺตํ วา ปารุปนมตฺตํ วา ลทฺธา ภริยภาวํ คจฺฉนฺตี ทลิทฺทิตฺถี ปฏวาสินี นามฯ โอทปตฺตกินี นาม ‘‘อุทกปตฺตํ อามสิตฺวา วาเสตี’’ติ (ปารา. ๓๐๔) วุตฺตตฺตา ‘‘อิทํ อุทกํ วิย สํสฏฺฐา อเภชฺชา โหถา’’ติ วตฺวา เอกสฺมิํ อุทกปตฺเต ปุริเสน สทฺธิํ หตฺถํ โอตาเรตฺวา ภริยภาวํ นีโต มาตุคาโม วุจฺจติฯ ‘‘โอภฏจุมฺพฏา นาม จุมฺพฏํ โอโรเปตฺวา โอภฏจุมฺพฏา นามฯ ทาสี จ ภริยา จ นาม ‘‘ทาสี เจว โหติ ภริยา จา’’ติ (ปารา. ๓๐๔) วุตฺตตฺตา ภริยํ กตฺวา วาสิตา ‘‘ตสฺเสว ทาสี จ ภริยา จา’’ติ วุตฺตาฯ กมฺมการี จ ภริยา จ นาม ‘‘กมฺมการี เจว โหติ ภริยา จา’’ติ (ปารา. ๓๐๔) วุตฺตตฺตา ปธานิตฺถินิรเปกฺเขน กุฏุมฺพกิจฺจํ กาเรตฺวา ภริยภาวํ นีตา ภริยา กตกมฺมา ‘‘กมฺมการี จ ภริยา จา’’ติ วุตฺตาฯ ‘‘ธชาหฏา นาม กรมรานีตา วุจฺจตี’’ติ (ปารา. ๓๐๔) วุตฺตตฺตา ธชํ อุสฺสาเปตฺวา คจฺฉนฺติยา มหาเสนาย สทฺธิํ คนฺตฺวา ปรวิสยํ วิลุมฺปนฺเตน ปจฺฉินฺทิตฺวา อาเนตฺวา ภริยภาวมุปนีตา อิตฺถี ธชาหฏา นามฯ ‘‘มุหุตฺติกา นาม ตงฺขณิกา วุจฺจตี’’ติ (ปารา. ๓๐๔) วุตฺตตฺตา อจิรกาลํ สํวาสตฺถาย คหิตา อิตฺถี มุหุตฺติกา นามาติ อยํ ทสนฺนํ ภริยานํ สรูปสงฺเขโปฯ ยถาวุตฺตาสุ ทสสุ อิตฺถีสุ อญฺญตรํ ทสนฺนํ ภริยานํ อญฺญตรฏฺฐาเน ฐปนตฺถมธิปฺเปตภาวํ วตฺตุํ ปุริเสน ‘‘คจฺฉ ภนฺเต อิตฺถนฺนามํ มาตุรกฺขิตํ พฺรูหิ ‘โหหิ กิร อิตฺถนฺนามสฺส ภริยา ธนกฺกีตา’ติ’’อาทินา นเยน ทินฺนสนฺเทสํ ‘‘สาธุ อุปาสกา’’ติอาทินา นเยน วจีเภทํ กตฺวา วา สีสกมฺปนาทิวเสน วา ปฏิคฺคณฺหาตีติ อาห ‘‘ปฏิคฺคณฺหาติ สนฺเทสํ ปุริสสฺสา’’ติฯ
เอตฺถ ปุริสสฺสาติ อุปลกฺขณตฺตา ‘‘ปุริสสฺส มาตา ภิกฺขุํ ปหิณตี’’ติอาทินา (ปารา. ๓๒๑) นเยน ปาฬิยํ วุตฺตปุริสสฺส มาตาปิตุอาทโย จ คเหตพฺพาฯ วีมํสตีติ เอวํ ปฏิคฺคหิตสาสนํ ตสฺสาเยว เอกํเสน อวิราเธตฺวา วทนฺตสฺส มาตาปิตุอาทีนมญฺญตรสฺส วา อาโรเจตีติ อตฺโถฯ เอตฺถาปิ วีมํสตีติ อุปลกฺขณตฺตา ‘‘ปฏิคฺคณฺหาติ อนฺเตวาสิํ วีมํสาเปตฺวา อตฺตนา ปจฺจาหรติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ (ปารา. ๓๓๘) วุตฺตตฺตา วีมํสาเปตีติปิ คเหตพฺพํฯ ปจฺจาหรตีติ ตถา อาหฏํ สาสนํ สุตฺวา ตสฺสา อิตฺถิยา ปจฺจาหรตีติ อุปลกฺขณตฺตา ‘‘ปฏิคฺคณฺหาติ วีมํสติ อนฺเตวาสิํ ปจฺจาหราเปติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ (ปารา. ๓๓๘) วุตฺตตฺตา ปจฺจาหราเปตีติ จ คเหตพฺพํฯ
‘‘อิตฺถิยาปิ วา’’ติ อิมินา โยเชตฺวา คหิตทุติยวากฺเย จ เอวเมว อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ ตตฺถ สนฺเทสกฺกโม ปน ‘‘มาตุรกฺขิตา ภิกฺขุํ ปหิณติ ‘คจฺฉ ภนฺเต อิตฺถนฺนามํ พฺรูหิ ‘โหมิ อิตฺถนฺนามสฺส อิตฺถิยาปิ วาติ อุปลกฺขณตฺตา ‘‘มาตุรกฺขิตาย มาตา ภิกฺขุํ ปหิณติ ‘คจฺฉ ภนฺเต อิตฺถนฺนามํ พฺรูหิ ‘โหตุ อิตฺถนฺนามสฺส ภริยา ธนกฺกีตา’’ติอาทิปาฬิวเสน (ปารา. ๓๒๔) อิตฺถิยา มาตุปิตุอาทีนญฺจ สนฺเทสกฺกโม โยเชตพฺโพฯ
๓๗๐. ตํ ปวตฺติํฯ สญฺจริตฺตา สญฺจรณเหตุฯ น มุจฺจตีติ อิตฺถิปุริสานํ อนฺตเร สาสนํ ปฏิคฺคเหตฺวา สญฺจรณเหตุ อาปชฺชิตพฺพสงฺฆาทิเสสโต น มุจฺจตีติ อตฺโถฯ
๓๗๑. อญฺญํ วาติ มาตาปิตุรกฺขิตาทีสุ อญฺญตรํ วาฯ ‘‘ภาสโต’’ติ ลิขนฺติฯ ‘‘เปสิโต’’ติ อิมินา วิรุทฺธตฺตา ตํ ปหาย ‘‘ภาสตี’’ติ ปาโฐ คเหตพฺโพฯ ปาฐเสโส วา กาตพฺโพฯ ‘‘โย อญฺญํ ภาสติ เจ, ตสฺส ภาสโตติ โยชนา’’ติ นิสฺสนฺเทเห วุตฺตํฯ ‘‘มาตรา รกฺขิตํ อิตฺถิํ ‘คจฺฉ พฺรูหี’ติ โย เปสิโต โหติ, ตสฺส ปิตุรกฺขิตํ
๓๗๒. ปฏิคฺคณฺหนตาทีหีติ ปฏิคฺคณฺหนเมว ปฏิคฺคณฺหนตาฯ อาทิ-สทฺเทน วีมํสนปจฺจาหรณานิ คหิตานิฯ สญฺจริตฺเตติ สญฺจรเณฯ สมาปนฺเนติ คเต สติฯ ครุกาปตฺติมาทิเสติ เอตฺถ ‘‘ตสฺสา’’ติ เสโสฯ อาทิเสติ กเถยฺยฯ
๓๗๓. ทฺวีหิ ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตนฺติ เอตฺถ ทฺวีหิ ทฺวีหิ องฺเคหิ สญฺจริตฺเต สมาปนฺเน ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ ‘‘ปฏิคฺคณฺหาติ วีมํสติ น ปจฺจาหรติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสฯ ปฏิคฺคณฺหาติ น วีมํสติ ปจฺจาหรติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสฯ น ปฏิคฺคณฺหาติ วีมํสติ ปจฺจาหรติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปารา. ๓๓๘) ทฺวีหิ ทฺวีหิ องฺเคหิ ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ ปณฺฑกาทีสูติ ปณฺฑกยกฺขิเปตีสุฯ ตีหิปิ องฺเคหิ สญฺจริตฺเต สมาปนฺเน ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ
เอเกเนวาติ สพฺพตฺถาติ มาตุรกฺขิตาทีสุ สพฺพมาตุคาเมสุ จ วินีตวตฺถุมฺหิ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตโร ปุริโส อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อาณาเปสิ ‘คจฺฉ ภนฺเต อิตฺถนฺนามํ อิตฺถิํ วีมํสา’ติฯ โส คนฺตฺวา มนุสฺเส ปุจฺฉิ ‘กหํ อิตฺถนฺนามา’ติฯ สุตฺตา ภนฺเตติ…เป.… มตา ภนฺเตติฯ นิกฺขนฺตา ภนฺเตติฯ อนิตฺถี ภนฺเตติฯ อิตฺถิปณฺฑกา ภนฺเตติฯ ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสิฯ อนาปตฺติ ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสสฺส, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๓๔๑) อาคตาสุ สุตฺตาทีสุ ปญฺจสุ จฯ
๓๗๔. อนาปตฺติ ปกาสิตาติ เจติยาทีสุ กตฺตพฺพํ นิสฺสาย อิตฺถิยา ปุริสสฺส, ปุริเสน จ อิตฺถิยา ทินฺนสาสนํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปาฬิยํ วุตฺตาติ อตฺโถฯ
๓๗๕. ตถา ตสฺสาติ มนุสฺสชาติกาย ตสฺสาฯ นนาลํวจนียตาติ ‘‘มมาย’’นฺติ วา นิคฺคหปคฺคเห วา นิราสงฺกํ วตฺตุํ นาหรตีติ อลํวจนียา, อสฺสามิกา, สา หิ เกนจิ ‘‘มยฺหํ เอสา’’ติ วตฺตุํ วา นิราสงฺเกน นิคฺคหปคฺคหวจนํ วา วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยา, อลํวจนียา น ภวตีติ นาลํวจนียา, สสฺสามิกา, สา หิ สามิเกน ตถา กาตุํ สกฺกุเณยฺยาติ นาลํวจนียา, นาลํวจนียา น ภวตีติ นนาลํวจนียา, อลํวจนียปเทน วุตฺตา อสฺสามิกา เอว, ปฏิเสธา ทฺเว ปกติมตฺถํ คมยนฺตีติ, นนาลํวจนียาย ภาโว นนาลํวจนียตา, นิราสงฺเกน อวจนียตา อสฺสามิกภาโวติ วุตฺตํ โหติฯ สญฺจริตฺตวเสน ภิกฺขุนา วจนียา น โหตีติ วา ‘‘อลํวจนียา’’ติปิ คเหตพฺพเมวฯ ปฏิคฺคณฺหนตาทีนํ วสาติ เอตฺถ จกาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐฯ ตโต ปฏิคฺคณฺหนวีมํสนปจฺจาหรณสงฺขาตานํ ติณฺณํ องฺคานํ วเสน จ ปุพฺเพ วุตฺตมนุสฺสิตฺถิตา นนาลํวจนียตาติ วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ องฺคานํ วเสน จ อิทํ สิกฺขาปทํ อาปตฺติการเณหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ ยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ
๓๗๖. อิทํ สญฺจริตฺตสิกฺขาปทํฯ อถ วา ลิงฺควิปลฺลาเสน จ อยํ สงฺฆาทิเสโสติ คเหตพฺโพฯ กายโต, วาจโต, กายวาจโต, กายจิตฺตโต, วาจาจิตฺตโต, กายวาจาจิตฺตโต วา อุปฺปชฺชนโต ฉสมุฏฺฐานํฯ ตโต เอว อจิตฺตกมุทีริตํฯ มิสฺสกสมุฏฺฐานญฺหิ อจิตฺตกํฯ อวเสสจิตฺเตสุปิ ‘‘อลํวจนิยตฺตํ วา’’ติอาทิฯ คาถาพนฺธวเสน รสฺโส, ‘‘อลํวจนียตฺต’’นฺติ คเหตพฺพํฯ โย สนฺเทสํ เปเสติ, ตสฺมิํ ปฏิพทฺธภาวนฺติ อตฺโถฯ ปณฺณตฺติํ วาติ สญฺจริตฺตสิกฺขาปทสงฺขาตํ ปณฺณตฺติํ วา อชานโต อจิตฺตกมุทีริตนฺติ สมฺพนฺโธฯ
๓๗๗. สาสนนฺติ มาตุคามสฺส, ปุริสสฺส วา สาสนํฯ กายวิกาเรนาติ สีสกมฺปนาทินา กายวิกาเรนฯ คเหตฺวาติ ปฏิคฺคเหตฺวาฯ ตํ อุปคมฺมาติ ปฏิคฺคหิตสาสนํ ยสฺส วตฺตพฺพํ โหติ, ตํ มาตุคามํ, ปุริสํ วา อุปคมฺมฯ วีมํสิตฺวาติ ตํ กิจฺจํ ตีเรตฺวาฯ หรนฺตสฺสาติ ปจฺจาหรนฺตสฺสฯ กายโต สิยาติ วจีเภทํ วินา ปฏิคฺคหณาทีนํ กาเยเนว กตตฺตา กายสมุฏฺฐานโตว สงฺฆาทิเสโส โหตีติ อตฺโถฯ
๓๗๘. อิตฺถิยา วจนํ สุตฺวาติ โยชนาฯ ยถา นิสินฺโนวาติ ปกติยา นิสินฺนฏฺฐาเนเยว นิสินฺโนฯ ตํ วจนํฯ ตตฺเถวาคตสฺเสวาติ ยตฺถ นิสินฺโน อิตฺถิยา สาสนํ ปฏิคฺคณฺหิ, ตเมว อาสนํ อวิชหิตฺวา อตฺตนา นิสินฺนฏฺฐานเมว อาคตสฺส สนฺนิสิตพฺพปุริสสฺเสว, เอตฺถ ‘‘อาโรเจตฺวา’’ติ ปาฐเสโสฯ ปุน ‘‘อาโรเจนฺตสฺสา’’ติ อิทํ ตตฺเถวาคตาย ตสฺสา เอว อิตฺถิยา เอวํ โยเชตพฺพํฯ สาสนํ ทตฺวา คนฺตฺวา ปุน ตตฺเถว อาคตสฺส มาตุคามสฺเสว ญาตมนนฺตรํ กายิกกิริยํ วินา วจเนเนว อาโรเจนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ อิทํ อิตฺถิยา สาสนํ ปฏิคฺคหณาทิวเสน วุตฺตํฯ
อถ วา ปุริสสฺส วจนํ สุตฺวา ยถานิสินฺโนว ตํ วจนํ อิตฺถิยา อาโรเจตฺวา ปุน ตตฺเถวาคตสฺเสว ปุริสสฺส ตตฺเถวาคตสฺสาติ อุปลกฺขณํฯ สาสนวจนมตฺเตเนว ปฏิคฺคเหตฺวา, กิจฺจนฺตเรน คนฺตฺวา วา ยทิจฺฉาวเสน ทิฏฺฐฏฺฐาเน วา วตฺวา ปุนปิ ตตฺเถว ทิฏฺฐฏฺฐาเน ปุน อาโรเจนฺตสฺส จ วจเนเนว สมุฏฺฐานภาโว เวทิตพฺโพฯ
๓๗๙. ‘‘อลํ…เป.… อชานโต’’ติ อจิตฺตกตฺตการณํ วุตฺตเมว, กสฺมา ปุน ‘‘อชานนฺตสฺส ปณฺณตฺติ’’นฺติ วุตฺตนฺติ เจ? ตทุภยสฺสาปิ วิสุํ การณาภาวํ วิญฺญาเปตุํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ นํ วิธินฺติ สาสนํ ปฏิคฺคเหตฺวา อาหริตฺวา อาโรเจตฺวา ปจฺจาหริตฺวา อาโรจนสงฺขาตํ อรหโตปีติ ขีณาสวสฺสปิ, เสขปุถุชฺชนานํ ปเควาติ อยมตฺโถ สมฺภาวนตฺเถน อปิ-สทฺเทน โชติโตฯ
๓๘๐. ชานิตฺวาติ อลํวจนียภาวํ วา ปณฺณตฺติํ วา อุภยเมว วา ชานิตฺวาฯ ตถาติ กายวาจโต กโรนฺตสฺสาติ อิมินา โยเชตพฺพํฯ สจิตฺตเกหีติ ยถาวุตฺตจิตฺเตน สจิตฺตเกหิฯ เตเหวาติ กายาทีหิ เตหิ เอว, ‘‘ตีเหวา’’ติปิ ปาโฐฯ
สญฺจริตฺตกถาวณฺณนาฯ
๓๘๑-๒. สยํยาจิตเกเหวาติ เอตฺถ ‘‘อุปกรเณหี’’ติ ปาฐเสโส, ‘‘ปุริสํ เทถา’’ติอาทินา นเยน อตฺตนาว ยาจิตฺวา คหิเตหิ อุปกรเณเหวาติ อตฺโถฯ ยถาห ‘‘สญฺญาจิกา นาม สยํ ยาจิตฺวา ปุริสมฺปิ ปุริสตฺตกรมฺปิ โคณมฺปิ สกฏมฺปิ วาสิมฺปิ ปรสุมฺปิ กุฐาริมฺปิ กุทาลมฺปิ นิขาทนมฺปี’’ติ ‘‘กุฏิก’’นฺติ อิมินา ‘‘กุฏิ นาม อุลฺลิตฺตา วา โหติ อวลิตฺตา วา อุลฺลิตฺตาวลิตฺตา วา’’ติ (ปารา. ๓๔๙) วุตฺตตฺตา ภูมิโต ปฏฺฐาย ภิตฺติจฺฉทนานิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา มตฺติกาย วา สุธาย วา ทฺวารวาตปานาทิอเลโปกาสํ ฐเปตฺวา อนฺโต ลิตฺตภาเวน อุลฺลิตฺตานามกํ วา ตถา พหิ ลิตฺตภาเวน อวลิตฺตานามกํ วา อนฺโต จ พหิ จ ลิตฺตภาเวน อุลฺลิตฺตาวลิตฺตานามกํ วา กุฏินฺติ วุตฺตํ โหติฯ
อปฺปมาณิกนฺติ ‘‘ตตฺริทํ ปมาณํ, ทีฆโส ทฺวาทสวิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ สตฺตนฺตรา’’ติ (ปารา. ๓๔๘) ทีฆปุถุลานํ วุตฺตปฺปมาเณน อติเรกตฺตา อปฺปมาณิกนฺติ อตฺโถฯ
เอตฺถ จ ติลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ตีณิ กิเลสมูลานิ อุปฺปาเฏตฺวา กาลตฺตยวตฺต สพฺพธมฺเม ปฏิวิชฺฌิตฺวา ติภุวเนกปฏิสรณภูตสฺส ภควโต ธมฺมราชสฺส องฺคุลํ ปมาณมชฺฌิมปุริสสฺส องฺคุลโต ติวงฺคุลํ โหติ, เอกา วิทตฺถิ ติสฺโส วิทตฺถิโย โหนฺติ, เอกํ รตนํ ตีณิ รตนานิ โหนฺตีติ เอวํ นิยมิตา สุคตวิทตฺถิ จ วฑฺฒกิรตเนน ทิยฑฺฒรตนปฺปมาณา โหติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สุคตวิทตฺถิ นาม อิทานิ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ติสฺโส วิทตฺถิโย วฑฺฒกิหตฺเถน ทิยฑฺโฒ หตฺโถ โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๓๔๘-๓๔๙)ฯ ตสฺมา ปทภาชเน วุตฺตตฺตา อนฺติมํ สุธาเลปํ อคฺคเหตฺวา ถุสมตฺติกปริยนฺเตน วา มหามตฺติกปริยนฺเตน วา พาหิรนฺตโต อฏฺฐารสหตฺถปฺปมาณํ, ‘‘ติริยํ สตฺตนฺตราติ อพฺภนฺตริเมน มาเนนา’’ติ (ปารา. ๓๔๙) ปทภาชเน วุตฺตตฺตา อพฺภนฺตริเมน ปุถุลโต ทฺวาทสงฺคุลาธิกทสหตฺถปฺปมาณญฺจ กุฏิยา ปมาณนฺติ คเหตพฺพํฯ เอวํ ฐิตปมาณโต ทีฆโต ปุถุลโต วา อุภโต วา เกสคฺคมตฺตาธิกาปิ กุฏิ อาปตฺติยา องฺคํ โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปมาณิก’’นฺติ อาหาติ สงฺเขปโต เวทิตพฺพํฯ
อตฺตุทฺเทสนฺติ อุทฺทิสิตพฺโพติ อุทฺเทโส, อตฺตา อุทฺเทโส เอติสฺสาติ อตฺตุทฺเทสา, กุฏิ, ตํ อตฺตุทฺเทสํฯ ‘‘อตฺตุทฺเทสนฺติ อตฺตโน อตฺถายา’’ติ ปทภาชเน วุตฺตตฺตา ‘‘มยฺหํ เอสา วาสตฺถาย ภวิสฺสตี’’ติ อตฺตานํ อุทฺทิสิตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘กโรนฺตสฺสา’’ติ อิทํ ‘‘การยมาเนนาติ กโรนฺโต วา การาเปนฺโต วา’’ติ ปทภาชเน วุตฺตนเยน ปโยชกกตฺตุโน จ คเหตพฺพตฺตา อุปลกฺขณนฺติ คเหตพฺพํฯ ตถาติ เตเนว ปกาเรน, เยหิ อสฺสามิกตาทีหิ ปกาเรหิ ยุตฺตํ ปมาณาติกฺกนฺตํ กุฏิํ กโรนฺตสฺส อาปตฺติ, เตเหว ปกาเรหิ ยุตฺตํ อเทสิตวตฺถุกมฺปิ กุฏิํ กโรนฺตสฺสาติฯ อิมินา อปฺปมาณิกํ วิย อเทสิตวตฺถุกมฺปิ วิสุํเยว อาปตฺติยา ปธานงฺคนฺติฯ วสติ เอตฺถาติ วตฺถุ, ภูมิ, สา อเทสิตา เอติสฺสาติ อเทสิตวตฺถุกา, กุฏิ, ตํ อเทสิตวตฺถุกํฯ
กิํ วุตฺตํ โหติ? เตน กุฏิกาเรน ภิกฺขุนา กุฏิวตฺถุํ โสเธตฺวา สมตลํ กาเรตฺวา สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา ‘‘อหํ ภนฺเต สญฺญาจิกาย กุฏิํ กตฺตุกาโม อสฺสามิกํ อตฺตุทฺเทสํ, โสหํ ภนฺเต สงฺฆํ กุฏิวตฺถุโอโลกนํ ยาจามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺวา ยาจิเตน สงฺเฆน วา สงฺเฆน ญตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย สมฺมเตหิ พฺยตฺเตหิ
ทฺเว สงฺฆาทิเสสา โหนฺตีติ ‘‘ภิกฺขู วา อนภิเนยฺย วตฺถุเทสนาย, ปมาณํ วา อติกฺกาเมยฺย, สงฺฆาทิเสโส’’ติ (ปารา. ๓๔๘) ตุลฺยพลตาสูจเกน วา-สทฺเทน สมฺปิณฺฑิตฺวา วุตฺตองฺคทฺวยสหิตตฺตา ทฺเว สงฺฆาทิเสสา โหนฺตีติ อตฺโถฯ ยถาห ‘‘ภิกฺขุ กุฏิํ กโรติ อเทสิตวตฺถุกํ ปมาณาติกฺกนฺตํ อนารมฺภํ สปริกฺกมนํ, อาปตฺติ ทฺวินฺนํ สงฺฆาทิเสสาน’’นฺติ (ปารา. ๓๕๕) จ ‘‘ภิกฺขุกุฏิํ กโรติ อเทสิตวตฺถุกํ อนารมฺภํ สปริกฺกมนํ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ (ปารา. ๓๕๔) จ ‘‘ภิกฺขุ กุฏิํ กโรติ ปมาณาติกฺกนฺตํ อนารมฺภํ สปริกฺกมนํ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ (ปารา. ๓๕๕) จ วุตฺตตฺตา ทฺวีสุ องฺเคสุ เอกํ เจ, เอโกว สงฺฆาทิเสโส
