ปาจิตฺติยกถาวณฺณนา
๘๘๙. เอวํ ‘‘สมฺปชานมุสาวาเท’’ติอาทิ อารทฺธํฯ สมฺปชานมุสาวาเทติ อตฺตโน วจนสฺส มุสาภาวํ ญตฺวา, อทิฏฺฐํ ‘‘ทิฏฺฐ’’นฺติอาทินา นเยน มุสาวาเท สมฺปชานนฺตสฺส มุสาภณเนติปิ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ชานิตฺวา ชานนฺตสฺส จ มุสาภณเน’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒)ฯ ‘‘มุสาวาเท’’ติ หิ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, มุสาวาทนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ
ทวา ภณนฺตสฺสาติ โยชนาฯ อนุปปริกฺขิตฺวา เวเคน ทิฏฺฐมฺปิ ‘‘อทิฏฺฐํ เม’’ติ วทนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ยถาห ‘‘ทวา ภณติ นาม สหสา ภณตี’’ติ ปทภาชนีอฏฺฐกถายํ ‘‘สหสา ภณตีติ อวีมํสิตฺวา อนุปธาเรตฺวา เวเคน ทิฏฺฐมฺปิ ‘อทิฏฺฐํ เม’ติ ภณตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๑)ฯ รวา ภณนฺตสฺสาติ ‘‘จีวร’’นฺติ วตฺตุกามสฺส ‘‘จีร’’นฺติ วจนํ วิย มนฺทตฺตา โมมูหตฺตา ‘‘อญฺญํ ภณิสฺสามี’’ติ อญฺญํ ภณนฺตสฺสฯ ยถาห ‘‘รวา ภณติ นาม ‘อญฺญํ ภณิสฺสามี’ติ อญฺญํ ภณตี’’ติฯ
๘๙๐. อญฺญตฺถาติ จตุตฺถปาราชิกาทีสุฯ อตฺตนา อลทฺธํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ ‘‘ลทฺธํ มยา’’ติ มุสา ยสฺส ภณติ, เตน ตงฺขณเมว สุตฺวา ตทตฺเถ ญาเต ปาราชิกสฺส, อญฺญาเต กาลนฺตเรน ญาเต จ ปริยายวจเน จ ญาเต ถุลฺลจฺจยสฺส, ปริยายวจเน อวิญฺญาเต ทุกฺกฏสฺส, ทุฏฺฐโทสสิกฺขาปเท ปาราชิกํ อนาปนฺนสฺส ‘‘อาปนฺโน’’ติ มุสาภณเน สงฺฆาทิเสสสฺส, โอมสวาทสิกฺขาปเท ทุพฺภาสิตสฺส จ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘มุสาวาทสฺส การณา ปญฺจ อาปตฺติโย’’ติฯ อิมาย ปาจิตฺติยา สทฺธิํ ฉ อาปตฺติกฺขนฺธา โหนฺติฯ
สมฺปชานมุสาวาทกถาวณฺณนาฯ
๘๙๑-๓. วุตฺเตสุ ปทภาชเน วุตฺเตสุ ชาตินามโคตฺตกมฺมสิปฺปอาพาธลิงฺคกิเลสอาปตฺติอกฺโกสานํ วเสน ทสสุ อกฺโกสวตฺถูสูติ อตฺโถ ปทภาชเน ‘‘ชาติ นาม ทฺเว ชาติโย หีนา จ ชาติ อุกฺกฏฺฐา จ ชาตี’’ติอาทิฯ
ตตฺถ จณฺฑาลาทิชาติ หีนา, ขตฺติยพฺราหฺมณชาติโย อุกฺกฏฺฐาฯ นาเมสุ อวกณฺณกชวกณฺณกาทินามานิ ทาสนามตฺตา หีนานิ, พุทฺธรกฺขิตาทินามานิ อุกฺกฏฺฐานิฯ โกสิยาทิโคตฺตํ หีนํ, โคตมาทิโคตฺตํ อุกฺกฏฺฐํฯ กมฺเมสุ วฑฺฒกิมณิการาทิกมฺมานิ หีนานิ, กสิวาณิชฺชาโครกฺขกมฺมานิ อุกฺกฏฺฐานิฯ สิปฺเปสุ นฬการกุมฺภการาทิสิปฺปํ หีนํ, มุทฺทาคณนาทิสิปฺปํ อุกฺกฏฺฐํฯ อาพาเธสุ สพฺเพปิ อาพาธา หีนา, อปิจ มธุเมโห ปีฬาชนกตฺตาภาวา อุกฺกฏฺโฐฯ ลิงฺเคสุ อติทีฆตาทโย หีนา, นาติทีฆตาทโย อุกฺกฏฺฐาฯ สพฺเพปิ กิเลสา หีนาฯ สพฺพาปตฺติโยปิ หีนา, อปิจ โสตาปตฺติสมาปตฺติ อุกฺกฏฺฐาฯ อกฺโกเสสุ ‘‘โอฏฺโฐสิ เมณฺโฑสิ โคโณสี’’ติอาทิโก หีโน, ‘‘ปณฺฑิโตสิ พฺยตฺโตสี’’ติอาทิโก อุกฺกฏฺโฐฯ
อญฺญตฺรญฺญาปเทเสนาติ ปริยายกถเนน วินาฯ โอมสนฺตสฺสาติ วจนปโตเทน โอวิชฺฌนฺตสฺสฯ สมฺพุทฺเธน ปกาสิตาติ ‘‘จณฺฑาโลสิ เวโนสิ เนสาโทสิ รถกาโรสิ ปุกฺกุโสสี’ติ ภณติ, อาปตฺติ วาจาย วาจาย ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ สามํ สพฺพธมฺมาวโพธโต ‘‘สมฺพุทฺโธ’’ติ ปญฺญาเตน ภควตา เทสิตาฯ
๘๙๔. เตเหวาติ เตหีติ อเปกฺขิตฺวา พหุวจนนฺตานิ โยเชตพฺพานิฯ เอเตน ‘‘สนฺติ อิเธกจฺเจ’’ติอาทิทุติยวารตฺถํ (ปาจิ. ๒๖) ทสฺเสนฺเตน ทุกฺกฏสาธนตฺเถน ตเทกการิยํ ตติยํ เยนูนวารญฺจ จตุตฺถํ น มยนฺติอาทิวารญฺจ สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สนฺติ อิเธกจฺเจ’ติ วาเร ปน ปริหริตฺวา วุตฺตภาเวน ทุกฺกฏํฯ เอเสว นโย ‘เยนูน…เป.… น มย’นฺติ วาเรสุปี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๖)ฯ
ปาฬิมุตฺตปเทหิปีติ เอตฺถาปิ ตเถว ‘‘ภูเตน วา’’ติอาทีนิ ปทานิ สมฺพนฺธิตพฺพานิฯ ‘‘โจโรสิ, คณฺฐิเภทโกสี’’ติอาทิ ปาฬิมุตฺตปทํ นามฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ จตูสุ วาเรสุ, ปาฬิมุตฺตปเทสุ ‘‘อนุปสมฺปนฺน’’นฺติ อิมินา ‘‘อิมสฺมิญฺจ สิกฺขาปเท ฐเปตฺวา ภิกฺขุํ ภิกฺขุนิอาทโย สพฺเพ สตฺตา อนุปสมฺปนฺนฏฺฐาเน ฐิตา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๖) อฏฺฐกถายํ วุตฺตา อนุปสมฺปนฺนา สงฺคหิตาฯ เตเนเวตฺถาปิ วกฺขติ ‘‘ปวิฏฺฐานุปสมฺปนฺนฏฺฐาเน อิธ จ ภิกฺขุนี’’ติฯ
๘๙๕. ทวกมฺยตาติ เอตฺถ ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๒, ๒๓, ๔๒๒; อ. นิ. ๖.๕๘; ๙.๙; มหานิ. ๒๐๖; วิภ. ๕๑๘) วิย ย-การโลโปฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ วุตฺตปาจิตฺติยวตฺถูสุ จ ทุกฺกฏวตฺถูสุ จาติ สพฺพตฺเถวฯ ทุพฺภาสิตมุทีริตนฺติ ‘‘จณฺฑาโลสิ…เป.… ปุกฺกุโสสี’ติ ภณติ, อาปตฺติ
๘๙๖-๗. อตฺถํ ปุรกฺขตฺวา วทโต ภิกฺขุสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ ธมฺโม นาม ‘‘จณฺฑาโลสี’’ติอาทิปาฬิเยวฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ปาฬิํ วาเจนฺโต ธมฺมปุเรกฺขาโร’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๕)ฯ อนุสาสนี นาม ‘‘อิทานิปิ จณฺฑาโลสิ, มา ปาปธมฺมํ อกาสิ, มา ตโม ตมปรายโน อโหสี’’ติอาทินา (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๕) นเยน อฏฺฐกถายํ วุตฺตสรูปาเยว อนุสาสนีปุเรกฺขตาย ฐตฺวา วทนฺตสฺส จิตฺตสฺส ลหุปริวตฺติตภาวโต อนฺตรา โกเธ อุปฺปนฺเนปิ อนาปตฺติฯ
เอตฺถาติ อิมสฺมิํ โอมสวาทสิกฺขาปเทฯ ปฏิฆสมฺปยุตฺตจิตฺเตเนว อาปชฺชิตพฺพตฺตา มานสิกทุกฺขเวทนาว โหติฯ
โอมสวาทกถาวณฺณนาฯ
๘๙๘. ทุวิธาการโต ภิกฺขุเปสุญฺเญ อาปตฺติ สิยาติ โยชนาฯ ปิสตีติ ปิสุณา, วาจา เปสุญฺญํ, ตาย วาจาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล สหจริยนเยน ปิสุโณ, ตสฺส กมฺมํ เปสุญฺญํ, ภิกฺขูนํ เปสุญฺญํ ภิกฺขุเปสุญฺญํ, ตสฺมิํ ภิกฺขุเปสุญฺเญฯ ปทภาชเน ‘‘อุปสมฺปนฺโน อุปสมฺปนฺนสฺส สุตฺวา อุปสมฺปนฺนสฺส เปสุญฺญํ อุปสํหรติ ‘อิตฺถนฺนาโม ตํ ‘จณฺฑาโล…เป.… ปุกฺกุโส’ติ ภณตี’ติ อาปตฺติ…เป.… ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๙) วุตฺตตฺตา สยํ อุปสมฺปนฺโน หุตฺวา อุปสมฺปนฺนสฺส ชาติอาทีสุ ทสสุ อกฺโกสวตฺถูสุ อญฺญตเรน อญฺญํ อุปสมฺปนฺนํ
ทุวิธาการโตติ เอตฺถ อาการ-สทฺโท การณปริยาโยฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ทฺวีหากาเรหีติ ทฺวีหิ การเณหี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๘)ฯ เอตฺถ การณํ นาม อธิปฺปายวิเสโสฯ ตํ การณํ อธิปฺปายมุเขน ทสฺเสตุมาห ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิฯ อตฺตโน ปิยกามสฺสาติ อตฺตโน ปิยภาวกามสฺส เปสุญฺญํ ภณนฺตสฺส, อตฺตโน ปิยภาวํ กามยนฺตสฺสาติ อตฺโถ, ตาทิเสน อธิปฺปาเยนาติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘เอวํ อหํ เอตสฺส ปิโย ภวิสฺสามี’’ติ อตฺตโน ปิยภาวํ ปตฺถยมานสฺสา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๘)ฯ ปรเภทตฺถิโนปิ วาติ อกฺโกสกสฺส จ อตฺตโน เปสุญฺญวจนํ สุณนฺตสฺส จาติ อุภินฺนํ เภทํ อิจฺฉนฺตสฺสาติ อตฺโถ, เภทาธิปฺปาเยนาติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ปรสฺส ปเรน เภทํ อิจฺฉนฺตสฺสา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๘)ฯ
๘๙๙. ปริยายนเยน อกฺโกสนฺตสฺส วจนสฺส…เป.… ทุกฺกฏนฺติ โยชนา, ปริยายอกฺโกสวจนํ สุตฺวา ปรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วทนฺตสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถฯ ยถาห ‘‘อิตฺถนฺนาโม สนฺติ อิเธกจฺเจ จณฺฑาลา…เป.… ภณติ, น โส อญฺญํ ภณติ, ตํเยว ภณตีติ อาปตฺติ วาจาย วาจาย ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทิ (ปาจิ. ๔๑)ฯ ปาฬิมุตฺตนเยน อกฺโกสนฺตสฺส วจนสฺส…เป.… ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ เอตฺถ ‘‘โจโรสิ, คณฺฐิเภทโกสี’’ติอาทินา ทสฺสิโต ปาฬิมุตฺตนโย นามฯ
๙๐๐. อนุปสมฺปนฺนสฺส จ-สทฺเทน อฏฺฐกถาวจนโต ‘‘ภิกฺขุนี’’ติ อุปลกฺขณํฯ
๙๐๑. น เจว ปิยกามสฺสาติ ปิยภาวํ อกามยนฺตสฺส จฯ น เภทตฺถิโนปิ จาติ เภทํ อนิจฺฉนฺตสฺส จฯ ปาปานํ ครหตฺถายาติ เอตฺถ ‘‘เกวล’’นฺติ เสโสฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘เอกํ อกฺโกสนฺตํ, เอกญฺจ ขมนฺตํ ทิสฺวา ‘อโห นิลฺลชฺโช, อีทิสมฺปิ นาม อายสฺมนฺตํ ปุน วตฺตพฺพํ มญฺญิสฺสตี’ติ เอวํ เกวลํ ปาปครหิตาย ภณนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๘)ฯ
เปสุญฺญกถาวณฺณนาฯ
๙๐๓. อญฺเญนาติ สามเณราทินาฯ ‘‘ยญฺจ ปทํ ยญฺจ อนุปทํ ยญฺจ อนฺวกฺขรํ ยญฺจ อนุพฺยญฺชนํ, สพฺพเมตํ ปทโส นามา’’ติ (ปาจิ. ๔๖) ปทภาชเน วุตฺตตฺตา อวยเว สมุทาโยปจารวเสน ‘‘ปิฏกตฺตย’’นฺติ ตเทกเทสปทาทิ เอว วุตฺโตติ คเหตพฺโพฯ เอตฺถ ปทาทิสรูปํ อฏฺฐกถาย เวทิตพฺพํฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘ปทนฺติ เอโก คาถาปาโท อธิปฺเปโตฯ อนุปทนฺติ ทุติโย ปาโทฯ อนฺวกฺขรนฺติ เอเกกมกฺขรํฯ อนุพฺยญฺชนนฺติ ปุริมพฺยญฺชเนน สทิสํ ปจฺฉาพฺยญฺชน’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๔๕)ฯ อิทํ คาถามยเทสนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘ยํ กิญฺจิ วา เอกมกฺขรํ
ธมฺมนฺติ พุทฺธภาสิตาทิปาฬิธมฺมํฯ ปฏิสมฺภิทายญฺหิ ธมฺมปญฺจเก ปาฬิปิ ธมฺโมติ วุตฺตาฯ ธมฺมปญฺจกํ นาม ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, อริยมคฺโค, ภาสิตํ, กุสลากุสลํ เจติ เอเต ธมฺมสญฺญิตาติ นิทฺทิฏฺฐํฯ เอตฺถ หิ ภาสิตนฺติ ปาฬิ วุตฺตาฯ อฏฺฐกถานิสฺสิโตปิ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉติฯ โส จ ปุพฺเพ มคธภาสาย ฐิโต สงฺคีติตฺตยารุฬฺโห คเหตพฺโพฯ
‘‘สห ภณนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยา’’ติ อิมินา ‘‘เอกโต ปฏฺฐเปตฺวา เอกโต โอสาเปนฺตี’’ติอาทินา ปทภาชนาคตนเยน อนุปสมฺปนฺเนน สทฺธิํ อารภิตฺวา เอกโต อุจฺจารณวเสน ปทํ วา อนุปทํ วา อนฺวกฺขรํ วา อนุพฺยญฺชนํ วา วทโต ปทาทิคณนาวเสน ปาจิตฺติยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
๙๐๔. สงฺคีติํ อนารุฬฺเหสุ ธมฺเมสุ ราโชวาทาทโย สุตฺตนฺตา อาปตฺติชนกาเยวาติ มหาปจฺจริยาทิสุ วุตฺตาติ โยชนาฯ ราโชวาโท นาม เอโก สุตฺตนฺโตฯ อาทิ-สทฺเทน ติกฺขินฺทฺริยาทิสุตฺตนฺตา คหิตาฯ
๙๐๕. ภิกฺขุสฺมิมฺปิ ภิกฺขุนิยาปิ จ อนุปสมฺปนฺนสญฺญิโน, วิมติสฺส วา ภิกฺขุสฺส ตถา ปทโสธมฺเม ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนาฯ
๙๐๖-๗. เอกโต อุทฺทิสาเปตีติ เอกโต อุทฺเทสํ คณฺหนฺเตหิ อนุปสมฺปนฺเนหิ สทฺธิํ อุจฺจารณวเสน อุทฺทิสาเปติฯ สชฺฌายํ วา กโรตีติ ตถา เอกโต สชฺฌายติฯ
‘‘สเจ อฏฺฐกถาวจนโต ปคุณคนฺถนฺติ เอตฺถ ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติ เสโสฯ โอปาเตตีติ ‘‘เอวํ ภณาหี’’ติ เอกโต ภณติฯ อุทฺเทสนฺติ อุทฺทิสิตพฺพํฯ เตนาติ อนุปสมฺปนฺเนนฯ
๙๐๘. ยสฺมา อิทํ ปทโสธมฺมสิกฺขาปทํ วาจโต จ สมุฏฺฐาติ, วาจาจิตฺตทฺวยาปิ จ สมุฏฺฐาติ, ตสฺมา อิทํ สมุฏฺฐานํ ปทโสธมฺมสญฺญิตนฺติ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ
ปทโสธมฺมกถาวณฺณนาฯ
๙๐๙-๑๐. สพฺพจฺฉนฺนสพฺพปริจฺฉนฺเน เสนาสเน ติสฺสนฺนํ ปน รตฺตีนํ โย ปน ภิกฺขุ รตฺติยํ ฐเปตฺวา ภิกฺขุํ อญฺเญน สเจ นิปชฺเชยฺย, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนาฯ ‘‘ยํ กิญฺจิ ปฏิจฺฉาทนสมตฺถํ อิธ ฉทนญฺจ ปริจฺฉนฺนญฺจ เวทิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๕๑) อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา ฉทนารหํ อิฏฺฐกาสิลาสุธาติณปณฺณาทีนํ เยน เกนจิ สพฺพโส ฉาทิตํ เสนาสนํ สพฺพจฺฉนฺนํฯ ‘‘ภูมิโต ปฏฺฐาย ยาว ฉทนํ อาหจฺจ ปากาเรน วา อญฺเญน วา เกนจิ อนฺตมโส วตฺเถนปิ ปริกฺขิตฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๕๑) อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา เยน เกนจิ ปริกฺขิปิตฺวา ปฏิจฺฉาทิตเสนาสนํ สพฺพปริจฺฉนฺนํฯ ‘‘ฉทนํ อนาหจฺจ สพฺพนฺติเมน ปริยาเยน ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพเธน ปาการาทินา ปริกฺขิตฺตาปิ สพฺพปริจฺฉนฺนาเยวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๕๑) กุรุนฺทฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, ตํ ‘‘ทิยฑฺฒา’’ติอาทินา วกฺขติฯ