สารมฺภาทีสูติ เอตฺถ สารมฺภ-สทฺโท โสปทฺทวปริยาโยฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สารมฺภํ อนารมฺภนฺติ สอุปทฺทวํ อนุปทฺทว’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๓๔๘-๓๔๙)ฯ เอตฺถ ‘‘เสตํ ฉาคมารเภถ ยชมาโน’’ติ ปโยเค วิย อา-ปุพฺพสฺส รภสฺส หิํสตฺเถปิ ทิสฺสมานตฺตา กตฺตุสาธโน อารมฺภ-สทฺโท หิํสกานํ กิปิลฺลิกาทิสตฺตานํ วาจโก ภวตีติ ตํสหิตฏฺฐานํ สารมฺภํ นาม โหติฯ เตเนว ปทภาชเนปิ วุตฺตํ ‘‘สารมฺภํ นาม กิปิลฺลิกานํ วา อาสโย โหติ, อุปจิกานํ วา, อุนฺทูรานํ วา, อหีนํ วา, วิจฺฉิกานํ วา, สตปทีนํ วา, หตฺถีนํ วา, อสฺสานํ วา, สีหานํ วา, พฺยคฺฆานํ วา…เป.… อาสโย โหตี’’ติ (ปารา. ๓๕๓)ฯ
อาทิ-สทฺเทน อปริกฺกมนํ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘สปริกฺกมนํ นาม สกฺกา โหติ ยถายุตฺเตน สกเฏน อนุปริคนฺตุํ, สมนฺตา นิสฺเสณิยา อนุปริคนฺตุํ, เอตํ สปริกฺกมนํ นามา’’ติ (ปารา. ๓๕๓) วุตฺตลกฺขณวิปริยายโต นิพฺพโกสสฺส อุทกปาตฏฺฐาเน เอกํ จกฺกํ ฐเปตฺวา อิตรํ จกฺกํ พหิ ฐเปตฺวา กุฏิํ ปริกฺขิปิตฺวา อาวชฺชิยมานสฺส โคยุตฺตสกฏสฺส วา นิสฺเสณิยํ ฐตฺวา กุฏิํ ฉาทยมานานํ นิสฺเสณิยา วา ปรโต คมิตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา อปริกฺกมนนฺติ เวทิตพฺพํฯ
เอวํ
เอกํ องฺคํ ปมาณิกตฺตํ วา เทสิตวตฺถุกตฺตํ วา วิปนฺนํ เอติสฺสาติ เอกวิปนฺนาฯ ปุพฺเพ วุตฺตตฺถานํ สงฺฆาทิเสสาทิปทานมตฺโถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ สาติ ยถาวุตฺตลกฺขณกุฏิฯ
๓๘๓. อิทานิ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท อฏฺฐุปฺปตฺติยํ ‘‘เต ยาจนพหุลา วิญฺญตฺติพหุลา วิหรนฺติ ‘ปุริสํ เทถ ปุริสตฺตกรํ เทถา’’ติอาทิปาฬิยา (ปารา. ๓๔๒) อฏฺฐกถายํ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๓๔๒) อาคตํ กปฺปิยากปฺปิยวินิจฺฉยํ สงฺเขปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘ปุริส’’นฺติอาทิฯ กมฺมสหายตฺถายาติ กิสฺมิญฺจิ กมฺเม สหายภาวาย, กมฺมกรณตฺถายาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อิตฺถนฺนามํ กมฺมํ กาตุํ ปุริสํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ ยาจิตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘กมฺมกรณตฺถาย ‘ปุริสํ เทถา’ติ ยาจิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๓๔๒)ฯ มูลจฺเฉชฺชวเสนาติ สามิกานํ อายตฺตภาวสงฺขาตมูลสฺส ฉินฺทนวเสน, อตฺตโน อายตฺตภาวกรณวเสนาติ วุตฺตํ โหติฯ
๓๘๔. อวชฺชนฺติ วชฺชรหิตํ, นิทฺโทสนฺติ อตฺโถฯ มิคลุทฺทกมจฺฉพนฺธกาทีนํ สกกมฺมํ วชฺชกมฺมํ นามฯ ตสฺมา มิคลุทฺทกาทโย หตฺถกมฺมํ ยาจนฺเตน ปน ‘‘ตุมฺหากํ หตฺถกมฺมํ เทถา’’ติ, ‘‘หตฺถกมฺมํ ทาตพฺพ’’นฺติ สามญฺเญน อวตฺวา ‘‘อิตฺถนฺนามํ กมฺมํ ทาตพฺพ’’นฺติ วิเสเสตฺวาเยว ยาจิตพฺพํฯ ลุทฺทเก วา อิตเร วา นิกฺกมฺเม อยาจิตฺวาปิ ยถารุจิ กมฺมํ การาเปตุํ วฏฺฏติฯ หตฺถกมฺมยาจนาย สพฺพถาปิ กปฺปิยภาวํ ทีเปตุํ ตํตํสิปฺปิเก ยาจิตฺวา มหนฺตมฺปิ ปาสาทํ การาเปนฺเตน อฏฺฐกถายํ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๓๔๒ อตฺถโตสมานํ) วุตฺตตฺตา กุสลานํ อตฺถํ อปริหาเปนฺเตน กปฺปิเยน สารุปฺเปน ปโยเคน ยาจิตพฺพํฯ ยาจิตกมฺมํ กาตุํ อสมตฺเถหิ กโรนฺตานํ ทิยฺยมานํ หตฺถกมฺมมูลํ กมฺมํ การาเปตฺวา ‘‘หตฺถกมฺมมฺปี’’ติอาทิฯ ปิ-สทฺโท อวธารเณ, ปทปูรเณ วาฯ หิ-สทฺโท เหตุมฺหิฯ ยสฺมา อิทํ หตฺถกมฺมํ กิญฺจิ วตฺถุ น โหติ, ตสฺมา อนวชฺชเมว หตฺถกมฺมํ ยาจิตุํ ปน วฏฺฏตีติฯ
๓๘๕. ญาตกาทิเกติ ญาตกปวาริเตฯ ฐเปตฺวาติ วชฺเชตฺวาฯ โคณมายาจมานสฺสาติ อญฺญาตกอปฺปวาริเต ตาวกาลิกํ วินา เกวลํ กมฺมกรณตฺถาย โคณํ ยาจนฺตสฺสฯ เตสุปีติ ญาตกาทีสุปิ มูลจฺเฉชฺเชน โคณมายาจนสฺส ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ ‘‘ตาวกาลิกนเยน สพฺพตฺถ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๓๔๒) อฏฺฐกถาวจนโต ยาว กมฺมกรณกาลํ, ตาว นิยเมตฺวา ญาตกอญฺญาตกปวาริตอปฺปวาริเต สพฺเพปิ ยาจิตุํ วฏฺฏติฯ ตถา ยาจิตฺวา วา อยาจิตฺวา วา คหิโต เจ, รกฺขิตฺวา ปฏิชคฺคิตฺวา สามิกานํ นิยฺยาเทตพฺโพ, โคเณ วา นฏฺเฐ วิสาเณ วา ภินฺเน สามิเกสุ อสมฺปฏิจฺฉนฺเตสุ ภณฺฑเทยฺยํฯ
๓๘๖. เทมาติ เอตฺถ ‘‘ตุมฺหาก’’นฺติ ปาฐเสโสฯ ‘‘วิหารสฺส เทมา’ติ วุตฺเต ปน ‘อารามิกานํ อาจิกฺขถ ปฏิชคฺคนตฺถายา’ติ วตฺตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๓๔๒) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ สกฏวินิจฺฉยสฺสาปิ ‘‘สกฏํ…เป.… วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘ตุมฺหากํ เทมาติ วุตฺเต’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ตุมฺหากเมว เทมาติ วุตฺเต ทารุภณฺฑํ นาม สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๓๔๒)ฯ
๓๘๗. กุฐาราทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน นิขาทนํ สงฺคณฺหาติฯ อยํ นโย เวทิตพฺโพติ ปาฐเสโสฯ ‘‘สกฏํ โคโณ วิย ตาวกาลิกํ อกตฺวา อญฺญาตกอปฺปวาริเต น ยาจิตพฺพํ, มูลจฺเฉชฺชวเสน อญฺญาตกอปฺปวาริเต น ยาจิตพฺพํ, ตาวกาลิกํ ยาจิตพฺพ’’นฺติ วินิจฺฉโย จ ‘‘สกฏํ…เป.… วฏฺฏตี’’ติ วิเสสวินิจฺฉโย จาติ อยํ นโย วาสิอาทีสุ จ เวทิตพฺโพติ อตฺโถฯ อนชฺฌาวุตฺถกนฺติ เกนจิ ‘‘มเมต’’นฺติ อปริคฺคหิตํ, ‘‘รกฺขิตโคปิตฏฺฐาเนเยว หิ วิญฺญตฺติ นาม วุจฺจตี’’ติ อฏฺฐกถาวจนโต อรกฺขิตาโคปิตกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อฏฺฐกถาย วลฺลิอาทิวินิจฺฉยมฺปิ วตฺวา ‘‘อนชฺฌาวุตฺถกํ ปน ยํ กิญฺจิ อาหราเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๓๔๒) วุตฺตตฺตา สพฺพนฺติ หราเปตุมฺปิ วฏฺฏตีติ เอตฺถ อปิ-สทฺเทน ปเคว เกนจิ หริตฺวา ทินฺนนฺติ ทีเปติฯ
๓๘๘. วลฺลิอาทิมฺหีติ อาทิ-สทฺเทน เวตฺตมุญฺชติณมตฺติกา สงฺคณฺหาติฯ เอตฺถ มุญฺชปพฺพชติณํ วินา เคหจฺฉาทนติณํ ติณํ นามฯ ครุภณฺฑปฺปโหนเกติ ‘‘วลฺลิ อฑฺฒพาหุมตฺตาปี’’ติอาทินา นเยน วุตฺตลกฺขเณ ครุภณฺฑปฺปโหนเกฯ ปเรสํ สนฺตเกเยวาติ อวธารเณน น อนชฺฌาวุตฺถเก ทุกฺกฏนฺติ พฺยติเรกโต ทีเปติฯ
๓๘๙. ปจฺจเยสูติ วิญฺญตฺติ นาม ‘‘อาหร, เทหี’’ติ อิจฺฉิตปจฺจเย นามํ วตฺวา ยาจนาฯ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘สพฺเพน สพฺพํ น วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๓๔๒) สาวธารณตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘น จ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตา เนว วฏฺฏตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ
วิญฺญตฺติยา อลพฺภมานภาเวน สมตฺตา ปจฺจเยสุ ตีสุ อนนฺตรํ สหนิทฺทิฏฺฐปจฺจยตฺตยโต ตติยปจฺจเยเยว ลพฺภมานวิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตติเย ปริกโถภาสนิมิตฺตานิ จ ลพฺภเร’’ติ วุตฺตตฺตา อวสิฏฺฐทฺวเย ปน ปริกถาทโย น ลพฺภนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อวุตฺเต จตุตฺถปจฺจเยปิ สมุจฺจยตฺเถน จ-กาเรน ปริกถาทิตฺตยํ ลพฺภตีติ สิทฺธตฺตา ‘‘ตีสฺเววา’’ติ เอว-กาเรน พฺยติเรกมุเขน วิญฺญตฺติยา จ อนุญฺญาตตฺตา จตุตฺเถ คิลานปจฺจเย ปริกโถภาสนิมิตฺตกมฺมวิญฺญตฺติโย วฏฺฏนฺตีติ สิทฺธํฯ เอตฺตาวตา จตุตฺเถ ปจฺจเย ปริกถาทโย จตฺตาโรปิ วฏฺฏนฺติ, ตติยปจฺจเย วิญฺญตฺติํ วินา เสสตฺตยํ วฏฺฏติ, ปุริมปจฺจยทฺวเย สพฺพมฺปิ น วฏฺฏตีติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
เสนาสนปจฺจเย ปริกถาทิกนฺติ อุโปสถาคาราทิกรณารหฏฺฐานํ โอโลเกตฺวา อุปาสกานํ สุณนฺตานํ ‘‘อิมสฺมิํ วต โอกาเส เอวรูปํ เสนาสนํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วา ‘‘ยุตฺต’’นฺติ วา ‘‘อนุรูป’’นฺติ วา ปวตฺตา กถา ปริกถา นามฯ ‘‘อุปาสกา ตุมฺเห กตฺถ วสถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ปาสาเท ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขูนํ ปน อุปาสกา ปาสาโท น วฏฺฏตี’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตา โอภาโส นามฯ อุปาสเกสุ ปสฺสมาเนสุ ภูมิยํ รชฺชุํ ปสาเรตฺวา ภูมิํ ภาเชตฺวา ขาณุเก อาโกเฏตฺวา ‘‘กิมิทํ ภนฺเต’’ติ วุตฺเต นิมิตฺตกถา นามฯ คิลานปจฺจเย จ อิมินา นเยน ยถารหํ เวทิตพฺพํฯ สพฺพเมตํ อฏฺฐกถาย (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๓๔๒) วุตฺตํฯ
๓๙๐-๓. อิทานิ กุฏิการสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺติทสฺสนตฺถมาห ‘‘อเทสิเต’’ติอาทิฯ ตํ อุตฺตานตฺถเมวฯ นิเสนฺตสฺสาติ ปาสาเณ ฆํสิตฺวา ติขิณํ กโรนฺตสฺสฯ ปาจิตฺติยา สหาติ ‘‘ภูตคามปาตพฺยตาย ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๙๐) วุตฺตปาจิตฺติเยน สทฺธิํฯ
อาปตฺตินฺติ ปาจิตฺติยฏฺฐาเน ปาจิตฺติยญฺเจว ทุกฺกฏญฺจ อิตรตฺร สุทฺธปโยคทุกฺกฏญฺจาติ อาปตฺติํฯ
ยา ปนาติ ยา กุฏิฯ ปฐเม ทุติเยติ เอตฺถ ‘‘ปิณฺเฑหี’’ติ กรณพหุวจนํ วิภตฺติวจนวิปริณามวเสน ‘‘ปิณฺเฑ’’ติ ภุมฺเมกวจนนฺตํ กตฺวา โยเชตพฺพํ, ‘‘นิกฺขิตฺเต’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํ, ภาวลกฺขเณ ภุมฺมํ, นิกฺขิตฺเต สตีติ อตฺโถฯ
๓๙๔. ‘‘สเจ อญฺญสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ วิปฺปกตนฺติ อารทฺธมนิฏฺฐิตํฯ ‘‘อนาปตฺตี’’ติ อิทํ นิฏฺฐิเต อาปชฺชิตพฺพสงฺฆาทิเสสาภาวํ สนฺธายาหฯ ปุพฺพปโยคมตฺเตน หิ ปาจิตฺติยทุกฺกฏานิปิ โหนฺติ, ตานิ ปน เทเสตพฺพานิฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘อนาปตฺตี’’ติ อากฑฺฒติ, เตน สงฺฆาทิเสสาปตฺติยา อภาวโต ปุพฺพภาเค อาปนฺนานํ ปาจิตฺติยทุกฺกฏานํ เทเสตพฺพตา จ ทีปิตา โหติฯ ตํ กุฏินฺติ ตํ วิปฺปกตกุฏิํฯ
๓๙๕. อญฺญํ โภชนสาลาทิํฯ ตถาติ อนาปตฺติมาหฯ
๓๙๖. ‘‘กโรโต’’ติ ‘‘กฺริยโต’’ติ อิมสฺส การณํ ทสฺเสติฯ ‘‘อปฺปมาณิก’’นฺติ อิมินา สงฺฆาทิเสสสฺส องฺคํ ทสฺเสติฯ
๓๙๗. ตนฺติ ‘‘กฺริยากฺริยโต’’ติ อิทํ กุฏิยา กรณญฺจ วตฺถุเทสนาย อกรณญฺจ อุปาทาย วุตฺตํฯ
กุฏิการสิกฺขาปทวณฺณนาฯ
๓๙๘. วตฺถุํ อเทเสตฺวาติ สมฺพนฺโธ, ‘‘เตน วิหารการเกน ภิกฺขุนา วิหารวตฺถุํ โสเธตฺวา สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา’’ติอาทินา (ปารา. ๓๖๗) ปทภาชเน อาคตนเยน วิหารํ การาเปนฺเตน ภิกฺขุนา วิหารวตฺถุํ โสเธตฺวา สมตลํ กาเรตฺวา สงฺฆํ อุปสงฺกมฺม วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา ‘‘อหํ ภนฺเต มหลฺลกํ วิหารํ กตฺตุกาโม สสฺสามิกํ อตฺตุทฺเทสํ, โสหํ ภนฺเต สงฺฆํ วิหารวตฺถุโอโลกนํ ยาจามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ ยาจิตฺวา ลทฺเธ วุฑฺเฒ วา ภิกฺขู ญตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย สงฺเฆน สมฺมเต วา ภิกฺขู เนตฺวา กตปริกมฺมํ วิหารวตฺถุํ ทสฺเสตฺวา กุฏิวตฺถุโอโลกเน วิย คตภิกฺขูหิ โอโลเกตฺวา สารมฺภาทิภาวํ อุปปริกฺขิตฺวา อนารมฺภสปริกฺกมนภาวํ ญตฺวา อาคนฺตฺวา สงฺฆสฺส อาโรจิเต ปุน เตน สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา ‘‘อหํ ภนฺเต มหลฺลกํ วิหารํ กตฺตุกาโม สสฺสามิกํ อตฺตุทฺเทสํ, โสหํ ภนฺเต สงฺฆํ วิหารวตฺถุเทสนํ ยาจามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ ยาจิตฺวา สงฺเฆน ญตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย วิหารวตฺถุ เทเสตพฺพํ
มหลฺลกนฺติ ‘‘สสฺสามิกภาเวน สญฺญาจิกกุฏิโต มหนฺตภาโว เอตสฺส อตฺถีติ มหลฺลโกฯ ยสฺมา วา วตฺถุํ เทสาเปตฺวา ปมาณาติกฺกเมนาปิ กาตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา ปมาณมหนฺตตายปิ มหลฺลโก’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๓๖๖) อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน มหนฺตภาเวน ยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ วิหารนฺติ ‘‘วิหาโร นาม อุลฺลิตฺโต วา โหติ อวลิตฺโต วา อุลฺลิตฺตาวลิตฺโต วา’’ติ (ปารา. ๓๗๑) ปทภาชเน วุตฺตปฺปการํ เสนาสนนฺติ อตฺโถฯ วิหรนฺติ อสฺมินฺติ วิคฺคโหฯ อุลฺลิตฺตาทิสรูปํ ปุริมสิกฺขาปเท วุตฺตนยเมวฯ ตํ วิหารํ โย กเรยฺยาติ โยชนาฯ กเรยฺย วา การาเปยฺย วาติ ปุพฺเพ วุตฺตนยเมวฯ อตฺตวาสตฺถนฺติ อตฺตโน วาสํ ปฏิจฺจ, อิมินา ปรสฺส วาสตฺถาย กโรติ, อนาปตฺตีติ พฺยติเรกโต วิญฺญายติฯ ‘‘ครุก’’นฺติ เอตฺถ วตฺถุเทสนาย อการาปเนน ‘‘เอโกว สงฺฆาทิเสโส โหตี’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตวิกปฺปตฺตยํ
๓๙๙. กฺริยาสมุฏฺฐานาภาวนฺติ ปมาณาติกฺกเมปิ อาปตฺติยา อสมฺภวโต กิริยาสมุฏฺฐานสฺส อิธ อภาโว ญาตพฺโพฯ กฺริย…เป.… ลกฺขเยติ เอตฺถ พฺยติเรกโต อเทสิตวตฺถุกตาย อกิริยาสมุฏฺฐานตา อนุญฺญาตาฯ
มหลฺลกวิหารกถาวณฺณนาฯ
๔๐๑-๓. เตสูติ จตุวีสติยา ปาราชิเกสุฯ ภิกฺขุโน อนุรูปานิ เอกูนวีสตีติ ภิกฺขุนีนํ ปฏินิยตา อุพฺภชาณุมณฺฑลิกาทโย
อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท ปทภาชเน ‘‘ปาราชิเกน ธมฺเมนาติ จตุนฺนํ อญฺญตเรนา’’ติ (ปารา. ๓๘๖) วุตฺตนยสฺส อิธ ‘‘เอกูนวีสตี’’ติ วจนํ วิรุชฺฌตีติ เจ? น วิรุชฺฌติฯ กสฺมา? ยสฺมา ปทภาชนํ ปาติโมกฺขุทฺเทสาคตมตฺตํ คเหตฺวา ปวตฺตํ, อิทํ ปน พุทฺธานุมติํ คเหตฺวา วินยปริยตฺติปวตฺตกานํ อาจริยานํ มตํ คเหตฺวา ปวตฺตํ, ตสฺมา น วิรุชฺฌตีติ คเหตพฺพํฯ อาจริโย สพฺพปาราชิกานํ ‘‘พฺรหฺมจริยา จาเวยฺย’’นฺติ (ปารา. ๓๘๕) วุตฺตอนุทฺธํสนสฺส เอกนฺตสาธนตฺตา ภิกฺขุนีนํ ปฏินิยตสานุโลมปาราชิกปญฺจกํ วินา อวเสสํ สพฺพํ สงฺคณฺหิ, เตเนว วินยฏฺฐกถาย คณฺฐิปทวิวรเณ ‘‘จตุนฺนํ อญฺญตเรนาติ ปาติโมกฺขุทฺเทเส เอว อาคเต คเหตฺวา วุตฺตํ, อิตเรสํ อญฺญตเรนาปิ อนุทฺธํเสนฺตสฺส สงฺฆาทิเสโสวา’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา ‘‘อนุทฺธํเสยฺยา’’ติ (ปารา. ๓๘๔) ปาเฐ อธิปฺปายํ คเหตฺวา ปวตฺตตฺตา อิเมสํ อาจริยานํ มตํ ปมาณนฺติ คเหตพฺพํฯ ‘‘เตสุ อญฺญตเรนา’’ติ วกฺขมานตฺตา ‘‘เอกูนวีสตี’’ติ เอตฺถ ‘‘ยานี’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ
อญฺญตเรน อมูลเกนาติ โยชนาฯ อมูลเกนาติ โจทกสฺส ทสฺสนาทีหิ โจทนามูเลหิ วิรหิตตฺตา อมูลกํ, ปาราชิกํ, เตนฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ยํ ปาราชิกํ โจทเกน จุทิตกมฺหิ ปุคฺคเล เนว ทิฏฺฐํ น สุตํ น ปริสงฺกิตํ, อิทํ เอเตสํ ทสฺสนสวนปริสงฺกาสงฺขาตานํ ทิฏฺฐํ นาม สุตํ นามฯ จิตฺเตน ปริสงฺกิตํ ปริสงฺกิตํ นามฯ ตํ ติวิธํ ทิฏฺฐสุตมุตปริสงฺกิตวเสนฯ
ตตฺถ ตาทิเส กมฺมนิเย โอกาเส มาตุคาเมน สทฺธิํ ภิกฺขุโน อญฺญถิยํ ปโยคํ ทิสฺวา อญฺญถา คเหตฺวา ‘‘วีติกฺกมนํ นุ โขยมกาสี’’ติ คหณํ ทิฏฺฐปริสงฺกิตํ นามฯ กุฏฺฏติโรหิเต ภิกฺขุมฺหิ มาตุคามสฺส สทฺทํ สุตฺวา ตตฺถ อญฺญสฺส วิญฺญุปุริสสฺส สพฺภาวํ อชานิตฺวา ‘‘วีติกฺกมนํ นุ โขยมกาสี’’ติ เอวํ คหณํ สุตปริสงฺกิตํ นามฯ วิหารปริยนฺเต ตรุณมาตุคามปุริสานํ ทิวสํ วีตินาเมตฺวา คตฏฺฐาเน วิปฺปกิณฺณปุปฺผานิ โอโลเกตฺวา, มํสสุรคนฺธญฺจ ฆายิตฺวา ‘‘อิทํ กสฺส กมฺม’’นฺติ อุปปริกฺขนฺเตน ภิกฺขุโน เจติยปูชิตมาลาคนฺธสฺส ปีตาริฏฺฐสฺส ภิกฺขุโน สรีรคนฺธํ ฆายิตฺวา ‘‘ตํ เอตสฺส กมฺมํ นุ โข’’ติ กิริยมานสํสโย มุตปริสงฺกิตํ นามฯ เอวรูปสฺส ทิฏฺฐสุตปริสงฺกิตมูลกสฺส อภาวโต อมูลเกน ปาราชิเกนาติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกาย (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๓๘๕-๓๘๖) วุตฺตนเยน ทฏฺฐพฺโพฯ
โจเทตีติ ‘‘ปาราชิกํ ธมฺมํ อาปนฺโนสี’’ติอาทิวจเนน สยํ โจเทติฯ โจทาปนํ ปน วกฺขติฯ จาวนเจตโน หุตฺวาติ ‘‘อปฺเปว นาม นํ อิมมฺหา พฺรหฺมจริยา จาเวยฺย’’นฺติ อุปฺปนฺเนน ปรํ สาสนา จาเวตุกาเมน จิตฺเตน สมนฺนาคโต หุตฺวาฯ ‘‘สุทฺธํ วา อสุทฺธํ วา’’ติ อิทํ ‘‘โจเทตี’’ติ อิมินา วุตฺตโจทนากิริยาย กมฺมนิทฺเทโส, ‘‘อญฺญํ ภิกฺขุ’’นฺติ เสโส, ปาราชิกมนาปนฺนํ วา อาปนฺนํ วา อญฺญํ ภิกฺขุนฺติ อตฺโถฯ โยติ มาติกาคตภิกฺขุ, ‘‘ทุฏฺโฐ โทโส อปฺปตีโต’’ติ อิทํ อชฺฌาหริตพฺพํ, อุปฺปนฺเนน โทสเลเสน
‘‘กเต โอกาสมฺหี’’ติ ปทจฺเฉโท, โอกาสํ ‘‘การาเปตฺวา’’ติ (ปารา. ๓๘๙) ปาฐโต อนฺโตนีตเหตฺวตฺถตาย ‘‘กเต’’ติ ‘‘การิเต’’ติ เอตสฺส ปริยาโย โหติ, ‘‘โอกาสํ เม กโรหิ, อหํ ตํ วตฺตุกาโม’’ติ โอกาเส การาปิเตติ อตฺโถฯ ‘‘อกเต โอกาเส’’ติ ปทจฺเฉโท ทุกฺกฏาปตฺติยา สหาติ โอกาสสฺส อการาปิตตฺตา ทุกฺกฏาปตฺติยา สทฺธิํฯ
๔๐๔-๕. โกณฺโฐสีติ ธุตฺโตสิฯ เชฏฺฐพฺพติโกสีติ กาลีเทวีวตนิยุตฺโตสิฯ กาลีเทวี กิร สิริเทวิยา เชฏฺฐา, ตสฺมา ตสฺสา วตธโร เชฏฺฐพฺพติโก วุจฺจติฯ ตํ ปน วตํ สมาทิยิตฺวา ปูเรนฺโต สกลสรีเร มสิํ มกฺเขตฺวา กากปตฺตานิ มุฏฺฐิยํ กตฺวา กาลีเทวิํ ผลเก ลิขาเปตฺวา ตํ กาชโกฏิยํ พนฺธิตฺวา อุจฺฉิฏฺโฐทกาทิอสุจิสนฺนิจิตโอลิคลฺลํ ปวิสิตฺวา ‘‘ทุสฺสีโลสิ นิสฺสีโลสิ สีลวิรหิโตสี’’ติ โถเมนฺโต วิจรตีติฯ
ทุสฺสีลตฺตา เอว หีนชฺฌาสยตาย ปาปธมฺโม ลามกสภาโวสิฯ ปูตินา กมฺเมน สีลวิปตฺติยา อนฺโต ปวิฏฺฐตฺตา อนฺโตปูติฯ ฉหิ ทฺวาเรหิ ราคาทิกิเลสานุสฺสวเนน ตินฺตตฺตา อวสฺสุโตฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ ครุกํ นิทฺทิเสติ เอตฺถ ‘‘กโตกาสมฺหี’’ติ จ ‘‘ตเถว อกโตกาเส, ทุกฺกฏาปตฺติยา สหา’’ติ จ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เอวมุตฺตรตฺราปิฯ
๔๐๖. สมฺมุขาติ หตฺถมุทฺทายาติ มุตฺตปาณาทิวเสนฯ ตํ หตฺถมุทฺทาย กถิตํฯ ปโรติ ยํ โจเทสิ, โส จุทิตโก ปโรฯ ภิกฺขุโนติ โจทกสฺส ภิกฺขุโนฯ
๔๐๗. สมฺมุเข ฐตฺวาติ จุทิตกสฺส อาสนฺเน ฐตฺวาฯ ‘‘โจทาเปนฺตสฺสา’’ติ เอตสฺส กมฺมภาวโต ปโรติ อิทํ อุปโยคนฺตวเสน สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เอวมุตฺตรตฺรฯ เกนจีติ อญฺเญน เกนจิ ปุคฺคเลนฯ ตสฺส โจทกสฺสฯ ‘‘โจทาเปนฺตสฺสา’’ติ ปุน วจนํ นิยมตฺถํฯ
๔๐๘. โสปีติ อุคฺคหาปิตตฺตา โจทนํ กโรนฺโต อิตโร ปโยชฺชกปุคฺคโลปิฯ เตสํ ทฺวินฺนมฺปีติ ปโยชกปโยชฺชกานํ ทฺวินฺนมฺปิฯ
๔๐๙. วุตฺตฏฺฐานํ ปณฺณํ วา สนฺเทสํ วา หรนฺโต ทูโต นาม, โส ‘‘ปณฺณํ วา สาสนํ วา เปเสตฺวา’’ติ อิมินา สงฺคยฺหตีติ ตสฺมิํ วิสุํ อวตฺตพฺเพปิ ‘‘ทุต’’นฺติ วจเนน นิสฺสฏฺฐทูตมาห
อถ วา ‘‘ทูต’’นฺติ อิมินา โจเทตุํ อุคฺคหาเปตฺวา, ตมนุคฺคหาเปตฺวา วา นิสฺสฏฺโฐ ภิกฺขุ ทูโตเยว คเหตพฺโพฯ ‘‘ปณฺณ’’นฺติ อิมินา ปพฺพชิตสฺส วา อปพฺพชิตสฺส วา กสฺสจิ หตฺเถ โจทนํ ลิขิตฺวา ทินฺนปณฺณํ คเหตพฺพํฯ สาสนนฺติ ‘‘ปาราชิกํ อาปนฺโน’’ติอาทินา นเยน วตฺวา เปสิยมานํ สาสนํ คเหตพฺพํฯ อิทํ ตยมฺปิ ทูเร นิสีทิตฺวา อญฺเญหิ การาปนโต ‘‘โจทาเปนฺตสฺสา’’ติ อาหฯ ‘‘ปร’’นฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เอตฺถ โอกาสการาปนํ นตฺถิฯ
๔๑๐. ตถาติ ปาจิตฺติยาปตฺตีติ โอกาเส การิเต เกวลา, อการิเต ทุกฺกเฏน สหาติ คเหตพฺพํฯ สมฺมุขา เสสาปตฺตีหิ ปเร วุตฺเต จาวนสญฺญิโน ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนาฯ โอกาสาการาปเนนปิ ทุกฺกฏเมว โหติฯ
๔๑๑. อกฺโกสนาธิปฺปายสฺสาติ ขุํสนาธิปฺปายสฺสฯ อกโตกาสนฺติ อการิโตกาสํ, ‘‘ปร’’นฺติ อิมินา โยเชตพฺพํฯ อตฺตนาติ โจทเกน, ‘‘สยํ อการิโตกาส’’นฺติ อิมินา โยเชตพฺพํฯ สห ปาจิตฺติเยนาติ ‘‘โอมสวาเท ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. ๑๔) วุตฺตปาจิตฺติเยน สหฯ วทนฺตสฺสาติ โจเทนฺตสฺส วา โจทาเปนฺตสฺส วา, เอตฺถ ‘‘สมฺมุขา’’ติ อิทํ วกฺขมานสฺส ‘‘อสมฺมุขา’’ติ เอตสฺส วิปริยายโต ลพฺภติ, จ-กาเรน การิโตกาสปกฺเข ทุกฺกเฏน ปาจิตฺติยสมฺพนฺธีฯ
๔๑๒. อสมฺมุขา วทนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘อกฺโกสนาธิปฺปายสฺสา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ‘‘อกโตกาสมตฺตนา’’ติ นานุวตฺตติฯ สตฺตหิ อาปตฺตีหีติ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยปาฏิเทสนียทุกฺกฏทุพฺภาสิตสงฺขาเตสุ สตฺตสุ อาปตฺติกฺขนฺเธสุ เยน เกนจีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘อสมฺมุขา’’ติ อิทํ สงฺคณฺหาติฯ กมฺมนฺติ ตชฺชนียาทิสตฺตวิธํ กมฺมํฯ
๔๑๓. อุมฺมตฺตกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อนาปตฺติ สุทฺเธ อสุทฺธทิฏฺฐิสฺส อสุทฺเธ อสุทฺธทิฏฺฐิสฺส อุมฺมตฺตกสฺส อาทิกมฺมิกสฺสา’’ติ ปญฺจงฺคสํยุตนฺติ ยํ โจเทติ, ตสฺส ‘‘อุปสมฺปนฺโน’’ติ สงฺขฺยูปคมนํ, ตสฺมิํ สุทฺธสญฺญิตา, เยน ปาราชิเกน โจเทติ, ตสฺส ทิฏฺฐาทิวเสน อมูลกตา, จาวนาธิปฺปาเยน สมฺมุขา โจทนา, ตสฺส ตงฺขณวิชานนนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ ยุตฺตํ โหติฯ
๔๑๕. อิทนฺติ ‘‘สิกฺขาปท’’นฺติ เสโส, ‘‘สิกฺขาปท’’นฺติ จ อิมินา ตปฺปฏิปาทนียา อาปตฺติเยว คยฺหติฯ ติสมุฏฺฐานนฺติ กายจิตฺตโต, วาจาจิตฺตโต, กายวาจาจิตฺตโตติ สจิตฺตเกหิ ตีหิ สมุฏฺฐานโต ติสมุฏฺฐานํฯ เตเนวาห ‘‘สจิตฺต’’นฺติฯ ปฏิฆจิตฺตานํ ทฺวินฺนํ อญฺญตเรน สหิตตฺตา สจิตฺตกํฯ ตํสมฺปยุตฺตาย โทมนสฺสเวทนาย วเสน ทุกฺขเวทนํฯ
ทุฏฺฐโทสกถาวณฺณนาฯ
๔๑๖. เลสมตฺตนฺติ ‘‘อญฺญมฺปิ วตฺถุํ ลิสฺสติ สิลิสฺสติ โวหารมตฺเตเนว อีสกํ อลฺลียตีติ เลโส, ชาติอาทีนํเยว อญฺญตรโกฏฺฐาสสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๓๙๑) อฏฺฐกถาย ทสฺสิตนิพฺพจเนสุ ‘‘เลโส นาม ทส เลสา ชาติเลโส นามเลโส’’ติอาทินา (ปารา. อฏฺฐ. ๓๙๔) นเยน ปทภาชเน วุตฺเตสุ ชาตินามโคตฺตาทีสุ ทสสุ เลเสสุ อญฺญตรเลสมตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
ตตฺถ ชาติ นาม ขตฺติยพฺราหฺมณาทิชาติฯ นามํ นาม อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท ‘‘ฉคลโก ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต นาม, ฉคลิกา เมตฺติยา ภิกฺขุนี นามา’’ติ ฐปิตํ นามํ วิย โจทเกหิ ฐปิตนามญฺจ พุทฺธรกฺขิตาทิสกนามญฺจาติ ทุวิธํ นามํฯ โคตฺตํ นาม โคตมโมคฺคลฺลานาทิโคตฺตํฯ ลิงฺคํ นาม อาปตฺติเลโส นาม ลหุกาทิรูเปน ฐิตปาจิตฺติยาทิอาปตฺติฯ ปตฺโต นาม โลหปตฺตาทิฯ จีวรํ นาม ปํสุกูลาทิฯ อุปชฺฌาโย นาม จุทิตกสฺส อุปชฺฌาโยฯ อาจริโย นาม จุทิตกสฺส ปพฺพชฺชาจริยาทิโกฯ เสนาสนํ นาม จุทิตกสฺเสว นิวาสปาสาทาทิกํฯ
โจเทยฺยาติ อญฺญขตฺติยชาติกํ ปุคฺคลํ ปาราชิกํ อชฺฌาปชฺชนฺตํ ทิสฺวา อตฺตโน เวริขตฺติยชาติกํ ครุกาปตฺติ นาม สงฺฆาทิเสโสฯ สเจ จาวนเจตโนติ ‘‘อปฺเปว นาม นํ อิมมฺหา พฺรหฺมจริยา จาเวยฺย’’นฺติ (ปารา. ๓๙๒) วุตฺตตฺตา สเจ อิมํ สาสนา จาเวยฺยามีติ อธิปฺปาโย หุตฺวา โจเทตีติ วุตฺตํ โหติ, อิมินา พฺยติเรกวเสน น อญฺญาธิปฺปาโยติ วุตฺตเมว โหตีติ ปุริมสิกฺขาปทฏฺฐกถายํ ทสฺสิเตสุ ‘‘จาวนาธิปฺปาโย อกฺโกสาธิปฺปาโย’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๓๘๙) เอวมาทินานปฺปการาธิปฺปาเยสุ อาปตฺติยา องฺคภูตํ จาวนาธิปฺปายํ ทสฺเสตฺวา เสสาธิปฺปาเย ปฏิกฺขิปติฯ
๔๑๗. ตถาสญฺญีติ อยํ ปาราชิกมชฺฌาปนฺโนเยวาติ ตถาสญฺญีฯ ‘‘โจเทติ วา โจทาเปติ วา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ตถาสญฺญี’’ติ อิทํ ‘‘โจทาเปตี’’ติ อิมินาปิ โยเชตพฺพํฯ เสโสติ เอตฺถ ‘‘ปาราชิกานิ วุตฺตานี’’ติอาทิํ กตฺวา ‘‘สจิตฺตํ ทุกฺขเวทน’’นฺติ ปริยนฺตํ กตฺวา ทสฺสิตปฐมสิกฺขาปทวินิจฺฉยสงฺคาหกกถาปพนฺเธน วุตฺตสพฺพวินิจฺฉเยสุ ตํสิกฺขาปทนิยตํ ‘‘อมูลเกนา’’ติ อิทญฺจ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท ‘‘ภิกฺขุมนฺติมวตฺถุนา…เป.… อนาปตฺติ สิยา’’ติ วุตฺตมตฺถญฺจ อนนฺตรสโม มโต เหฏฺฐา อนนฺตรํ วุตฺตสิกฺขาปเทเนว สทิโสติ เวทิตพฺโพฯ
ทุติยทุฏฺฐโทสกถาวณฺณนาฯ
๔๑๘. สมคฺคสฺส สงฺฆสฺสาติ ‘‘สมคฺโค นาม สงฺโฆ สมานสํวาสโก สมานสีมายํ ฐิโต’’ติ ปทภาชเน วุตฺตตฺตา จิตฺเตน จ กาเยน จ เอกีภูตสฺส สงฺฆสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ จ-กาโร ปทปูรโณ, เอว-การตฺโถ วา, นสมคฺคสฺสาติ พฺยติเรกตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เภทตฺถํ วายเมยฺยาติ ‘‘อิเม กถํ กทา ภิชฺชิสฺสนฺตี’’ติ รตฺตินฺทิวํ จินฺเตตฺวา อุปายํ คเวสิตฺวา ปกฺขปริเยสนาทิํ กเรยฺยาติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺหิ ปาฬิยํ ‘‘เภทาย ปรกฺกเมยฺยาติ กถํ อิเม นานา อสฺสุ วินา อสฺสุ วคฺคา อสฺสูติ ปกฺขํ ปริเยสติ คณํ พนฺธตี’’ติ (ปารา. ๔๑๒)ฯ
เภทเหตุนฺติ ‘‘อิธุปาลิ ภิกฺขุ อธมฺมํ ‘ธมฺโม’ติ ทีเปติ, ธมฺมํ ‘อธมฺโม’ติ ทีเปตี’’ติอาทินา (ปริ. ๔๕๙) นเยน ขนฺธเก วุตฺตํ อฏฺฐารสเภทกรวตฺถุสงฺขาตํ สงฺฆเภทการณมาห ปทภาชเน วุตฺตํ ‘‘เภทนสํวตฺตนิกํ วา อธิกรณนฺติ อฏฺฐารสเภทกรวตฺถูนี’’ติฯ คเหตฺวาติ ปคฺคยฺหฯ ติฏฺเฐยฺยาติ นปฺปฏินิสฺสชฺเชยฺยฯ ปริทีปยนฺติ เอตฺถ ปริทีเปนฺโต, น ปฏินิสฺสชฺชนฺโตติ อตฺโถฯ ยถาห ‘‘ติฏฺเฐยฺยาติ น ปฏินิสฺสชฺเชยฺยา’’ติฯ
๔๑๙. ภิกฺขูหีติ ตสฺส สงฺฆเภทกสฺส ปรกฺกมนํ ปสฺสนฺเตหิ วา ทูเร เจ, ฐิตํ ปวตฺติํ สุณนฺเตหิ วา ลชฺชีหิ สุเปสเลหิ เสสภิกฺขูหิฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ภิกฺขูหีติ อญฺเญหิ ภิกฺขูหิฯ เย ปสฺสนฺติ เย สุณนฺติ, เตหิ วตฺตพฺโพ’’ติ ‘‘เภทตฺถํ…เป.… เภทการณ’’นฺติฯ อิติ วตฺตพฺโพติ โยชนาฯ
๔๒๐. วุจฺจมาโน หีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท อปิ-สทฺทตฺโถฯ ‘‘ปี’’ติ วา ปาโฐ, เตหิ ลชฺชิภิกฺขูหิ ‘‘มายสฺมา’’ติอาทินา นเยน วิสุํ ติกฺขตฺตุํ วุตฺโตปีติ อตฺโถฯ นิสฺสชฺเชยฺย น เจว นนฺติ ตํ เภทาย ปรกฺกมนํ อปฺปฏินิสฺสชฺชนปจฺจยา ทุกฺกฏาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวาปิ น วิสฺสชฺเชยฺยาติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘โน เจ ปฏินิสฺสชฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๔๑๒)ฯ ตถา หิ อปฺปฏินิสฺสชฺชนฺโต หตฺเถสุ, ปาเทสุ จ คเหตฺวา สงฺฆมชฺเฌ อาเนตฺวา ตเถว ติกฺขตฺตุํ วุตฺโตปิ ตํ อวิสฺสชฺเชตฺวา ทุกฺกฏาปตฺติํ อาปนฺโนติ อิมินา จ สงฺคหิโตฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘โส ภิกฺขุ สงฺฆมชฺฌมฺปิ อากฑฺฒิตฺวา วตฺตพฺโพ ‘มายสฺมา…เป.… ผาสุ วิหรตี’ติฯ ทุติยมฺปิ วตฺตพฺโพฯ ตติยมฺปิ วตฺตพฺโพฯ สเจ ปฏินิสฺสชฺชติ, อิจฺเจตํกุสลํฯ โน เจ ปฏินิสฺสชฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติฯ อิทํ อุภยตฺถ ทุกฺกฏํ สามญฺเญน วกฺขติ ‘‘ติกฺขตฺตุํ ปน วุตฺตสฺส, อปริจฺจชโตปิ ต’’นฺติฯ
สมนุภาสิตพฺโพติ เอตฺถ ‘‘โส ภิกฺขู’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ, ‘‘ยาวตติย’’นฺติ เสโส, ยถาห ‘‘โส ภิกฺขุ อฏฺฐกถายํ ‘‘ยาวตติยํ สมนุภาสิตพฺโพติ ยาว ตติยํ สมนุภาสนํ, ตาว สมนุภาสิตพฺโพ, ตีหิ สมนุภาสนกมฺมวาจาหิ กมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๔๑๑)ฯ ตนฺติ เภทาย ปรกฺกมนํ, เภทนสํวตฺตนิกํ อธิกรณํ ปคฺคเหตฺวา ฐานญฺจฯ อจฺจชนฺติ, ญตฺติจตุตฺถาย กมฺมวาจาย วุจฺจมานายปิ อจฺจชนฺโตฯ ครุกํ ผุเสติ ตติยาย กมฺมวาจาย ‘‘โส ภาเสยฺยา’’ติ ยฺยการปฺปตฺตาย สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชติฯ
๔๒๑. สงฺฆสฺส เภทาย ปรกฺกมนฺตํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา, สุตฺวา, ญตฺวา จ อวทนฺตสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ
๔๒๒. กีวทูเร วสนฺเตหิ สุตฺวา คนฺตฺวา วตฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘คนฺตฺวา’’ติอาทิฯ อทฺธโยชนเมว อทฺธโยชนตา, ตโต อธิกํ วาฯ คิลานํ ปฏิจฺจ อทฺธโยชนํ วุตฺตํ, อิตรํ ปฏิจฺจ ‘‘อธิกํ ทูรมฺปิ ปน คนฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘สเจ สกฺโกตี’’ติฯ ตาวเทติ ตทา เอว, อจิรายิตฺวาติ อตฺโถฯ
๔๒๓. ติกฺขตฺตุํ ปน วุตฺตสฺสาติ ‘‘มายสฺมา’’ติอาทินา นเยน วิสุญฺจ สงฺฆมชฺเฌ จ ติกฺขตฺตุํ วุตฺตสฺสาปิ อปริจฺจชนฺตสฺสฯ ตํ เภทาย ปรกฺกมาทิกํฯ เภทปฺปวตฺติยา สุตกฺขเณ สยํ อคนฺตฺวา ปณฺณํ วา สาสนํ วา เปเสนฺตสฺส อาปตฺติํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทูตํ วา’’ติอาทิฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ
๔๒๕. ยฺยกาเร ปน สมฺปตฺเตติ ‘‘ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺยา’’ติ (ปารา. ๔๑๓) ตติยกมฺมวาจาย อนฺเต ยฺยกาเร อุจฺจาริเตฯ ปสฺสมฺภนฺตีติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, วูปสมนฺตีติ อตฺโถฯ ทุกฺกฏาทโยติ ญตฺติยา ทุกฺกฏํ, ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ ทฺเว จ ถุลฺลจฺจยาฯ ยถาห ‘‘สงฺฆาทิเสสํ อชฺฌาปชฺชนฺตสฺส ญตฺติยา ทุกฺกฏํ, ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ ถุลฺลจฺจยา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตี’’ติ (ปารา. ๔๑๔)ฯ ตสฺมา ญตฺติยา ปุพฺเพ พหิ จ สงฺฆมชฺเฌ จ ติกฺขตฺตุํ วุตฺเตปิ อปฺปฏินิสฺสชฺชเนน อาปนฺนานิ ทฺเว ทุกฺกฏานิ เทเสตพฺพานีติ วิญฺญายติฯ