เอวํ สพฺพจฺฉนฺนสพฺพปริจฺฉนฺเน เอกสฺมิํ เสนาสเน โย ภิกฺขุ อุปสมฺปนฺนโต อญฺเญน เอเกน วา อเนเกหิ วา ติรตฺตํ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ
‘‘เยภุยฺเยน ปริจฺฉนฺเน ฉนฺเน’’ติ อิมินาปิ เอวเมว โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘ยสฺสา ปน อุปริ พหุตรํ ฐานํ ฉนฺนํ, อปฺปํ อจฺฉนฺนํ, สมนฺตโต จ พหุตรํ ปริกฺขิตฺตํ, อปฺปํ อปริกฺขิตฺตํ, อยํ เยภุยฺเยนฉนฺนา เยภุยฺเยนปริจฺฉนฺนา นามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๕๑) อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน เยภุยฺเยน ฉนฺนปริจฺฉนฺนํ เวทิตพฺพํฯ อตฺโถ วุตฺตนโยเยวฯ ‘‘เยภุยฺเยน ปํสุกา’’ติ เอตสฺส อฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๘๖) ตีสุ ทฺเว เยภุยฺยํ นาม, อิธ ปน ปทโสธมฺเม ‘‘เยภุยฺเยน ปคุณํ คนฺถ’’นฺติ เอตสฺส อฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๔๘) ‘‘เอกคาถายา’’ติอาทิวิวรเณ วิย จตูสุ ตโยปิ ภาคา เยภุยฺยํ นามาติ เวทิตพฺพํฯ
๙๑๑. เมถุนสฺส ปโหนกํ ยํ ปน วตฺถุ ปฐมปาราชิกาย นิทฺทิฏฺฐํ อนฺตมโส ติรจฺฉานคเตนปิ, เตน ปฐมปาราชิกวตฺถุนา ปุคฺคเลน สห นิปชฺชิตฺวา อาปตฺติ สหเสยฺยาปตฺติ โหตีติ โยชนาฯ
๙๑๒-๓. ‘‘อุโภ วา นิปชฺชนฺตี’’ติ วิกปฺปสฺส ปฐมคาถาทฺวเยเนว อตฺถโต ทสฺสิตตฺตา ปุพฺพาปริยวเสนปิ สมฺภวนฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุปสมฺปนฺเน’’ติอาทินา (ปาจิ. ๕๒-๕๔) นเยน ทสฺสิตปกฺขทฺวยํ นิทสฺเสตุมาห ‘‘นิปนฺเน’’ติอาทิฯ ‘‘อุฏฺฐหิตฺวา’’ติ อิทํ วิจฺฉาวเสน คเหตพฺพํฯ อนุปสมฺปนฺนคณนายปิ วาติ พหูสุ
๙๑๔. เอเกเนว ทฺวาเรน วฬญฺชิตพฺพโต เอกูปจาเร สตคพฺเภปิ เสนาสเน อุปสมฺปนฺโน เอกสฺมิํ คพฺเภ วสนฺโต อตฺตนา สยนคพฺเภ ทฺวารํ ปิทหิตฺวา วา อปิทหิตฺวา วา จตุตฺถรตฺติยํ สยติ เจ, อุปริมตเล, อวเสสคพฺเภสุ จ สยนฺเตหิ อนุปสมฺปนฺเนหิ ปุพฺเพ วุตฺตอาปตฺตินิยโมเยวาติ ทสฺสนตฺถมาห ‘‘สเจ ปิธายา’’ติอาทิฯ คพฺภทฺวารํ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘คพฺภ’’นฺติ วุตฺตํฯ จตุตฺถทิวเส อตฺถงฺคเต สูริเย นิปชฺชติ, อาปตฺติ สิยาติ โยชนาฯ ‘‘อนุปสมฺปนฺเนน สหา’’ติ ปกรณโต ลพฺภติฯ อาปตฺติ ปาจิตฺติยํฯ
๙๑๕. ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพเธนาติ วฑฺฒกิรตเนน ทิยฑฺฒรตนุพฺเพเธนฯ ปากาโร นาม นิฏฺฐิโตฯ จยนํ นาม วิปฺปกตปากาโรติปิ วทนฺติฯ อิมินา จ อาฬินฺทสฺส อคฺคหณตฺถํ ‘‘ทสหตฺถุพฺเพธาปิ ชคติ ปริกฺเขปสงฺขฺยํ น คจฺฉตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๕๑) อฏฺฐกถา ปมาณนฺติ วทนฺติฯ ชคตีติ อาฬินฺทํฯ อาทิ-สทฺเทน ภิตฺติปณฺณาวรณาทิคหณํฯ
๙๑๖. ทุสฺสกุฏิยนฺติ วตฺถกุฏิยํฯ
๙๑๗. ‘‘สพฺพจฺฉนฺนปริจฺฉนฺนาทิปฺปเภทโต เยภุยฺยาทิปฺปเภทโต’’ติ อาทิ-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ ปฐเมน อาทิ-สทฺเทน สพฺพจฺฉนฺนเยภุยฺยปริจฺฉนฺนสพฺพจฺฉนฺนอุปฑฺฒปริจฺฉนฺนสพฺพปริจฺฉนฺนเยภุยฺยจฺฉนฺน- สพฺพปริจฺฉนฺนอุปฑฺฒจฺฉนฺนสงฺขาตานิ จตฺตาริ เสนาสนานิ คหิตานิฯ คาถาย สรูเปน วุตฺตสพฺพจฺฉนฺนสพฺพปริจฺฉนฺเนน สทฺธิํ ปญฺจ เสนาสนานิ ทสฺสิตานิ โหนฺติฯ ทุติเยน อาทิ-สทฺเทน เยภุยฺยจฺฉนฺนเยภุยฺยปริจฺฉนฺน เยภุยฺยจฺฉนฺนอุปฑฺฒปริจฺฉนฺน เยภุยฺยปริจฺฉนฺนอุปฑฺฒจฺฉนฺนสงฺขาตานิ ตีณิ เสนาสนานิ คหิตานิฯ อิเม อฏฺฐ วิกปฺปา ลพฺภนฺติฯ กสฺมา วุตฺตํ ‘‘สตฺต ปาจิตฺติยานี’’ติ? มหาอฏฺฐกถาย วุตฺตตฺตาฯ ยถาห ‘‘มหาอฏฺฐกถายํ ปน ‘สพฺพจฺฉนฺเน เยภุยฺเยนปริจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยํ, สพฺพจฺฉนฺเน อุปฑฺฒปริจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยํ, เยภุยฺเยนจฺฉนฺเน อุปฑฺฒปริจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยํ, สพฺพปริจฺฉนฺเน เยภุยฺเยนจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยํ, สพฺพปริจฺฉนฺเน อุปฑฺฒจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยํ
กสฺมา ปน อฏฺฐกถายํ ‘‘อฏฺฐ ปาจิตฺติยานี’’ติ วตฺวา ‘‘สตฺตา’’ติ คณนปริจฺเฉโท กโตติ? นิสฺสนฺเทเห ตาว ‘‘เสยฺยา นาม สพฺพจฺฉนฺนา สพฺพปริจฺฉนฺนา, เยภุยฺเยนจฺฉนฺนา เยภุยฺเยนปริจฺฉนฺนา’ติ (ปาจิ. ๕๒) ปาฬิยํ อาคเตสุ ทฺวีสุ วิกปฺเปสุ เอกสฺมิํ วุตฺตปาจิตฺติยํ คเหตฺวา ปาฬิยํ วุตฺเตน ปาจิตฺติเยน ‘สตฺตา’ติ วุตฺต’’นฺติ ปริหาโร ทสฺสิโตฯ สารตฺถทีปนิยญฺจ ‘‘สตฺต ปาจิตฺติยานี’ติ ปาฬิยํ วุตฺตปาจิตฺติยทฺวยํ สามญฺญโต เอกตฺเตน คเหตฺวา วุตฺตํฯ วิสุํ ปน คยฺหมาเน สพฺพจฺฉนฺเน สพฺพปริจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยํ, เยภุยฺเยนจฺฉนฺเน เยภุยฺเยนปริจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยนฺติ อฏฺเฐว ปาจิตฺติยานิ โหนฺตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๕๓) ปริหาโร วุตฺโตฯ
สพฺพเยภุยฺยอุปฑฺฒปเทสุ ฉนฺนปริจฺฉนฺนปเทหิ โยชิเตสุ นว วิกปฺปา สมฺภวนฺติ, เตสุ นวเม อุปฑฺฒจฺฉนฺนอุปฑฺฒปริจฺฉนฺนวิกปฺเป ทุกฺกฏสฺส ทสฺสิตตฺตา ปาริเสสโต อิตเรสุ อฏฺฐกถายํ ปน อปฺปกํ อูนมธิกํ วา คุณนูปคํ น โหตีติ กตฺวา ‘‘สตฺตา‘‘ติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ
๙๑๘. ‘‘อฑฺฒจฺฉนฺเน อฑฺฒปริจฺฉนฺเน’’ติ โยชนาฯ ‘‘สพฺพปริจฺฉนฺเน จูฬจฺฉนฺเน’’ติ ยถากฺกเมน โยชนาฯ อิมินา อฏฺฐกถาคเตสุ ปญฺจสุ วิกปฺเปสุ ตติยวิกปฺปํ ทสฺเสตฺวา อาทิ-สทฺเทน สพฺพจฺฉนฺนาทโย เสสวิกปฺปา คหิตาฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สพฺพจฺฉนฺเน จูฬกปริจฺฉนฺเน ทุกฺกฏํ, เยภุยฺเยนจฺฉนฺเน จูฬกปริจฺฉนฺเน ทุกฺกฏํ, สพฺพปริจฺฉนฺเน จูฬกจฺฉนฺเน ทุกฺกฏํ, เยภุยฺเยนปริจฺฉนฺเน จูฬกจฺฉนฺเน ทุกฺกฏํ, ปาฬิยํ อาคตทุกฺกเฏน สห ปญฺจ ทุกฺกฏานีหิ วุตฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๕๓)ฯ ปาฬิยํ อาคตทุกฺกฏํ นาม อิมิสฺสาเยว คาถาย อาทิมฺหิเยว วุตฺตทุกฺกฏํฯ ยถาห ‘‘อุปฑฺฒจฺฉนฺเน อุปฑฺฒปริจฺฉนฺเน อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๕๓)ฯ
จูฬจฺฉนฺนาทีนิ เจตฺถ เอวํ เวทิตพฺพานิ – ยสฺส จตูสุ ภาเคสุ เอโก ฉนฺโน, เสสา อจฺฉนฺนา, อิทํ จูฬกจฺฉนฺนํฯ ยสฺส ตีสุ ภาเคสุ ทฺเว ฉนฺนา, เอโก อจฺฉนฺโน, อิทํ เยภุยฺเยนจฺฉนฺนํฯ ยสฺส อุปฑฺฒจฺฉนฺนํ นาม เสนาสนํฯ จูฬปริจฺฉนฺนาทีนิ อิมินา นเยน เวทิตพฺพานิฯ ฉนฺนาทีหิปีติ สหตฺเถ กรณวจนํฯ ปิ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถฯ สพฺพจูฬปริจฺฉนฺนฉนฺนาทีหิ จตูหิปิ สห อฑฺฒจฺฉนฺนปริจฺฉนฺเน ปญฺจธา ทุกฺกฏํ ปริทีปิตนฺติ โยชนาฯ
๙๒๐. สพฺพจฺฉนฺนาทิเกติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘สพฺพปริจฺฉนฺเน สพฺพอจฺฉนฺเน เยภุยฺเยนอจฺฉนฺเน เยภุยฺเยนอปริจฺฉนฺเน’’ติ (ปาจิ. ๕๔) ปาฬิยํ วุตฺตา อนาปตฺติวารเสสา จ อฏฺฐกถายํ วุตฺตา ‘‘อุปฑฺฒจฺฉนฺเน จูฬกปริจฺฉนฺเน, อุปฑฺฒปริจฺฉนฺเน จูฬกจฺฉนฺเน
๙๒๑. นิปนฺเนปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน ‘‘ภิกฺขุ นิปนฺเน อนุปสมฺปนฺโน นิสีทติ, อุโภ วา นิสีทนฺตี’’ติ (ปาจิ. ๕๔) ปาฬิยํ วุตฺตปการนฺตเร สมุจฺจิโนติฯ
สหเสยฺยกถาวณฺณนาฯ
๙๒๒. อปิ-สทฺเทน ปเคว มหตฺตริยาติ ทสฺเสติฯ สหเสยฺยํ ปกปฺเปยฺยาติ ยถาวุตฺตลกฺขณํ สพฺพจฺฉนฺนสพฺพปริจฺฉนฺนาทิเสนาสนํ ปวิสิตฺวา สูริยตฺถงฺคมโต ปฏฺฐาย ปุพฺเพ วุตฺตปฺปกาเรเนว ปิฏฺฐิปฺปสารณลกฺขณํ เสยฺยํ กปฺเปยฺยฯ
๙๒๓-๔. เทวิยาติ เทวิตฺถิยาฯ ติรจฺฉานคติตฺถิยาติ โคธาทิกายฯ ‘‘เมถุนวตฺถุภูตายา’’ติ อิมินา เมถุนธมฺมสฺส อวตฺถุภูตาย สหเสยฺยาย โทสาภาวํ ทสฺเสติฯ วตฺถูนํ คณนายาติ มาตุคามสฺส คณนาย จ ตาสญฺจ อตฺตโน จ ปโยคคณนาย จฯ อสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ มาตุคาเมน ตโย ทิวเส สหเสยฺยาย อิมินา สิกฺขาปเทน อาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวา จตุตฺถทิวเส สหเสยฺยาย ทฺวีหิปิ สิกฺขาปเทหิ อาปตฺติํ อาปชฺชตีติ เอตฺถ ทุกฺกฏวตฺถุภูตาย อิตฺถิยา ตตฺเถว สหเสยฺยาย อิมินา สิกฺขาปเทน ทุกฺกฏํ อาปชฺชิตฺวา จตุตฺถทิวเส รตฺติยํ สหเสยฺยาย อิมินา สิกฺขาปเทน อาปชฺชิตพฺพทุกฺกเฏน สห ปุริมสิกฺขาปเทน ปาจิตฺติยํ อาปชฺชตีติ เวทิตพฺพํฯ
ทุติยสหเสยฺยกถาวณฺณนาฯ
๙๒๖. ฉปฺปญฺจวาจาหิ อิตฺถิยาติ ‘‘มาตุคาโม นาม มนุสฺสิตฺถี, น ยกฺขี, น เปตี, น ติรจฺฉานคตา, วิญฺญู ปฏิพลา โหติ สุภาสิตทุพฺภาสิตํ ทุฏฺฐุลฺลาทุฏฺฐุลฺลํ อาชานิตุ’’นฺติ ปาฬิยํ วุตฺตมนุสฺสิตฺถิยาฯ ภณนฺตสฺสาติ วกฺขมานลกฺขณํ ธมฺมํ ฉหิ ปเทหิ อุตฺตริ ภณนฺตสฺสฯ วิญฺญุํ ปุริสวิคฺคหํ วินาติ ‘‘วิญฺญู นาม ปุริสวิคฺคโห ปฏิพโล โหติ สุภาสิตทุพฺภาสิตํ ทุฏฺฐุลฺลาทุฏฺฐุลฺลํ อาชานิตุ’’นฺติ (ปาจิ. ๖๔) ปาฬิยํ วุตฺตสวนูปจารคตมนุสฺสปุริสํ วินาฯ ธมฺมนฺติ วกฺขมานปฺปการสรูปํ เทสนาธมฺมํฯ
๙๒๗. คาถามยา, จุณฺณิยคนฺถมยาติ ทุวิธา เทสนา, ตตฺถ คาถามยเทสนาย วาจา นาม คาถาปาทลกฺขณาติ ทสฺเสตุมาห ‘‘คาถาปาโท’’ติอาทิฯ จุณฺณิยเทสนายํ ปน วาจาปริจฺเฉโท วิภตฺยนฺตวเสน เวทิตพฺโพฯ เตนาห คณฺฐิปเท ‘‘เอโก คาถาปาโท’ติ อิทํ คาถาพนฺธเมว สนฺธาย วุตฺตํ, อญฺญตฺถ ปน วิภตฺติอนฺตปทเมว คเหตพฺพ’’นฺติฯ ปทโสธมฺมํ นิทฺทิฏฺฐํ ธมฺมนฺติ ปิฏกตฺตยํฯ ‘‘อฏฺฐกถ’’นฺติ อิมินา สงฺคีติตฺตยารุฬฺหํ โปราณฏฺฐกถํ คเหตพฺพํฯ เตเนว คณฺฐิปเท วุตฺตํ ‘‘อฏฺฐกถํ ธมฺมปทชาตกาทิวตฺถุญฺจา’’ติฯ อิมินาปิ โปราณกํ สงฺคีติอารุฬฺหเมว อฏฺฐกถํ วุตฺตนฺติ วทนฺติฯ อฏฺฐกถาทิปาฐํ ฐเปตฺวา ทมิฬาทิภาสนฺตเรน ยถารุจิ กเถตุํ วฏฺฏตีติฯ
๙๒๘. ปทาทีนํ วสา ฉนฺนํ วาจานํ อุปริ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺสาติ โยชนาฯ เทเสนฺตสฺสาติ ปทโสธมฺเม วุตฺตลกฺขณปทาทิสรูปาหิ ฉหิ วาจาหิ อุตฺตริ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺสฯ ปทาทิคณนายาติ ยถาวุตฺตลกฺขณปทอนุปทอนฺวกฺขรอนุพฺยญฺชนคณนายฯ
๙๒๙. ปุริสวิคฺคหนฺติ ติรจฺฉานคตา นาม เวสนิมฺมานารหา อิทฺธิมนฺตา นาคสุปณฺณาฯ
๙๓๑. วทโตติ อธิกํ ธมฺมํ ภาสโตฯ
๙๓๒. อิตฺถิรูปนฺติ มนุสฺสิตฺถิเวสํฯ ติรจฺฉานคติตฺถิยาติ วุตฺตสรูปาย ติรจฺฉานคติตฺถิยาฯ
๙๓๓. สยํ มาตุคามสฺส วา ตถาติ เอตฺถ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา วุตฺตปฺปการสฺส คหิตตฺตา อุฏฺฐาย นิสินฺนสฺส มาตุคามสฺส ปุน ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส อนาปตฺติ ปกาสิตาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อุฏฺฐายา’’ติอาทินา อิริยาปถปริวตฺตนทสฺสเนน นานาอิริยาปเถปิ อนาปตฺติํ ทีเปติฯ
๙๓๔. อญฺญิสฺสา ปุน อญฺญิสฺสาติ เอตฺถ ‘‘อาคตาคตายา’’ติ เสโสฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อญฺญสฺส มาตุคามสฺสาติ เอกิสฺสา เทเสตฺวา ปุน อาคตาคตาย อญฺญิสฺสาปิ เทเสตีติ เอวํ เอกาสเน นิสินฺโน มาตุคามสตสหสฺสนฺนมฺปิ เทเสตีติ อตฺโถ’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๖๖)ฯ อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน จ-สทฺเทน ‘‘ปญฺหํ ปุฏฺโฐ กเถตี’’ติ (ปาจิ. ๖๖) อิทํ สมุจฺจิโนติฯ ‘‘ทีฆนิกาโย กิมตฺถิโย ภนฺเต’’ติ ปญฺหํ ปุจฺฉโต มาตุคามสฺส สพฺพํ ทีฆนิกายํ วทโตปิ อนาปตฺติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ปญฺหํ ปุจฺฉติ, ปญฺหํ ปุฏฺโฐ กเถตีติ มาตุคาโม ‘ทีฆนิกาโย นาม ภนฺเต กิมตฺถํ ทีเปตี’ติ ปุจฺฉติ, เอวํ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ภิกฺขุ สพฺพํ เจปิ ทีฆนิกายํ กเถติ, อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๖๖)ฯ เอตฺถ จ สพฺพํ เจปิ ทีฆนิกายํ กเถตีติ ยาว น นิฏฺฐาติ, ตาว ปุนทิวเสปิ กเถติฯ
๙๓๕. ธมฺมสฺส กฺริยากฺริยํฯ
ธมฺมเทสนากถาวณฺณนาฯ