อิมิสฺสา มหาสุมตฺเถรสฺส วาทํ ‘‘กิมนาปนฺนานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา’’ติ ปฏิพาหิตฺวา ‘‘ลิงฺคปริวตฺตเน อสาธารณาปตฺติโย วิย อาปนฺนา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตี’’ติ มหาปทุมตฺเถรสฺส วาโท ฐิโตฯ
๔๒๖. อกเต ปน กมฺมสฺมินฺติ ยถาวุตฺตสมนุภาสนกมฺเม อกเตฯ อปริจฺจชโตปิ จาติ ตํ สงฺฆเภทาย ปรกฺกมนํ อปริจฺจชนฺตสฺสาปิฯ ‘‘สงฺฆาทิเสเสนา’’ติ อิมินา กมฺมํ อกตฺวา สงฺฆมชฺเฌ จ พหิ จ ติกฺขตฺตุํ วุจฺจมานสฺส อปฺปฏินิสฺสชฺชเนน ทุกฺกฏํ ปน โหตีติ พฺยติเรกโตว ทสฺเสติฯ
๔๒๗. ปุพฺเพ วาติ ญตฺติยา ปุพฺเพ วิสุํ, สงฺฆมชฺเฌ วา ติกฺขตฺตุํ วุจฺจมาเนปิฯ ตงฺขเณปีติ ญตฺติกฺขเณ วาฯ ญตฺติยา ปจฺฉาปิ, อิมสฺส อวธิํ ทสฺเสติ ‘‘อสมฺปตฺเต ยฺยการสฺมิ’’นฺติฯ ปฏินิสฺสชฺชโตปิ จ ตสฺส สงฺฆาทิเสเสน อนาปตฺติ ปกาสิตาติ ปฐมคาถาย ปจฺฉิมฑฺฒํ อิธาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ
๔๒๘. เอตฺตาวตา ‘‘อนาปตฺติ อสมนุภาสนฺตสฺส ปฏินิสฺสชฺชนฺตสฺส อุมฺมตฺตกสฺส ขิตฺตจิตฺตสฺส เวทนาฏฺฏสฺส อาทิกมฺมิกสฺสา’’ติ (ปารา. ๔๑๖) ปาเฐ ‘‘ปฏินิสฺสชฺชนฺตสฺสา’’ติ ปเทน คหิเตสุ ‘‘ญตฺติโต’’ติอาทีสุ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา ตํ นิคเมตุํ ‘‘ปฏินิสฺสชฺชโต วาปิ ต’’นฺติ อาหฯ นิคมนตฺถโชตโก เอวํ-สทฺโท สามตฺถิยา ลพฺภติ, เอวํ ‘‘ญตฺติโต’’ติอาทินา ยถาวุตฺตนเยน ปฏินิสฺสชฺชนฺตสฺส วาติ อตฺโถฯ ตนฺติ สงฺฆเภทปฺปโยคํฯ อสมนุภาสโต วาติ อสมนุภาสิยมานสฺสฯ ‘‘อสมนุภาสิยโต’’ติ วตฺตพฺเพ วิกรณปจฺจยโลเปน ‘‘อสมนุภาสโต’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อสมนุภาสนฺตสฺสาติ อสมนุภาสิยมานสฺสา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๔๑๖)ฯ ‘‘สงฺฆาทิเสเสน อนาปตฺติ ปกาสิตา’’ติ อนุวตฺตมานตฺตา อิจฺฉิตตฺเถ สิทฺเธปิ ปุน ‘‘อนาปตฺติ ปกาสิตา’’ติ วจเน ปุนรุตฺตตา อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, ปทาวุตฺติ นาม อลํกาโร โหตีติฯ
๔๒๙. อิมสฺส ‘‘ยญฺหี’’ติอาทิ อารทฺธํ ‘‘ย’’นฺติ อิทํ ‘‘ภิกฺขุ’’นฺติ อิมินา จ ‘‘มจฺฉมํส’’นฺติ เอเตน จ โยเชตพฺพํฯ มจฺฉนฺติ โอทกํฯ มํสนฺติ ถลชานํ มํสํฯ นิพฺเพมติโกติ ‘‘มํ อุทฺทิสฺส กต’’นฺติ วา ‘‘สงฺฆํ อุทฺทิสฺส กต’’นฺติ วา อุปฺปนฺนาย วิมติยา วิรหิโตฯ
๔๓๐. สมุทฺทิสฺส กตนฺติ สงฺฆํ วา อตฺตานํ วา อุทฺทิสฺส กตํฯ ‘‘ญตฺวา’’ติ อิมินา อชานิตฺวา ภุญฺชนฺตสฺส อนาปตฺติภาวมาหฯ
๔๓๑. หตฺถีนํ อสฺสานํ อจฺฉานํ มนุสฺสานํ อหีนํ กุกฺกุรานํ ทีปีนํ สีหานํ พฺยคฺฆานํ ตรจฺฉานํ มํสํ อกปฺปิยํ โหตีติ โยชนาฯ
๔๓๒. สจิตฺตกตา อาปตฺติยาเยว ยุชฺชติ, อิธ ปน ตํเหตุกํ มํสเมว เหตุมฺหิ ผลูปจาเรน สจิตฺตกนฺติ คหิตํฯ เอตฺถ จิตฺตํ นาม อตฺตานํ วา สงฺฆํ วา อุทฺทิสฺส กตภาวชานนจิตฺตํฯ เสสนฺติ อนุทฺทิสฺสกตํ อกปฺปิยมํสํฯ อจิตฺตกนฺติ วุตฺตนยเมวฯ
๔๓๓. ปุจฺฉิตฺวาเยวาติ อกปฺปิยมํสปริหารตฺถํ ทสสุ มํเสสุ นามญฺจ อุทฺทิสฺสกตสฺส ปริหารตฺถํ อุภยสฺสาปิ ปฏิลทฺธาการญฺจ ปุจฺฉิตฺวาเยวาติ อตฺโถฯ โอทเกสุ มจฺเฉสุ อกปฺปิยาภาวโต ลทฺธากาโรว ญาตพฺโพฯ มํเส ทิฏฺฐมตฺเตเยว ‘‘อิทํ อสุกมํส’’นฺติ ชานนฺติ เจ, อปุจฺฉิเตปิ โทโส นตฺถิฯ ทายเกสุ มํสสฺสาภาเว ลทฺธนิยาเม อปุจฺฉิเตปิ โทโส นตฺถิฯ ยถา วา ตถา วา วิมติยา อุปฺปนฺนาย อปฺปฏิคฺคาเหตฺวา นิสินฺเน ‘‘กสฺมา น ปฏิคฺคณฺหถา’’ติ ปุจฺฉิเต วิมติยา อุปฺปนฺนาการํ วตฺวา ‘‘มยํ ตุมฺเห วา อิตเร ภิกฺขู วา อุทฺทิสฺส น กริมฺหา’’ติ อฏฺฐกถาย วุตฺตํฯ
ภิกฺขูนํ เอตํ วตฺตนฺติ โยชนาฯ วตฺตฏฺฐาติ สมฺมาสมฺพุทฺเธน มหากรุณาย เทสิตํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ วิโสเธตฺวา ปฏิปชฺชเน ปติฏฺฐิตาฯ ‘‘วินยญฺญุโน’’ติ อิมินา วินยํ อชานิตฺวา อุปเทสปฺปมาเณเนว วตฺตํ ปูเรนฺเตหิ วตฺตสฺส วิโรโธปิ สิยาติ เต นิวตฺเตติฯ ‘‘วตฺตฏฺฐา’’ติ วิเสสเนน วินยํ ญตฺวาปิ อปูรเณ นิวตฺเตติฯ อุภเยนปิ อตฺตนา วุตฺตวินิจฺฉยสฺส ปริสุทฺธภาวํ ทีเปติฯ
๔๓๔. อิทํ สมนุภาสนนฺติ ยถาวุตฺตสิกฺขาปทมาหฯ สมนุภาสเนน สาเธตพฺพา อาปตฺติ สมนุภาสนา การณูปจาเรนฯ อญฺญถา เอกสมุฏฺฐานาทิภาโว น ยุชฺชติฯ เอกสมุฏฺฐานํ กายวาจาจิตฺตสงฺขาตํ เอกํ สมุฏฺฐานํ เอตสฺสาติ กตฺวาฯ กายกมฺมนฺติ หตฺถมุทฺทาวเสน กาเยน กาตพฺพสฺส ปฏินิสฺสชฺชนสฺส อกตตฺตา กายกมฺมํฯ วจีกมฺมนฺติ วจสา กาตพฺพสฺส อกตตฺตา วจีกมฺมํฯ อกฺริยนฺติ ยถาวุตฺตนเยน ‘‘สงฺฆเภโทปกฺกมนิวารณาย ปรกฺกมนํ ปฏินิสฺสชฺชามี’’ติ กายวิกาเรน วา วจีเภเทน วา อวิญฺญาปนโต อกิริยํ นาม โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ
สงฺฆเภทกถาวณฺณนาฯ
๔๓๕. กิญฺจิปิ วตฺตพฺพนฺติ ‘‘เอโก วา ทฺเว วา ตโย วา’ติ วุตฺตสงฺฆเภทานุวตฺตกภิกฺขุํ ปสฺสนฺเตหิ สุณนฺเตหิ ลชฺชิภิกฺขูหิ ยฺย-การปฺปตฺตาย อาปชฺชนกสงฺฆาทิเสสโต ปุพฺเพ อาปนฺนา ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตี’’ติ อิทญฺจ อนาปตฺติปกาโร จาติ อิมํ สาธารณวินิจฺฉยํ สนฺธายาหฯ วจนปฺปการเภโท ปน อตฺเถว, โส สงฺเขปโต มาติกาย (ปารา. ๔๑๘-๔๑๙) วิตฺถารโต ปทภาชเน (ปารา. ๔๑๘-๔๑๙) อาคตนเยน วตฺตพฺโพฯ อสฺสาติ ทุติยสงฺฆเภทสิกฺขาปทสฺสฯ ‘‘สมุฏฺฐานา…เป.… มตา’’ติ อิมินา สาธารณวินิจฺฉโย อติทิฏฺโฐติ ทฏฺฐพฺพํฯ
ทุติยสงฺฆเภทกถาวณฺณนาฯ
๔๓๖. อุทฺเทสปริยาปนฺเนติ ‘‘อุทฺเทสปริยาปนฺเน สิกฺขาปเท’’ติ อิมินา ‘‘อวจนียมตฺตานํ กโรตี’’ติ อิมสฺส วิสยํ ทสฺเสติฯ ภิกฺขุ ทุพฺพจชาติโกติ เอตฺถ ‘‘โย’’ติ อชฺฌาหาโรฯ ‘‘ทุพฺพจชาติโกติ ทุพฺพจสภาโว, วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺโยติ อตฺโถ’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๔๒๕-๔๒๖) อฏฺฐกถาย วุตฺตโทวจสฺสตาย เหตุภูตปาปิจฺฉตาทีหิ เอกูนวีสติยา ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต หุตฺวา อตฺตนิ วุตฺตํ อนุสิฏฺฐิํ สาทรมคฺคหเณน นาสนตา โทวจสฺสสภาโวติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ ปทภาชเน ‘‘ทุพฺพจชาติโก โหตีติ ทุพฺพโจ โหติ โทวจสฺสกรเณหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อกฺขโม อปฺปทกฺขิณคฺคาหี อนุสาสนิ’’นฺติ (ปารา. ๔๒๖)ฯ
อวจนียมตฺตานํ กโรตีติ ‘‘มา มํ อายสฺมนฺโต กิญฺจิ อวจุตฺถ กลฺยาณํ วา ปาปกํ วา, อหมฺปายสฺมนฺเต น กิญฺจิ วกฺขามิ กลฺยาณํ วา ปาปกํ วา, วิรมถายสฺมนฺโต มม วจนายา’’ติ (ปารา. ๔๒๕) วุตฺตนเยน อตฺตานํ อวจนียํ กโรติฯ ครุกํ สิยาติ เอตฺถ ‘‘ตสฺสา’’ติ อิทํ อชฺฌาหารนยสมฺพนฺเธน ลพฺภติฯ ตตฺรายํ โยชนา – ทุพฺพจชาติโก โย ภิกฺขุ อุทฺเทสปริยาปนฺเน สิกฺขาปเท อตฺตานํ อวจนียํ กโรติ, ตสฺส ครุกํ สิยาติฯ
กิํ วุตฺตํ โหติ? โย ภิกฺขุ อตฺตโน โทวจสฺสตํ ปสฺสนฺเตหิ, สุณนฺเตหิ จ ลชฺชิภิกฺขูหิ ‘‘มา อายสฺมา อตฺตานํ อวจนียํ อกาสิ…เป.… อญฺญมญฺญวุฏฺฐาปเนนา’’ติ (ปารา. ๔๒๕) วุตฺตนเยน ติกฺขตฺตุํ วุตฺโตปิ ทุกฺกฏํ อาปชฺชิตฺวาปิ น วิสฺสชฺเชติ, ‘‘โส ภิกฺขุ สงฺฆมชฺฌมฺปิ อากฑฺฒิตฺวา วตฺตพฺโพ’’ติ (ปารา. ๔๒๖) วุตฺตตฺตา หตฺเถ คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวาปิ สงฺฆมชฺฌํ เนตฺวา ตเถว ติกฺขตฺตุํ วุตฺเต ทุกฺกฏํ อาปชฺชิตฺวาปิ น วิสฺสชฺเชติ, ตสฺส ทุพฺพจชาติกสฺส ญตฺติจตุตฺถาย กมฺมวาจาย กริยมาเน สมนุภาสนกมฺเม ตติยาย กมฺมวาจาย ยฺยการปฺปตฺตาย ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ญตฺติยา ทุกฺกฏํ, ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ ถุลฺลจฺจเย จ ปฏิปฺปสฺสมฺภยมาโน สงฺฆาทิเสโส โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ
๔๓๗. ทุพฺพเจติ เอตฺถ ‘‘สิกฺขาปเท’’ติ เสโส, ตถา สงฺฆเภทกวณฺณเนติ เอตฺถาปิฯ สงฺฆเภโท เอว สงฺฆเภทโก, ตํ วณฺเณติ กเถตีติ สงฺฆเภทกวณฺณนํ, กิํ ตํ? สิกฺขาปทํ, ตญฺจ อฏฺฐกถายํ ‘‘สมุฏฺฐานาทีนิ ปฐมสงฺฆเภทสทิสาเนวา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๔๒๕-๔๒๖)ฯ ‘‘สพฺโพ วินิจฺฉโย’’ติ เอเตน อิธ ทสฺสิเตน
ทุพฺพจกถาวณฺณนาฯ
๔๓๘. โย กุลทูสโก ภิกฺขุ, โส ฉนฺทคามิตาทีหิ ปาเปนฺโต ภิกฺขุหิ กมฺเม กริยมาเน ตํ ฉนฺทคามิตาทีหิ ปาปนํ อจฺจชนฺโต ครุกํ ผุเส สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชตีติ โยชนาฯ ‘‘กุลทูสโกติ กุลานิ ทูเสติ ปุปฺเผน วา ผเลน วา จุณฺเณน วา มตฺติกาย วา ทนฺตกฏฺเฐน วา เวฬุยา วา เวชฺชิกาย วา ชงฺฆเปสนิเกน วา’’ติ (ปารา. ๔๓๗) วจนโต สทฺธาสมฺปนฺนกุลานิ ลาภํ นิสฺสาย ปุปฺผทานาทีหิ สงฺคณฺหิตฺวา ตถา อกโรนฺเตสุ ลชฺชิภิกฺขูสุ กุลานํ สทฺธาทูสนโต กุลทูสโก, ภิกฺขุฯ
ฉนฺทคามิตาทีหิ ปาเปนฺโตติ กุลทูสนกมฺมํ กโรนฺตํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา อวจนโต อาปชฺชิตพฺพทุกฺกฏโต มุจฺจนตฺถาย ‘‘อายสฺมา โข…เป.… อลนฺเต อิธ วาเสนา’’ติ วทนฺเต ลชฺชี เปสเล ภิกฺขู ‘‘ฉนฺทคามิโน จ ภิกฺขู…เป.… เอกจฺจํ น ปพฺพาเชนฺตี’’ติ ฉนฺทคามิตาทีหิ จตูหิ อคติคมเนหิ โยเชนฺโตติ อตฺโถฯ กมฺเม กริยมาเนติ ยถาวุตฺตนเยน อตฺตานํ ครหนฺตานํ ภิกฺขูนํ กริยมานํ อกฺโกสนญฺจ ปริภาสนญฺจ เย ปสฺสนฺติ, เย จ สุณนฺติ, เตหิ ‘‘มายสฺมา เอวํ อวจ, น จ ภิกฺขู ฉนฺทคามิโน…เป.… อลนฺเต อิธ วาเสนา’’ติ ติกฺขตฺตุํ วุจฺจมาโนปิ ทุกฺกฏํ อาปชฺชิตฺวาปิ อปฺปฏินิสฺสชฺชนฺตํ หตฺเถ คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา สงฺฆมชฺฌํ อาเนตฺวา ‘‘มายสฺมา เอวํ อวจา’’ติอาทินา นเยเนว ครุกํ ผุเสติ ญตฺติยา ทุกฺกฏํ, ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ ถุลฺลจฺจเย จ ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺโต ตติยกมฺมวาจาย อนฺเต ยฺยกาเร สมฺปตฺเต สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชตีติ วุตฺตํ โหติฯ
๔๓๙-๔๐. ‘‘กุลานิ ‘‘จุณฺณ’’นฺติอาทิฯ จุณฺณนฺติ สิรีสปณฺณาทิจุณฺณํฯ ปณฺณนฺติ ตมฺพูลปณฺณตาลปณฺณาทิขาทิตพฺพาขาทิตพฺพปณฺณํฯ ผลนฺติ ตาลปนสาทิผลํฯ ปุปฺผนฺติ จมฺปกาทิปุปฺผํฯ เวฬุนฺติ อนฺโทฬิกาปาฏํ กิรณฺฑาทิกํ เวฬุํฯ กฏฺฐนฺติ เคหทารุํ, อินฺธนญฺจฯ มตฺติกนฺติ ปากติกํ, ปญฺจวณฺณํ วา มตฺติกํฯ
อตฺตโน สนฺตกํ, ตาวกาลิกาทิวเสน คหิตํ วา จุณฺณํ…เป.… มตฺติกํ กุลสงฺคหณตฺถาย ททโต กุลทูสนทุกฺกฏํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ เถยฺยาติ โจริกาฯ ‘‘ททโต’’ติ อิทํ สามิวจนํ ‘‘กาตพฺโพ’’ติ ปจฺจตฺตวจนนฺตํ วิเสสิตพฺพมเปกฺขิตฺวา ‘‘ททนฺโต’’ติ วิภตฺติวิปริณาเมน ปจฺจตฺตวจนนฺตํ อนุวตฺเตตพฺพํฯ กาตพฺโพติ เอตฺถ กาเรตพฺโพติ อตฺโถฯ อิมินา สงฺฆสนฺตกํ, คณสนฺตกํ, อญฺญปุคฺคลสนฺตกญฺจ จุณฺณาทิํ กุลสงฺคหตฺถํ โจริกาย เทนฺโต ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพติ อิมํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสติฯ สงฺฆญฺญสนฺตเกติ สงฺฆญฺญสนฺตกจุณฺณาทิเกติ อตฺโถฯ เอตฺถ อญฺญ-สทฺเทน คณปุคฺคลานํ คหณํฯ
๔๔๑. สงฺฆิกํ ครุภณฺฑํ วาติ สงฺฆสนฺตกํ ครุภณฺฑปโหนกํ วา ปณฺณาทิกํฯ เสนาสนนิยามิตนฺติ ‘‘เอตฺตกา ผลรุกฺขาทโย เสนาสเน นวกมฺมตฺถายา’’ติ เอวํ นิยมิตํ อิสฺสรวตาเย วาติ เอวกาเรน ‘‘เถยฺยา’’ติ อิทํ นิวตฺติตํฯ
๔๔๒. หริตฺวา วาติ อตฺตนาเยว หริตฺวา วาฯ ‘‘ปุปฺผํ เทนฺตสฺสา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ เอส นโย อุปริปิฯ หราเปตฺวา วาติ อญฺญสฺส หตฺเถ เปเสตฺวา วาฯ ปกฺโกสิตฺวา วาติ อามนฺเตตฺวา วา ปกฺโกสาเปตฺวา วาติ อุปลกฺขณโต ลพฺภติฯ อาคตสฺส วาติ อตฺตนา เอว อาคตสฺส วาฯ ‘‘กุลสงฺคหณตฺถายา’’ติ วจเนน ‘‘เอวรูเป อธิปฺปาเย อสติ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘เจติยํ ปูชํ กโรนฺตาปิ ‘ปูเชสฺสามา’ติ ปุปฺผานิ คเหตฺวา คจฺฉนฺตาปิ ตตฺถ ตตฺถ สมฺปตฺตานํ เจติยปูชนตฺถาย เทนฺติ, เอตมฺปิ ปุปฺผทานํ นาม น โหตี’’ติอาทิกํ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๔๓๖-๔๓๗) อฏฺฐกถาคตํ สพฺพํ วินิจฺฉยํ ทสฺสิตํ โหติฯ
๔๔๓. เอวํ อุสฺสคฺคํ ทสฺเสตฺวา อปวาทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘หริตฺวา วา’’ติอาทิฯ ‘‘หราเปตฺวา’’ติ อิมินา โยเชตพฺพสฺส วา-สทฺทสฺส อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺถตาย ‘‘ปกฺโกสิตฺวา วา ปกฺโกสาเปตฺวา อาคตสฺเสวาติ เอวกาเรน หริตฺวา ทานาทิํ นิวตฺเตติฯ
๔๔๔. ตญฺจาติ มาตาปิตุอาทีนํ ตํ ปุปฺผทานญฺจฯ วตฺถุปูชตฺถนฺติ รตนตฺตยปูชนตฺถํฯ น ปนญฺญถาติ อญฺเญน ปกาเรน ทาตุํ น วฏฺฏติฯ เยน ปกาเรน ทาตุํ น วฏฺฏติ, โกยํ ปกาโรติ อาห ‘‘สิวาที’’ติอาทิฯ สิวาทิปูชนตฺถนฺติ มหิสฺสราทิเทวตาปูชนตฺถญฺจฯ มณฺฑนตฺถนฺติ ปิฬนฺธนตฺถํฯ เอวํ อทาตพฺพปฺปการนิยมเนน ‘‘อิมํ วิกฺกิณิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปสฺสนฺตี’’ติ มาตาปิตุอาทีนํ ทาตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ
๔๔๕. ‘‘ผลาทีสุ …เป.… วินิจฺฉโย’’ติ อิมินา ‘‘หริตฺวา วา หราเปตฺวา วา’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตวินิจฺฉโย ผลปณฺณาทีสุ สพฺพตฺถ สมาโนติ ทสฺเสติฯ
๔๔๖. ‘‘ปุปฺผาทิภาชเน’’ติ ปุปฺผผลาทีนํ ภาชนกาเลฯ สมฺมเตนาติ ปุปฺผาทิภาชนตฺถํ ขนฺธเก วุตฺตนเยน สงฺเฆน สมฺมเตน ภิกฺขุนาฯ อสฺสาติ ภาชนฏฺฐานํ อาคตสฺสฯ อิตเรนาติ สงฺฆสมฺมุติํ วินา ปุปฺผาทีนิ ภาชาเปนฺเตนฯ ญาเปตฺวา ทาตพฺพนฺติ สพฺพํ สงฺฆํ ชานาเปตฺวา ทาตพฺพํฯ
๔๔๗. อุปฑฺฒภาวนฺติ เอเกน ภิกฺขุนา ลทฺธพฺพภาคโต อุปฑฺฒํฯ ‘‘โถกํ โถก’’นฺติ อิมินา อุปฑฺฒโตปิ อปฺปตรํ คหิตํฯ
๔๔๘. ปริพฺพยวิหีนสฺสาติ ตณฺฑุลาทิชีวิตวุตฺติวยมูลรหิตสฺสฯ สมฺปตฺติสฺสริยสฺสาปีติ อตฺตโน สมีปมุปคตสฺส อิสฺสรสฺส จฯ ‘‘ทาตพฺพํ ตุ สกํ ผล’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ‘‘ปริพฺพยวิหีนานํ, ทาตุํ สปรสนฺตก’’นฺติ ขุทฺทสิกฺขาย อาคตํ, อิธ ‘‘สกํ ผล’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปรวจเนน วิสฺสาสิกานํ คหณํ, อิธ ปน วิสฺสาสคฺคาเหน คเหตฺวา ทียมานมฺปิ สสนฺตกเมวาติ ‘‘สก’’นฺติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ
๔๔๙-๕๐. ยตฺร สงฺฆาราเม สงฺเฆน ผลรุกฺขปริจฺเฉทํ กตฺวา กติกา กตาติ โยชนา, ‘‘อาคนฺตุกานํ เอตฺตกํ ผลํ ทาตพฺพ’’นฺติ ผลปริจฺเฉทํ กตฺวา วา ‘‘เอตฺตเกสุ รุกฺเขสุ ผลํ ทาตพฺพ’’นฺติ ตตฺราคตสฺสปีติ เอวํ ฐปิตกติกวตฺตํ ตํ สงฺฆารามํ ผลตฺถาย อาคตสฺสาปิฯ
ยถาปริจฺเฉทนฺติ ททโตติ โอจินิตฺวา ฐปิตผลํ, กปฺปิยการเกหิ โอจินาเปตฺวา วา เทนฺตสฺสฯ โอจิตผเล จ กปฺปิยการเก จ อสติ ผลตฺถาย อาคเตสุ วตฺติตพฺพวิธิํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทสฺเสตพฺพาปิ วา’’ติอาทิฯ ‘‘วตฺวา’’ติ เสโสฯ จ-การํ อปิ-สทฺเทน เอกโต กตฺวา ‘‘อปิจา’’ติ โยชนาฯ เอวํ วตฺวา สงฺเฆน ปริจฺฉินฺนรุกฺขา ทสฺเสตพฺพาติ อิมินา ‘‘อิธ ผลานิ สุนฺทรานิ, อิโต คณฺหถา’ติ เอวํ ปน น วตฺตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๔๓๖-๔๓๗) อฏฺฐกถา พฺยติเรกโต ทสฺสิตา โหติฯ
๔๕๑. ‘‘ขณิตฺวา’’ติ เอเตน ‘‘ขณาเปตฺวา’’ติ อิทมฺปิ สงฺคหิตํ, ‘‘กปฺปิยภูมิ’’นฺติ วกฺขมานตฺตา ปถวินฺติ เอตฺถ ‘‘อกปฺปิย’’นฺติ ลพฺภติฯ เตเนวาห ‘‘ปาจิตฺติเยนา’’ติฯ ‘‘มาลาคจฺฉ’’นฺติ อิมินา ปุปฺผูปเค ตรุณคจฺเฉ จ มลฺลิกาสุมนาทิคุมฺพคาคจฺเฉ จ สงฺคณฺหาติฯ ยถาห อฏฺฐกถาย ‘‘ตรุณกา หิ ปุปฺผรุกฺขาปิ ปุปฺผคจฺฉาปิ ‘มาลาวจฺฉา’ตฺเวว วุจฺจนฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๔๓๑)ฯ อาทิ-สทฺเทน ผลูปครุกฺเข จ เภสชฺชรเส โอสธคจฺเฉ จ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘โรปาปเน’’ติ วกฺขมานตฺตา ‘‘สย’’นฺติ อิทํ ‘‘โรปเน’’ติ อิมินา ยุชฺชติฯ
‘‘สยํ ขณิตฺวา’’ติ กสฺมา น ยุชฺชตีติ? ‘‘ขณาเปตฺวา’’ติ วกฺขมานสฺส อภาวา จ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ปถวิํ ขเณยฺย วา ขณาเปยฺย วา, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๘๕) วจนโต ขณาปเน ปาจิตฺติเยน ภวิตพฺพตฺตา จ ‘‘ขณิตฺวา’’ติ อิมินา จ ขณนขณาปนานํ ทฺวินฺนเมว คเหตพฺพตฺตา น ยุชฺชติฯ กุลทูสเนติ กุลทูสนนิมิตฺตํฯ อกปฺปิยปถวิํ ขณิตฺวา, ขณาเปตฺวา จ สยํ มาลาคจฺฉาทิโรปเน กเต อสฺส มาลาคจฺฉาทิโรปกสฺส ปาจิตฺติเยน สทฺธิํ กุลทูสเน กุลทูสนนิมิตฺตํ ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนาฯ
๔๕๒. ‘‘ตถา’’ติ ‘‘อกปฺปิเยน วากฺเยนา’’ติ อิทํ ‘‘อกปฺปิยปถวิํ ขณาเปตฺวา’’ติ อิมินา จ ‘‘โรปาปเน’’ติ อิมินา จ ยุชฺชติฯ ‘‘อิมํ ภูมิํ ขณ, อิมํ คจฺฉํ โรเปหี’’ติอาทิกํ อกปฺปิยํ โวหารํ วตฺวา อกปฺปิยปถวิํ ขณาเปตฺวา มาลาคจฺฉาทิโรปนํ การาเปนฺตสฺสาปิ ตเถว ปาจิตฺติยญฺจ ทุกฺกฏญฺจ โหตีติ อตฺโถฯ
ขณนโรปเนหิ ทฺวีหิ ปาจิตฺติยทุกฺกฏานิ อวสิฏฺเฐหิ ตทตฺถิเกหิ สพฺพโวหารปโยคเภเทหิ กิํ โหตีติ อาห ‘‘สพฺพตฺถา’’ติอาทิฯ กุลทูสเนติ นิมิตฺเต, วิสเย วา ภุมฺมํฯ อกปฺปิเยน วากฺเยน ปน ปถวิํ ขณาเปตฺวา อกปฺปิเยน วากฺเยน โรปาปเนปิ ตถา ปาจิตฺติเยน สห กุลทูสเน ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ วุตฺตํฯ สพฺพตฺถ อิโต ปเรสุปิ ตทตฺถิเกน สพฺพโวหารพฺยาปาเรสุ กุลทูสนนิมิตฺตํ ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ
๔๕๓. กปฺปิยภูมิยา อตฺตนา ขณเน, อกปฺปิยโวหาเรน ขณาปเน จ ปาจิตฺติยาภาวโต ทุกฺกฏํเยว วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุภยตฺถ จา’’ติอาทิฯ เอตฺถ ‘‘เอว’’นฺติ เสโส, โส ยถาวุตฺตมตฺถํ นิคเมติฯ เอวํ ยถาวุตฺตนเยน กปฺปิยภูมิยมฺปิ มาลาคจฺฉาทิโรปนโรปาปนสงฺขาเตสุ ทฺวีสุ ฐาเนสุ จ ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ
๔๕๔. สทุกฺกฏา ปาจิตฺตีติ ‘‘อาวาฏํ ขณ, คจฺฉํ โรเปหี’’ติ เอกวารํ อาณตฺเต พหู อาวาเฏ ขณิตฺวา พหูสุ คจฺเฉสุ โรปิเตสุปิ อาณตฺติยา เอกตฺตา ทุกฺกเฏน สห ปาจิตฺติยํ โหตีติ อยมตฺโถ อกปฺปิยภูมิํ สนฺธาย วุตฺโตฯ ‘‘สุทฺธํ วา ทุกฺกฏ’’นฺติ อิทํ อกปฺปิยภูมิยํ กปฺปิเยน โวหาเรน อาวาฏํ ขณาปกสฺส จ กปฺปิยภูมิยํ อกปฺปิยโวหาเรน อาวาฏํ ขณาปกสฺส จ ‘‘อิมํ คจฺฉํ โรเปหี’’ติ เอกวาราณตฺตปจฺจยา อาปชฺชิตพฺพํ กุลทูสนทุกฺกฏํ สนฺธาย วุตฺตํฯ
๔๕๕. กปฺปิเยเนว วากฺเยนาติ เอตฺถ กปฺปิยวากฺยํ นาม ‘‘เอตฺถ อาวาฏํ ชาน, เอตฺถ อาวาฏํ ชานิตพฺพํ, เอตฺถ อาวาเฏน ภวิตพฺพ’’นฺติ เอวรูปํ วากฺยญฺจ ‘‘อิมํ คจฺฉํ เอตฺถ ชาน, อยํ คจฺโฉ เอตฺถ ชานิตพฺโพ’’ติอาทิวากฺยญฺจฯ เอวกาเรน อกปฺปิยโวหารญฺจ กปฺปิยากปฺปิยมิสฺสกโวหารญฺจ นิวตฺเตติฯ ปริยาโยภาสนิมิตฺตกมฺมํ ปน ‘‘อิตรตฺตยํ วฏฺฏตี’’ติ อฏฺฐกถาวจนโต วฏฺฏติฯ อุภยตฺถ จ ภูมิยาติ กปฺปิยากปฺปิยภูมีสุ ทฺวีสุฯ โรปเนติ เอตฺถ สมฺพนฺธโต, ปกรณโต จ ‘‘มาลาคจฺฉาทีน’’นฺติ ลพฺภติฯ
‘‘วากฺเยนา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘โรปาปเน’’ติ วตฺตพฺโพ, ‘‘โรปเน’’ติ กิมตฺถมาหาติ เจ? สุทฺธกตฺตุนิทฺเทเสน ปโยชกสฺสาปิ สงฺคเหตพฺพโต คาถาพนฺธวเสน วุตฺตํฯ อิมินา อุปริคาถาย ‘‘สยํ โรเปตุ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘สย’’นฺติ อิมินา วิเสเสตฺวา ‘‘โรปาเปตุ’’นฺติ อิทํ นิวตฺเตติฯ ‘‘ปริโภคตฺถาย หิ กปฺปิยภูมิยํ วา อกปฺปิยภูมิยํ วา กปฺปิยโวหาเรน โรปาปเน อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๔๓๑) อฏฺฐกถาวินิจฺฉโย อิมาย คาถาย สงฺคหิโตติ เวทิตพฺโพฯ โกจิ โทโสติ ปาจิตฺติยญฺจ ทุกฺกฏญฺจาติ วุตฺตโทเสสุ เอโกปิ โทโส น วิชฺชตีติ อตฺโถฯ
๔๕๖-๗. ‘‘สยํ โรเปตุ’’นฺติ อิทํ ‘‘อารามาทีนมตฺถายา’’ติ อิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ
อาทิ-สทฺเทน วนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ สยํ โรปิตสฺส วาติ เอตฺถ วา-สทฺเทน ‘‘โรปาปิตสฺสา’’ติ อิทํ สงฺคณฺหาติ, เอตสฺส วิเสสนตฺถํ ‘‘กปฺปิเยน โวหาเรนา’’ติ ปาฐเสโสฯ อยํ ปน วินิจฺฉโย ‘‘อารามตฺถาย ปน วนตฺถาย จ ฉายตฺถาย จ อกปฺปิยโวหารมตฺตเมว น วฏฺฏติ, เสสํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๔๓๑) อฏฺฐกถาคตนเยน เวทิตพฺโพฯ อนฺโต อารามภูสนตฺถาย, พหิ อรญฺญตฺถาย วิย ฉายตฺถาย สุทฺธจิตฺเตน ‘‘อิมํ ชานา’’ติอาทิกปฺปิยโวหาเรน โรปาปิตรุกฺเข จ กปฺปิยภูมิยญฺจ อตฺตนา กเต วา อกปฺปิยโวหาเรน การาปิเต วา อกปฺปิยภูมิยญฺจ กปฺปิยโวหาเรน อตฺตนา การาปิเต วา อญฺเญหิ กเต วา อาวาเฏ อตฺตนา โรปิเต รุกฺเข จ ผลํ ปริภุญฺชิตุํ อิจฺฉติ เจ, ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ
อารามาทีนมตฺถาย กปฺปิยภูมิยํ สยํ โรปิตสฺส วา กปฺปิยภูมิยํ วา อกปฺปิยภูมิยํ วา กปฺปิยโวหาเรน โรปาปิตสฺส วา รุกฺขสฺส ยญฺจ ผลํ, ตํ ผลํ ปริภุญฺชิตุํ ภิกฺขูนํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ กตฺถจิ โปตฺถเกสุ ‘‘อารามาทีนมตฺถายา’’ติ คาถาย ลิขิตฏฺฐาเน
๔๕๘. สพฺพตฺถาติ อารามาทิอตฺถาย ปุพฺเพ วิย อตฺตนา โรปิเตสุ, โรปาปิเตสุ จ สพฺเพสุ มาลาคจฺฉาทีสุฯ อกปฺปิโยทเกเนว ปาจิตฺตีติ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ชานํ สปฺปาณกํ
๔๕๙. อิทานิ ทุกฺกเฏน สทฺธิํ ปาจิตฺติยวิสยํ ทสฺเสติ ‘‘กุล…เป.… ทุกฺกฏ’’นฺติฯ สิญฺจโตติ กปฺปิโยทเกเนว สิญฺจโต, สิญฺจาปยโต จฯ
๔๖๐. เตสํเยว ทฺวินฺนํ ปน อตฺถายาติ กุลทูสนปริโภคานํ ทฺวินฺนมตฺถายฯ สิญฺจเน สิญฺจาปเนติ เอตฺถ ‘‘มาลาคจฺฉาทีน’’นฺติ ปกรณโต ลพฺภติฯ ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถ ‘‘เกวล’’นฺติ เสโสฯ
๔๖๑. โอจินาปเนติ อญฺเญหิ ปุปฺผานํ โอจินาปเนฯ สยโมจินเน จาปีติ อตฺตนาว โอจินเน จฯ สปาจิตฺติยทุกฺกฏนฺติ ‘‘ภูตคามปาตพฺยตาย ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๙๐) วุตฺตตฺตา ปุปฺโผจินนเหตุ ปาจิตฺติยญฺจ กุลทูสนทุกฺกฏญฺจ โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ
๔๖๒. ปูชาทิอตฺถาย, กุลสงฺคหตฺถาย จ ปุปฺผานํ โอจินนโอจินาปนานิ การาเปนฺตสฺส อาปตฺติยา อาปชฺชนปฺปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปุปฺผาน’’นฺติฯ ‘‘ปุปฺผานํ คณนาย ปาจิตฺติยํ โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปุปฺผโมจินโตติ เอตฺถ ‘‘วิสุํ วิสุ’’นฺติ เสโสฯ เอเกกปุปฺผํ โอจินนฺตสฺส ปุปฺผคณนาย ปาจิตฺติยํ โหตีติ อตฺโถฯ ‘‘เอเกน ปโยเคน พหูนิ ปุปฺผานิ โอจินนฺตสฺส ปน ปโยคคณนาย โหตี’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ อิธ พฺยติเรกโต ลพฺภติฯ ‘‘โอจินโต’’ติ อิมินา ‘‘โอจินาปยโต’’ติ อิทญฺจ กิริยาสามญฺเญ วิเสสสฺส อนฺโตคธภาวโต วา อุปลกฺขณโต วา ทสฺสิตนฺติฯ
ตตฺถ ‘‘กุลตฺถํ เจ สทุกฺกฏา’’ติฯ กุลตฺถนฺติ กุลสงฺคหตฺถํฯ ‘‘สทุกฺกฏา’’ติ วุตฺตตฺตา ปาจิตฺติยญฺจ ทุกฺกฏญฺจ ปุปฺผคณนาย โหตีติ สิทฺธํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ปุปฺผคณนาย ทุกฺกฏปาจิตฺติยานี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๔๓๑)ฯ
๔๖๓. คนฺถนํ คนฺโถ, เตน นิพฺพตฺตํ คนฺถิมํฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ คนฺถิมาทิสรูปํ สยเมว วกฺขติฯ สงฺคหณํ สงฺคโห, ปุปฺผานํ สงฺคโหติ วิคฺคโหฯ
๔๖๔. อิมานิ คนฺถิมาทีนิ สรูปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘ตตฺถ ทณฺเฑน ทณฺฑํ วา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ฉสุ ปุปฺผสงฺคเหสุฯ ‘‘ทณฺเฑน ทณฺฑํ วา’’ติ อิทํ สทณฺฑอุปฺปลาทิกุสุมํ สนฺธายาหฯ ‘‘วณฺเฏนปิ จ วณฺฏก’’นฺติ อิทํ สวณฺฏกรตฺตกุสุมาทิํ สนฺธายาหฯ กรณํ สพฺพนฺติ กตํ สพฺพํฯ อิธ สพฺพตฺถ กปฺปิยวิธิวิภาคํ ‘‘สพฺพเมต’’มิจฺจาทิคาถายํ วกฺขติฯ
๔๖๕. สุตฺตาทีหิ โคปฺเผตฺวาติ เอตฺถ ‘‘วสฺสิกปุปฺผาทีนี’’ติ เสโสฯ สุตฺเตน วา กทลิวากาทีหิ วา วสฺสิกาทิปุปฺเผ คนฺถิตฺวา กตปุปฺผวิกาโร โคปฺผิมํ นามฯ เอกโต วณฺฏานิ ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ อุภโตวณฺฏิกาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อปฺปตฺเถ วา สกตฺเถ วา ก-กาโร ทฏฺฐพฺโพฯ อิตฺถิลิงฺควิสเย ก-การโต ปุพฺพาการสฺส อิ-การาเทโสฯ
สพฺพปุปฺผานํ วณฺฏานิ เอกทิสาย กตฺวา คนฺถิตปุปฺผาวลิ เอกโตวณฺฏิกา นาม, วณฺฏานิ อุภยทิสาย กตฺวา คนฺถิตปุปฺผาวลิ อุภโตวณฺฏิกา นามาติ ตํ โคปฺผิมํ เอวํ ทุวิธํ โหตีติ อตฺโถฯ ‘‘วากํ วา วลฺลิํ วา รชฺชุํ วา ทิคุณํ กตฺวา ตตฺถ นีปกทมฺพาทิวณฺฏรหิตานิ ปุปฺผานิ เวเฐตฺวา คหณํ โคปฺผิมํ นามา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๔๓๑ อตฺถโต สมานํ) อฏฺฐกถาย วุตฺตํฯ
๔๖๖. พุนฺเทสูติ มูเลสุฯ มกุลาทิกนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน วณฺฏรหิตมธุกาทิปุปฺผญฺจ วณฺฏสหิตมลฺลิกาทิปุปฺผญฺจ สงฺคหิตํฯ สูจิอาทีหีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ตาลหีราทิํ สงฺคณฺหาติ มาลาวิกตีติ ปุปฺผมาลาวิกติฯ สูจิอาทีหิ มกุลาทิกํ ปุปฺผํ พุนฺเทสุ วิชฺฌิตฺวา อาวุตา มาลาวิกติ เวธิมํ นามาติ วุจฺจตีติ โยชนาฯ
๔๖๗. ‘‘เวฐิมํ นาม ปุปฺผทามปุปฺผหตฺถเกสุ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๔๓๑) อฏฺฐกถาย ทสฺสิตปฺปกาเรสุ ปฐมปฺปการํ ทสฺเสติ ‘‘เวเฐตฺวา กตํ มาลาคุเณหิ วา’’ติฯ ธมฺมเทสนาย วา ปฏิมาย วา ธาตุยา วา ปูชํ กตฺตุกามา มุทฺธนิ อุชุกํ กตฺวา มาลาทามกลาปํ โอลมฺพิตฺวา อคฺเค ฆฏิกาการทสฺสนตฺถํ มาลาวลิโย อเนกกฺขตฺตุํ ปริกฺขิปนฺตา เวเฐนฺติ, อิทํ เอวรูปํ มาลาคุณกรณมฺปิ เวฐิมํ นามาติ วุตฺตํ โหติฯ
อญฺญปฺปการํ ทสฺเสติ ‘‘วากาทีหิ จ พทฺธํ วา’’ติ, ‘‘พนฺธิตฺวา’’ติปิ ปาโฐ, ‘‘กต’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ เอกจฺเจ อุปฺปลาทิทีฆทณฺฑกุสุมานิ อฏฺฐ วา นว วา ทส วา กลาปํ กตฺวา เตสเมว ทณฺฑานํ วาเกหิ วา อญฺเญน เยน เกนจิ ทณฺฑกคฺเค ฐเปตฺวา วา วิสุํ วา พนฺธิตฺวา อุปฺปลหตฺถาทิํ กโรนฺติ, ตญฺจ เวฐิมํ นามาติ วุตฺตํ โหติฯ เอตํ ทฺวยมฺปิ น วฏฺฏติฯ
กปฺปิยการเกหิ อฏฺฐกถายํ ‘‘เตสํเยว ปน วาเกน วา ทณฺเฑน พนฺธิตุํ อํสภณฺฑิกํ วา กาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘วาเกน วา ทณฺเฑน วา’ติ จ อิทํ อจฺฉินฺทิตฺวา ปริกฺขิปิตฺวา พนฺธนํ สนฺธาย วทนฺตี’’ติ สีหฬคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ปทุมาทิปุปฺผานิ ปทุมาทิปณฺเณสุ นาเฬหิ ปเวเสตฺวา นาเฬหิ พหิ กตฺวา ปณฺเณน ปุปฺผานิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปณฺณคฺเค พนฺธิตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘ทณฺเฑ ปน พนฺธิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๔๓๑) จ อฏฺฐกถายเมว วุตฺตํฯ
๔๖๘. ปุปฺผมาลาหิ ปูรเณติ ปุปฺผาวลีหิ ปูรเณฯ อิทํ กตฺถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘โพธิ’’นฺติอาทิฯ ปุปฺผปฏํ นาม มาลาวลิโย ตนฺตํ วิย ปสาเรตฺวา วตฺถํ วายนฺเตหิ วิย ติริยญฺจ มาลาวลีหิ วายิตปฏํ วุจฺจติฯ อิทํ ปุปฺผปฏํ มาลาวลีหิ ทีฆโส ปูรณํ สนฺธาย ปฏาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน เจติยธาตุกรณฺฑกเวทิกาทีนํ คหณํฯ
ปริกฺเขเปสุ ลพฺภตีติ โพธิกฺขนฺธาทีนํ ปุนปฺปุนํ ปริกฺขิปเนสุ ลพฺภติฯ โพธิกฺขนฺธาทโย ปุปฺผาวลีหิ ปริกฺขิปนฺเตหิ ปฐมวทฺธฏฺฐาเน ปุปฺผาวลิยา อนติกฺกามิเต ปุริมํ นาม ฐานํ ยาว ปาปุณาติ, ตาว อญฺเญน คเหตฺวา ปริกฺขิปนฺเตน อาหริตฺวา ปุนปิ ตสฺมิํ ฐาเน ปตฺเต อญฺญสฺส ทานวเสน โพธิกฺขนฺธํ, เจติยํ, ธาตุกรณฺฑกํ วา ปุปฺผกญฺจุเกน ฉาเทตุํ อฏฺฐกถาย วุตฺตํฯ สเจปิ ทฺเวเยว ภิกฺขู อุโภสุ ปสฺเสสุ ฐตฺวา ปริยาเยน หรนฺติ, วฏฺฏติเยวาติ วทนฺติฯ ปุปฺผปฏวายนตฺถํ ปสาริยมานปุปฺผาวลีสุ จ เอเสว วินิจฺฉโยฯ
ทีฆปุปฺผาวลิํ นาคทนฺเตสุ ปกฺขิปิตฺวา ปุน ปกฺขิปิตุํ น วฏฺฏติฯ ‘‘นาคทนฺเตสุ ปน ปุปฺผวลยํ ปเวเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตา อญฺเญหิ วลยํ กตฺวา ทินฺนปุปฺผาวลิวลยํ ธาตุกรณฺฑถุปิกาย ปเวเสตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘มาลาคุเณหิ ปน พหูหิปิ กตํ ปุปฺผทามํ ลภิตฺวา อาสนมตฺถกาทีสุ พนฺธิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปุปฺผทามปุปฺผาวลีนํ ปุปฺผรหิตาย สุตฺตโกฏิยา รชฺชุทณฺฑาทีสุ พนฺธิตุํ วฏฺฏติฯ