๙๓๖. มหคฺคตํ รูปารูปชฺฌานํฯ ปณีตํ โลกุตฺตรธมฺมํฯ ปธานภาวํ นีตนฺติ ปณีตํฯ อาโรเจนฺตสฺสาติ ‘‘ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชามี’’ติอาทินา (ปารา. ๒๐๑) นเยน จตุตฺถปาราชิเก วุตฺตนเยน วทนฺตสฺสฯ ปรินิพฺพานกาเล จ ปุฏฺฐกาเล จ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ อตฺตนา ลทฺธสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส อาโรเจตพฺพตฺตา ‘‘ฐเปตฺวา ภิกฺขุนิํ ภิกฺขุ’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อญฺญสฺสา’’ติ เสโสฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อุปสมฺปนฺนสฺส ภูตํ อาโรเจตีติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ ปรินิพฺพานกาเล, หิ อนฺตรา วา อติกฑฺฒิยมาเนน อุปสมฺปนฺนสฺส ภูตํ อาโรเจตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๗๗)ฯ ภูเตติ เอตฺถ ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อาโรจิเต’’ติ วตฺตพฺพํ, นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, อตฺตโน สนฺตาเน อิมสฺมิํ อตฺตภาเว สิทฺธอุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส อาโรจนนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ
๙๓๗. โน เจ ชานาติ โส วุตฺตนฺติ ยสฺส อาโรเจติ, โส สเจ สุตกฺขเณเยว วุตฺตนเยเนว ‘‘เอส ปฐมชฺฌานสฺส ลาภี’’ติอาทินา นเยน วุตฺตํ โน ชานาติฯ ปริยายวจเนติ ‘‘โย เต วิหาเร วสติ, โส ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภี’’ติ เอวมาทิปริยายวจเนฯ ยสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อาโรเจติ, โส สเจ สุตสมนนฺตรํ ‘‘เอส เอวํ วทตี’’ติ วุตฺตํ โน ชานาติ, ตาทิสสฺส อาโรเจนฺตสฺส ภิกฺขุโน โหติ อาปตฺติ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธฯ อสฺส ภูตสฺส ปริยายวจเน จ ภิกฺขุโน อาปตฺติ ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนาฯ
๙๓๘. ตถารูเป การเณ สตีติ ปรสฺส การณภาวํ ญตฺวาปิ ปฏิปตฺติยา อโมฆภาวทสฺสนสมุตฺเตชนสมฺปหํสนาทิกรสงฺขาเต การเณ สติฯ สพฺพสฺสาปีติ อุปสมฺปนฺนานุปสมฺปนฺนสฺส สพฺพสฺสฯ สีลาทินฺติ สีลสุตปริยตฺติคุณํฯ วทโตติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขุโน’’ติ ปกรณโต ลพฺภติฯ
๙๓๙. ตทสมฺภวาติ ทิฏฺฐิสมฺปนฺนสฺส อุมฺมาทาทีนํ อสมฺภวาฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ทิฏฺฐิสมฺปนฺนานํ อุมฺมาทสฺส วา จิตฺตกฺเขปสฺส วา อภาวาติฯ มหาปจฺจริยมฺปิ หิ วิจาริต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๗๗)ฯ อุมฺมตฺตกปทสฺส อวจเน การณํ วทนฺเตเนว ขิตฺตจิตฺตาทิปทานํ อวจเน การณญฺจ อุปลกฺขณโต ทสฺสิตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ จ มคฺคผลทิฏฺฐิยา สมนฺนาคตานํ อริยานเมว หิ อุมฺมตฺตกาทิภาโว นตฺถิฯ ฌานลาภิโน ปน ตสฺมิํ สติ ฌานา ปริหายนฺติ, ตสฺมา เตสํ อภูตาโรจนปจฺจยา อนาปตฺติ วตฺตพฺพา, น ภูตาโรจนปจฺจยาฯ
๙๔๐. อิมิสฺสาปตฺติยา อญฺญตฺร ฌานมคฺคาทิลาภีนํ อญฺญสฺส อสมฺภวา ‘‘กุสลาพฺยากเตเหว ทฺวิจิตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ อิทญฺจ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน อริยปุคฺคเลเยว สนฺธาย วุตฺตํฯ ปณฺณตฺติํ อชานนฺตา ปน ฌานลาภี ปุถุชฺชนา นานาวตฺถุมฺหิ โลภวเสน อกุสลจิตฺเตนาปิ น อาโรเจนฺตีติ นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ติจิตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพํ สิยา, ตถาปิ พหุเลน กุสลาพฺยากตานเมว สมฺภโวติ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทฺวิเวทนํ สุโขเปกฺขาวเสนฯ อิทญฺจ สิกฺขาปทํ ปณฺณตฺติอชานนวเสน อจิตฺตกสมุฏฺฐานํ โหติฯ อริยา เจตฺถ ปณฺณตฺติํ ชานนฺตา
ภูตาโรจนกถาวณฺณนาฯ
๙๔๑. ภิกฺขุโน ทุฏฺฐุลฺลํ อาปตฺติํ ภิกฺขุสมฺมุติํ ฐเปตฺวา อนุปสมฺปนฺเน อาโรเจนฺตสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺตีติ โยชนาฯ ทุฏฺฐุลฺลํ อาปตฺตินฺติ สงฺฆาทิเสโสฯ นนุ จ ‘‘ทุฏฺฐุลฺลา นาม อาปตฺติ จตฺตาริ จ ปาราชิกานิ เตรส จ สงฺฆาทิเสสา’’ติ (ปาจิ. ๗๙) ปทภาชเน ปาราชิกสงฺฆาทิเสสา ทสฺสิตา, กสฺมา อิธ สงฺฆาทิเสโสว คหิโตติ? วุจฺจเต – ปาราชิกํ ทุฏฺฐุลฺลสทฺทตฺถทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, อิธ ปน สงฺฆาทิเสโสเยว ภควตา อธิปฺเปโตติ อฏฺฐกถายํ วิจาริตเมตํฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘ปาราชิกานิ ทุฏฺฐุลฺลสทฺทตฺถทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ, สงฺฆาทิเสสํ ปน อิธ อธิปฺเปต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๗๘)ฯ วกฺขติ จ ‘‘อิธ สงฺฆาทิเสสาว, ทุฏฺฐุลฺลาปตฺติโย มตา’’ติฯ อนุปสมฺปนฺเนติ ‘‘ภิกฺขุญฺจ ภิกฺขุนิญฺจ ฐเปตฺวา อวเสโส อนุปสมฺปนฺโน’’ติ (ปาจิ. ๘๐) ปทภาชเน นิทฺทิฏฺฐอนุปสมฺปนฺนสฺส อาโรเจนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ
ฐเปตฺวา ภิกฺขุสมฺมุตินฺติ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขุสมฺมุติ อาปตฺติปริยนฺตา น กุลปริยนฺตา’’ติอาทินา (ปาจิ. ๘๐) ปทภาชเน ทสฺสิตํ อภิณฺหาปตฺติกสฺส ภิกฺขุโน อายติํ สํวรตฺถํ หิโรตฺตปฺปชนนตฺถํ อาปตฺติโย วา อุปาสกกุลานิ วา อุภยเมว วา ปริจฺฉินฺทิตฺวา วา อปริจฺฉินฺทิตฺวา วา อาปตฺติโย อาโรเจตุํ สงฺเฆน สงฺฆมชฺเฌ ติกฺขตฺตุํ สาเวตฺวา กตสมฺมุติํ ฐเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อภิณฺหาปตฺติกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา ‘เอวเมส ปเรสุ หิโรตฺตปฺเปนาปิ อายติํ สํวรํ อาปชฺชิสฺสตี’ติ ตสฺส ภิกฺขุโน
๙๔๒. ฆเฏตฺวา วทนฺตสฺเสวาติ เอวกาโร ยถาฐาเน โยเชตพฺโพฯ เอวกาเรน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถํ วกฺขติ ‘‘วตฺถุ’’นฺติอาทินาฯ ‘‘อสุจิํ โมเจตฺวา’’ติ อิมินา วตฺถุมาห, ‘‘สงฺฆาทิเสส’’นฺติ อิมินา อาปตฺติํฯ วชฺชเมว วชฺชตาฯ ‘‘ปาจิตฺติยาปตฺตี’’ติ อิมสฺสายํ ปริยาโยฯ ‘‘อยํ อสุจิํ โมเจตฺวา สงฺฆาทิเสสํ อาปนฺโน’’ติ วตฺถุนา สทฺธิํ ฆเฏตฺวา อาปตฺติํ วทนฺตสฺส วชฺชตา ปาจิตฺติยาปตฺติ โหตีติ โยชนาฯ
๙๔๓. สุทฺธสฺสาติ วทนฺติ วทนเหตุ, วตฺถุนา สทฺธิํ สงฺฆาทิเสสสฺส กถนโตติ อตฺโถฯ
๙๔๔. อทุฏฺฐุลฺลายาติ สงฺฆาทิเสสโต อญฺญาย อาปตฺติยาฯ ทุฏฺฐุลฺลสญฺญิโนติ สงฺฆาทิเสสสญฺญิโนฯ เสสา อาปตฺติโยปิ วาติ สงฺฆาทิเสสํ วินา เสเส ฉฬาปตฺติกฺขนฺเธฯ
๙๔๕. ตถาติ ทุกฺกฏํ อติทิสติฯ ปญฺจธา มตํ อนุปสมฺปนฺนสฺส ทุฏฺฐุลฺลํ อชฺฌาจารํ อาโรเจนฺตสฺส ตถา ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ อนุปสมฺปนฺนสฺส ปญฺจธา มตํ ทุฏฺฐุลฺลํ อชฺฌาจารนฺติ จ ปาณาติปาตาทิปญฺจสิกฺขาปทวีติกฺกมา คหิตาฯ เกจิ ปน ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺฐิอาทโย ปญฺจา’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ ปาณาติปาตาทีนิ หิ ทเสว สิกฺขาปทานิ สามเณรานํ ปญฺญตฺตานิฯ เตสํ ปญฺญตฺเตสุเยว จ สิกฺขาปเทสุ ทุฏฺฐุลฺลาทุฏฺฐุลฺลวิจารณา กาตพฺพา, น จ สุกฺกวิสฺสฏฺฐิอาทีนิ วิสุํ เตสํ ปญฺญตฺตานิ อตฺถีติฯ
อถ อฏฺฐกถายํ ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺฐิ…เป.… อชฺฌาจาโร นามาติ วุตฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๘๒)ฯ อิมินาปิ เจตํ สิทฺธํ ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺฐิอาทิ ทุฏฺฐุลฺลํ นาม น โหตี’’ติฯ ‘‘อชฺฌาจาโร นามา’’ติ หิ วทนฺโต อนุปสมฺปนฺนสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺฐิอาทิ เกวลํ อชฺฌาจาโร นาม โหติ, น ปน ทุฏฺฐุลฺโล นาม อชฺฌาจาโรติ ทีเปติฯ ‘‘อชฺฌาจาโร นามา’’ติ จ อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา, อกตฺตพฺพรูปตฺตา จ อนุปสมฺปนฺนสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺฐิอาทีนิ ทณฺฑกมฺมวตฺถุปกฺขํ ภชนฺติฯ ตานิ จ อญฺญสฺส อนุปสมฺปนฺนสฺส อวณฺณกามตาย อาโรเจนฺโต ภิกฺขุ ทุกฺกฏํ อาปชฺชตีติ วทนฺติฯ อิธ ปน อนุปสมฺปนฺนคฺคหเณน สามเณรสามเณริสิกฺขมานานํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ
อทุฏฺฐุลฺลํ อชฺฌาจารนฺติ โยชนาฯ ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺสา’’ติ จ อชฺฌาหริตพฺพานิฯ อนุปสมฺปนฺนสฺส ยถาวุตฺเตหิ ปญฺจสิกฺขาปเทหิ อญฺญํ วิกาลโภชนาทิํ อทุฏฺฐุลฺลํ อชฺฌาจารํ วาฯ ยถาห ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส ทุฏฺฐุลฺลํ วา อทุฏฺฐุลฺลํ วา อชฺฌาจาร’’นฺติอาทิ (ปาจิ. ๘๒)ฯ
๙๔๖. เกวลํ วตฺถุํ วา อาโรเจนฺตสฺสาติ ‘‘อยํ สุกฺกวิสฺสฏฺฐิํ อาปนฺโน’’ติอาทินา นเยน วตฺถุมตฺตํ อาโรเจนฺตสฺสฯ เกวลํ อาปตฺติํ วา อาโรเจนฺตสฺสาติ ‘‘อยํ ปาราชิกํ อาปนฺโน, อยํ สงฺฆาทิเสสํ อาปนฺโน’’ติอาทินา นเยน อาปตฺติมตฺตํ อาโรเจนฺตสฺส จฯ ภิกฺขุสมฺมุติยาติ เอตฺถ วตฺถุนา ฆเฏตฺวา อาปตฺติํ อาโรเจนฺตสฺสาติ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘อนาปตฺตี’’ติ เอตํ ปรามสติฯ
ทุฏฺฐุลฺลาโรจนกถาวณฺณนาฯ
๙๔๘. อกปฺปิยํ ปถวินฺติ ปทภาชเน ‘‘ทฺเว ปถวิโย ชาตา จ ปถวี อชาตา จ ปถวี’’ติ (ปาจิ. ๘๖) อุทฺทิสิตฺวา –
‘‘ชาตา นาม ปถวี สุทฺธปํสุ สุทฺธมตฺติกา อปฺปปาสาณา อปฺปสกฺขรา อปฺปกถลา อปฺปมรุมฺพา อปฺปวาลิกา เยภุยฺเยนปํสุกา เยภุยฺเยนมตฺติกา, อทฑฺฒาปิ วุจฺจติ ชาตา ปถวีฯ โยปิ ปํสุปุญฺโช วา มตฺติกาปุญฺโช วา อติเรกจาตุมาสํ โอวฏฺโฐ, อยมฺปิ วุจฺจติ ชาตา ปถวี’’ติ (ปาจิ. ๘๖) จ,
‘‘อชาตา นาม ปถวี สุทฺธปาสาณา สุทฺธสกฺขรา สุทฺธกถลา สุทฺธมรุมฺพา สุทฺธวาลิกา อปฺปปํสุ อปฺปมตฺติกา เยภุยฺเยนปาสาณา เยภุยฺเยนสกฺขรา เยภุยฺเยนกถลา เยภุยฺเยนมรุมฺพา เยภุยฺเยนวาลิกา, ทฑฺฒาปิ วุจฺจติ อชาตา ปถวีฯ โยปิ ปํสุปุญฺโช วา มตฺติกาปุญฺโช วา อูนจาตุมาสํ โอวฏฺโฐ, อยมฺปิ วุจฺจติ อชาตา ปถวี’’ติ (ปาจิ. ๘๖) จ –
นิทฺทิฏฺฐาสุ ทฺวีสุ ปถวีสุ ชาตปถวิสงฺขาตํ อกปฺปิยปถวิํฯ
เอตฺถ ปาสาณาทีนํ ลกฺขณํ อฏฺฐกถายํ ‘‘มุฏฺฐิปฺปมาณโต อุปริ ปาสาณาติ เวทิตพฺพา, มุฏฺฐิปฺปมาณา สกฺขราฯ กถลาติ กปาลขณฺฑานิฯ มรุมฺพาติ กฏสกฺขราฯ วาลิกาติ วาลุกาเยวา’’ติ อฏฺฐกถาโต จ เวทิตพฺพํฯ ‘‘อปฺปปํสุอปฺปมตฺติกา’’ติ ทฺวีสุปิ ปเทสุ นิทฺเทสรูเปน เยภุยฺเยนปาสาณาทิปทปญฺจกํ วุตฺตํ, ตตฺถาปิ อตฺโถ เยภุยฺเยนปํสุปทาทีสุ วุตฺตวิปลฺลาเสน เวทิตพฺโพฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘เตสํเยว หิ ทฺวินฺนํ ปเภททสฺสนเมต’’นฺติ (ปาจิ. ๘๖)ฯ
ขเณยฺย วาติ เอวรูปํ อกปฺปิยปถวิปเทสํ อนฺตมโส ปาทงฺคุฏฺเฐนาปิ สมฺมุญฺชนิสลากายปิ สยํ วา ขณติฯ ขณาเปยฺย วาติ อญฺเญน วา ‘‘อิทํ ขณาหี’’ติอาทินา อกปฺปิยโวหาเรน ขณาเปยฺยฯ เภทาเปยฺยาติ ตเถว เภทาเปยฺยฯ ภินฺเทยฺย วาติ ปสฺสาวธาราทีหิปิ ภินฺเทยฺยฯ อธิการวเสน วา-สทฺทสฺส สพฺพกิริยาปเทหิ สมฺพนฺโธ ลพฺภตีติ เภทาเปยฺย จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท อิธ อวุตฺตสฺส ‘‘ทหติ วา, ทหาเปติ วา’’ติ ปททฺวยสฺส สมุจฺจยโกติ เวทิตพฺโพฯ อนฺตมโส ปตฺตมฺปิ ปจนฺโต สยํ วา ทหติ, อญฺเญน วา ทหาเปตีติอาทิ อิเมสํ ปทานํ อฏฺฐกถาวเสน (ปาจิ. อฏฺฐ. ๘๗) เวทิตพฺพํฯ ปาจิตฺติยํ สิยาติ ขณนฺตสฺส, ภินฺทนฺตสฺส จ ปหาเร ปหาเร ปาจิตฺติยํฯ
๙๔๙. อาณาเปนฺตสฺส อาณตฺติคณนาย, ทหนฺตสฺส อคฺคิปาตคณนาย โหตีติ อิทํ ‘‘ปหาเร ปหาเร ปาจิตฺติย’’นฺติอาทิอฏฺฐกถาวจนวเสน เวทิตพฺพํ, อิมเมว ทสฺเสตุมาห ‘‘สยเมวา’’ติอาทิฯ
๙๕๐. อาณาเปนฺตสฺสาติ
๙๕๑. ‘‘ขณาเปยฺยา’’ติ สามญฺญวจนสฺส อปวาททสฺสนตฺถํ ‘‘ขณ โปกฺขรณิ’’นฺติอาทิมาหฯ โกจิ โทโส น วิชฺชตีติ เอตฺถ โปกฺขรณิอาวาฏาทิสทฺทานํ ปถวิปริยายตฺตาภาวโต เอวํวจเนน อนาปตฺตีติ อธิปฺปาโยฯ
๙๕๒. ‘‘อิมํ อิธา’’ติอาทีนํ ปทานํ ปจฺจกฺขภูตาธิปฺเปตภูมิวาจกตฺตา เตหิ โยเชตฺวา วุตฺตสฺส ตสฺเสว ปโยคสฺส อาปตฺติกรภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อิม’’นฺติอาทิฯ
๙๕๓. กนฺทนฺติ กุรุนฺทนฺติ กุลโจจรุกฺขํฯ ถูณนฺติ ถมฺภํฯ ขาณุกนฺติ สาขาวิฏปรหิตํ รุกฺขาวยวํฯ มูลนฺติ ปถวิยา สุปฺปติฏฺฐิตภาวกรํ รุกฺขาวยวํฯ วฏฺฏตีติ อนิยเมตฺวา วจเนน อนาปตฺติภาวโต วฏฺฏติฯ
๙๕๔. อิมนฺติ ปจฺจกฺขปรามาสปเทน นิยเมตฺวา วจนโต อาปตฺติ โหตีติ อาห ‘‘นิยเมตฺวาน วตฺตุํ ปน น วฏฺฏตี’’ติฯ
๙๕๕. ฆเฏหิ อุสฺสิญฺจิตุนฺติ ฆเฏหิ คเหตฺวา อวสิญฺจิตุํฯ ตนุกทฺทโมติ ชมฺพาโลฯ พหลํ กทฺทมํ ภิกฺขุนา อปเนตุํ น จ วฏฺฏตีติ โยเชตพฺพํฯ
๙๕๖. นทิยาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน คงฺคากนฺทราทีนํ คหณํฯ ‘‘ตฏ’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ วฏฺฐนฺติ วุฏฺฐีหิ โอวฏฺฐญฺจฯ จาตุมาสนฺติ วิโกปนกิริยาย อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, จาตุมาสพฺภนฺตเร วิโกเปตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ
๙๕๗. สเจ โตยสฺมิํ ปตติ ตฏนฺติ โยชนา, สเจ กูลํ ภิชฺชิตฺวา อนฺโตอุทเก ปตตีติฯ เทเว วุฏฺเฐปีติ ‘‘โตเย เทโว หิ วสฺสตี’’ติฯ
๙๕๘. โสณฺฑินฺติ ปาสาณโปกฺขรณิํฯ ตตฺถ ตูติ อุทกรหิเต ตสฺมิํ โสณฺฑิอาวาเฏฯ
๙๕๙. อนฺโตจาตุมาสํ โสเธตุํ ภินฺทิตุนฺติ โยชนาฯ ‘‘โสเธตุํ ภินฺทิตุํ วิโกเปตุ’’นฺติ กิริยาปเทหิ ‘‘รช’’นฺติ กมฺมปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตํ รโชราสิํ เทเว วุฏฺเฐ ปจฺฉา อุทกสฺส ฉินฺนตฺตา พหลภูมิสุกฺขมฺปิ วุฏฺฐิปาตทิวสโต ปฏฺฐาย อนฺโตจาตุมาเส โกเปตุํ ภินฺทิตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ
๙๖๐. ปุณฺเณ โสณฺฑิมฺหิ ตํ รชํ วิโกเปตุํ วฏฺฏติ จาตุมาสโต อุทฺธนฺติ โยชนาฯ
๙๖๑. ‘‘ผุสายนฺเต’’ติ เอเตน ‘‘เทโว’’ติ อิทํ ภุมฺมวเสน วิปริณาเมตฺวา ‘‘เทเว ผุสายนฺเต’’ติ ปิฏฺฐิปาสาณเกติ ปาสาณปิฏฺเฐฯ ตมฺปีติ ตถา ปาสาณปิฏฺเฐ ลคฺคํ ตมฺปิ รชํฯ
๙๖๒. อกตปพฺภาโร นาม ยถา เหฏฺฐาภาโค วุฏฺฐิผุสิเตหิ น เตมียติ, ตถา นมิตฺวา ฐิตปพฺพตปฺปเทโสฯ อิทํ อโนวสฺสกฏฺฐาเน อุฏฺฐิตวมฺมิกานํ อุปลกฺขณํฯ
๙๖๓. อพฺโภกาเส วุฏฺฐิโต วมฺมิโก สเจ โอวฏฺโฐ, กํ จาตุมาสํ วิโกเปตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ จาตุมาสนฺติ วิโกปนกิริยาย รุกฺเขติ จ ถมฺภปาสาณาทีนํ อุปลกฺขณํฯ อุปจิกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน กาฬกิปิลฺลิกาทีนํ คหณํฯ โส นโยติ ‘‘โอวฏฺฐทิวสโต อุตฺตริ จาตุมาสพฺภนฺตเร โกเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ ยถาวุตฺโต นโยฯ
๙๖๔. มูสิกุกฺกิรํ นาม มูสิกาหิ อุทฺธฏปํสุฯ มูสิกานํ อุกฺกิโร มูสิกุกฺกิโรติ วิคฺคโหฯ โคกณฺฏกํ นาม คุนฺนํ ขุรานํ อุฏฺฐิตมตฺติกาฯ คณฺฑุปฺปาทมลํ นาม ภูลตาย มลมตฺติกาฯ สมฺพนฺธํ ปน ปกติภูมิํ อโกเปนฺเตน มตฺถกโต คณฺหิตุํ วฏฺฏติฯ
๙๖๕. กสีติ กสิตฏฺฐานํ, ตตฺถ นงฺคเลน อุทฺธฏมตฺติกา กสินงฺคลมตฺติกาฯ ‘‘อจฺฉินฺนา’’ติอิมินา ขณฺฑาขณฺฑิกํ กตฺวา อายตํ หุตฺวา ฐิตมตฺติกาปฏลมฺปิ อชาตปถวี สิยาติ อาสงฺกานิวตฺตนตฺถมาห ‘‘ภูมิสมฺพนฺธา’’ติฯ สาติ กสินงฺคลมตฺติกาฯ
๙๖๖. เสนาสนนฺติ เอตฺถ ‘‘ปุราณ’’นฺติ ปาฐเสโส คเหตพฺโพฯ โอวฏฺฐํ จาตุมาสโต อุทฺธํ น วิโกปเยติ โยชนาฯ
๙๖๗. ตโตติ โอวฏฺฐทิวสโต ปฏฺฐาย จาตุมาสาติกฺกนฺตเคหโตฯ ‘‘โคปานสิ’’นฺติ อิมินา โคปานสิมตฺถเก ฐิตอุปจิกาปํสุมฺหิ ภิชฺชนฺเตปิ อนาปตฺติภาวํ ทีเปติฯ ‘‘ภิตฺติ’’นฺติ อิมินา ตเทกเทสํ ภิตฺติปาทาทิทารุมาหฯ อิทมฺปิ ภิตฺติมตฺติกํ อุปจิกามตฺติกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘ถมฺภ’’นฺติ อิทมฺปิ ตํสมฺพนฺธปาการภูมิมตฺติกาอุปจิกาทิปํสุํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปทรตฺถรนฺติ อตฺถตปทรํฯ อิทมฺปิ ปทรานํ อุปริ มตฺติกาอุปจิกาปํสุํ ‘‘โคปานสิ’’นฺติอาทีหิ ‘‘คณฺหิสฺสามี’’ติ อิมินา วิโกปนาธิปฺปายาภาวํ ทีเปติฯ
๙๖๘. คณฺหนฺตสฺสาติ เอตฺถ อนาทเร สามิวจนํ, ‘‘สุทฺธจิตฺเตนา’’ติ ปาฐเสโสฯ อิฏฺฐกาติ ฉทนิฏฺฐกาฯ อาทิ-สทฺเทน ปาสาณสมุทฺทเผณาทีนํ คหณํฯ ปตตีติ สุทฺธจิตฺเตน คณฺหนฺเต สเจ มตฺติกา ฉิชฺชิตฺวา ปตติ, อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ มตฺติกนฺติ ภิตฺติยํ, ฉทเน จ จาตุมาสาธิโกวฏฺฐมตฺติกํ, อโนวฏฺฐํ เจ, คณฺหิตุํ วฏฺฏตีติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สเจ ยา ยา อตินฺตา, ตํ ตํ คณฺหาติ, อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๘๖)ฯ ยทิ คณฺหติ, อาปตฺติ สิยาติ โยชนาฯ
๙๖๙. อตินฺโตติ วสฺโสทเกน อตินฺโต, อิมินา วินิจฺฉิตพฺพวตฺถุํ ทสฺเสติฯ ตสฺส อนฺโตเคเห จ พหิ จ สมฺภวโต อนฺโตเคเห ฐิตสฺส ตาว วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อนฺโตเคเห สเจ สิยา’’ติฯ วสฺโสทเกน ตินฺตาตินฺเตสุ ทฺวีสุ มตฺติกาปุญฺเชสุ อตินฺตํ ตาว ทสฺเสตุมาห ‘‘อโนวฏฺโฐ จา’’ติฯ
๙๗๐. วสฺโสทเกน ตินฺเต วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วุฏฺเฐ ปุน จา’’ติอาทิฯ ‘‘วุฏฺเฐ’’ติ อิมินา ‘‘มตฺติกาปุญฺโช’’ติ ปทํ ภุมฺมวเสน วิปริณาเมตฺวา วุฏฺเฐ มตฺติกาปุญฺเชติ โยเชตพฺพํ, ‘‘เอกทิวสมฺปี’’ติ เสโส, เคหสฺมินฺติ เอตฺถ ‘‘ฐิเต’’ติ วตฺตพฺพํ, เคหสฺมิํ ฐิเต มตฺติกาปุญฺเช วสฺโสทเกน เอกทิวสมฺปิ ตินฺเตติ วุตฺตํ โหติฯ วกฺขมานนเยน อญฺญตฺถ ปหริตฺวา อุฏฺฐิเตน เตน อเตมิตฺวา อุชุกํ ปติเตหิ วสฺสผุสิเตหิ ตินฺเตติ คเหตพฺพํฯ สเจ สพฺโพ ตินฺโต โหตีติ โยชนาฯ ‘‘มตฺติกาปุญฺโช’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ
๙๗๑. ‘‘สพฺโพ’’ติ ‘‘ยตฺตก’’นฺติอาทิฯ ตุ-สทฺโท อิมเมว วิเสสํ โชเตติฯ ยตฺตกนฺติ เหฏฺฐา อโนตริตฺวา มตฺถกโต, ปริยนฺตกโต จ ยตฺตกปฺปมาณํฯ ตตฺถาติ มตฺติกาปุญฺเชฯ ‘‘อกปฺปิย’’นฺติ เอตสฺส ‘‘จาตุมาสจฺจเยนา’’ติ อนุวตฺตติฯ ‘‘อตินฺตํ…เป.… กปฺปิย’’นฺติ อิมินา อกปฺปิยฏฺฐานํ ปริหริตฺวา วา กปฺปิยการเกหิ กปฺปิยวจเนน หราเปตฺวา วา อตินฺตํ ฐานํ อฏฺฐกถายํ ‘‘กปฺปิยการเกหี’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๘๖)ฯ
๙๗๒. วารินาติ อุชุกํ อากาสโต ปติตวสฺโสทเกนฯ อญฺญตฺถ ปหริตฺวา ตตฺถ ปติตฺวา เตมิเต วฏฺฏติฯ โส มตฺติกาปุญฺโชฯ ตโต ปรนฺติ เอกาพทฺธกาลโต อุตฺตริํ โส มตฺติกาปุญฺโช วารินา เตมิโต ภูมิยา เอกาพทฺโธ เจ โหติ, ตโต ปรํ สา ชาตา ปถวี เอว, โกเปตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ
๙๗๓. ‘‘โอวฏฺโฐ’’ติ อิมินา อโนวฏฺฐปากาโร กปฺปิโยติ พฺยติเรกวเสน ทสฺเสติฯ ‘‘มตฺติกามโย’’ติ วิเสสเนน อิฏฺฐกปาการาทิํ พฺยวจฺฉินฺทติฯ ตสฺส ปน กปฺปิยภาวํ วกฺขติ ‘‘สเจ อิฏฺฐกปากาโร’’ติอาทินาฯ ‘‘จาตุมาสจฺจเย’’ติ อิมินา ตโต อนฺโต วิโกปนียภาวํ ทสฺเสติฯ
๙๗๔. ตตฺถาติ โอวฏฺเฐ มตฺติกปากาเรฯ อฆํสนฺโตวาติ ปาการมตฺติกํ อโกเปนฺโตฯ มตฺตโส ฉุปิตฺวาติ ปมาณโต มุทุกํ กตฺวา หตฺถตลํ ฐเปตฺวาฯ อลฺลหตฺเถนาติ อุทกตินฺเตน หตฺถตเลนฯ หตฺเถกเทโส หตฺโถ นามฯ
๙๗๕. เยภุยฺยกถเล ฐาเนติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ยสฺสา ตีสุ ภาเคสุ ทฺเว ภาคา กถลา โหนฺติ, ตาทิเส กปฺปิยปถวิฏฺฐาเนฯ
๙๗๖. อพฺโภกาเสติ อุปลกฺขณตฺตา อนฺโตเคเหปิ ถมฺภํ จาเลตฺวา ชาตปถวิํ วิโกเปตุํ น วฏฺฏตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทฺวีสุปิ ฐาเนสุ สุทฺธจิตฺเตน นิทฺโทสภาวํ ยถาวุตฺเตน ‘‘ถมฺภํ วา ปทรตฺถรํฯ คณฺหิสฺสามี’ติ สญฺญาย, คเหตุํ ปน วฏฺฏตี’’ติ อิมินา นเยนาหฯ ปถวินฺติ อกปฺปิยปถวิํฯ
๙๗๗. อุชุมุทฺธรโต น โทโสติ โยชนาฯ
๙๗๘. อุจฺจาเลตฺวาติ อุกฺขิปิตฺวา จาเลตฺวา ปริวตฺเตตฺวาฯ ปวฏฺฏตีติ ปวฏฺเฏตฺวา ปวฏฺเฏตฺวา เนตีติ สุทฺธจิตฺตสฺสาติ ‘‘ภูมิ ภิชฺชตี’’ติ อสลฺลกฺเขตฺวา ‘‘ปาสาณํ ปวฏฺเฏตฺวา ปวฏฺเฏตฺวา หริสฺสามี’’ติ สุทฺธจิตฺตวโตฯ
๙๗๙. ภูมิยํ ทารูนิ ผาเลนฺตานมฺปิ ภูมิยํ สาขาทีนิ กฑฺฒโต จาติ โยชนาฯ
๙๘๐. กณฺฏกนฺติ รุกฺขกณฺฏกํ, มจฺฉกณฺฏกญฺจฯ สูจิ นาม อโยมยทนฺตมยตมฺพมยกฏฺฐมยาทิสูจีนํ อญฺญตราฯ อฏฺฐิํ วาติ โคมหิํสาทีนํ อฏฺฐิํ วาฯ หีรํ วาติ นาฬิเกราทิหีรํ วาฯ อาโกเฏตุนฺติ ยถา เอกโกฏิ ภูมิํ ปวิสติ, ตถา ตาเฬตุํฯ ปเวเสตุนฺติ ภูมิํ คมยิตุํฯ
๙๘๑. ปสฺสาวํ มุตฺตํฯ เมทนินฺติ เอตฺถ อกปฺปิยปถวิมาหฯ ภินฺทิสฺสามีติ เอตฺถ ‘‘เอวํ จินฺเตตฺวา’’ติ เสโสฯ
๙๘๒. กโรนฺตสฺสาติ สุทฺธจิตฺเตน ปสฺสาวํ กโรนฺตสฺสาติโยเชตพฺพํฯ ‘‘สมฺมชฺชโต’’ติ อิทํ ‘‘สมฺมชฺชนฺเตนา’’ติ คเหตพฺพํ ‘‘วิสม’’นฺติ เสโส, ‘‘สมํ กาตุ’’นฺติ อิมินา โยเชตพฺพํ, สมฺมชฺชนฺเตน อุจฺจฏฺฐานํ มทฺทิตฺวา, อาวาฏฏฺฐานํ ปเวเสตฺวา สมํ กาตุํ สมฺมชฺชนิยา ฆํเสตุํ น วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘วิสมํ ภูมิํ สมํ กริสฺสามีติ สมฺมชฺชนิยา ฆํสิตุมฺปิ น วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๘๖)ฯ
๙๘๓. ปาทงฺคุฏฺเฐน วาติ เอตฺถ สมุจฺจยตฺเถน วา-สทฺเทน อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘กตฺตรยฏฺฐิยา ภูมิํ โกฏฺเฏนฺตี’’ติ อิทํ สงฺคณฺหาติฯ ลิขิตุมฺปีติ ราชิํ กาตุมฺปิ ภูมิํ ภินฺทนฺเตนาติ โยชนาฯ ปาเทหีติ ปาทตเลหิฯ
๙๘๕. ภูมินฺติ อกปฺปิยภูมิํฯ ทหติ ทหาเปตีติ เอตฺถ ‘‘โย’’ติ จ ‘‘ตสฺสา’’ติ จ สมฺพนฺธวเสน ลพฺภติฯ ปตฺตํ ทหนฺตสฺสาติ ฉวิยา ถิรภาวตฺถํ ธูมํ คาหาเปตฺวา ติณุกฺกาทีหิ ปตฺตํ คณฺหนฺตสฺสฯ
๙๘๖. ตตฺตกาเนวาติ
๙๘๗. ภูมิยนฺติ อกปฺปิยภูมิยํฯ ปตฺตํ ปจียติ เอตฺถาติ ปตฺตปจนํ, กปาลํ, ตสฺมิํ กปาเลฯ
๙๘๘. โส อคฺคิ ตานิ ทารูนิ ทหนฺโต คนฺตฺวา เจ เอกํเสน ภูมิํ ทหติ, ตสฺมา ทารูนํ อุปริ อคฺคิํ ฐเปตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ
๙๘๙. อิฏฺฐกา อาวปียนฺติ ปจฺจนฺติ เอตฺถาติ อิฏฺฐกาวาโป, โส เอว อิฏฺฐกาวาปโก, อิฏฺฐกาปจนฏฺฐานํฯ อาทิ-สทฺเทน กุมฺภการาวาปาทิํ สงฺคณฺหาติฯ
๙๙๐. อุปาทียตีติ อุปาทานํ, อินฺธนํ, น อุปาทานํ อนุปาทานํ, อินฺธนโต อญฺญํ, ตโต อนุปาทานโตติ อตฺโถฯ ขาณุเกติ มตขาณุเก จ สุกฺขรุกฺเข จ ภูมิคตํ อทตฺวา ‘‘นิพฺพาเปสฺสามี’’ติ อคฺคิทานํ วฏฺฏติฯ ปจฺฉา อุสฺสาเห กเตปิ น นิพฺพายติ, น โทโสติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สเจ ปน ภูมิํ อปฺปตฺตเมวา’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๘๗)ฯ
๙๙๑. ติณุกฺกนฺติ ติเณน พทฺธอุกฺกํฯ ติณุกฺกนฺติ อุปลกฺขณํฯ นาฬิเกรปณฺณาทีหิ พทฺธาปิ สงฺคยฺหนฺติฯ
๙๙๒. ตสฺส อคฺคิสฺส ปติตฏฺฐาเน อินฺธนํ ทตฺวา ปุน ตํ อคฺคิํ กาตุํ วฏฺฏตีติ มหาปจฺจริยํ รุตํ กถิตนฺติ โยชนาฯ
๙๙๓. ‘‘ตสฺส อปถวิย’’นฺติ ปทจฺเฉโทฯ วิมติสฺสุภยตฺถาปีติ ปถวิอปถวิทฺวเยปิ เวมติกสฺสฯ ตตฺถ ชาตา ปถวี, อิตรา อปถวีฯ
๙๙๔. อิมนฺติ
ปถวีขณนกถาวณฺณนาฯ
มุสาวาทวคฺโค ปฐโมฯ
๙๙๕. ภวนฺตสฺสาติ ชายนฺตสฺส, วฑฺฒมานสฺส จฯ ภูตสฺสาติ ชาตสฺส, วฑฺฒิตสฺส จาติ อตฺโถฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ภวนฺติ อหุวุญฺจาติ ภูตา, ชายนฺติ วฑฺฒนฺติ, ชาตา วฑฺฒิตา จา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๙๐)ฯ เอตฺถ จ ‘‘ภวนฺตี’’ติ อิมินา วิรุฬฺหมูเล นีลภาวํ อาปชฺชิตฺวา วฑฺฒมานเก ตรุณคจฺเฉ ทสฺเสติฯ ‘‘อหุวุ’’นฺติ อิมินา ปน วฑฺฒิตฺวา ฐิเต มหนฺเต รุกฺขคจฺฉาทิเก ‘‘ภวนฺตี’’ติ อิมสฺส วิวรณํ ‘‘ชยนฺติ วฑฺฒนฺตี’’ติ, ‘‘อหุวุ’’นฺติ อิมสฺส ‘‘ชาตา วฑฺฒิตา’’ติฯ เอวํ ภูต-สทฺโท ปจฺจุปฺปนฺนาตีตวิสโยติ ทสฺเสติฯ ‘‘ภวนฺตสฺส ภูตสฺสา’’ติ อิมินา ปททฺวเยน ‘‘ภูตคามสฺสา’’ติ ปทสฺส ตุลฺยาธิกรณตาทสฺสเนน คาม-สทฺทสฺส ทิฏฺฐิคตวนนฺตาทิสทฺทานํ ทิฏฺฐิวนาทิสทฺทตฺเถ วิย ภูตสทฺทตฺเถ วุตฺติปกฺขมาหฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๙๐) ‘‘ภูตา เอว วา คาโม ภูตคาโม, ปติฏฺฐิตหริตติณรุกฺขาทีนเมตํ อธิวจน’’นฺติฯ ภูตานํ เทวตานํ คาโม นิวาโสติ วา ภูตคาโมฯ ภูมิยํ ปติฏฺฐหิตฺวา หิ หริตภาวมาปนฺนา ติณรุกฺขคจฺฉาทโย เทวตาหิ ปริคยฺหนฺตีติฯ ชายนฺตสฺส วฑฺฒนฺตสฺส วา สมฺปตฺตวุทฺธิมริยาทสฺส วา รุกฺขาทิโนติ อตฺโถฯ
ปาตพฺยตานิมิตฺตนฺติ เอตฺถ ปาตพฺยภาโว ปาตพฺยตา, ‘‘เฉทนเภทนาทีหิ ยถารุจิ ปริภุญฺชิตพฺพตาติ อตฺโถ’’ติ อฏฺฐกถาวจนโต ปาตพฺยตา-สทฺทสฺส ปริภุญฺชิตพฺพตาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ, สา นิมิตฺตํ เหตุ ยสฺส ปาจิตฺติยสฺส ตํ ปาตพฺยตานิมิตฺตํฯ รุกฺขาทีนํ เฉทนผาลนาทิวเสน วิโกปนียตาสงฺขาตปาตพฺยตานิมิตฺตํ ปริภุญฺชิตพฺพตาเหตุ ปาจิตฺติยํ อุทีริตํ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ
๙๙๖-๗. โสติ ภูตคาโมฯ ติลพีชาทิโกติ ติลพีชเมตฺถ สุขุมปณฺณเสวาลาทิโกฯ อาทิ-สทฺเทน จ ตาทิสา อิตรา เสวาลชาติ คหิตาฯ ‘‘อุปริ ขุทฺทานุขุทฺทกปณฺณงฺกุโร, เหฏฺฐา ขุทฺทานุขุทฺทกมูลงฺกุโร เสวาโล ติลพีชํ นามา’’ติ คณฺฐิปเท วุตฺตนฺติฯ วิโกเปนฺตสฺส ตํ สพฺพนฺติ ภูมิยํ ปติฏฺฐาย อุทเก ชายมานกเสวาลาทิํ ภูมิยา อุปฺปาฏนจฺเฉทนวเสน ชเล เอว ปติฏฺฐิตํ
๙๙๘. หตฺเถน วิยูหิตฺวาติ ชลโต อโมเจตฺวา หตฺเถน ทูรโต อปเนตฺวาฯ ‘‘โหตี’’ติอาทิ ตสฺส เหตุสนฺทสฺสนตฺถํฯ สกลํ อนวเสสํ สพฺพํ ชลํ ตสฺส ยสฺมา ฐานํ โหติ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ
๙๙๙. เจจฺจาติ ชานนฺโตฯ ตํ เสวาลชาติกํ ชลา อุทฺธริตุํ อุทเกน วินา ภิกฺขุสฺส น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ฐานสงฺกมนญฺหิ ตนฺติ เหตุทสฺสนํฯ ตํ ตถากรณํ ยสฺมา ฐานสงฺกมนํ ฐานโต จาวนํ, ตสฺมา ตํ น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ
๑๐๐๐. ยถาวุตฺตสฺส พฺยติเรกํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุทเกนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อุทเกนาติ สหตฺเถ กรณวจนํฯ ตํ เสวาลชาติกํฯ วาริสูติ เอตฺถ วาสํ วารยนฺตีติ วารี, เตสุฯ
๑๐๐๑. ชเล วลฺลิติณาทีนีติ ชลมตฺถเก วลฺลิญฺจ ชายมานกรวลฺลิติณาทีนิ จฯ อุทฺธรนฺตสฺสาติ ภูมิยํ ปติฏฺฐิตํ ภูมิโต, อุทเก ปติฏฺฐิตํ อุทกโต จ อุทฺธรนฺตสฺสฯ ตตฺถ อนฺตปกฺขํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โตยโต’’ติฯ วิโกเปนฺตสฺสาติ ขณฺฑนาทิวเสน โกเปนฺตสฺสฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ อุทเก, เอว-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ ‘‘ตตฺเถวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๙๒) อฏฺฐกถาวจนโตฯ
๑๐๐๒. เอตฺถาติ อุทเก เอวฯ วิโกเปนฺตสฺสาติ กปฺปิยํ อการาเปตฺวา เฉทนาทิํ กโรนฺตสฺสฯ ตานีติ ตถา ปเรหิ อุปฺปาฏิตตฺตา ภูตคามภาวโต มุตฺตานิ วลฺลิติณาทีนิฯ พีชคาเมนาติ มูลพีชคามาทิวเสนฯ
๑๐๐๓. เอวํ ‘‘ถลฏฺเฐ’’ติอาทิฯ หริตขาณุโกติ เอตฺถ ‘‘โย’’ติ เสโสฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ, กกุธกรญฺชาทีนํ ฉินฺนาวสิฏฺฐขาณุโกติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ภูตคาเมน สงฺคโห’’ติ อิมินา ตํวิโกปเน ปาจิตฺติยภาวํ ทีเปติฯ เอวมุปริปิฯ
๑๐๐๔. นาฬิเกราทิกานํ ขาณูติ เอตฺถาปิ ‘‘อุปริหริโต’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ ‘‘พีชคาเมน สงฺคโห’’ติ อิมินา ทุกฺกฏวตฺถุตมาหฯ เอวมุปริปิฯ กิญฺจาปิ หิ ตาลนาฬิเกราทีนํ ขาณุ อุทฺธํ อวฑฺฒนโก ภูตคามสฺส การณํ น โหติ, ตถาปิ ภูตคามสงฺขาตนิพฺพตฺตปณฺณมูลพีชโต สมฺภูตตฺตา ภูตคามโต อุปฺปนฺโน นาม โหตีติ พีชคาเมน สงฺคหํ คจฺฉติฯ
๑๐๐๕. ตถาปกาสิโตติ ‘‘พีชคาโม’’ติ วุตฺโตฯ
๑๐๐๖. ผลิตา กทลี ยาว นีลปณฺณา, ตาว สา จ ภูตคาโมติ ปกาสิตาติ โยชนาฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘กทลี ปน ผลิตา ยาว นีลปณฺณา, ตาว ภูตคาเมเนว สงฺคหิตา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๙๒)ฯ นฬนฺติ ขุทฺทกเวฬุฯ เวฬูติ มหาเวฬุฯ ติณาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน สสฺสาทโย คหิตาฯ
๑๐๐๗. โย อยํ ปน เวฬุ อคฺคโต ปฏฺฐาย ยทา สุสฺสติ, ตทา โส พีชคาเมน สงฺคหิโต นาม โหตีติ โยชนาฯ พีชคาเมนาติ ผฬุพีชคาเมนฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘กตรพีชคาเมน? ผฬุพีชคาเมนา’’ติฯ
๑๐๐๘. อินฺทสาโล อาทิ-สทฺเทน โสภญฺชนาทีนํ สงฺคโหฯ ตุ-สทฺเทน อฏฺฐกถายํ ‘‘กิญฺจาปิ ราสิกตทณฺฑเกหิ รตนปฺปมาณาปิ สาขา นิกฺขมนฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๙๒) วุตฺตวิเสสํ โชเตติฯ ฉินฺทิตฺวา ฐปิตทณฺฑเกสุ รตนมตฺตาสุปิ สาขาสุ อุฏฺฐิตาสุ ภูตคามํ อหุตฺวา พีชคามเมว โหติ อวิรุฬฺหมูลกตฺตาติ อยํ วินิจฺฉโย วินยญฺญุนา ญาโต กุกฺกุจฺจกานมุปการาย โหตีติ อาห ‘‘วิญฺเญยฺโย วินยญฺญุนา’’ติฯ อิมเมวตฺถํ ‘‘มูลมตฺเตปิ วา’’ติอาทินา วกฺขติฯ
๑๐๐๙. มณฺฑปาทีนมตฺถายาติ มณฺฑปวติปาการาทีนมตฺถายฯ สเจ เต นิกฺขณนฺตีติ ยทิ เต อินฺทสาลาทิทณฺฑเก ภูมิยํ นิขณนฺติฯ นิคฺคเต มูลปณฺณสฺมินฺติ ตถา นิขาตทณฺฑโต มูเล จ ปณฺเณ จ ชาเตฯ ภูตคาเมน สงฺคโหติ เอตฺถ ‘‘เตส’’นฺติ สามตฺถิยา ลพฺภติ, ‘‘วิญฺเญยฺโย’’ติ อธิกาโรฯ
๑๐๑๐. นิคฺคเตปีติ ปิ-สทฺเทน อติขุทฺทกตํ สูเจติฯ
๑๐๑๑. สกนฺทา ตาลฏฺฐีติ สกนฺทตาลพีชํฯ ปตฺตวฏฺฏีติ สูจิสณฺฐานา องฺกุรปตฺตวฏฺฏิฯ น จ พีชคาโมติ วุจฺจตีติ โยชนาฯ ‘‘ภูตคาโม’’ติ อิทํ ยถาวุตฺตสฺส พฺยติเรกวเสน ทสฺเสติฯ
๑๐๑๒. นาฬิเกรตจนฺติ นาฬิเกรผลฉลฺลิํฯ ทนฺตสูจีวาติ ทนฺตมยสูจิ อิวฯ โสปีติ นาฬิเกโรปิฯ รุกฺขตจสทฺทานํ ผเลสุ วตฺตมานกาเลสุปิ ตํลิงฺคตา น วิรุชฺฌตีติ ‘‘โส’’ติ อาหาติ วิญฺญายติฯ
๑๐๑๓. มิคสิงฺคสมานายาติ ปตฺตวฏฺฏิยาติ องฺกุรปตฺตวฏฺฏิยาฯ สติยาติ วิชฺชมานายฯ ภูตคาโมติ วุจฺจตีติ อมูลกภูตคาโมติ วุจฺจติฯ อิทํ นาฬิเกรสฺส อาเวณิกํ กตฺวา วุตฺตํฯ
จตุภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐๑๕-๖. อมฺพฏฺฐีติ อมฺพพีชํฯ ชมฺพุฏฺฐีติ ชมฺพุพีชํฯ อาทิ-สทฺเทน มธุกปนสาทิพีชานํ คหณํฯ วนฺทากาติ รุกฺขาทนีฯ อญฺญํ วาติ ภณฺฑกทลิมโนรหํ วาฯ อสฺสาติ วนฺทากาทิโนฯ อมูลวลฺลีติ เอวํนามิกา วลฺลิฯ
๑๐๑๗. โส เสวาโลติ โยชนาฯ
๑๐๑๘. ฆํสิตฺวาติ เยน เกนจิ ฆํสิตฺวาฯ ตํ เสวาลํฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ปาการาฯ
๑๐๑๙. เสวาเล อปนีเตฯ อนฺโตติ ปานียฆฏาทีนํ อนฺโตกุจฺฉิมฺหิฯ กณฺณกํ อพฺโพหารนฺติ โยชนาฯ ปานียฆฏาทีนํ พหิ เสวาโล อุทเก อฏฺฐิตตฺตา, พีชคามานุโลมตฺตา จ ทุกฺกฏวตฺถูติ วทนฺติฯ กณฺณกํ นีลวณฺณมฺปิ อพฺโพหาริกเมวฯ
๑๐๒๐. ปาสาณททฺทูติ เสวาลนฺติ ปาสาณเสวาลํฯ เสเลยฺยกา นาม สิลาย สมฺภูตา เอกา สุคนฺธชาติฯ อปตฺตานีติ ปณฺณรหิตานิฯ
๑๐๒๑. ปุปฺผิตนฺติ วิกสิตํฯ ตํ อหิจฺฉตฺตํฯ มกุลนฺติ อวิกสิตํฯ
๑๐๒๒. อลฺลสฺมิํ ปปฺปฏิกมฺปีติ อลฺลตจมตฺถเก สุกฺขตจปฏลมฺปิฯ ‘‘อลฺลสฺมิ’’นฺติ อิมินา พฺยติเรเกน มตรุกฺเข โทสาภาวํ ทีเปติฯ ‘‘ตจํ วิโกเปตฺวา’’ติ วจนโต รุกฺขตจมฺปิ ปปฺปฏิกมฺปิ สาลกปิตฺถาทินิยฺยาสมฺปิ รุกฺเข อลฺลตจํ อวิโกเปตฺวา มตฺถกโต ฉินฺทิตฺวา คเหตุํ วฏฺฏติฯ
๑๐๒๓. อกฺขรจฺฉินฺทนารเหสุ นุหิกทลิอาทีสุ รุกฺเขสุ, ตตฺถชาเตสุ ตาลปณฺณาทิเกสุ วา อกฺขรํ ลิขโต ปาจิตฺติยมุทีรเยติ โยชนาฯ ‘‘ตตฺถชาเตสู’’ติ อิมินา รุกฺขโต อปนีตปณฺเณสุ ลิขิตุํ วฏฺฏตีติ พฺยติเรกโต ทีเปติฯ
๑๐๒๔. ‘‘ปกฺกเมว วา’’ติ วิสุํ วจนโต ‘‘ผลํ วา’’ติ อิมินา อปกฺกํ ผลํ คหิตํฯ
๑๐๒๕. ผลินิํสาขนฺติ ขาทนารหผลวติํ ชมฺพุสาขาทิกํ สาขํฯ คณฺหโต อนุปสมฺปนฺนสฺสาติ คเหตพฺพํฯ สยํ ขาทิตุกาโม เจติ ตถา โอนมิตฺวา สาขโต โอจินิตฺวา ทินฺนผลํ สเจ สยํ ขาทิตุกาโม โหติฯ เอวํ ทาตุนฺติ ยถาวุตฺตปฺปการํ นาเมตฺวา ทาตุํฯ
๑๐๒๖. ปรํ กญฺจิ อุกฺขิปิตฺวาติ อญฺญํ กญฺจิ อนุปสมฺปนฺนํ อุกฺขิปิตฺวาฯ ปุปฺผานิ โอจินนฺเตสูติ กุสุมานิ ลุนนฺเตสุฯ อยเมว วินิจฺฉโยติ สามญฺญนิทฺเทเสปิ เอตฺถ อตฺตโน นาเมตฺวา ทินฺนสาขาย ปุปฺผานิ ปานียวาสตฺถาย น คเหตพฺพานิฯ อนุปสมฺปนฺนํ อุกฺขิปิตฺวา ปุปฺผานิ โอจินาเปตฺวา คหิตปุปฺผานิ คเหตพฺพานีติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘เตหิ
๑๐๒๗. ‘‘สาขา’’ติ ภินฺทิตฺวา วา ฉินฺทิตฺวา วา โมจิตา วุจฺจติฯ สาขีนนฺติ รุกฺขานํฯ ตนฺติ ยถาวุตฺตรุกฺขโต โมจิตสาขํฯ เยสํ รุกฺขานํ สาขา รุหติ, เตสํ สาขีนํ ตํ สาขํ กปฺปิยํ อการาเปตฺวา วิโกเปนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ ‘‘เยสํ รุกฺขานํ สาขา รุหตี’’ติ วุตฺตตฺตา เยสํ สาขา น รุหติ, เตสํ ตสฺสา กปฺปิยกรณกิจฺจํ นตฺถีติ วทนฺติฯ
๑๐๒๘. อลฺลสิงฺคิเวราทิเกสุปีติ อาทิ-สทฺเทน วจลสุณาทีนํ คหณํฯ
๑๐๒๙. อนิยามโต วฏฺฏเตวาติ โยชนาฯ นิยามสรูปํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมํ รุกฺข’’นฺติอาทิวกฺขมานตฺตา อนิยามโตติ สามญฺญนิทฺเทเส ‘‘อิม’’นฺติ นิยามวจนาภาวโตติ คเหตพฺพํฯ
๑๐๓๒. อุจฺฉุขณฺฑานนฺติ ปูรณโยเค สามิวจนํ, อุจฺฉุขณฺเฑหีติ วุตฺตํ โหติฯ สพฺพเมวาติ ปจฺฉิยํ ฐิตํ สพฺพํ ขณฺฑํฯ กตํ โหตีติ กตํ กปฺปิยํ โหติฯ เอกสฺมิํ กปฺปิเย กเตติ ปจฺฉิยํ สพฺพขณฺเฑสุ ผุสิตฺวา ฐิเตสุ เอกสฺมิํ ขณฺเฑ กปฺปิเย กเตฯ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุํ อคฺคิปริชิตํ สตฺถปริชิตํ นขปริชิตํ อพีชํ นิพฺพฏฺฏพีชํเยว ปญฺจม’’นฺติ (จูฬว. ๒๕๐) อิติ วุตฺเตสุ อคฺคิสตฺถนเขสุ อญฺญตเรน ตตฺต อโยขณฺเฑน วา ชลิตคฺคินา วา สูจิมุเขน วา นขจฺเฉทเนน วา สตฺถกธาราย วา มนุสฺสสีหาทีนํ อุปฺปาฏิตานุปฺปาฏิตอปูตินเขน วา วิชฺฌิตฺวา วา ฉินฺทิตฺวา วา กปฺปิยํ กาตพฺพํฯ กโรนฺเตน จ อนุปสมฺปนฺเนน
๑๐๓๓. ทารุนฺติ ทารุํ วิชฺฌตีติ เอตฺถ ชานิตฺวาปิ วิชฺฌติ วา วิชฺฌาเปติ วา, วฏฺฏติเยวฯ ‘‘เอกสิตฺเถปี’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ
๑๐๓๔. ตานิ อุจฺฉุทารูนิฯ ตนฺติ วลฺลิํ, รชฺชุํ วาฯ
๑๐๓๕. มริจปกฺเกหีติ ปริณเตหิ มริจปกฺเกหิฯ อปริณตานํ ปน อพีชตฺตา กปฺปิเย อกเตปิ วฏฺฏติฯ อิทญฺจ เสตลสุณตจลสุณาทีหิ มิสฺสภตฺตสฺส อุปลกฺขณํฯ เอตฺถ จ ภตฺตสิตฺถสมฺพนฺธวเสน เอกาพทฺธตา เวทิตพฺพา, น ผลาทีนเมว อญฺญมญฺญสมฺพนฺธวเสนฯ
๑๐๓๖. ติลตณฺฑุลกาทิสูติ กปฺปิยํ กาตพฺพติเลหิ มิสฺสตณฺฑุลาทีสุฯ อาทิ-สทฺเทน กปฺปิยํ กาตพฺพวตฺถูหิ มิสฺสิตานิ อิตรวตฺถูนิ คหิตานิฯ เอกาพทฺเธ กปิตฺเถปีติ กฏาเหน พทฺธพีเช ปริณตกปิตฺถผเลปิฯ กฏาเหติ พทฺธมิญฺเช กปาเลฯ
๑๐๓๗. กฏาหํ มุญฺจิตฺวาติ สุกฺขตฺตา สมนฺตโต กฏาหํ มุญฺจิตฺวาฯ มิญฺชกนฺติ ปริณตกปิตฺถผลมิญฺชํฯ ตํ กปิตฺถํ ภินฺทาเปตฺวาติ กปิตฺถกฏาหํ ภินฺทาเปตฺวา, อิทํ พีชโต มุตฺตสฺส กฏาหสฺส ภาชนคติกตฺตา วุตฺตํฯ
๑๐๓๘. ‘‘อภูตคามอพีเชสู’’ติ ตตฺถ ตสฺมิํ อภูตคามอพีชคามทฺวเยฯ อิมิสฺสา คาถาย ‘‘อภูตคาเม ภูตคามสญฺญิโน ทุกฺกฏํ, เวมติกสฺส ทุกฺกฏํ, อพีชคาเม พีชคามสญฺญิโน ทุกฺกฏํ, เวมติกสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ จตฺตาริ ทุกฺกฏานิ ทสฺสิตานิฯ ตตฺถ อภูตคามนฺติ พีชคามํ คเหตพฺพํฯ อพีชคามนฺติ โน พีชํฯ
๑๐๓๙. ตตฺถ ตสฺมิํ ภูตคามพีชคามทฺวเยฯ ‘‘อตถาสญฺญิโน’’ติอาทีสุ ‘‘ภูตคามํ วิโกเปนฺตสฺสา’’ติ ปาฬิยํ ‘‘พีเช อพีชสญฺญี ฉินฺทติ วา…เป.… อนาปตฺตี’’ติฯ
อสญฺจิจฺจ ภูตคามํ วิโกเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ เอวมุปริปิ โยเชตพฺพํฯ คจฺฉนฺตสฺส ปาเทสุ คเหตฺวา วา อาลมฺพณกตฺตรยฏฺฐิยา ฆํสิตฺวา วา ติณาทีสุ ฉิชฺเชสุปิ ‘‘อิมํ ฉินฺทิสฺสามี’’ติ อมนสิกตตฺตา อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ อสติสฺสาติ อญฺญวิหิตสติสฺส วา อญฺเญน กถยโต วา ปาทงฺคุฏฺฐาทีหิ ติณาทีนิ ฉินฺทนฺตสฺสฯ จ-กาเรน อิธ อวุตฺตํ ‘‘อชานนฺตสฺสา’’ติ อิทํ สมุจฺจิตํฯ ‘‘อิมํ ภูตคาม’’นฺติ วา ‘‘อิมสฺมิํ อคฺคิมฺหิ ปติเต อิมํ ฑยฺหตี’’ติ วา ‘‘อิมินา อิทํ ภิชฺชติ ฉิชฺชตี’’ติอาทิํ วา อชานนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ
๑๐๔๐. อิทํ จาติ อิทํ ภูตคามสิกฺขาปทญฺจฯ ติสมุฏฺฐานนฺติ กายจิตฺตวาจาจิตฺตกายวาจาจิตฺตวเสน ติสมุฏฺฐานํฯ เฉทนาทิกิริยาย อาปชฺชนโต กฺริยํฯ ติจิตฺตนฺติ ปณฺณตฺติํ อชานิตฺวา เจติยาทีสุ ติณคหนาทิกํ กโรนฺตสฺส อขีณาสวสฺส กุสลํ, ขีณาสวสฺส กิริยํ, ผลปุปฺผาทิโลเภน วิโกเปนฺตานํ เสขปุถุชฺชนานํ อกุสลนฺติ ติจิตฺตํฯ
ภูตคามกถาวณฺณนาฯ
๑๐๔๑. อญฺญวาทวิเหสเก กมฺมสฺมิํ สงฺเฆน กเตติ โยชนา, อญฺญวาทกวิเหสกาโรปนกมฺเม ญตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย ปจฺเจกํ สงฺเฆน กเตติ อตฺโถฯ ‘‘อญฺญํ วทตีติ อญฺญวาทกํ, อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรณสฺเสตํ นามํฯ วิเหเสตีติ วิเหสกํ, ตุณฺหีภูตสฺเสตํ นาม’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๙๘) วจนโต สงฺฆมชฺเฌ วตฺถุนา, อาปตฺติยา วา โจทนาย กตาย ตํ อวตฺตุกาโม หุตฺวา ‘‘โก อาปนฺโน, กิํ อาปนฺโน, กิสฺมิํ อาปนฺโน’’ติอาทินา (ปาจิ. ๙๔) ปทภาชนานุกฺกเมน ปุจฺฉิตํ ฐเปตฺวา อญฺญสฺส อวจนํ อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรณํ, ตํ กโรนฺโต อญฺญวาทโกฯ อิธ ปน ภาวปฺปธานวเสน กิริยา คหิตาฯ
ตเถว วิเหสโก นามฯ เอตฺถาปิ ภาวปฺปธานวเสน กิริยาว คเหตพฺพาฯ อิธ ปน ตพฺภาวาโรปนกมฺมํ วุจฺจตีติ สํเขโปฯ ปุน ตถา กโรนฺตสฺสาติ ปุนปิ เตเนว ปกาเรน อญฺญวาทกวิเหสกานิ วิสุํ วิสุํ กโรนฺตสฺสฯ ปาจิตฺติยทฺวยํ โหตีติ ปทภาชเน ‘‘โรปิเต อญฺญวาทเก’’ติอาทินา (ปาจิ. ๑๐๐) นเยน จ
๑๐๔๒. ธมฺเมติ เอตฺถ ‘‘กมฺเม’’ติ เสโสฯ ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญี, เวมติโก, อธมฺมกมฺมสญฺญีติ ตีสุ วิกปฺเปสุฯ อธมฺเมติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ กมฺเม อโรปิเตติ อญฺญวาทกกมฺมาโรปเน อกเตฯ เอวํ วทนฺตสฺสาติ ‘‘โก อาปนฺโน’’ติอาทีนิ วทนฺตสฺสฯ วทนฺตสฺส จาติ เอตฺถ จกาเรน กมฺเม อโรปิเต เอวํ วิเหสนฺตสฺส จ ทุกฺกฏนฺติ สมุจฺจิโนติฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข กมฺเม อโรปิเตติ วิเหสกกาลมาหฯ