๔๖๙. ปุปฺผรูปํ นาม ‘‘โคปฺผิมปุปฺเผเหว หตฺถิอสฺสาทิรูปกานิ กโรนฺติ, ตานิปิ วายิมฏฺฐาเน ติฏฺฐนฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๔๓๑) วุตฺตตฺตา ตํตํรูปสณฺฐานํ กตฺวา ปุปฺผาวลิโย นิเวเสตฺวา กริยมานํ หตฺถิอสฺสาทิรูปํฯ อิมสฺมิํ อฏฺฐกถาปาเฐ ‘‘ตานิปิ วายิมฏฺฐาเน ติฏฺฐนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา จ ‘‘อญฺเญหิ กตปริจฺเฉเท ปน ปุปฺผานิ ฐเปนฺเตน หตฺถิอสฺสาทิรูปกมฺปิ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๔๓๑) อฏฺฐกถาปาฐสฺส สารตฺถทีปนิยํ ‘‘ปุปฺผานิ ฐเปนฺเตนาติ อคนฺถิตานิ ปากติกปุปฺผานิ ฐเปนฺเตนฯ ปุปฺผทามํ ปน ปูชนตฺถาย ภูมิยํ ฐเปนฺเตน ผุสาเปตฺวา วา อผุสาเปตฺวา วา ทิคุณํ กตฺวา ฐเปตุํ น วฏฺฏตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๔๓๑) วุตฺตตฺตา จ อิมํ หตฺถิอาทิรูปํ ปูเรนฺเตน มาลาวลิํ อญฺเญหิ กตปริจฺเฉเท สมฺพนฺธิตฺวา ปาสาณอาสนมญฺจปีฐหตฺถิรูปาทิมตฺถเก ฐเปตฺวา ปูชนปฺปกาโร วายิมนฺติ วิญฺญายติฯ
ปุปฺผปฏนฺติ อาทิคฺคหเณน ปุปฺผชาลํ สงฺคณฺหาติ, ตํ กโรนฺตสฺส ชาลจฺฉิทฺทคณนาย ทุกฺกฏํ โหติฯ ‘‘ภิตฺติจฺฉตฺตโพธิตฺถมฺภาทีสุปิ เอเสว นโย’’ติ วุตฺตตฺตา ฉตฺตาทีสุ จ ปุปฺผชาลํ น ทาตพฺพํฯ
๔๗๐. อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส สาธารณตฺตา ‘‘ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนญฺจา’’ติ อาหฯ พุทฺธสฺสปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท สมฺภาวเน, ‘‘ปูชตฺถ’’นฺติ วตฺตพฺพํ, พุทฺธสฺส ปูชตฺถายปิ กาตุํ วา การาเปตุํ วา น วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ ธมฺมสงฺฆรตนานิปิ อุปลกฺขณโต สงฺคยฺหนฺติฯ เสเส กิเมว วตฺตพฺพนฺติ พฺยติเรกตฺโถฯ
๔๗๑. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘สยํ ปเรหิ วา การาเปตุํ ภิกฺขูนญฺจ ภิกฺขุนีนญฺจ พุทฺธสฺสปี’’ติ อนนฺตรคาถาย วุตฺตมติทิสติฯ กลมฺพกนฺติ ทฺวินฺนํ ธนุกานมนฺตเร โอลมฺพกทามํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘กลมฺพโกติ อฑฺฒจนฺทนาคทนฺตนฺตเร ฆฏิกาทามโอลมฺพโก วุตฺโต’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๔๓๑)ฯ เอตฺถ จ ฆฏิกาทามโอลมฺพโก นาม อนฺเต ฆฏิกาการยุตฺโต ยมกทามโอลมฺพโกฯ กาตุนฺติ พนฺธิตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ เอเกกปุปฺผทามํ ปน นิกฺขนฺตสุตฺตโกฏิยา ปพนฺธิตฺวา โอลมฺพิตุํ วฏฺฏติฯ ปุปฺผทามทฺวยํ สงฺฆฏิตุกาเมนปิ นิกฺขนฺตสุตฺตโกฏิยาว สุตฺตโกฏิ สงฺฆฏิตุํ วฏฺฏติฯ อฑฺฒจนฺทกเมว วาติ ‘‘อฑฺฒจนฺทากาเรน มาลาคุณปริกฺเขโป’’ติ อฏฺฐกถาย วุตฺตสรูปํ วาฯ
เอตฺถ จ อฑฺฒจนฺทากาเรน มาลาคุณปริกฺเขโป นาม อฑฺฒจนฺทากาเรน มาลาคุณสฺส ปุนปฺปุนํ หรณปจฺจาหรณวเสน ปูเรตฺวา ปริกฺขิปนํฯ เตเนว ตํ ปูริเม ปวิฏฺฐํฯ ตสฺมา เอตมฺปิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ อญฺเญหิ ปูริตนฺติ อญฺเญหิ อายตํ ปสาเรตฺวา ปูริตํ ปุปฺผปฏํฯ วายิตุมฺปิ จาติ ติริยํ เอกปุปฺผาวลิมฺปิ วายิตุํ ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ อิมินาว สมฺพนฺโธฯ
๔๗๒. ปิฏฺฐกาจมยนฺติ เภณฺฑุปุปฺผมยมฺปิ จาติ เภณฺฑุทณฺฑเกหิ มลฺลิกาสุมนจมฺปกาทิสทิสํ กตฺวา ฉิทฺเทหิ กตทามญฺจฯ ‘‘เคณฺฑุปุปฺผมย’’นฺติปิ ลิขนฺติฯ ขรปตฺตมยนฺติ เอตฺถ ขรปตฺตํ นาม กุงฺกุฏฺฐขจิตํ ปุปฺผปฏนฺติ วทนฺติฯ กาตุนฺติ คนฺถนคนฺถาปนาทีนิ กาตุํฯ เภณฺฑุขรปตฺตทามานํ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา เจลาทีหิ กตทามมฺปิ น วฏฺฏติ อกปฺปิยานุโลมตฺตาติ วทนฺติฯ
๔๗๓. หีราทีหีติ ตาลนาฬิเกรหีราทีหิฯ อาทิ-สทฺเทน ติณสลากาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ปฏากตฺถนฺติ ปฏากากาเรน ปูชนตฺถํฯ ‘‘วิชฺฌนฺตสฺสา’’ติ อิมินา กณฺฏเกหิ วิชฺฌนํ, หีราทีหิ อาวุณนญฺจ สงฺคหิตํฯ
๔๗๕. อโสกปิณฺฑิอาทีนนฺติ อโสกปุปฺผมญฺชริกาทีนํฯ อาทิ-สทฺเทน อฏฺฐกถายํ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๔๓๑) เอเตเหว สทฺธิํ ทสฺสิตํ ชาลวิตานํ, ฉิทฺทานิ ทสฺเสตฺวา กตเวทิกา, นาคทนฺตกํ, ปุปฺผจงฺโกฏกาปิธานํ, ตาลปณฺณวลยาทิญฺจ สงฺคณฺหาติฯ ธมฺมรชฺชุยาติ เอตฺถ สารตฺถทีปนิยํ ‘‘ธมฺมรชฺชุ นาม เจติยํ วา โพธิํ วา ปุปฺผปเวสนตฺถ อาวชฺชิตฺวา พทฺธรชฺชู’ติ มหาคณฺฐิปเท, มชฺฌิมคณฺฐิปเท จ วุตฺตํ, ตสฺมา ตถา พทฺธาย รชฺชุยา เจติยสฺส จ อนฺตเร ปุปฺผานิ ปเวเสตุํ วฏฺฏตีติ คณฺฐิปเท ปน ‘ธมฺมรชฺชุนฺติ สิถิลวฏฺฏิตํ รชฺชุํ กตฺวา โพธิํ วา เจติยํ วา ปริกฺขิปิตฺวา ธมฺมาสเน วา ลมฺพิตฺวา ตตฺถ ปุปฺผานิ ปเวเสนฺตี’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา สิถิลวฏฺฏิตาย รชฺชุยา อนฺตเรปิ ปุปฺผานิ ปเวเสตุํ วฏฺฏตีติ วิญฺญายติ, วีมํสิตฺวา ยุตฺตตรํ คเหตพฺพํฯ อุภยตฺถาปิ ปเนตฺถ เนวตฺถิ วิโรโธติ อมฺหากํ ขนฺตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๔๓๑) ลิขิตํฯ
๔๗๖. วิชฺฌนฺตสฺสปีติ ปิ-สทฺเทน ธมฺมาสนวิตานาทีสุ ปุปฺผปูชนตฺถํ สยํ กณฺฏกหีราทิปฺปเวสนํ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘วิตานาทีสุ ปุปฺผปูชนตฺถํ กณฺฏกหีราทิปฺปเวสนํ น วฏฺฏตี’ติ อิทํ อฏฺฐกถาจริยปฺปมาณโต คเหตพฺพ’’นฺติ สารตฺถทีปนิยํ วุตฺตํฯ
๔๗๗. กปฺปิยวจนํ นาม ‘‘เอวํ ชาน, เอวํ กเต โสเภยฺย, ยถา เอตานิ ปุปฺผานิ น วิกิริยนฺติ, ตถา กโรหี’’ติอาทิ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๔๓๑) อฏฺฐกถาคตํ กปฺปิยวจนํฯ วตฺถุปูชเนติ รตนตฺตยปูชเนฯ นิมิตฺตาทีสุ นิมิตฺตํ นาม ปุปฺผานิ จ คนฺถนวาเก โอภาโส นาม ‘‘ตุมฺเหหิ ปิฬนฺธิตกุสุมานิ กสฺมา น วิกิรนฺตี’’ติ วุตฺเต ‘‘คนฺถิตตฺตา’’ติ เจ วทติ, นนุ ปูชนกปุปฺผานิ คนฺถิตุํ น วฏฺฏตีติอาทิวจนานิฯ ปริยาโย นาม ปณฺฑิเตหิ ปุปฺผานิ ยถา น วิกิริยนฺติ, ตถา คนฺถิตฺวา ปูเชตุํ มนาปนฺติอาทิวจนํฯ ปกาสิตา อฏฺฐกถายํฯ
๔๗๘. ‘‘กุลานิ ทูเสติ ปุปฺเผน วา’’ติอาทิปาเฐ (ปารา. ๔๓๗) ‘‘เวชฺชิกาย วา ชงฺฆเปสนิเกน วา’’ติ (ปารา. ๔๓๗) วุตฺตํ เวชฺชกมฺมาทิํ กุลทูสนโต วิสุํ กตฺวา ‘‘น เกวลํ…เป.… กุทาจน’’นฺติ กสฺมา วุตฺตนฺติ? วิสุํ กาตุํ น วุตฺตํฯ โยชนา ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา เวชฺชกมฺมาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน วกฺขมานปริตฺโตทกสุตฺตทานอนามฏฺฐปิณฺฑทานทูเตยฺยชงฺฆเปสนิเก สงฺคณฺหาติฯ
๔๗๙. ‘‘กุทาจนํ น กตฺตพฺพ’’นฺติ สามญฺเญน นิเสเธตฺวา อิทานิ ‘‘กตฺตพฺพ’’มิจฺจาทินา อปวาทวิธิํ ทสฺเสติฯ ปญฺจนฺนํ สหธมฺมินนฺติ ภิกฺขุภิกฺขุนิสิกฺขมานสามเณรสามเณรีนํ ปญฺจนฺนํ สห สทฺธิํ จริตพฺโพ ปพฺพชฺชาสาสนธมฺโม เอเตสํ อตฺถีติ ‘‘สหธมฺมิกา’’ติ สงฺขํ คตานํฯ อกตวิญฺญตฺติํ กตฺวาปีติ อญฺญาตกอปฺปวาริเต เภสชฺชํ ยาจิตฺวาปิ ‘‘วเทยฺยาถ ภนฺเต เยนตฺโถ’’ติ เอวํ อกตฏฺฐาเน วิญฺญตฺติ อกตวิญฺญตฺติฯ อตฺตโน ธเนติ สสนฺตกวิสเยฯ
๔๘๐. ‘‘ตถา’’ติ สหธมฺมิกานํ วุตฺตมติทิสติฯ ตทุปฏฺฐากชนฺตุโนติ เตสํ ทฺวินฺนํ มาตาปิตูนํ เวยฺยาวจฺจกรสฺสฯ ภณฺฑุกสฺสาติ คิหิลิงฺเค ฐิตสฺสาปิ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺสฯ อตฺตโน เวยฺยาวจฺจกรสฺสปีติ อตฺตโน กมฺมกรสฺสปิฯ เอตฺตกานญฺจ ชนานํ ปญฺจสหธมฺมิกานํ วิย อกตวิญฺญตฺติยาปิ เภสชฺชํ กาตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
๔๘๑. เชฏฺฐภาตาติ อตฺตโน ปุพฺพโช ภาตาฯ กนิฏฺโฐติ อนุโช ภาตาฯ ตถา ภคินิโย ทุเวติ เชฏฺฐกนิฏฺฐา ทฺเว ภคินิโยฯ จูฬมาตาติ มาตุ กนิฏฺฐาฯ จูฬปิตาติ ปิตุ กนิฏฺโฐฯ มหามาตาติ มาตุ เชฏฺฐาฯ มหาปิตา ปิตุ เชฏฺฐภาตาฯ
๔๘๒. ปิตุจฺฉาติ ปิตุภคินี เชฏฺฐกนิฏฺฐาฯ มาตุโลติ มาตุ ภาตาฯ เชฏฺฐกนิฏฺเฐ ทฺเว ปิตุจฺฉา ‘‘ทสา’’ติ วุตฺตํฯ เภสชฺชํ กาตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ
๔๘๔. ‘‘ทสฺสนฺติ เม อิเม’’ติ อาโภคํ กตฺวา วา ทาตพฺพนฺติ โยชนาฯ
๔๘๕. เอเตสํ ทสนฺนํ ญาตีนํฯ ยาว สตฺตมา กุลาติ เอตฺถ กุลปริจฺเฉโท กถํ คเหตพฺโพติ? ‘‘สปุตฺตทารํ ภาตุ กุฏุมฺพํ เอกํ กุลํ, เอวํ ตสฺส ปุตฺตสฺส วา ธีตุ วา กุฏุมฺพํ เอกํ กุล’’นฺติ เอวมาทินา นเยน ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา คเหตพฺพาฯ ‘‘สปุตฺตปติภคินิยา กุฏุมฺพํ เอกํ กุลํ, ตถา ตสฺส ปุตฺตสฺส วา ธีตุ วา กุฏุมฺพํ เอกํ กุล’’นฺติอาทินา นเยน ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา คเหตพฺพาฯ จูฬมาตาทีนมฺปิ กุลปรมฺปรา อิมินา นิยาเมน คเหตพฺพาติ วทนฺติฯ กุลทูสนํ น รูหตีติ ‘‘ทาตุํ ปุปฺผํ ปนญฺญสฺส, อาคตสฺเสว ญาติโน’’ติอาทินา (วิ. วิ. ๔๔๓) นเยน กถิตวิธินา เอเตสุ ปวตฺตนฺตสฺส กุลทูสนํ น รุหตีติ วุตฺตํ โหติฯ
๔๘๖. ภาตุชายาติ อตฺตโน เชฏฺฐสฺส วา กนิฏฺฐสฺส วา ภาตุ ภริยาฯ ภคินิสามิโกติ อตฺตโน เชฏฺฐาย วา กนิฏฺฐาย วา ภคินิยา สามิโกฯ
๔๘๗. ภาตุโนติ เชฏฺฐสฺส, กนิฏฺฐสฺส จ ภาตุโนฯ อนุ ปจฺฉา ชาตาติ อนุชา, กนิฏฺฐภคินีฯ ‘‘อนุชา’’ติ อุปลกฺขณนฺติ เชฏฺฐายปิ สงฺคโหฯ เชฏฺฐกนิฏฺฐภาตูนํ ภริยา จ เชฏฺฐกนิฏฺฐภคินีนํ สามิกา จ สเจ อญฺญาตกา โหนฺตีติ โยชนาฯ เทถาติ เอตฺถ ‘‘อิมํ เภสชฺช’’นฺติ ปาฐเสโสฯ
๔๘๘. เตสมฺปิ ‘‘ปุตฺตาน’’นฺติ อิมินา ธีตูนมฺปิ สงฺคโหฯ กตฺวาติ วตฺวาฯ ตุมฺหากํ มาตาปิตูนํ เทถาติ เอตฺถาปิ ‘‘อิมํ เภสชฺช’’นฺติ ปกรณโต ลพฺภติฯ มาตาปิตูนนฺติ อุภยสงฺคาหกวจนโต ‘‘ตุยฺหํ มาตุ วา, ตุยฺหํ ปิตุ วา’’ติ ยถาสมฺภวํ วิสุํ วิสุญฺจ วตฺตพฺพํฯ เตสนฺติ จ ตุมฺหากนฺติ จ สามิวจนํฯ ปุตฺตานนฺติ จ มาตาปิตูนนฺติ จ สมฺปทานวจนํฯ
๔๘๙. เภสชฺชกรณารหานํ ‘‘อกลฺลโก’’ติ อิทํ อิสฺสราทิปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ อกลฺลโกติ อาตุโรฯ กลฺลํ วุจฺจติ สุขํ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ กลฺลโก, น กลฺลโก อกลฺลโกฯ ญาติชนุชฺฌิโต วาติ ญาติชเนน ปริจฺจตฺโต วาฯ
๔๙๐. เอเตสํ สพฺเพสนฺติ อิสฺสราทิอาตุรานํ สพฺเพสเมเตสํ ชนานํฯ ‘‘สาธุนา’’ติ วกฺขมานตฺตา อปจฺจาสีสตา สตาติ เอตฺถ สตาติ กิริยาปทํฯ ‘‘อิมสฺมิํ กเต อิเม มยฺหํ เอวรูปํ ทสฺสนฺตี’’ติ อตฺตโน อตฺถาย ปจฺจาสีสนํ อกโรนฺเตนาติ อตฺโถฯ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อุปการตํ ปจฺจาสีสนฺเตน กาตุํ วฏฺฏติฯ ปฏิสนฺถาโรติ อามิสปฏิสนฺถาโร, ธมฺมปฏิสนฺถาโรติ ทุวิโธ ปฏิสนฺถาโรฯ เอตฺถ อามิสปฏิสนฺถาโร คยฺหติฯ เภสชฺชํ อามิเสนปิ โหตีติ ธมฺมกถาย สงฺคโหปิ ยุชฺชเตวฯ ปฏิสนฺถรณํ ปฏิสนฺถาโรฯ ปฏิลทฺธามิสสฺส จ ธมฺมสฺส จ เตสุ จ อตฺตนิ จ ปติรูเปนากาเรน สมํ อตฺถรณํ ปวตฺตนนฺติ อตฺโถฯ
อปโร นโย – อามิสสฺส จ ธมฺมสฺส จ อลาเภน อตฺตโน, ปรสฺส จ อนฺตเร สมฺภวนฺตสฺส ฉิทฺทสฺส วิวรสฺส เภทสฺส ปฏิสนฺถรณํ ปิทหนํ สงฺคหณํ ปฏิสนฺถาโรฯ อยญฺหิ โลกสนฺนิวาโส อลพฺภมาเนน อามิเสน จ ธมฺเมน สาธุนาติ สามีจิปฺปฏิปนฺนตาทิอริยธมฺเม ปติฏฺฐิตุกาเมน อริยาจาเรน ภิกฺขุนาติ อตฺโถฯ ‘‘อธุนา’’ติ อิทํ อิมิสฺสา ปฏิปตฺติยา สพฺพกาลํ ปฏิปชฺชิตพฺพตายปิ ปาปชนกณฺหกสํคาเม อิมสฺมิํ วิปนฺนกาเล วิเสเสน อปฺปมตฺเตน ปวตฺเตตพฺพนฺติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํฯ
๔๙๑-๒. เกนจีติ อุปลกฺขณตฺตา อุปาสเกน วา อุปาสิกาย วาติ อตฺโถฯ หตฺเถนาติ หตฺถาวยวา องฺคุลิโย วุตฺตา สมุทาเย ปวตฺตสฺส โวหารสฺส อวยเว ปวตฺตนโตฯ กตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ปริตฺต’’นฺติ ปาฐเสโส, กโรติสฺส กิริยาสามญฺเญ วตฺตนโต ภณิตฺวาติ อตฺโถฯ เตสเมว จ สนฺตกนฺติ ปริตฺตํ ภณาเปนฺตานเมว สนฺตกํ สุตฺโตทกํฯ เอวํ วุตฺตตฺตา ‘‘อตฺตโน สุตฺโตทกํ อาหริตฺวา ปุญฺญตฺถาย อิทํ หตฺเถน จาเลตฺวา, อามสิตฺวา วา ปริตฺตํ ภณถา’’ติ วุตฺเต เกนจิ ปริตฺโตทกํ สุตฺตํ กาตพฺพํฯ เกนจิ ‘‘ปริตฺโตทกสุตฺตานิ เทถา’’ติ วุตฺเต
๔๙๓. อนามฏฺโฐปีติ หตฺเถน อนามสิโตปิ, อปพฺพชิตสฺส หตฺถโต ลทฺธา อตฺตนา วา อญฺเญน วา ภิกฺขุนา อคหิตคฺโคติ วุตฺตํ โหติฯ
๔๙๔. โจรทามริกสฺส จาติ คามวิโลปกสฺส โจรสฺส จฯ
๔๙๕. ปณฺฑุปลาสสฺสาติ ปณฺฑุปลาโส, โส วิยาติ ปณฺฑุปลาโส, ตํสทิเส ตพฺโพหาโร ‘‘สีโหยํ มาณวโก’’ติอาทีสุ วิยฯ ยถา ปณฺฑุปลาโส รุกฺขา ปตนาภิมุโข ติฏฺฐติ นิยตปาโต, เอวมยมฺปิ คิหิลิงฺคโต อปคมาภิมุโข ปพฺพชฺชูปคมเน นิยโตว ติฏฺฐตีติ ‘‘ปณฺฑุปลาสสทิโส’’ติ เวทิตพฺโพฯ
ถาลเกปิ จาติ อตฺตโน ปริโภคถาลเกปิฯ อิทญฺจ นิทสฺสนมตฺตํ, ปตฺโตปิ คหิโตเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ฐเปตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ปิณฺฑปาต’’นฺติ อุปโยควเสน สมฺพนฺธนียํฯ ตํ ปนาติ อตฺตโน ปริโภคถาลเก ฐเปตฺวา ทิยฺยมานํ ปิณฺฑปาตํฯ ‘‘มาตาปิตูน’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๔๓๖-๔๓๗) อฏฺฐกถาวจนโต เอตฺถ ‘‘ปิตุโน’’ติ อุปลกฺขณนฺติ มาตาปิตูนมฺปีติ อตฺโถฯ สเจ เอกเสโส อิจฺฉิโต, ‘‘ปิตูนมฺปี’’ติ ปาโฐ ยุชฺชติฯ
๔๙๖. ชงฺฆเปสนิยนฺติ คิหีนํ ทูเตยฺยสาสนหรณกมฺมํ ‘‘ชงฺฆเปสนิย’’นฺติ วุจฺจติฯ อปิ จาติ วุตฺตสมุจฺจโยฯ
๔๙๗. เอตฺตาวตา สามญฺญวิธิํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อปวาทวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภณฺฑู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สาสนนฺติ สนฺเทสํฯ หริตุนฺติ วุตฺตฏฺฐานํ เนตุํฯ
๔๙๘. อฏฺฐวิเธนปีติ ปุปฺผทานาทิชงฺฆเปสนิยาวสาเนน อฏฺฐปฺปกาเรนปิฯ กุลทูสนกมฺเมนาติ กุลานํ สทฺธาวินาสเกน อนาจารกมฺเมนฯ ลทฺธนฺติ เอตฺถ ‘‘โภชน’’นฺติ อิทํ ‘‘ภุญฺชิตุ’’นฺติ จ ‘‘อชฺโฌหาเรสู’’ติ จ วุตฺตตฺตา, ‘‘เสเสสุปิ อยํ นโย’’ติ วกฺขมานตฺตา ‘‘ปญฺจนฺนํ สหธมฺมีนํ น จ วฏฺฏตี’’ติ สพฺพปฏิเสโธ กโตฯ
๔๙๙. สพฺพตฺถาติ ‘‘อชฺโฌหาเรสู’’ติ เอตสฺส วิเสสนํ, สพฺเพสูติ อตฺโถฯ ‘‘อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร’’ติ อฏฺฐกถาคตํ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘อชฺโฌหาเรสู’’ติ อิทํ ปรคลํ กาตพฺพํ อามิสํ สนฺธายาหฯ เสสปจฺจเย ปฏิจฺจ ปริโภควเสเนว ‘‘เสเสสู’’ติ อาห, อนชฺโฌหรณีเยสุ เสสปจฺจเยสูติ อตฺโถฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? จีวรปจฺจเย สรีรโต โมเจตฺวา ปริโภคคณนาย, เสนาสนปจฺจเย นิพฺพโกเส อุทกปตนฏฺฐานโต อพฺภนฺตรํ ปวิฏฺฐวารคณนาย, มญฺจปีฐาทิเสนาสเน นิสีทนสยนาทิปริโภคคณนาย, อนชฺโฌหริตฺวา อพฺภญฺชนาเลปนาทิวเสน กาตพฺพเภสชฺเช สรีรโต โมเจตฺวา วารคณนายาติ วุตฺตํ โหติฯ อยํ นโยติ ‘‘ทุกฺกฏํ ปริทีปิต’’นฺติ วุตฺโต นโยฯ
๕๐๐. ‘‘อุปฺปนฺนปจฺจยา’’ติ อิทํ ‘‘อภูตาโรจเนนา’’ติ อิทมเปกฺขิตฺวา วุตฺตํฯ ‘‘กตฺวา รูปิยโวหาร’’นฺติ อิทมเปกฺขิตฺวา ‘‘อุปฺปาทิตปจฺจยา’’ติ โยชนา กาตพฺพาฯ รูปิยโวหารวินิจฺฉโย นิสฺสคฺคิเย อาวิ ภวิสฺสติฯ อภูตาโรจนวินิจฺฉโย จตุตฺถปาราชิเก วุตฺโตฯ สมานาติ ปกาสิตาติ กุลทูสนกมฺเมน อุปฺปาทิตปจฺจเยหิ สทิสาติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตาติ อตฺโถฯ อิมินา ตตฺถาปิ วินิจฺฉโย เอตฺตโกเยวาติ อติทิสติฯ
๕๐๑. ‘‘สํสารวาโส ทุกฺข’’นฺติ ญตฺวา นิพฺพานาธิคเม มานสํ พนฺธิตฺวา นิพฺพานคามินิํ ปฏิปทํ สนฺธาย สาสนาวติณฺเณน สิกฺขากาเมน กุลปุตฺเตน เสวิตกฺขเณเยว ชีวิตหรณสมตฺถวิสมิสฺสปูติมุตฺตํ ‘‘วิญฺญตฺตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ วิญฺญตฺติ ยาจนาฯ อนุปฺปทานนฺติ ปิณฺฑปฏิปิณฺฑทานํฯ เวชฺชกมฺมํ วุตฺตนยเมวฯ อเนสนํ นาม อปฺปิจฺฉตาย อนนุรูเปน ปโยเคน ปจฺจยปริเยสนํฯ
ปาริภฏฺยตา นาม อิสฺสเร เสวิตุํ ปริวาเรตฺวา เตสํ จิตฺตรุจิตํ วิลปนฺตานํ ปริภฏานํ เสวกชนานํ วิย ลาภตฺถิกสฺส ภิกฺขุโน ปจฺจยทายเกสุ ปวตฺตีติ เวทิตพฺโพฯ ปริ สมนฺตโต ภฏติ เสวตีติ ปริภโฏ, อิสฺสรชนานํ สมีปาวจโร เสวกชโน, ปริภโฏ วิยาติ ปริภโฏ, ภิกฺขุ, ปริภฏสฺส กมฺมํ ปาริภฏฺยํ, ตสฺส ภาโว ปาริภฏฺยตาฯ อถ วา ปริภฏติ ธาติ วิย กุลทารเก องฺเก กรณาทิวเสน ธาเรตีติ ปริภโฏ, ปริภฏสฺส กมฺมํ ปาริภฏฺยํ, ตสฺส ภาโว ปาริภฏฺยตาติ ลาภาสาย ภิกฺขุโน กุลทารเกสุ อนนุโลมิกา ปวตฺติ วุจฺจติฯ
มุคฺคสูปตา นาม ปกฺกมุคฺคา วิย ปกฺกาปกฺกพีชมิสฺสา ลาภาสาย ทายกานํ จิตฺตาราธนตฺถาย สจฺจาลีกมิสฺสกตาฯ ยถา มุคฺเคสุ ปจฺจมาเนสุ โกจิเทว น ปจฺจติ, พหโว ปจฺจนฺติ, เอวเมว ยสฺส ทายเกหิ สทฺธิํ กเถนฺตสฺส กิญฺจิเทว สจฺจํ โหติ, อสจฺจเมว พหุกํ โหติ, อยํ วุจฺจติ มุคฺคสูปสทิสตฺตา ‘‘มุคฺคสูโป’’ติ, ตสฺส กมฺมํ มุคฺคสูปํ, ตสฺส ภาโว มุคฺคสูปตาฯ วตฺถุวิชฺชกํ นาม กูปวตฺถุเคหวตฺถุอาทีนํ อาจิกฺขนํฯ วตฺถุวิชฺชายกานํ กตํ วตฺถุวิชฺชกํฯ
๕๐๒. ชงฺฆเปสนิยํ, ทูตกมฺมญฺจ วุตฺตนยเมวฯ กุลทูสนนฺติ วุตฺตาวเสสํฯ อภูตาโรจนญฺจ วุตฺตนยเมวฯ พุทฺธปฏิกุฏฺฐนฺติ วิวชฺชเยติ วิสมิว, คูถมุตฺตํ วิย จ อารกา ปริวชฺเชยฺยาติ อตฺโถฯ ‘‘สิกฺขากาโม กุลปุตฺโต’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ
๕๐๓. ปฏินิสฺสชฺชโตปิ ตนฺติ สมนุภาสนกมฺมโต ปุพฺเพ วา ญตฺติจตุตฺถาสุ กมฺมวาจาสุ อนฺตกมฺมวาจาย ยฺย-การํ อปฺปตฺตาย วา กุลทูสนกมฺมํ ปชหนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ สงฺฆเภทสมนฺติ ปฐมสงฺฆเภเทน สมนฺติฯ
กุลทูสนกถาวณฺณนาฯ
๕๐๔. ‘‘ชาน’’นฺติ อิมสฺส ‘‘ภิกฺขุนา’’ติ เอตสฺส วิเสสนตฺตา ชานตาติ คเหตพฺพํฯ ปาฬิยา ลิขิเต สีหฬคณฺฐิปเท ปน เอวรูปํ อาปตฺติํ อาปนฺโนสฺมีติ ญตฺวาติ อตฺโถ วุตฺโตฯ ยาวตีหนฺติ ยตฺตกานิ อหานิ, ‘‘ฉาทิตา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ, ฉาทนกิริยาอจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ ฉาทิตาติ ‘‘อหํ อิตฺถนฺนามํ อาปตฺติํ อาปนฺโน’’ติ สพฺรหฺมจารีนํ อนาโรจนทิวเสน อาปตฺตีติ สงฺฆาทิเสสาปตฺติฯ อกามาติ อรุจิยาว สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชิตฺวา อกตปฏิกมฺมสฺส สคฺคโมกฺขานํ อนฺตรายกรตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ปริวตฺถพฺพนฺติ ปริวาสํ สมาทาย วตฺถพฺพํฯ กิตฺตกํ กาลนฺติ อาห ‘‘ตาวตีห’’นฺติ, ตตฺตกานิ อหานีติ วุตฺตํ โหติฯ อาปชฺชิตฺวา ยตฺตกานิ อหานิ ปฏิจฺฉาเทติ, ตตฺตกาเนว อหานีติ อตฺโถฯ
๕๐๕-๖. อาปตฺติ กิตฺตเกน ปฏิจฺฉนฺนา โหตีติ อาห ‘‘อาปตฺติ จา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อาปตฺติ จาติ สงฺฆาทิเสสาปตฺติ จฯ อนุกฺขิตฺโต จาติ อุกฺเขปนียกมฺเมน สยํ อนิสฺสาริโต ปหู จาติ สยํ สพฺรหฺมจารีนํ สนฺติกํ คนฺตฺวา อาโรเจตุํ ปโหติ จฯ อนนฺตรายิโก จาติ คมนวิพนฺธเกน ราชโจราทิอนฺตราเยน วิรหิโต จฯ จตุสฺว ปีติ เอตฺถ ‘‘เอเตสู’’ติ เสโส, เอเตสุ จตูสูติ อตฺโถฯ ตํสญฺญีติ อาปตฺติสญฺญี อนุกฺขิตฺตสญฺญี ปหุสญฺญี อนนฺตรายิกสญฺญีติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺส เอวํสญฺญิโน อิเมสุ จตูสุ ตถาสญฺญิโน ปุคฺคลสฺสฯ ฉาเทตุกามตาติ อาจริยาทีสุ คารเวน วา ครหาทิภยา วา ‘‘น อาโรเจสฺสามี’’ติ ปฏิจฺฉาเทตุกามตา จฯ ฉาทนนฺติ ตถา จินฺเตตฺวา ‘‘อหํ อิตฺถนฺนามํ อาปนฺโน’’ติ อวตฺวา ปฏิจฺฉาทนญฺจาติ อิเมหิ ทสหิ องฺเคหิฯ ‘‘ภิกฺขุนา’’ติ กตฺตุนิทฺเทสตฺตา ฉนฺนาติ เอตฺถ ฉาทิตาติ อตฺโถฯ กาลวิธิํ ทสฺเสติ ‘‘อรุณุคฺคมเนนา’’ติ, อาปตฺติอาปนฺนทิวสํ เขเปตฺวา อรุณุฏฺฐาเนน สทฺธิํ ฉนฺนา โหตีติ อตฺโถฯ
ทฺเวภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕๐๗. เอวํ ปฏิจฺฉนฺนสงฺฆาทิเสสปฏิกมฺมตฺถํ ‘‘อกามา ปริวตฺถพฺพ’’นฺติ วิหิตสฺส ปริวาสสฺส โก เภโท, โก ปวตฺติกฺกโมติ อาห ‘‘ติวิโธ’’ติอาทิฯ โส ปริวาโส ติวิโธ ทีปิโตติ สมฺพนฺโธฯ เกนาติ อาห ‘‘ติวิธาเปตเจตสา’’ติฯ ‘‘ติสฺโส วิธา, เสยฺโยหมสฺมีติ วิธา, สทิโสหมสฺมีติ วิธา, หีโนหมสฺมีติ วิธา’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๐๕) วุตฺตวิธาย มานนามเธยฺยโต ติวิธมานโต อปคตจิตฺเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธนาติ อตฺโถฯ
ปฏิจฺฉนฺนา อาปตฺติ เอตสฺสาติ ปฏิจฺฉนฺโนฯ อริสาทีนํ อาคติคณตฺตา ตตฺถ ปกฺขิปเนน อ-การปจฺจโย ทฏฺฐพฺโพฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘ปฏิจฺฉนฺนาย ทาตพฺโพ’’ติอาทิฯ
สุทฺธนฺโตติ ปาฬิคณฺฐิปเท วุตฺตตฺตา อุปสมฺปทากาลสงฺขาโต สุทฺโธ ปุพฺพนฺโต, อาโรจิตกาลสงฺขาโต สุทฺโธ อปรนฺโต จ ปริวาสสมาทานกาเล วา ปริวสนกาเล วา อุปปริกฺขิตฺวา ทิฏฺฐา สุทฺธา อนฺตา อนาปตฺติกาลสงฺขาตา อุโภ โกฏิโย อสฺสาติ กตฺวา สุทฺธนฺตนามโก ปริวาโส จฯ เอตฺถ จ เภทาทิํ วกฺขติฯ
สมฺมา ทิวสาทีนํ โอธานํ ปกฺเขโป ยตฺถ โส สโมธาโน, ปริวาโสฯ ทิวเสสุ ทิวเส วา อาปตฺตีสุ อาปตฺติโย วา สพฺพา นานาวตฺถุกา อาปตฺติโย เอกโต กตฺวา โอธาย ทาตพฺพปริวาโสติ อตฺโถฯ เอตฺถาปิ เภทาทิํ วกฺขติฯ
๕๐๘. ตตฺราติ เตสุ ตีสุ ปริวาเสสุฯ ‘‘โย’’ติ เสโสฯ อิตีติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ โย ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส, อยนฺติ เอวํ ปกาสิโตติ โยชนาฯ
๕๐๙-๑๐. ปริวาสทานกาเล วุจฺจมานาย กมฺมวาจาย ปธานลกฺขณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วตฺถุโคตฺตวเสนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘วตฺถู’’ติ สุกฺกโมจนาทิโก วีติกฺกโม วุจฺจติฯ อยเมว สุกฺกวิสฺสฏฺฐิอาทิกํ คํ วาจํ สญฺญญฺจ ตายติ รกฺขตีติ กตฺวา ‘‘โคตฺต’’นฺติ วุจฺจติฯ ตญฺหิ สชาติยสาธารณวิชาติยวินิวตฺตนวเสน อญฺญตฺถ คนฺตุํ อทตฺวา วาจํ สทฺทํ, ตพฺพิสยํ สญฺญญฺจ รกฺขติฯ อิทํ วตฺถุโคตฺตทฺวยวาจกํ สุกฺกวิสฺสฏฺฐิกายสํสคฺควิเสสวจนญฺจ ‘‘นานาวตฺถุกา’’ติ สามญฺญวจนญฺจาติ อิมินา วจนทฺวเยนาติ วุตฺตํ โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺฐิํ กายสํสคฺค’นฺติอาทิวจเนนาปิ ‘นานาวตฺถุกาโย’ติอาทิวจเนนาปิ วตฺถุเจว นามาปตฺติวเสน วาติ เอตฺถ สงฺฆาทิเสโสติ สชาติสาธารณนามํ, อาปตฺตีติ สพฺพสาธารณนามนฺติ ทฺวีหิ นาเมหิ ตํตํวีติกฺกมวเสน อาปชฺชิตพฺพโต ตเทว อาปตฺตีติ เอวมุภินฺนํ นามาปตฺตีนํ วเสน วาติ อตฺโถฯ
กมฺมวาจา หิ กาตพฺพาติ ‘‘วตฺถุโคตฺตวเสนาปี’’ติ เอตฺถ อปิ-สทฺโท ‘‘นามาปตฺติวเสน วา’’ติ เอตฺถ สงฺฆาทิเสโสติ สชาติสาธารณนามํ, อาปตฺตีติ สพฺพสาธารณนามนฺติ ทฺวีหิ นาเมหีติ อิทํ สมุจฺจิโนตีติ อุภยํ เอกโต โยเชตฺวา กมฺมวาจา กาตพฺพาติฯ ‘‘นามาปตฺติวเสน วา-สทฺเทน, ‘‘อหํ ภนฺเต สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปชฺชิํ เอกาหปฏิจฺฉนฺนาโย’ติ เอวํ นามมตฺตวเสน วา โยชนา กาตพฺพา’’ติ อฏฺฐกถาย วุตฺตวิเสสนิวตฺตนตฺถมตฺตสทฺทวเสน จ วตฺถุโคตฺตวิรหิเตน เกวเลน นามาปตฺติมตฺเตน ปโยเชตฺวา กาตพฺพาเยวาติ วุตฺตํ โหติฯ กมฺมวาจาย กรณปฺปกาโร ปน สมุจฺจยกฺขนฺธเก อาคตนเยน อาปนฺนปุคฺคลนาเมน จ เอกาหปฏิจฺฉนฺนาทิวจเนน จ โยเชตฺวา ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺส ทาตพฺโพติ โยชนาฯ ‘‘ปริวาโส’’ติ ปกรณโต ลพฺภติ, ปฏิจฺฉนฺนาปตฺติกสฺส ปุคฺคลสฺส ปริวาโส ทาตพฺโพติ อตฺโถฯ
เตน จาติ ลทฺธปริวาเสน อนฺโตสีมาย อุกฺกุฏิกํ นิสินฺเนน ปคฺคหิตญฺชลินา ภิกฺขุนา จฯ สมาทิยิตฺวาติ เอตฺถาปิ ‘‘วตฺต’’นฺติ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ ‘‘สมาทาเนปฺยยํ นโย’’ติ (วิ. วิ. ๕๑๔) วกฺขมานตฺตา ‘‘วตฺตํ สมาทิยามิ, ปริวาสํ สมาทิยามี’’ติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ อญฺญตรํ วา ทฺวยเมว วา ติกฺขตฺตุํ วตฺวา ปาริวาสิกกฺขนฺธเก วุตฺตวตฺตปูรณตฺถํ สมาทิยิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ อาทิโต สงฺฆสฺส อาโรเจตพฺพนฺติ โยชนาฯ ตถา สงฺฆสฺส ‘‘อหํ ภนฺเต เอกํ อาปตฺติํ อาปชฺชิํ สญฺเจตนิกํ สุกฺกวิสฺสฏฺฐิํ เอกาหปฏิจฺฉนฺนํ, โสหํ สงฺฆํ เอกิสฺสา อาปตฺติยา สญฺเจตนิกาย สุกฺกวิสฺสฏฺฐิยา เอกาหปฏิจฺฉนฺนาย เอกาหปริวาสํ ยาจิํ, ตสฺส เม สงฺโฆ เอกิสฺสา อาปตฺติยา สญฺเจตนิกาย สุกฺกวิสฺสฏฺฐิยา เอกาหปฏิจฺฉนฺนาย เอกาหปริวาสํ อทาสิ, โสหํ ปริวสามิ, เวทยามาหํ ภนฺเต, เวทยตีติ มํ สงฺโฆ ธาเรตู’’ติ เอวํ อาโรเจตพฺพํฯ
‘‘อิมญฺจ ปนตฺถํ คเหตฺวา ยาย กายจิ วาจาย อาโรเจตุํ วฏฺฏติเยวา’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. ๑๐๒) อฏฺฐกถาวจนโต ยาย กายจิ ภาสายปิ อาโรเจตุํ วฏฺฏติฯ
๕๑๑. ปุนปฺปุนาคตานนฺติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขูน’’นฺติ เสโสฯ ปุพฺเพ อาโรจนฏฺฐานํ อสมฺปตฺตานํ อาคนฺตุกานํ ภิกฺขูนมฺปิฯ อาโรเจนฺโตวาติ เอกสฺส อาโรจเน โส เจ วุฑฺฒตโร โหติ, ‘‘ภนฺเต’’ติ วตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วตฺวา, นวโก เจ, ‘‘อาวุโส’’ติ วตฺวา อวสาเน ‘‘มํ อายสฺมา ธาเรตู’’ติ, ทฺเว เจ โหนฺติ, ‘‘มํ อายสฺมนฺตา ธาเรนฺตู’’ติ, ตโย เจ, ‘‘มํ อายสฺมนฺโต ธาเรนฺตู’’ติ วตฺวา อาโรเจนฺโตวฯ รตฺติยา เฉทํ อกตฺวาติ ‘‘ปกตตฺเตน ภิกฺขุนา สทฺธิํ เอกจฺฉนฺเน’’ติอาทินา (จูฬว. ๘๑) นเยน วุตฺตเอกเสนาสเน ปกตตฺเตน ภิกฺขุนา สทฺธิํ อรุณุฏฺฐาปนวเสน วตฺตเภทํ อกตฺวา วา ปาริวาสิกกฺขนฺธเก ปาริวาสิกสฺส ปญฺญตฺตวตฺตโต เอกมฺปิ อหาเปตฺวา จฯ สทา วเสติ ปริวาสํ วสิตุํ
๕๑๒. ตตฺถ ปริวาโส วิโสเธตุํ น สกฺกา เจติ ตสฺส วิหารสฺส มหนฺตตฺตา อาคเต อาคนฺตุกภิกฺขู ปริเยสิตฺวา อาโรเจนฺเตน รตฺติจฺเฉทํ อกตฺวา ปริวาสํ โสเธตุํ น สกฺกา เจ โหติฯ ตํ วตฺตํ นิกฺขิปิตฺวานาติ ตถา สมาทินฺนํ วตฺตํ อุปริ วกฺขมานนเยน นิกฺขิปิตฺวาฯ
๕๑๓. กตฺถ นิกฺขิเปยฺยาติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺเถว สงฺฆมชฺเฌ วาติ อตฺตโน ยสฺมิํ วตฺตํ สมาทินฺนํ, ตสฺมิํเยว สงฺฆมชฺเฌ วาฯ ปุคฺคเล วาติ ภิกฺขูสุ อุฏฺฐาย ตตฺถ ตตฺถ คเตสุ อนฺโตสีมายเยว โอหีเน เอกภิกฺขุมฺหิ วา อสติยา พหิสีมํ คเตน สริตกฺขเณ อตฺตนา สทฺธิํ คจฺฉนฺเต ตสฺสาเยว ปริสาย ปริวาสทาเน สมฺมุขีภูเต ปุคฺคเล วา อาคนฺตุกภิกฺขุ เจ, ตสฺส วา สนฺติเก อาโรเจตฺวา วตฺตํ นิกฺขิปิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ กถํ นิกฺขิเป’ติ อาห ‘‘นิกฺขิปามี’’ติอาทิฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘นิกฺขิปามี’’ติ เอตํ ปจฺจามสติฯ ตํ วตฺตนฺติ อตฺตนา สมาทินฺนํ ตํ วตฺตํฯ
๕๑๔. อยํ นโยติ ‘‘เอกปเทนาปิ ทฺวีหิ ปเทหิ วา ปนา’’ติ เอวํ อนนฺตโรทิตนโยฯ
๕๑๕-๒๐. ปกตตฺโตติ วุจฺจตีติ สคฺคโมกฺขาวรณาภาเวน ปกโต ปุพฺพสรูเปเนว ฐิโต อตฺตา เอตสฺสาติ ‘‘ปกตตฺโต’’ติ กถียติฯ ปจฺจูสกาลสฺมินฺติ อรุณโต ปุริมกาเลฯ
ปริกฺขิตฺตวิหารสฺสาติ เอตฺถ ปาการาทีหิ ปริกฺขิตฺตํ เอกมฺปิ เสนาสนํ วิหรนฺติ อสฺมินฺติ กตฺวา ตถา วุจฺจติฯ ทฺเว ‘‘ปริกฺเขปโต พหี’’ติ, ‘‘อปริกฺขิตฺตโต ปริกฺเขปารหฏฺฐานา พหี’’ติ จฯ
ปริกฺเขปารหฏฺฐานํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๓๑) ธุตงฺคนิทฺเทเส ‘‘มชฺฌิมฏฺฐกถายํ ปน วิหารสฺสาปิ คามสฺเสว อุปจารํ นีหริตฺวา อุภินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ อพฺภนฺตรา มินิตพฺพ’นฺติ วุตฺตํฯ อิทเมตฺถปมาณ’’นฺติ วุตฺตตฺตา อปริกฺขิตฺตสฺส ปฐมเลฑฺฑุปาตํ โหติ, คาเม วุตฺเตน วิธินา วิหารปริยนฺเต ฐิตภตฺตสาลคิลานสาลาทิเสนาสเน เจ ปริกฺเขโป อตฺถิ, ตตฺถ วา, นตฺถิ เจ, นิพฺพโกสสฺส อุทกปาตฏฺฐาเน ฐิเตน มาตุคาเมน ฉฑฺฑิตภาชนโธวโนทกปตนฏฺฐาเน วา เสนาสนโต ทูเร เจติยงฺคเณ, โพธิยงฺคเณ วา ฐตฺวา พลมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส หตฺถํ ปสาเรตฺวา อตฺตโน พลปฺปมาเณน ขิตฺตสฺส มุฏฺฐิยา คหิตปาสาณสฺส ปตนฏฺฐานํ วิหารูปจาโร นาม, ตเทว ปาการาทีหิ ปริกฺเขปารหฏฺฐานํ นามฯ ตตฺถ ฐตฺวา ตเถว ขิตฺตสฺส ปาสาณสฺส ปตนฏฺฐานํ เอโก เลฑฺฑุปาโต, ตตฺถาปิ ฐตฺวา ตเถว ขิตฺตสฺส ปาสาณสฺส ปตนฏฺฐานํ เอโก เลฑฺฑุปาโตติ เอวํ ทฺเว เลฑฺฑุปาตา คเหตพฺพาฯ
มคฺคโต โอกฺกมิตฺวาติ มคฺคโต อปสกฺกิตฺวาฯ คุมฺเพนาติ รุกฺขคหเนน วา ลตาคหเนน วาฯ วติยาติ กณฺฏกสาขาทีหิ กตาย วติยาฯ
วตฺตมาทายาติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน วตฺตํ สมาทิยิตฺวาฯ อาโรเจตฺวาติ ยถาวุตฺตนเยน อาโรเจตฺวาฯ
นิกฺขิปิตฺวาติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน วตฺตํ นิกฺขิปิตฺวาฯ ภิกฺขูติ อตฺตนา สทฺธิํ หตฺถปาสทานตฺถาย อาคโต ภิกฺขุฯ ยสฺส กสฺสจีติ เอตฺถ ‘‘สนฺติเก’’ติ เสโสฯ
อาโรเจตฺวา วาติ อตฺตโน นวกตโร เจ, ‘‘อาวุโส’’ติ, วุฑฺโฒ เจ, ‘‘ภนฺเต’’ติ วตฺวา ยถาวุตฺตนเยเนว อาโรเจตฺวาฯ เสสนฺติ อวเสสวินิจฺฉยํฯ สมุจฺจยสฺสาติ จูฬวคฺคาคตสฺส ตติยสมุจฺจยกฺขนฺธกสฺสฯ อฏฺฐกถายจาติ ‘‘สเจ อญฺโญ โกจิ ภิกฺขุ เกนจิเทว กรณีเยนา’’ติอาทินา (จูฬว. อฏฺฐ. ๑๐๒) อฏฺฐกถาคตวินิจฺฉเยนาปิฯ