๑๐๔๓. อาปนฺนนฺติ อตฺตนา อาปนฺนํฯ ภณฺฑนํ ภวิสฺสตีติ สญฺญิสฺสาติ มยา อิมสฺมิํ วุตฺเต สงฺฆสฺส ภณฺฑนกลหาทโย โหนฺตีติ สญฺญาย ตุณฺหี ภวนฺตสฺสฯ คิลานสฺสาติ วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยมุขโรคาทิยุตฺตสฺสฯ
๑๐๔๔. กฺริยากฺริยนฺติ อญฺเญนญฺญปฏิจรณํ กฺริยํฯ ตุณฺหีภาโว อกฺริยํฯ
อญฺญวาทกกถาวณฺณนาฯ
๑๐๔๕-๖. สมฺมตสฺสาติ ขนฺธกาคตเสนาสนปญฺญาปกสมฺมุติอาทีสุ เตรสสุ สมฺมุตีสุ เอกํ วา กติปยา วา สพฺพา วา ทาตุํ สงฺเฆน ญตฺติํ ฐเปตฺวา กมฺมวาจํ วตฺวา ทินฺนสมฺมุติกสฺสฯ ‘‘อุปสมฺปนฺนํ สงฺเฆน สมฺมต’’นฺติ (ปาจิ. ๑๐๖) วจนโต ภิกฺขุโนติ อุปสมฺปนฺนมาห, อยสํ กตฺตุกาโมติ สมฺพนฺโธฯ วทนฺโตติ ‘‘ฉนฺเทน อิตฺถนฺนาโม เสนาสนํ ปญฺญาเปติ, ฉนฺเทน ภตฺตานิ อุทฺทิสตี’’ติอาทิํ ภณนฺโตฯ ‘‘อุปสมฺปนฺเน’’ติ ‘‘อุชฺฌาเปตี’’ติ กิริยมเปกฺขิตฺวา กมฺมนิ อุปโยคพหุวจนํฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – อุชฺฌาเปติ อวญฺญาย
‘‘ปาจิตฺติยทฺวยํ โหตี’’ติ อิทํ ‘‘อุชฺฌาปนเก ขิยฺยนเก ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๑๐๕) ทฺวินฺนํ วตฺถูนํ เอกโต วุตฺตตฺตา อิธาปิ เอกโต วุตฺตํ, วิสุํ วิสุํ ปน คเหตพฺพํฯ ธมฺเมติ เอตฺถ ‘‘กมฺเม’’ติ เสโส, อุปสมฺปนฺนสฺส สมฺมตสฺส สงฺเฆน ทินฺนสมฺมุติกมฺมํ สเจ ธมฺมกมฺมํ โหตีติ อตฺโถฯ อธมฺเมติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ
๑๐๔๗-๘. ภิกฺขุโนติ สมฺมตสฺส ภิกฺขุโนฯ อสมฺมตสฺส ภิกฺขุสฺส อวณฺณํ ภาสโตติ โยชนาฯ ยสฺส กสฺสจีติ เอตฺถ ‘‘สนฺติเก’’ติ เสโส, อุปสมฺปนฺนสฺส จ อนุปสมฺปนฺนสฺส จ ยสฺส กสฺสจิ สนฺติเกติ อตฺโถฯ อุปสมฺปนฺนกาเล สมฺมตํ ปจฺฉา สามเณรภาวํ อุปคตํ สนฺธาย ‘‘สมฺมตสฺส สามเณรสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ อวณฺณํ วทโตติ โยชนาฯ
๑๐๔๙. กโรนฺตํ สมฺมตํฯ ภณโตติ อุชฺฌาปยโต, ขียโตฯ อตฺโถ ปน วุตฺตนโยวฯ อุชฺฌาปนขียนกิริยาหิ อาปชฺชนโต กฺริยํฯ ยสฺมา อุชฺฌาปนํ, ขียนญฺจ มุสาวาทวเสเนว ปวตฺตํ, ตสฺมา ‘‘อาทิกมฺมิกสฺส อนาปตฺตี’’ติ ปาจิตฺติยฏฺฐาเน, ทุกฺกฏฏฺฐาเน จ อิมินา จ อนาปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ เอวญฺจ กตฺวา อุชฺฌาเปนฺตสฺส, ขียนฺตสฺส
อุชฺฌาปนกกถาวณฺณนาฯ
๑๐๕๐. สงฺฆสฺส มญฺจาทินฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘สงฺฆิกํ มญฺจํ วา ปีฐํ วา ภิสิํ วา โกจฺฉํ วา’’ติ ปาฬิยํ ทสฺสิตํ สงฺฆสนฺตกํ มญฺจาทิํฯ เอตฺถ จ มญฺโจ นาม ปาฬิยํ ‘‘จตฺตาโร มญฺจา มสารโก พุนฺทิกาพทฺโธ กุฬีรปาทโก อาหจฺจปาทโก’’ติ (ปาจิ. ๑๑๑) จ ทสฺสิโต จตุพฺพิโธ มญฺโจฯ ตตฺถ มสารโก นาม มญฺจปาเท วิชฺฌิตฺวา ตตฺถ อฏนิสิขาหิ อาวุณิตฺวา กตมญฺโจฯ โส อิทานิ วตฺตมาโน เวตฺตมญฺโจฯ พุนฺทิกาพทฺโธ นาม อฏนิสีเสสุ พุนฺทิกรนฺตรโต มญฺจปาเท ฑํสาเปตฺวา กโต เวตฺตมญฺจปทรมญฺโจ ทฏฺฐพฺโพฯ กุฬีรปาทโก นาม ปาทพุนฺเท อาหจฺจปาทโก นาม อฏนิโย วิชฺฌิตฺวา อฏนิฉิทฺเท ปาทสีเส สิขํ กตฺวา ตํ ปเวเสตฺวา อฏนิยา อุปริ นิกฺขนฺเต ปาทสิขามตฺถเก ติริยํ วิชฺฌิตฺวา อาณิํ ปเวเสตฺวา กตมญฺโจฯ
ปีฐํ นาม เอวเมว กตํ ตนฺนามกเมว จตุพฺพิธํ;
ภิสิ นาม ‘‘ปญฺจ ภิสิโย อุณฺณภิสิ โจฬภิสิ วากภิสิ ติณภิสิ ปณฺณภิสี’’ติ คพฺภวเสน ทสฺสิตา ปญฺจ ภิสิโยฯ ตตฺถ อุณฺณา นาม มนุสฺสโลมํ ฐเปตฺวา อวเสสโลมานิฯ โจฬา นาม ปิโลติกาฯ วากํ นาม มกจิวากาทิกํฯ ติณํ นาม ทพฺพติณาทิฯ ปณฺณํ นาม ตมาลปณฺณํ ฐเปตฺวา อวเสสปณฺณํฯ
โกจฺฉนฺติ ปาฬิยํ ‘‘โกจฺฉํ นาม วากมยํ วา อุสีรมยํ วา มุญฺชมยํ วา ปพฺพชมยํ วา อนฺโต สํเวเฐตฺวา พทฺธํ โหตี’’ติ (ปาจิ. ๑๑๑) ทสฺสิตํ วากํ วา อุสีรํ วา มุญฺชติณํ วา เอฬกโลมานิ วา ปพฺพชติณํ วา อาทาย อุโภหิ โกฏีหิ วิตฺถตํ กตฺวา มชฺเฌ ปีเฬตฺวา สงฺกุจิตฺวา ตํ พนฺธิตฺวา สีหจมฺมาทีหิ เวฐนพนฺธนานิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปาทปุญฺฉนี วิย นิสชฺชตฺถาย กตํ อาสนนฺติ วทนฺติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘เหฏฺฐา จ อุปริ จ วิตฺถตํ, มชฺเฌ สํขิตฺตํ, ปณวสณฺฐานํ กตฺวา พทฺธํ โหติ, ตํ กิร มชฺเฌ สีหพฺยคฺฆจมฺมปริกฺขิตฺตมฺปิ กโรนฺติฯ อกปฺปิยจมฺมํ นาเมตฺถ นตฺถี’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๑๑)ฯ สนฺถราเปตฺวาติ อุปสมฺปนฺเนน วา อนุปสมฺปนฺเนน วา สนฺถราเปตฺวาฯ เอตฺถ วินิจฺฉยํ วกฺขติฯ สนฺถริตฺวาติ สยํ สนฺถริตฺวา วาฯ
๑๐๕๑. เนวุทฺธเรยฺยาติ ปญฺญตฺตฏฺฐานโต อุทฺธริตฺวา น ปฏิสาเมยฺยฯ น อุทฺธราเปยฺย วาติ อญฺเญน วา ตถา น การาเปยฺยฯ ตนฺติ มญฺจาทิํฯ ปกฺกมนฺโตติ เอตฺถ ‘‘โย ภิกฺขู’’ติ ลพฺภติ, มญฺจาทีนํ อตฺถตฏฺฐานโต ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ถามปฺปมาเณน หตฺถํ ปสาเรตฺวา ขิตฺตปาสาณสฺส ปตนฏฺฐานํ อติกฺกมฺม คจฺฉนฺโตติ อตฺโถฯ ยถาห ปาฬิยํ ‘‘มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาตํ อติกฺกมนฺตสฺสา’’ติฯ
๑๐๕๒. วสฺสิเก จตุโร มาเสติ อนฺโตวสฺสํ จาตุมาเสฯ สเจ เทโว น วสฺสตีติ เอตฺถ ‘‘กตฺถจิ ‘‘สเจ’’ติ สาสงฺกมาหฯ ‘‘เยสุ ชนปเทสุ วสฺสกาเล น วสฺสติ, เตสุปิ จตฺตาโร มาเส นิกฺขิปิตุํ น วฏฺฏติเยวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๑๐) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ตถา จาปีติ เต จตฺตาโร มาเส อวสฺสนฺเตปิฯ
๑๐๕๓. ยตฺถาติ
๑๐๕๔. นิวาสสฺมินฺติ รุกฺเข กุลาวกํ กตฺวา นิรนฺตรวาเส สติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ยสฺมิํ ปน ธุวนิวาเสน กุลาวเก กตฺวา วสนฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๑๐)ฯ กทาจิปีติ อโนวสฺสกาเลปิฯ
๑๐๕๕-๖. สงฺฆิกํ ยํ กิญฺจิ มญฺจาทีติ โยชนาฯ สนฺถตํ ยทีติ อนาณตฺเตน ยทิ อตฺถตํ, ปญฺญตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยตฺถ กตฺถจิ ฐาเนติ รุกฺขมูลมณฺฑปอพฺโภกาสาทิมฺหิ ยตฺถ กตฺถจิ ฐาเนฯ เยน เกนจีติ สทฺธิวิหาริเกน วา อนฺเตวาสิเกน วา อญฺเญน วาฯ ภิกฺขุนาติ อุปสมฺปนฺเนนฯ โสติ ยสฺสตฺถาย ปญฺญตฺตํ, โส ภิกฺขุฯ
๑๐๕๗. ตนฺติ ตํ สงฺฆิกํ เวตฺตมญฺจาทิํฯ สนฺถราปิต-สทฺโท กตฺตุสาธโน, สนฺถริตุํ นิโยชกสฺเสว ภิกฺขุโนติ อตฺโถฯ
๑๐๕๘. ภิกฺขุนาติ เอตฺถ ‘‘อาณาปโก’’ติ วกฺขมานตฺตา อาณตฺเตน ภิกฺขุนา อุปสมฺปนฺเนนาติ ลพฺภติฯ ตสฺเสวาติ อาณตฺติยา อาสนปญฺญาปกสฺส ตสฺเสว ภิกฺขุโนฯ ‘‘นิสีทตี’’ติ วจนสฺส อุปลกฺขณตฺตา อาคนฺตฺวา ถวิกํ วา จีวรํ วา ยํ กิญฺจิเทว ฐเปติ, ‘‘มยฺหเมว ภาโร’’ติ วา วทติ, ปญฺญาปโก มุจฺจตีติ คเหตพฺโพฯ
๑๐๕๙-๖๐. อนาปุจฺฉาติ เอตฺถ ‘‘โย ภิกฺขุ วา สามเณโร วา อารามิโก วา ลชฺชี โหติ, อตฺตโน ปลิโพธํ อฏฺฐกถาย วุตฺตสรูปํ ยํ กญฺจิ อนาปุจฺฉาติ อตฺโถฯ ‘‘ภิกฺขุ วา สามเณโร วา อารามิโก วา ลชฺชี อนิยฺยาเตตฺวาติ นิยฺยาตนํ อกตฺวา วตฺตาวตฺตํ อปฺปฏิยาเทตฺวา, อสมฺปฏิจฺฉาเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ วาเรติ ปทวาเรฯ
๑๐๖๒. ตสฺมา ฐานาติ อตฺตนา ฐตฺวา อาณาปิตโภชนสาลโตฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘โภชนสาลโต นิกฺขมิตฺวา อญฺญตฺถ คจฺฉตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๑๑)ฯ
๑๐๖๓. สงฺฆิเก สงฺฆิกสญฺญิเวมติกปุคฺคลิกสญฺญีนํ วเสน ติกปาจิตฺติยํฯ ติกาตีเตนาติ อกุสลมูลตฺติกาทิโต สวาสนสมุจฺเฉทปฺปหานวเสน อติกฺกนฺเตนฯ ติกทุกฺกฏนฺติ ‘‘ปุคฺคลิเก สงฺฆิกสญฺญี, เวมติโก, ปุคฺคลิกสญฺญี อญฺญสฺส ปุคฺคลิเก อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๑๒) วจนโต ทุกฺกฏตฺตยํ โหติฯ
๑๐๖๔-๕. จิมิลิกํ นาม ปริกมฺมกตาย ภูมิยา ฉวิรกฺขนตฺถํ อตฺถริตพฺพปิโลติกํฯ ตฏฺฏิกา นาม ตาลปณฺณาทีหิ กตตฏฺฏิกาฯ จมฺมํ สีหจมฺมาทิฯ เสนาสนปริกฺขาเร อกปฺปิยจมฺมํ นาม นตฺถิฯ ยถาห ‘‘อฏฺฐกถาสุ หิ เสนาสนปริโภเค ปฏิกฺขิตฺตจมฺมํ นาม น ทิสฺสติ, ตสฺมา สารตฺถทีปนิยา (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๑๑๒) เอวํ อตฺโถ วณฺณิโต –
‘‘สีหจมฺมาทีนํ ปริหรเณเยว ปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพ’’ติ อิมินา ‘‘น ภิกฺขเว มหาจมฺมานิ ธาเรตพฺพานิ สีหจมฺมํ พฺยคฺฆจมฺมํ ทีปิจมฺมํ, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ เอวํ วุตฺตาย ขนฺธกปาฬิยา อธิปฺปายํ วิภาเวติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘อนฺโตปิ มญฺเจ ปญฺญตฺตานิ โหนฺติ, พหิปิ มญฺเจ ปญฺญตฺตานิ โหนฺตี’’ติ (มหาว. ๒๕๕) อิมสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ สิกฺขาปทสฺส ปญฺญตฺตตฺตา มญฺจปีเฐสุ อตฺถริตฺวา ปริโภโคเยว ปฏิกฺขิตฺโต, ภูมตฺถรณวเสน ปริโภโค ปน อปฺปฏิกฺขิตฺโตติฯ ยทิ เอวํ ‘‘ปริหรเณเยว
‘‘ผลก’’นฺติ อิมินา ปาฐาคตํ ผลกปีฐเมว ทสฺสิตํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ผลกปีฐํ นาม ผลกมยํ ปีฐ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๑๒)ฯ ปาทปุญฺฉนินฺติ กทลิวากาทีหิ กตํ ปาทปุญฺฉนิกํฯ ภูมตฺถรณํ นาม จิมิลิกาย สติ ตสฺสา อุปริ, อสติ สุทฺธภูมิยํ อตฺถริตพฺพา กฏสารกาทิวิกติฯ อุตฺตรตฺถรณํ นาม สงฺฆิกมญฺจปีฐาทีนํ อุปริ อตฺถริตพฺพปจฺจตฺถรณํฯ
ปตฺตาธารกนฺติ คจฺฉโตติ เลฑฺฑุปาตํ อติกฺกมฺม คจฺฉโตฯ สเจ ปน ทายเกหิ ทานกาเลเยว สหสฺสคฺฆนกมฺปิ กมฺพลํ ‘‘ปาทปุญฺฉนิํ กตฺวา ปริภุญฺชถา’’ติ ทินฺนํ, ตเถว ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ ตสฺมา อิมํ มญฺจปีฐาทิเสนาสนมฺปิ ‘‘อพฺโภกาเสปิ ยถาสุขํ ปริภุญฺชถา’’ติ ทายเกหิ ทินฺนํ เจ, สพฺพสฺมิมฺปิ กาเล อพฺโภกาเส นิกฺขิปิตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ
๑๐๖๖. อารญฺญเกนาปิ สเจ คนฺตพฺพํ โหติ, อโนวสฺสเก โนสติ มญฺจปีฐาทิํ รุกฺขสฺมิํ ลคฺเคตฺวา ยถาสุขํ คนฺตพฺพนฺติ โยชนาฯ
๑๐๖๗. อุปจิกาทีหีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน มูสิกา คหิตาฯ น ลุชฺชตีติ น นสฺสติฯ ตํ สพฺพนฺติ มญฺจาทิกํ สกลํฯ
๑๐๖๘. อตฺตโน สนฺตเกติ อตฺตโน ปุคฺคลิเก มญฺจาทิวิสเยฯ รุทฺเธติ วุฑฺฒภิกฺขุนา วา อิสฺสราทีหิ วา ยกฺขสีหาทีหิ วา มญฺจาทิเก รุทฺเธ อชฺฌาวุตฺเถ, อภิภวิตฺวา คหิเตติ อตฺโถ อาปทาสุปีติ พฺรหฺมจริยนฺตรายาทีสุ จ สนฺเตสุฯ คจฺฉโต ภิกฺขุโน อนาปตฺตีติ โยชนาฯ
๑๐๖๙. กายวาจโต, กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺฐานํ กถินสมุฏฺฐานํ นามฯ ปญฺญตฺติํ อชานิตฺวา สยํ อนุทฺธรนฺตสฺส กาเยน โหติ, อนาปุจฺฉนฺตสฺส วาจาย โหติ, ปญฺญตฺติํ ชานิตฺวา เอวํ อกโรนฺตสฺส สจิตฺตเกน เตเนว ทฺวเยน สมุฏฺฐาตีติ เวทิตพฺพํฯ เลฑฺฑุปาตาติกฺกโม กฺริยํฯ มญฺจาทีนํ อนุทฺธรณาทิ อกฺริยํฯ
ปฐมเสนาสนกถาวณฺณนาฯ
๑๐๗๐-๓. ภิสีติ อฏฺฐกถาย ‘‘มญฺจกภิสิ วา ปีฐกภิสิ วา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๑๖) เอวํ ทสฺสิตภิสิ จฯ ปจฺจตฺถรณํ นาม ปาวาโร โกชโว วาฯ ‘‘เอตฺตกเมว วุตฺตนฺติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ ‘อิทญฺจ อฏฺฐกถาสุ ตถาวุตฺตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, อญฺญมฺปิ ตาทิสํ มญฺจปีเฐสุ อตฺถริตพฺพํ ปจฺจตฺถรณเมวา’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺต’’นฺติ (สารตฺถ. อฏฺฐ. ปาจิตฺติย ๓.๑๑๖) สารตฺถทีปนิยา ลิขิตํฯ นิสีทนนฺติ นิสีทนจีวรํฯ
ติณสนฺถาโร เอรกาทีนิ ติณานิ ทฺวีสุ ตีสุ ฐาเนสุ โคเปตฺวา กตสนฺถาโรฯ ปณฺณสนฺถาโร นาม นาฬิเกราทิปณฺเณ ตเถว โคเปตฺวา กตสนฺถาโรฯ สยนฺติ เอตฺถาติ เสยฺยาฯ ‘‘สพฺพจฺฉนฺนปริจฺฉนฺเน’’ติ อิทํ สหเสยฺยกถาย วุตฺตตฺถเมวฯ
ทสวิธํ เสยฺยนฺติ ทสวิธาสุ เสยฺยาสุ อญฺญตรนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สนฺถริตฺวาปิ วาติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, โส สนฺถราเปตฺวาปีติ อิมํ สมฺปิณฺเฑติฯ วา-สทฺทํ ‘‘สยํ อนุทฺธริตฺวา’’ติ เอตฺถ ‘‘อนุทฺธริตฺวา วา’’ติ โยเชตฺวา ‘‘อนุทฺธราเปตฺวา วา’’ติ อยํ วิกปฺโป สงฺคยฺหติฯ ตํ เสยฺยํฯ
อารามสฺสูปจารนฺติ ‘‘อปริกฺขิตฺตสฺส อุปจาโร นาม เสนาสนโต ทฺเว เลฑฺฑุปาตา’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ อุปจารมาหฯ อสฺสาติ วิหารสฺส ปริกฺขิตฺตสฺสฯ
๑๐๗๔. อุภเยสนฺติ