วิภาวเยติ ‘‘สเจ ยํ ภิกฺขุํ ตตฺถ อาคตํ ปสฺสติ, ภาสมานสฺส สทฺทํ สุณาติ, ตสฺส อาโรเจตพฺพํฯ ตถา อกโรนฺตสฺส รตฺติจฺเฉโท จ วตฺตเภโท จ โหติ ทุกฺกฏํ อาปชฺชติฯ สเจ โส ทฺวาทสรตนพฺภนฺตรํ ปตฺวา ตสฺส อชานนฺตสฺเสว ปกฺกนฺโต โหติ, รตฺติจฺเฉโทว โหติ, น วตฺตเภโท ขนฺธเก อาคตนเยเนว มานตฺตํ ยาจิตพฺพํฯ อนิกฺขิตฺตวตฺเตน จริตุกามสฺส ปุน วตฺตสมาทานํ กาตพฺพํ น โหตี’’ติ เอตฺตโก วิเสโส, อิมํ อฏฺฐกถาคตํ วินิจฺฉยํ ปกาเสยฺยาติ วุตฺตํ โหตีติฯ
ปฏิจฺฉนฺนปริวาสกถาวณฺณนาฯ
๕๒๑. น ชานตีติ เอตฺถ ฉนฺทวเสน รสฺโส กโตฯ อาปตฺตีนญฺจ รตฺตีนํ, ปริจฺเฉทํ น ชานตีติ พหู สงฺฆาทิเสเส อาปชฺชิตฺวาปิ ‘‘เอตฺตกาหํ อาปตฺติโย อาปนฺโน’’ติ อตฺตโน อาปนฺนสงฺฆาทิเสสาปตฺตีนํ ปริจฺเฉทํ
๕๒๒. อิทานิ ตสฺส ปเภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอเสวา’’ติอาทิฯ ปริสุทฺเธหีติ สกลสํกิเลสปฺปหาเนน ปริสุทฺธสนฺตาเนหิ อุปาลิตฺเถราทิปุพฺพาจริเยหิฯ เอโสว สุทฺธนฺโตติ เอโส ยถาวุตฺตสรูโป สุทฺธนฺตปริวาโสฯ จูฬสุทฺธนฺตนาโม จาติ ‘‘โย อุปสมฺปทโต ปฏฺฐาย อนุโลมกฺกเมน วา’’ติอาทินา (จูฬว. อฏฺฐ. ๑๐๒) อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน อุปสมฺปทมาฬกโต ปฏฺฐาย อนุโลมวเสน วา อาโรจิตทิวสโต ปฏฺฐาย ปฏิโลมวเสน วา สรนฺเต ‘‘กิตฺตกานิ ทิวสานิ ปริสุทฺโธติ สรสี’’ติ วินยธเรหิ ปุจฺฉิเต ‘‘เอตฺตกํ กาลํ ปริสุทฺโธสฺมี’’ติ วุตฺตวโต เตน วุตฺตสุทฺธทินานิ ปริยนฺตํ กตฺวา ทินฺโน ยาว อุปสมฺปนฺนทิวโส, ตาว พหุทิวเสสุ เนตพฺพํ มหาสุทฺธนฺตํ สนฺธาย อิตรทินานํ ปูเรตพฺพตฺตา จูฬสุทฺธนฺโต นามาติ วุตฺตํ โหติฯ
‘‘อยญฺหิ สุทฺธนฺตปริวาโส นาม อุทฺธมฺปิ อาโรหติ, เหฏฺฐาปิ โอโรหติ, อิทมสฺส ลกฺขณ’’นฺติ (จูฬว. อฏฺฐ. ๑๐๒) วุตฺตตฺตา อิมํ ปริวาสํ ปริวสนโต ปจฺฉา ทิวสํ สรนฺโต ปริกปฺเปตฺวา โยเชตฺวา คหิตทิวสโต วฑฺเฒติ วา หาเปติ วา, อุภยตฺถาปิ ‘‘ปุน ปริวาสทานกิจฺจํ นตฺถี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. ๑๐๒) วจนโต ปุพฺเพ ทินฺนปริวาโสเยว ปมาณํ อฏฺฐกถาคตนโย เวทิตพฺโพฯ
มหาสุทฺธนฺตนามโกติ อฏฺฐกถายํ นิทฺทิฏฺฐสรูโป มหาสุทฺธนฺโต นามฯ ‘‘อยํ อุทฺธํ นาโรหติ, เหฏฺฐา ปน โอโรหตี’’ติ วุตฺตตฺตา อยํ ปริวาโส ยาว อุปสมฺปนฺนทิวโส, ตาว ปูเรตพฺพโต ตโต อุทฺธํ นาโรหติฯ อนฺตราเฬ อตฺตโน สุทฺธกาลํ ปริกปฺเปตฺวา สรติ เจ, ตโต ปฏฺฐาย นิวตฺตนโต ทิวสหานํ ปน โหเตวฯ
๕๒๓. ‘‘อญฺญตโร ภิกฺขุ สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปนฺโน โหติ, โส อาปตฺติปริยนฺตํ น ชานาติ, รตฺติปริยนฺตํ น ชานาตี’’ติ (จูฬว. ๑๕๖) อาคตวตฺถุมฺหิ อิมสฺส ปริวาสสฺส อนุญฺญาตตฺตา ตํ วตฺถุํ สงฺคเหตุํ ‘‘อาปตฺตีนํ จา’’ติอาทิํ วตฺวาปิ ‘‘อาปตฺติปริยนฺตํ ปน ‘เอตฺตกา อหํ อาปตฺติโย อาปนฺโน’ติ ชานาตุ วา มา วา, อการณเมต’’นฺติ (จูฬว. อฏฺฐ. ๑๐๒) ปฏิเสเธตฺวา อฏฺฐกถายํ ปธานภาเวน วุตฺตรตฺติปริยนฺตสฺส อปริชานนมตฺตเมว ปมาณนฺติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทุวิโธปี’’ติอาทิฯ ทุวิโธปิ อยํ สุทฺธนฺตปริวาโส เอกจฺจํ รตฺติปริจฺเฉทํ, สกลํ วา รตฺติปริจฺเฉทํ อชานโต วา วิมติสฺส วา ทาตพฺโพติ โยชนาฯ
สุทฺธนฺตปริวาสกถาวณฺณนาฯ
๕๒๔. อิตโรปิ โส สโมธานปริวาโส ติธา มโตติ โยชนาฯ ธาตุสทฺทานํ อเนกตฺถตฺตา ‘‘โอธาน’’นฺติ มกฺขนํ วุจฺจติฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘โอธุนิตฺวา ‘‘สโมธาน’’นฺติ ปกฺเขโป วุจฺจติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สโมทหิตฺวา’’ติฯ โอธานญฺจ สโมธานญฺจ โอธานสโมธานํ, ตํ ยตฺถ โส ปริวาโส ‘‘โอธานสโมธาโน’’ติ เวทิตพฺโพฯ อริสาทิคเณ อนฺโตคธตฺตา เหตฺถ, อุปริ จ เอวรูเป ฐาเน อ-การปจฺจโย ทฏฺฐพฺโพ อฏฺฐกถายํ ‘‘ปริวุตฺถทิวเส โอธุนิตฺวา มกฺเขตฺวา ปุริมาย อาปตฺติยา มูลทิวสปริจฺเฉเท ปจฺฉา อาปนฺนํ อาปตฺติํ สโมทหิตฺวา’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. ๑๐๒)ฯ
อคฺฆปุพฺพโก มิสฺสกปุพฺพโก สโมธานปริวาโสติ โยชนา, อคฺฆสโมธานปริวาโส มิสฺสกสโมธานปริวาโสติ วุตฺตํ โหติฯ อคฺโฆ จ มิสฺสโก จ อคฺฆมิสฺสกา, เต ปุพฺพกา เอตสฺสาติ อคฺฆมิสฺสกปุพฺพโก, สโมธาโนฯ อคฺเฆน สโมธานํ อคฺฆสโมธานํ, ตํ ยตฺถ โส อคฺฆสโมธาโน, อาปนฺนาสุ พหูสุ สพฺพจิรปฏิจฺฉนฺนาปตฺตีนํ ทิวสคณนคฺเฆเนว ปจฺฉา อาปนฺนอาปตฺตีนํ ปกฺเขปยุตฺตปริวาโสติ อตฺโถฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อคฺฆสโมธาโน นาม สมฺพหุลาสุ อาปตฺตีสุ ยา เอกา วา ทฺเว วา ติสฺโส วา สมฺพหุลา วา อาปตฺติโย สพฺพจิรปฏิจฺฉนฺนาโย, ตาสํ อคฺเฆน สโมธาย ตาสํ รตฺติปริจฺเฉทวเสน อวเสสานํ อูนตรปฏิจฺฉนฺนานํ อาปตฺตีนํ ปริวาโส ทิยฺยติ, อยํ วุจฺจติ อคฺฆสโมธาโน’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. ๑๐๒)ฯ มิสฺสกานํ นานาวตฺถุกานํ อาปตฺตีนํ สโมธานํ มิสฺสกสโมธานํ, ตํ ยตฺถ โส ปริวาโส มิสฺสกสโมธาโนฯ มิสฺสกานํ นานาวตฺถุกานํ อาปตฺตีนํ เอกโต ปกฺเขปยุตฺโต ปริวาโสติ อตฺโถฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘มิสฺสกสโมธาโน
๕๒๕-๗. เอวํ ติวิเธ สโมธานปริวาเส ปฐมปริวาสสฺส วิเสสนภูตตาย อวยวานํ ทฺวินฺนํ โอธานสโมธานสทฺทานํ อตฺถานุวาเทน ตทุภยโอธานสโมธานสรูปํ วิธาตุมาห ‘‘อาปชฺชิตฺวา…เป.… ปกาสิโต’’ติฯ ตตฺถ ปฐมสฺส โอธาน-สทฺทสงฺขาตสฺส อวยวสฺส อตฺถสรูปานุวาทมาห ‘‘อาปชฺชิตฺวา…เป.… ปทียเต’’ติฯ ทุติยาวยวสงฺขาตสโมธาน-สทฺทสฺส อตฺถสรูปานุวาทมาห ‘‘ปุริมาปตฺติยา…เป.… ภิกฺขุโน’’ติฯ เตเนว อุภยตฺถานุวาเท ‘‘ภิกฺขุโน’’ติ ปททฺวยสฺส, ‘‘ปทียเต ทาตพฺโพ’’ติ กิริยาปททฺวยสฺส จ วิสุํ วิสุํ คหิตตฺตา ปุนรุตฺติโทสาภาโว เวทิตพฺโพฯ เอวํ อวยวตฺถานุวาเทน วิธาตพฺพสมุทายํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอโสธานสโมธานปริวาโส ปกาสิโต’’ติฯ เอตฺถ ฉาเทนฺตสฺส หีติ หิ-สทฺโท เหตุมฺหิฯ เอโสธานสโมธาโนติ เอตฺถ เอต-สทฺทสมฺพนฺเธน ‘‘โย’’ติ ลพฺภติฯ
ตตฺรายํ
ตตฺถ อนฺตราปตฺติํ อาปชฺชิตฺวาติ ปฏิจฺฉนฺนาปตฺติยา ปริวสนฺโต วา มานตฺตารโห วา มานตฺตํ จรนฺโต วา อพฺภานารโห วา หุตฺวา กทาจิ อญฺญํ สงฺฆาทิเสสาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวาฯ ฉาเทนฺตสฺสาติ ปฐมํ อาปนฺนาปตฺติยาปฏิจฺฉาทิตกาเลน สมํ วา อูนํ วา กาลํ ปฏิจฺฉาเทนฺตสฺสฯ ‘‘มูลายปฏิกสฺสเนน เต ปริวุตฺถทิวเส จ มานตฺตจิณฺณทิวเส อฏฺฐกถาวจนโต เอตฺถ ‘‘ปริวุตฺเถ’’ติ อุปลกฺขณตฺตา ‘‘มานตฺตจิณฺเณ จา’’ติ คเหตพฺพํฯ โอธุนิตฺวาติ จ มูลายปฏิกสฺสนวเสน มกฺเขตฺวา, อทิวเส กตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ
โย ยสฺมา ปทียเต, โส ปริวาโส สฏฺฐิวสฺสานิ ปริวสิตฺวา มานตฺตารโห หุตฺวาปิ อนฺตราปตฺติํ อาปชฺชิตฺวา เอกาหมฺปิ ปฏิจฺฉาทิเต มูลายปฏิกสฺสเนน เต ทิวเส สพฺเพ มกฺเขตฺวา ตาเนว สฏฺฐิวสฺสานิ ปุนปิ ยสฺมา ปทียเตติ อตฺโถฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สฏฺฐิวสฺสานิ ปริวสิตฺวา มานตฺตารโห หุตฺวาปิ หิ เอกทิวสํ อนฺตราปตฺติํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปุนปิ สฏฺฐิวสฺสานิ ปริวาสารโห โหตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. ๑๐๒)ฯ
ปุริมาปตฺติยาติ เตน อาปนฺนาสุ สมฺพหุลาสุ อาปตฺตีสุ สพฺพาปตฺตีนํ ปุเรตรเมว ปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยาฯ มูลทิวเสติ ปฐมํ วีติกฺกมทิวเสฯ วินิจฺฉิเตติ ‘‘อสุกสํวจฺฉเร อสุกมาเส อสุกทิวเส’’ติ นิยมิเตฯ สโมธาย ปกฺขิปิตฺวา ทาตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ วิธานโต ยาจมานสฺสาติ วิธานโต สงฺเฆน ทาตพฺโพติ โยเชตพฺพํ, สมุจฺจยกฺขนฺธเก วุตฺเตน วิธินา ยาจมานสฺส ตตฺเถว วุตฺตวิธินา สงฺเฆน ทาตพฺโพติ อตฺโถฯ ‘‘เอโส โอธานสโมธานปริวาโส’’ติ ปทจฺเฉโทฯ
๕๒๘-๙. ตถา วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ ตาสํ อคฺฆวเสน หีติ หิ-สทฺโท เหตุมฺหิฯ ‘‘โสติ ตํสทฺทสมฺพนฺเธน ‘‘โย’’ติ ลพฺภติฯ ตตฺรายํ โยชนา – สมฺพหุลา…เป.… ตาสํ อคฺฆวเสน ตโต อูนปฏิจฺฉนฺนานํ อาปตฺตีนํ
ตตฺถ สมฺพหุลาสูติ ยาสํ อาปตฺตีนํ ปริวสิตุกาโม, ตาสุ สมฺพหุลาสุ อาปตฺตีสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ ‘‘เอกา วา’’ติอาทิ นิทฺธาริยนิทฺเทโสฯ ตาสํ อาปตฺตีนํฯ อคฺฆวเสนาติ คณนวเสน, รตฺติปริจฺเฉทวเสนาติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ตาสํ รตฺติปริจฺเฉทวเสนา’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. ๑๐๒)ฯ ‘‘ปทาตพฺโพ’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ตโตติ จิรปฏิจฺฉนฺนาปตฺติโตฯ อูนปฏิจฺฉนฺนานํ อาปตฺตีนนฺติ เอตฺถ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, อูนปฏิจฺฉนฺนาโย อาปตฺติโย สโมธายาติ วุตฺตํ โหติฯ
๕๓๐. นานา สุกฺกวิสฺสฏฺฐิอาทีนิ วตฺถูนิ ยาสํ ตา นานาวตฺถุกา, นานาวตฺถุกา สญฺญา ยาสํ อาปตฺตีนํ ตา นานาวตฺถุกสญฺญาโยฯ สพฺพาติ เอตฺถ ‘‘ยา’’ติ เสโส, สุกฺกวิสฺสฏฺฐิอาทิกุลทูสนาวสานา ยา สพฺพา เตรส สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโยติ อตฺโถฯ ตา สพฺพาติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท วตฺตพฺโพฯ ทาตพฺโพติ เอตฺถ ‘‘ปริวาโส’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตา สพฺพาปิ เอกโต กตฺวา ทาตพฺโพ ปริวาโสติ โยชนาฯ ตสฺส เตรส สงฺฆาทิเสสาปตฺติโยปิ เอกโต กตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘อหํ ภนฺเต สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปชฺชิํ เอกํ สุกฺกวิสฺสฏฺฐิํ…เป.… เอกํ กุลทูสกํ, โสหํ ภนฺเต สงฺฆํ ตาสํ อาปตฺตีนํ สโมธานปริวาสํ ยาจามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ ยาจนาย จ ตทนุรูปาย ญตฺติยา จ กมฺมวาจาสุ จ นามํ มิสฺสโก มโต ‘‘มิสฺสกสโมธานปริวาโส’’ติ ญาโตฯ ทฺเว, ติสฺโส, จตสฺโส, อติเรกา จ อาปนฺนสฺสาปิ ปริวาสํ เทนฺเตน อิมินา นิยาเมน วตฺถุํ, นามํ วิเสเสตฺวา คเหตพฺพํฯ
สโมธานปริวาสกถาวณฺณนาฯ
๕๓๑. ปริวุตฺถปริวาสสฺสาติ ติวิเธ ปริวาเส อญฺญตรสฺส วเสน ปริวุตฺถปริวาสสฺสฯ อุตฺตริ ฉ รตฺติโยติ ปริวาสโต อุตฺตริ ฉ รตฺติโย, ฉ ทิวเสติ วุตฺตํ โหติ, ‘‘จริตุ’’นฺติ เสโส, จรณกิริยาย อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ มานตฺตํ เทยฺยนฺติ โยชนา, ‘‘สงฺเฆนา’’ติ สามตฺถิยา สมุจฺจยกฺขนฺธเก วุตฺตนเยน โยเชตฺวา ฉารตฺตญฺจ ทาตพฺโพ, ภิกฺขุมานนวิธิ ภิกฺขุสฺส ทาตพฺโพติ อตฺโถฯ
‘‘ปริวุตฺถปริวาสสฺสา’’ติ อิมินา ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ ปกตํ, ตตฺถ ปเภเท อสติ กสฺมา ‘‘ปฏิจฺฉนฺนาปฏิจฺฉนฺนวสา ทุเว’’ติ วุตฺตนฺติ? ปกตเภทมนเปกฺขิตฺวา ฉารตฺตมานตฺเต ลพฺภมานวิสยเภทํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ เอวญฺหิ สติ สโมธานมานตฺเต จ ‘‘ฉารตฺตํ มานตฺตํ เทตู’’ติ (จูฬว. ๑๒๘) ปาฬิยํ วุตฺตตฺตา ตมฺปิ คเหตฺวา ‘‘ติธา’’ติ กสฺมา น วุตฺตนฺติ? ตมฺปิ ปฏิจฺฉนฺนาปตฺติยา ปริวุตฺถปริวาสสฺเสว ทาตพฺพมานตฺตนฺติ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตวจเนเนว สงฺคหิตตฺตา วิสุํ น วุตฺตํฯ เตเนว จตุพฺพิเธ มานตฺเต อิเมหิ ทฺวีหิ วินา ทสฺเสตพฺเพสุ ทฺวีสุ มานตฺเตสุ ปกฺขมานตฺตมตฺตํ ‘‘ฉาเทนฺติยา’’ติอาทิคาถาย ทสฺเสตฺวา สโมธานมานตฺตํ วิสุํ น ทสฺสิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
๕๓๔-๖. วินิทฺทิฏฺฐปฺปการนฺติ ‘‘ปริกฺขิตฺตวิหารสฺสา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตคาถาทฺวเยน นิทฺทิฏฺฐปฺปการํฯ อาทิยิตฺวาน ตํ เตสนฺติ เอตฺถ ‘‘สนฺติเก’’ติ วกฺขมานโต ลพฺภติฯ เตสํ จตุนฺนํ สมฺมุขา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา ตํ วตฺตํ สมาทิยิตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘ตํ เตสํ สนฺติเก’’ติ อิทํ ‘‘อาโรเจตฺวา’’ติ อิมินาปิ ยุชฺชติฯ เตสเมว สมฺมุขา นิสินฺเนน ‘‘อหํ ภนฺเต เอกํ อาปตฺติํ อาปชฺชิํ สญฺเจตนิกํ สุกฺกวิสฺสฏฺฐิ’’นฺติอาทินา นเยน สมุจฺจยกฺขนฺธกาคตํ อาโรจนํ กตฺวาฯ อิมินา อนฺโตอรุเณ ทิฏฺฐานํ อญฺเญสมฺปิ อาโรจนํ อุปลกฺขิตํฯ
นิกฺขิเป สนฺติเก เตสํ วตฺตนฺติ เอตฺถ ‘‘อรุเณ อุฏฺฐิเต’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํฯ อรุเณ อุคฺคเต เตสํ ภิกฺขูนํ สมฺมุขา ยถาวุตฺตนเยเนว นิสีทิตฺวา ‘‘วตฺตํ นิกฺขิปามิ, มานตฺตํ นิกฺขิปามี’’ติ อิเมสุ ทฺวีสุ เอกํ วา ทฺวยเมว วา วตฺวา วตฺตํ นิกฺขิเปฯ
๕๓๗. ตสฺส มานตฺตสฺสฯ รตฺติจฺเฉทาทิโกติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน วตฺตเภโท คหิโตฯ อฏฺฐกถาวเสน ปาฬิวเสนาติ โยชนาฯ
๕๓๘. วีสติยา วีสติวคฺโค, โส เอว วีสติวคฺคิโกฯ อพฺเภยฺยาติ โอสาเรยฺย, อพฺภนฺตรํ กเรยฺยาติ อตฺโถฯ วิธินาติ สมุจฺจยกฺขนฺธกาคตกฺกเมนฯ อพฺภิโตติ สํวาเสน อนฺโต กโต, ปกตตฺโตติ ปกติสภาโว, อาปตฺติํ อนาปนฺนกาลสทิโส โหตีติ อตฺโถฯ
๕๓๙. อาปตฺติํ ฉาเทนฺติยา ภิกฺขุนิยาติ โยชนา, ‘‘อาปชฺชิตฺวา’’ติ เสโส, อาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวา ‘‘อาปตฺติ จา’’ติอาทินา (วิ. วิ. ๕๐๕) นเยน ปุพฺเพ ทสฺสิเตหิ ทสหิ องฺเคหิ ปฏิจฺฉาเทนฺติยา ภิกฺขุนิยา อตฺตโน อาปตฺติํ ฉาเทนฺติยา ภิกฺขุนิยาฯ น จ อาปตฺตีติ เอตฺถ ‘‘อตฺตโน’’ติ อิมินา อญฺญิสฺสา ‘‘ภิกฺขุนิยา’’ติ อิมินา ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏาปตฺติภาวํ ทีเปติฯ
๕๔๑. วิรุทฺธมตฺถํ นยติ ปชหตีติ วินโย, วินิจฺฉโย, ตํ วินยปิฏกตฺถวินิจฺฉยวิเสสวิสยํ สมฺโมหสงฺขาตํ วิรุทฺธํ ปจฺจตฺถิกํ ตทงฺควเสน ปชหนโต วินยนยสงฺขาตํ ตโต เอว อติพุทฺธิทีปนํ, อติสเยน พุทฺธิํ ทีเปตีติ อติพุทฺธิทีปนํ, ตํ วินยตฺถวินิจฺฉยกํ ญาณปทีปํ วิเสเสน ชาเลนฺตํฯ วิวิเธหิ นเยหิ ยุตฺตตาย วิวิธนยยุตํฯ วินยนเยติ วินยปิฏกสฺส ปรสนฺตานปาปเน, วินยวณฺณนายนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา
วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย
สงฺฆาทิเสสกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