๑๐๗๕. อุปจาเร วิหารสฺสาติ เอตฺถ วิหาโร นาม อนฺโตคพฺภาทิสพฺพปริจฺฉนฺนคุตฺตเสนาสนํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘วิหาโรติ อนฺโตคพฺโภ วา อญฺญํ วา สพฺพปริจฺฉนฺนํ คุตฺตเสนาสนํ เวทิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๑๗)ฯ ตตฺถ อุปจาโร นาม มณฺฑโป นาม ปริจฺฉนฺนาปริจฺฉนฺนสนฺนิปาตมณฺฑโปฯ ยถาห ‘‘มณฺฑเป วาติ อปริจฺฉนฺเน ปริจฺฉนฺเน วาปิ พหูนํ สนฺนิปาตมณฺฑเป’’ติฯ อาทิ-สทฺเทน อุปฏฺฐานสาลารุกฺขมูลานิ สงฺคหิตานิฯ อุปฏฺฐานสาลา นาม อคุตฺตา โภชนสาลาฯ ยถาห ‘‘อุปฏฺฐานสาลายํ วาติ โภชนสาลายํ วา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๑๗)ฯ อคุตฺตตา จ ‘‘ฐานสฺส อคุตฺตตายา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๑๗) อฏฺฐกถาวจนโต เวทิตพฺพาติฯ
๑๐๗๖. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘สงฺฆิเก สงฺฆิกสญฺญี, เวมติโก, ปุคฺคลิกสญฺญี’’ติ วารตฺตเย ปาจิตฺติยตฺตยํ วุตฺตํฯ ทสวตฺถูสุ ภวํ ตทนฺโตคธตฺตาติ ทสวตฺถุกํ, ทสนฺนํ วา วตฺถุ ทสวตฺถุ, ตํเยว ทสวตฺถุกนฺติ ภิสิอาทิกํ อญฺญตรํ เสยฺยาภณฺฑํฯ ตสฺสาติ สนฺถารกสฺสฯ ‘‘ปุคฺคลิเก สงฺฆิกสญฺญี, เวมติโก, ปุคฺคลิกสญฺญี อญฺญสฺส ปุคฺคลิเก อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๑๗) ติกทุกฺกฏํ ทีปิตํฯ
๑๐๗๗. อุทฺธริตฺวาติ อตฺถตเสยฺยํ ยถา อุปจิกาหิ น ขชฺชติ, ตถา ปฏิสาเมตฺวา, ‘‘คจฺฉโต’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ อญฺเญน วุทฺธภิกฺขุอิสฺสราทินาฯ ปลิพุทฺเธติ เสนาสเน ปริพุทฺเธ นิวาริเตฯ
๑๐๗๘. สาเปกฺโขว จ คนฺตฺวาติ ‘‘อชฺเชว คนฺตฺวา อิทํ ปฏิสาเมสฺสามี’’ติ อเปกฺขาสหิโตว คามนฺตราทิํ คนฺตฺวาฯ ยถาห ‘‘อชฺเชว อาคนฺตฺวา ปฏิชคฺคิสฺสามี’ติ เอวํ สาเปกฺโข นทีปารํ วา คามนฺตรํ วา คนฺตฺวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๑๘)ฯ ตตฺถ ฐตฺวาติ คตฏฺฐาเน ฐตฺวา, ตโต พหิ คจฺฉามีติ จิตฺเต อุปฺปนฺเนติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ‘‘ยตฺถสฺส คมนจิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตตฺเถว ฐิโต’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๑๘)ฯ ตํ ปุจฺฉตีติ สมฺพนฺโธฯ ตํ เสยฺยํ
อพฺโภกาสมฺหิ มญฺจาทิํ, วิหาเร เสยฺยมตฺตกํ;
หิตฺวา วชนฺตสฺส โทโส, เลฑฺฑุปาตูปจารโตติฯ
ทุติยเสนาสนกถาวณฺณนาฯ
๑๐๗๙. โย ภิกฺขุ สงฺฆิกาวาเส ปุพฺพุปคตํ ภิกฺขุํ ชานํ อนุปขชฺช เสยฺยํ กปฺเปยฺย เจ, อสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนาฯ ปุพฺพุปคโต นาม วสฺสคฺเคน ปาเปตฺวา ทินฺนํ เสนาสนํ คเหตฺวา วสนฺโตฯ ชานนฺติ ‘‘อนุฏฺฐาปนีโย อย’’นฺติ ชานนฺโตฯ อนุฏฺฐาปนียา นาม วุทฺธาทโยฯ ยถาห ปทภาชเน ‘‘ชานาติ นาม วุฑฺโฒติ, คิลาโนติ, สงฺเฆน ทินฺโนติ ชานาตี’’ติ (ปาจิ. ๑๒๑)ฯ อนุปขชฺชาติ อนุปวิสิตฺวา, ตสฺส ปฐมํ ปญฺญตฺตํ มญฺจาทีนํ อาสนฺนตรํ วกฺขมานลกฺขณํ อุปจารํ ปวิสิตฺวาติ อตฺโถฯ เสยฺยํ กปฺเปยฺยาติ ทสวิธาสุ เสยฺยาสุ อญฺญตรํ อตฺถริตฺวา สยนํ กเรยฺย, นิปชฺเชยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ วกฺขติ จ ‘‘ทสสฺวญฺญตรํ เสยฺย’’นฺติอาทิฯ ‘‘นิสชฺชํ วา’’ติ เสโสฯ ยถาห ปทภาชเน ‘‘อภินิสีทติ วา อภินิปชฺชติ วา’’ติฯ
๑๐๘๐-๒. อุทฺทิฏฺฐมตฺถํ นิทฺทิสิตุกาโม ปฐมํ ‘‘อนุปขชฺชเสยฺยํ กปฺเปยฺยา’’ติ เอตฺถ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปาทโธวนปาสาณา…เป.… ทุกฺกฏ’’นฺติฯ เสนาสนํ ปวิสนฺตสฺส ภิกฺขุโน ปาทโธวนปาสาณา ยาว ตํ มญฺจํ วา ปีฐํ วา นิกฺขมนฺตสฺส พาเธตุกามสฺสาติ ‘‘ยสฺส สมฺพาโธ ภวิสฺสติ, โส ปกฺกมิสฺสตี’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนจิตฺตสฺสฯ สยนฺติ เอตฺถาติ วิคฺคโหฯ
๑๙๘๓. ‘‘ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ อุทฺเทสโต วุตฺตํ นิทฺทิสิตุมาห ‘‘นิสีทนฺตสฺสา’’ติอาทิฯ ตตฺถาติ ตถา อนุปขชฺช อตฺถตาย เสยฺยายฯ ‘‘ปาจิตฺติยทฺวย’’นฺติ อิทํ ‘‘ทฺเวปิ กโรนฺตสฺสา’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตาฯ กถํ? สงฺฆิเก สงฺฆิกสญฺญี, เวมติโก, ปุคฺคลิกสญฺญี นิสชฺชํ กปฺเปติ, ปาจิตฺติยนฺติ นิสชฺชาย ติกปาจิตฺติยํ, เอวํ เสยฺยาย ติกปาจิตฺติยํ, อุภยตฺถ ติกปาจิตฺติยทฺวยนฺติ เอวํ วิกปฺปทฺวเย ทฺวาทส ปาจิตฺติยานิฯ ปุคฺคลิเก สงฺฆิกสญฺญี, เวมติโก, ปุคฺคลิกสญฺญี อญฺญสฺส ปุคฺคลิเก นิสชฺชํ กปฺเปติ, ทุกฺกฏนฺติ นิสชฺชาย ติกทุกฺกฏํ, เอวํ เสยฺยาย ติกทุกฺกฏํ, อุภยตฺถ ติกทุกฺกฏทฺวยนฺติ ทฺวาทส ทุกฺกฏานิ จ เวทิตพฺพานิฯ
๑๐๘๔. กโรนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘นิสีทนาทิ’’นฺติ ปกรณโต ลพฺภติฯ ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘สงฺฆิเก สงฺฆิกสญฺญี, เวมติโก, ปุคฺคลิกสญฺญี’’ติ วิกปฺปตฺตเย ติกปาจิตฺติยํ ปาฬิยํ (ปาจิ. ๑๒๒) วุตฺตํฯ เอวํ ปุคฺคลิเกปิ ติกทุกฺกฏํ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ปุคฺคเล ติกทุกฺกฏ’’นฺติฯ อิมินา ยถาวุตฺตปาจิตฺติยทุกฺกฏานิ สามญฺเญน ติเก ปกฺขิปิตฺวา เอวํ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพํฯ
๑๐๘๕-๖. ‘‘วุตฺตูปจาร’’นฺติอาทิคาถาทฺวเย วิหารสฺสาติ ยถาวุตฺตเสนาสนสฺสฯ อุปจาเรติ อวิทูเรฯ อพฺโภกาเสติ ตสฺส เสนาสนสฺส นจฺจาสนฺเน องฺคณปฺปเทเสฯ
นิสีทโต วาติ วาคฺคหเณน นิปชฺชโต วา ทฺเวปิ กโรนฺตสฺส วาติ สงฺคณฺหาติฯ ยถาห ปาฬิยํ ‘‘อภินิสีทติ วา อภินิปชฺชติ วา, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๒๒)ฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปุพฺพูปคตสฺส ปตฺเต เสนาสเนฯ สพฺพตฺเถวาติ ยถาวุตฺตูปจารโต อนฺโต จ พหิ จ อนฺตมโส อชฺโฌกาเสปีติ สพฺพตฺเถวฯ ตสฺสาติ อนตฺตมนสฺส อนุปขชฺช เสยฺยํ กปฺปยโต ตสฺส วิสภาคปุคฺคลสฺสฯ นิวาโส วาริโต ปรวิเหฐเกน สหวาสสฺส มหานตฺถกรตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘เอวรูเปน หิ วิสภาคปุคฺคเลน เอกวิหาเร วา เอกงฺคเณ วา วสนฺเตน อตฺโถ นตฺถิ, ตสฺมา สพฺพตฺเถวสฺส นิวาโส วาริโต’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๒๒)ฯ
๑๐๘๗. ‘‘สีตาทิอุปปีฬิตสฺสา’’ติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อุณฺเหน วา’’ติอาทิกํ สงฺคณฺหาติฯ ยถาห ‘‘สีเตน วา อุณฺเหน วา ปีฬิโต ปวิสตี’’ติฯ เอตฺถ อาปทา นาม พหิ สยนฺตสฺส ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตรายาปชฺชนํฯ
๑๐๘๘. อิทํ สิกฺขาปทํ ทุกฺขเวทนํ โหตีติ โยชนาฯ
อนุปขชฺชกถาวณฺณนาฯ
๑๐๘๙. นิกฺกฑฺเฒยฺยาติ นิกฺกฑฺฒาเปยฺย วาติ นีหราเปยฺย วาฯ
๑๙๙๐. พหู ภูมิโย วาลิกาตลสงฺขาตา ยสฺส โส พหุภูโม, ปาสาโทฯ สมาสนฺตวิธิวเสน ‘‘พหุภูโม’’ติ วุจฺจติฯ
๑๐๙๑. ฐเปตฺวา ฐเปตฺวาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน คตินิวตฺติํ กตฺวา กตฺวาฯ
๑๐๙๒. อยํ นโยติ ‘‘นิกฺขมา’ติ เอกวจเนน คจฺฉนฺเต อเนเกปิ ทฺวารโกฏฺฐเก อติกฺกนฺเต อาณาปกสฺส เอกาว อาปตฺติ โหติ, ฐิตฏฺฐานโต ฐตฺวา ฐตฺวา นีหรนฺตสฺส ทฺวารโกฏฺฐคณนาย โหตี’’ติ อยํ นโยฯ อาณตฺติยา ขเณเยวาติ ‘‘อิมํ นิกฺกฑฺฒาหี’’ติ อาณตฺติกฺขเณเยวฯ
๑๐๙๓. เอกาวาติ เอตฺถ ‘‘ปาจิตฺติ โหตี’’ติ วตฺตพฺโพฯ พหุกานิ เจติ เอตฺถ ‘‘ทฺวารานี’’ติ วตฺตพฺพํ, อติกฺกาเมตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘เอตฺตเก ทฺวารโกฏฺฐเก อติกฺกมาเปตฺวา นิกฺกฑฺฒาหี’’ติ จ ‘‘ยาว ปริยนฺตทฺวารโกฏฺฐกา นิกฺกฑฺฒาหี’’ติ จ ‘‘พหู ทฺวารโกฏฺฐเก อติกฺกาเมตฺวา นิกฺกฑฺฒาหี’’ติ จ อาณตฺตตฺตา พหู ทฺวารโกฏฺฐเก อติกฺกาเมตฺวา สเจ นิกฺกฑฺฒตีติ อตฺโถฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สเจ ปน เอตฺตกานิ ทฺวารานิ นิกฺกฑฺฒาหี’ติ วา ‘ยาว มหาทฺวารํ, ตาว นิกฺกฑฺฒาหี’ติ วา เอวํ นิยเมตฺวา อาณตฺโต โหติ, ทฺวารคณนาย ปาจิตฺติยานี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๒๖)ฯ พหูนิ ปาจิตฺติยานิ โหนฺตีติ โยชนาฯ
๑๐๙๔. อุปฏฺฐานสาลาทีติ ‘‘อุปจารโต’’ติ คณฺฐิปเท ‘‘อุปจาโร นาม อุปฏฺฐานสาลาทิมตฺตเมวา’’ติฯ กาเยนปิ วาจายปิ ตถา นิกฺกฑฺฒเน จ ทุกฺกฏนฺติ วกฺขมาเนน สห โยชนาฯ ตสฺสาติ อุปสมฺปนฺนสฺสฯ อาทิ-สทฺเทน มณฺฑปาทโย คหิตาฯ ยถาห ‘‘วิหารสฺส อุปจารา วา อุปฏฺฐานสาลาย วา มณฺฑปา วา รุกฺขมูลา วา อชฺโฌกาสา วา นิกฺกฑฺฒติ วา นิกฺกฑฺฒาเปติ วา, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๒๗)ฯ ‘‘วาจายา’’ติ อิมินา ‘‘นิกฺขมา’’ติ จ ‘‘อิมํ นิกฺกฑฺฒาหี’’ติ อาณาปนญฺจ คหิตํฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา เอเกน ปโยเคน เอกาปตฺติ, นานาปโยเคสุ ปโยคคณนาย, ทฺวารคณนาย วา โหตีติ วุตฺตเมว ปการํ อุปสํหรติฯ
๑๐๙๕. ‘‘ตถา’’ติ อิทํ ‘‘อิตรํ นิกฺกฑฺฒนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ อิมินาปิ โยเชตพฺพํฯ ยถา วิหารูปจารโต อุปฏฺฐานสาลาทิโต อุปสมฺปนฺนํ นิกฺกฑฺฒนฺตสฺส, นิกฺกฑฺฒาเปนฺตสฺส จ ทุกฺกฏํ โหติ, ตถา อนุปสมฺปนฺนสฺส วิหารโต จ วิหารูปจารโต จ นิกฺกฑฺฒนาทิํ กโรนฺตสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถฯ ตถา วิหารสฺสูปจารา วา วิหารา วา สพฺเพสมฺปิ ปริกฺขารํ นิกฺกฑฺฒนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ สพฺเพสนฺติ อุปสมฺปนฺนานุปสมฺปนฺนานํฯ ปริกฺขารนฺติ อนฺตมโส รชนฉลฺลิปิ สงฺคยฺหติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อนฺตมโส รชนฉลฺลิมฺปี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๒๖)ฯ
๑๐๙๖. ‘‘อสมฺพทฺเธสู’’ติ อิมินา พฺยติเรกโต อสิถิลพทฺเธสุ ปริกฺขาเรสุ เอกิสฺสาเยว อาปตฺติยา สมฺภวํ ทสฺเสติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘คาฬฺหํ พนฺธิตฺวา ฐปิเตสุ ปน เอกาว อาปตฺตี’ติ มหาปจฺจริยํ วุตฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๒๖)ฯ สิถิลพนฺธนํ อสฺส ภิกฺขุสฺส วตฺถูนํ คณนาย ทุกฺกฏํ ปริทีปเยติ โยชนา, ปริกฺขารํ นีหรนฺตสฺส, นีหราเปนฺตสฺส จ อสฺส ภิกฺขุโนติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๐๙๗-๘. อนฺเตวาสินฺติ จ สทฺธิวิหาริกนฺติ จ เอตฺถ ‘‘อสมฺมาวตฺตนฺต’’นฺติ เสโสฯ ยถาห อนาปตฺติวาเร ‘‘อนฺเตวาสิกํ วา สทฺธิวิหาริกํ วา น สมฺมา วตฺตนฺตํ นิกฺกฑฺฒตี’’ติอาทิ นิกฺกฑฺฒนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘นิกฺกฑฺฒาเปนฺตสฺสา’’ติ เสโสฯ อสมฺมาวตฺตนฺตํ อนฺเตวาสิํ วา อลชฺชิํ วา ตถา อสมฺมาวตฺตนฺตํ สทฺธิวิหาริกํ วา อุมฺมตฺตกํ วา เตสํ อนฺเตวาสิอาทีนํ ปริกฺขารํ วา อตฺตโน วสนฏฺฐานา วา ตถา วิสฺสาสิกสฺส วสนฏฺฐานา วา นิกฺกฑฺฒนฺตสฺส, นิกฺกฑฺฒาเปนฺตสฺส วา อุปสมฺปนฺนํ วา อนุปสมฺปนฺนํ วา สงฺฆิกวิหารา นิกฺกฑฺฒนฺตสฺส สยํ อุมฺมตฺตกสฺส วา อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนาฯ
อฏฺฐกถายํ ‘‘อลชฺชีอาทโย ปน อตฺตโน วสนฏฺฐานโตเยว นิกฺกฑฺฒิตพฺพา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๒๘) วุตฺตํ, ปาฬิยญฺจ ‘‘อตฺตโน ปุคฺคลิเก อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. ๑๒๗) วุตฺตํ, ‘‘อตฺตโน วิสฺสาสิกสฺส วสนฏฺฐานา’’ติ อิทํ กสฺมา วุตฺตนฺติ เจ? อิมสฺเสว ปาฐสฺส อนุโลมโต วุตฺตํฯ อนฺเตวาสิกนฺติอาทีสุ ปฐมํ อสมฺมาวตฺตนาทิภาเวน ‘‘นิกฺกฑฺฒิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นิกฺกฑฺฒนฺตสฺส จิตฺตลหุปริวตฺติตาย โกเป อุปฺปนฺเนปิ อนาปตฺติฯ
๑๐๙๙. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘นิกฺกฑฺฒนฺตสฺสา’’ติ จ ตตฺเถว เสสํ ‘‘นิกฺกฑฺฒาเปนฺตสฺสา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๒๖) จ ‘‘ตสฺส ปริกฺขารํ วา’’ติ จ ยถาวุตฺตํ ‘‘สงฺฆารามาปิ สพฺพสฺมา’’ติ อิทํ กลหการเกเนว โยเชตพฺพํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ภณฺฑนการกกลหการกเมว สกลสงฺฆารามโต นิกฺกฑฺฒิตุํ ลภติฯ โส หิ ปกฺขํ ลภิตฺวา สงฺฆมฺปิ ภินฺเทยฺยา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๒๘)ฯ อิทํ ตูติ เอตฺถ วิเสสตฺถโชตเกน ตุ-สทฺเทน วุตฺตวิเสสนํ วินา อวเสสวินิจฺฉโย อนนฺตรสทิโสเยวาติ ทีเปติฯ ติสมุฏฺฐานํ กายจิตฺตวาจาจิตฺตกายวาจาจิตฺตโต สมุฏฺฐานโตติฯ
นิกฺกฑฺฒนกถาวณฺณนาฯ
๑๑๐๐-๑. มชฺฌิมาสีสฆฏฺฏายาติ สีสํ น ฆฏฺเฏตีติ อสีสฆฏฺฏา, มชฺฌิมสฺส อสีสฆฏฺฏา มชฺฌิมาสีสฆฏฺฏา, ตาย, ปมาณมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สีสาฆฏฺฏนปฺปมาณุพฺเพธเหฏฺฐิมตลายาติ อตฺโถฯ เวหาสกุฏิยาติ ปทราทีหิ อุปริ อจฺฉนฺนตลาย ทฺวิภูมิกาทิเภทาย กุฏิยาฯ อุปรีติ มตฺถเก, อกตปทราทิอตฺถรณาย ตุลามตฺตยุตฺตาย อุปริมตเลติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ยาหิ กาหิจิ อุปริ อจฺฉนฺนตลา ทฺวิภูมิกกุฏิ วา ติภูมิกาทิกุฏิ วา ‘เวหาสกุฏี’ติ วุจฺจติ, อิธ ปน อสีสฆฏฺฏา อธิปฺเปตา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๓๑)ฯ อาหจฺจปาทเก มญฺเจติ ‘‘อาหจฺจปาทโก นาม มญฺโจ องฺเค วิชฺฌิตฺวา ฐิโต โหตี’’ติ ปาฬิยํ ทสฺสิเต อฏนิสีสานิ วิชฺฌิตฺวา ปาทสิขํ อาวุณิตฺวา อุปริสิขาย อนาโกฏิตอาณิมฺหิ ฐิตมญฺเจติ อตฺโถฯ อาหจฺจปาทเก ปีเฐติ สมฺพนฺโธฯ ยถาห ปาฬิยํ ‘‘อาหจฺจปาทกํ นาม ปีฐํ องฺเค วิชฺฌิตฺวา ฐิตํ โหตี’’ติ (ปาจิ. ๑๓๑)ฯ โสเยวตฺโถฯ
ตสฺมิํ
๑๑๐๒-๓. สงฺฆิเก สงฺฆิกสญฺญิเวมติกปุคฺคลิกสญฺญีนํ วเสน ติกปาจิตฺติยํฯ ปุคฺคเลติ ปุคฺคลิเก วิหาเรฯ เวหาสกุฏิยา…เป.… คณนาเยว ตสฺส ติกทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ ปุคฺคลิเก สงฺฆิกสญฺญิเวมติกอญฺญปุคฺคลิกสญฺญีนํ วเสน ติกทุกฺกฏํฯ
เหฏฺฐา อปริโภเค วาติ ทารุสมฺภาราทีนํ วเสน เหฏฺฐิมตเล อวลญฺเช วาฯ สีสฆฏฺฏาย วาติ สีสฆฏฺฏนปฺปมาณตลาย กุฏิยา วาฯ อเวหาสวิหาเร วาติ อเวหาสกุฏิยา ภูมิยํ กตปณฺณสาลาทีสุฯ เอตฺถาปิ ‘‘วิสฺสาสิกวิหาเร’’ติ อิทํ ‘‘อตฺตโน ปุคฺคลิเก อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. ๑๓๒) อิมสฺส อนุโลมนโต วุตฺตํฯ
๑๑๐๔. ยตฺถ ปฏาณิ วา ทินฺนาติ ยสฺมิํ มญฺเจ ปาทสีสานํ อุปริ อฏนิมตฺถกโต ติริยํ อาณิ ปเวสิตา โหติ, ตตฺถ อภินิสีทโต, อภินิปชฺชโต วา น โทโสติ โยชนาฯ ตตฺถาติ ปุพฺเพ วุตฺตอปเวสิตปฏาณิมฺหิ มญฺเจ วา ปีเฐ วาฯ ‘‘ฐตฺวา’’ติ อิมินา นิปชฺชนํ นิวตฺเตติฯ ลเคตีติ อุปริพทฺธองฺกุสสิกฺกาทีสุ ยํ กิญฺจิ ปริกฺขารํ ลเคติฯ อิทํ สิกฺขาปทํ สมุฏฺฐานโต เอฬกโลเมน สิกฺขาปเทน สมํ มตนฺติ โยชนาฯ
เวหาสกุฏิกถาวณฺณนาฯ
๑๑๐๕. ยาว ทฺวารสฺส โกสมฺหาติ เอตฺถ ‘‘มหลฺลกสฺส วิหารสฺสา’’ติ เสโส, ‘‘มหลฺลโก นาม วิหาโร สสฺสามิโก ปาฬิยํ วุตฺตตฺตา การาเปตานํ ทายกานํ สมฺภวโต มหลฺลกสฺส ‘‘วิหาโร นาม อุลฺลิตฺโต วา โหติ อวลิตฺโต วา ปาฬิยํ วุตฺตทฺวารกวาฏปุถุลปฺปมาณทฺวารพาหสมีปํ อวธิํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ทฺวารโกโส นาม ปิฏฺฐสงฺฆาฏสฺส สมนฺตา กวาฏวิตฺถารปฺปมาโณ โอกาโส’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๓๕)ฯ
อคฺคฬฏฺฐปนายาติ เอตฺถ อคฺคฬสหจริเยน ตํสหิตทฺวารกวาเฏน ยุตฺตทฺวารพาหานเมว วุตฺตตฺตา ทฺวารพาหานํ นิจฺจลตฺถายาติ อตฺโถฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สกวาฏสฺส ทฺวารพนฺธสฺส นิจฺจลภาวตฺถายาติ อตฺโถ’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๓๕)ฯ ลิมฺปิตพฺพนฺติ เอตฺถ ‘‘ปุนปฺปุน’’นฺติ เสโสฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ปุนปฺปุนํ ลิมฺปิตพฺโพ วา เลปาเปตพฺโพ วา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๓๕)ฯ ติณมตฺติกานํ อุปริ ปุนปฺปุนํ มตฺติกาเลโป กาตพฺโพติ อตฺโถฯ
๑๑๐๖-๗. โย เญยฺโย, อยํ นโยติ สมฺพนฺโธ, ‘‘ปุนปฺปุนํ ลิมฺปิตพฺพํ วา เลปาเปตพฺพเมว วา’’ติ โย วุตฺโต, อยํ นโย เวทิตพฺโพติ อตฺโถฯ อาโลกํ สนฺเธติ ปิเธตีติ อาโลกสนฺธิ, วาตปานกวาฏานเมตํ อธิวจนํฯ ยถาห ‘‘อาโลกสนฺธีติ วาตปานกวาฏกา วุจฺจนฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๓๕)ฯ เอตฺถ กวาฏสฺส สามนฺตา กวาฏทฺวารผลกวิตฺถารปฺปมาณํ เลปฏฺฐานํฯ ยถาห ‘‘สพฺพทิสาสุ กวาฏวิตฺถารปฺปมาโณ โอกาโส’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๓๕)ฯ
เอตฺถายมธิปฺปาโย คณฺฐิปเทสุ ปน ตีสุปิ ปุนปฺปุนํ เลปทานสฺส วุตฺตปฺปมาณโต อญฺญตฺถ ปฏิกฺขิตฺตมตฺตํ ฐเปตฺวา ปาจิตฺติยสฺส อวุตฺตตฺตา ทุกฺกฏํ อนุรูปนฺติ วุตฺตํฯ
ฉทนสฺสาติ ปทภาชเน วุตฺตานํ อิฏฺฐกาสิลาสุธาติณปณฺณจฺฉทนานํ อญฺญตรสฺสฯ ทฺวตฺติปริยายนฺติ เอตฺถ อฏฺฐกถายํ ‘‘ปริยาเยนาติ ปริกฺเขเปน, เอวํ ฉทนํ ปน ติณปณฺเณหิ ลพฺภตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๓๖) วุตฺตตฺตา ปริยายนฺติ ติเณหิ วา ปณฺเณหิ วา ปริกฺขิปิตฺวา ฉทนเมว คเหตพฺพํฯ อิฏฺฐกาย วา สิลาย วา สุธาย วา ฉทเน ลพฺภมานํ มคฺเคน ฉทนํ ปน อุปลกฺขณวเสน ลพฺภติฯ ทฺวตฺติปริยาเยน ฉทนญฺจ ‘‘สพฺพมฺปิ เจตํ ฉทนํ ฉทนูปริ เวทิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๓๖) อฏฺฐกถาวจนโต อุปรูปริ ฉทนวเสน เวทิตพฺพํฯ หริตํ นาม ปุพฺพณฺณาทิฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘หริตนฺติ เจตฺถ สตฺตธญฺญเภทํ ปุพฺพณฺณํ, มุคฺคมาสติลกุลตฺถอลาพุกุมฺภณฺฑาทิเภทญฺจ อปรณฺณํ อธิปฺเปต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๓๕)ฯ อิเมสุ อญฺญตรสฺสาภาเวน อหริตํ นามฯ
อธิฏฺเฐยฺยนฺติ ตโต อุทฺธนฺติ ตีหิ ปริยาเยหิ วา ตีหิ มคฺเคหิ วา อุทฺธํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ติณฺณํ มคฺคานํ วา ปริยายานํ วา อุปรี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๓๖)ฯ ปาจิตฺติยํ โหตีติ วกฺขมานทูรตาย ยุตฺเต อหริตฏฺฐาเน ฐตฺวา สํวิทหิตฺวา ติกฺขตฺตุํ ฉาทาเปตฺวา ตติยวาเร ‘‘เอวํ กโรหี’’ติ อาณาเปตฺวา ปกฺกมิตพฺพํฯ อปกฺกมนฺเตน ตุณฺหีภูเตน ฐาตพฺพํ, ตโต อุตฺตริ จตุตฺถวาเร ฉทนตฺถํ วิทหนฺตสฺส อิฏฺฐกาทิคณนาย, ติเณสุ ติณคณนาย, ปณฺเณสุ ปณฺณคณนาย ปาจิตฺติยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ปาฬิยํ ‘‘มคฺเคน ฉาเทนฺตสฺส ทฺเว มคฺเค อธิฏฺฐหิตฺวา ตติยาย มคฺคํ อาณาเปตฺวา ปกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทิ (ปาจิ. ๑๓๖)ฯ ตติยาย มคฺคนฺติ เอตฺถ ตติยายาติ อุปโยคตฺเถ สมฺปทานวจนํ, ตติยํ มคฺคนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ หริเต, ‘‘สเจ หริเต ฐิโต อธิฏฺฐาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๓๗) วจนโต อธิฏฺฐานาย ติฏฺฐโตติ ลพฺภติฯ พีชโรปนโต ปฏฺฐาย ยาว สสฺสํ ติฏฺฐติ, ตาว หริตํ นามฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ยสฺมิมฺปิ เขตฺเต วุตฺตํ พีชํ น ตาว สมฺปชฺชติ, วสฺเส ปน ปติเต สมฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๓๕)ฯ
๑๑๐๘-๙. อหริตฏฺฐาเนปิ ติฏฺฐโต ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปิฏฺฐิวํเส’’ติอาทิฯ ‘‘ปิฏฺฐิวํเส’’ติ อิทํ วํสยุตฺตเสนาสนวเสน วุตฺตํฯ กณฺณิกํ คาหาเปตฺวา กตเสนาสนสฺสาปิ อุปลกฺขณํ โหติฯ ปิฏฺฐิวํเสติ จ ‘‘คงฺคายํ โฆโส’’ติอาทีสุ วิย สามีปิกาธาเร ภุมฺมํฯ กุโตยํ วิเสโส ลพฺภตีติ? อฏฺฐกถายํ ‘‘ปิฏฺฐิวํสสฺส วา กูฏาคารกณฺณิกาย วา อุปริ, ถุปิกาย วา ปสฺเส นิสินฺโน โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๓๕) วุตฺตวิธานโต ลพฺภติฯ ‘‘นิสินฺโน’’ติ อฏฺฐกถาวจนโต ฐิโตติ เอตฺถ คตินิวตฺติสามญฺเญน ยสฺมิํ ฐาเนติ เอตฺถ ‘‘อหริเต’’ติ ปกรณโต ลพฺภติฯ ‘‘ฐาตุ’’นฺติ อิทํ อธิฏฺฐานกรณตฺถาย ฐานํ คเหตฺวา วุตฺตนฺติ ‘‘ตสฺส อนฺโต อหริเตปิ ฐตฺวา อธิฏฺฐาตุํ น ลพฺภตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๓๖) อฏฺฐกถาวจนโต วิญฺญายติฯ
ปตโนกาสโตติ เอตฺถ ปฐมตฺเถ โต-ปจฺจโยฯ ตญฺหิ ฐานํ วิหารสฺส ปตโนกาโสติ โยชนาฯ หีติ เหตุอตฺเถ วตฺตมานโต ยสฺมา อหริเต ปตนฺตสฺส วิหารสฺเสตํ ฐานํ ปตโนกาโส, ตสฺมา ตตฺถ ฐาตุํ น วฏฺฏตีติ คเหตพฺพํฯ
๑๑๑๑. อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท อาโท ตาว วิหารปทสฺส ปทภาชเน ‘‘วิหาโร นาม อุลฺลิตฺโต วา’’ติอาทิวุตฺตตฺตา (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๓๖) ตพฺพิปริยายโต ติเณเหว กตฉทนภิตฺติกา กุฏิ ติณกุฏิกาติ วิญฺญายตีติ ติณฉทนา กุฏิกา ติณกุฏิกาฯ
ทฺวตฺติปริยายกถาวณฺณนาฯ
๑๑๑๒. ชานนฺติ โตยสฺส สปฺปาณกภาวํ ชานนฺโตฯ สิญฺเจยฺย สิญฺจาเปยฺยาติ เอตฺถ ‘‘เตน อุทเกนา’’ติ วตฺตพฺพํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘เตน อุทเกน สยํ วา สิญฺเจยฺยา’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๔๐)ฯ
๑๑๑๓. โย ปน ธารํ อจฺฉินฺทิตฺวา สเจ มตฺติกํ สิญฺเจยฺย, เอวํ สิญฺจโต ตสฺสาติ โยชนาฯ
๑๑๑๔-๕. สนฺทมานกนฺติ โตยวาหินิํฯ มาติกํ อาฬิํฯ สมฺมุขํ กโรนฺตสฺสาติ อุทกํ นฺหายิตุมิจฺฉิตํ ยทิ, สยํ อภิมุขํ กโรนฺตสฺสฯ ตตฺถ ตตฺถ พนฺธโต อสฺส ภิกฺขุสฺส ปโยคคณนาติ ปโยคคณนาย, อุทกํ พนฺธิตฺวา พนฺธิตฺวา ยถิจฺฉิตทิสาภิมุขกรณปโยคานํ คณนายาติ อตฺโถฯ
๑๑๑๖-๗. ยํ ชลํ ติณาทิมฺหิ ปกฺขิตฺเต สเจ ขยํ วา อาวิลตฺตํ วา คจฺฉติ, ตาทิเส เอเกกํ มตฺติกํ, ติณเมว วาฯ วา-สทฺเทน กฏฺฐโคมยาทิํ วา ปกฺขิปนฺตสฺส ปโยคคณนาย ปาจิตฺติยนฺติ โยชนาฯ อาวิลตฺตนฺติ ปาณกา ยถา นสฺสนฺติ, ตถา อาลุฬิตภาวํฯ อิมินา เอวํ อวินสฺสมานปาณเก มหาอุทเก ติณาทิํ ปกฺขิปนฺตสฺส อนาปตฺติภาวํ ทีเปติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อิทํ ปน มหาอุทกํ…เป.… สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๔๐)ฯ
๑๑๑๘. ทุกฺกฏํ โหตีติ อาณาปนปจฺจยา ทุกฺกฏํ โหติฯ เอกา ปาจิตฺติฯ
๑๑๑๙. สพฺพตฺถาติ สปฺปาณเก จ อปฺปาณเก จฯ วิมติสฺสาติ สหจริเยน วิมติสหิตมาหฯ
๑๑๒๐. ‘‘สพฺพตฺถาปาณสญฺญิสฺสา’’ติอาทีสุ อธิการโต ลพฺภมานํ ‘‘สิญฺจนาทีสุ ยํ กิญฺจิ กโรนฺตสฺสา’’ติ อิทํ ปจฺเจกํ สมฺพนฺธนียํฯ สพฺพตฺถาติ สปฺปาณเก, อปฺปาณเก จฯ อปาณสญฺญิสฺสาติ เอวํ กเตน ปโยเคน นสฺสมานา ปาณกา น สนฺตีติสญฺญิสฺสฯ อสญฺจิจฺจาติ ยถา ปาณกา น นสฺสนฺติ, เอวํ ฆฏาทีหิ คหิตํ สปฺปาณกอุทกํ อุทเกเยว โอสิญฺจนฺตสฺส วา โอสิญฺจาเปนฺตสฺส วา วฏฺฏิตฺวา ตสฺมิํ อุทเก ติณาทิมฺหิ ปติเต อสญฺจิจฺจ กตํ นาม โหติฯ อสติสฺสาติ อชานโตติ ปาณกานํ อตฺถิภาวํ อชานิตฺวา กโรนฺตสฺสฯ
๑๑๒๑-๒. วธกจิตฺเต สติ สตฺตเม สปฺปาณกวคฺเค ปฐมสิกฺขาปทสฺส วิสยภาวโต ตโต วิเสเสตุมาห ‘‘วินา วธกจิตฺเตนา’’ติฯ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท ปาฬิยํ (ปาจิ. ๑๔๐) ‘‘สปฺปาณกํ อุทก’’นฺติ อิมินา อฏฺฐกถาคตํ ปฐมงฺคญฺจ ‘‘ชาน’’นฺติ อิมินา ทุติยงฺคญฺจ ‘‘สิญฺเจยฺย วา สิญฺจาเปยฺย วา’’ติ อิมินา จตุตฺถงฺคญฺจ วุตฺตํ, น วุตฺตํ ตติยงฺคํฯ ตญฺจ โข วธกจิตฺตสฺส สตฺตมวคฺเค ปฐมสิกฺขาปเทน ปาจิตฺติยวจนโต เอตฺถ ตทภาวลกฺขณํ ตติยงฺคํ วุตฺตเมว โหตีติอธิปฺปาเยน อฏฺฐกถายํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วินา วธกจิตฺเตนา’’ติฯ เตเนวาห ‘‘จตฺตาเรวสฺส องฺคานิ, นิทฺทิฏฺฐานิ มเหสินา’’ติฯ อสฺสาติ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺสฯ
๑๑๒๓. สปฺปาณกสญฺญิสฺส ‘‘ปณฺณตฺติวชฺชํ ติจิตฺต’’นฺติฯ เอตฺถ กิสฺมิญฺจิ กุปิตสฺส วา กีฬาปสุตสฺส วา สิญฺจโต อกุสลจิตฺตํ, มาลาคจฺฉาทิํ สิญฺจโต กุสลจิตฺตํ, ปณฺณตฺติํ อชานโต ขีณาสวสฺส อพฺยากตจิตฺตนฺติ ติจิตฺตํ เวทิตพฺพํฯ ตสฺสาติ สตฺตมวคฺเค ปฐมสิกฺขาปทสฺสฯ อสฺส จาติ อิมสฺส สิญฺจนสิกฺขาปทสฺส จฯ อิทํ วิเสสนนฺติ อิทํ นานากรณํฯ เอตฺถ อิมสฺมิํ ปกรเณ นิทฺทิฏฺฐํ ปกาสิตนฺติ อตฺโถฯ ตํ โลกวชฺชํ, อิทํ ปณฺณตฺติวชฺชํฯ ตํ อกุสลจิตฺตํ, อิทํ ติจิตฺตํฯ ตํ ทุกฺขเวทนํ, อิทํ ติเวทนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
สตฺตมวคฺเค
สปฺปาณกกถาวณฺณนาฯ
เสนาสนวคฺโค ทุติโยฯ
๑๑๒๔-๖. อฏฺฐงฺคยุตฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘สีลวา’’ติอาทิ เอกมงฺคํ, ‘‘พหุสฺสุโต’’ติอาทิ ทุติยํ, ‘‘อุภยานิ โข ปนสฺสา’’ติอาทิ ตติยํ, ‘‘กลฺยาณวาโจ โหตี’’ติอาทิ จตุตฺถํ, ‘‘เยภุยฺเยน ภิกฺขุนีนํ ปิโย โหติ มนาโป’’ติ ปญฺจมํ, ‘‘ปฏิพโล โหติ ภิกฺขุนิโย โอวทิตุ’’นฺติ ฉฏฺฐํ, ‘‘น โข ปเนตํ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺสา’’ติอาทิ สตฺตมํ, ‘‘วีสติวสฺโส วา โหติ อติเรกวีสติวสฺโส วา’’ติ อฏฺฐมนฺติ เอตานิ ปาฐาคตานิ อฏฺฐ องฺคานิ นามฯ ภิกฺขุนีนํ โอวาโท, ตทตฺถาย สมฺมุตีติ วิคฺคโหฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ ญตฺติ จตุตฺถี ยสฺส กมฺมสฺสาติ วิคฺคโหฯ ‘‘กมฺเมนา’’ติ เสโสฯ
อฏฺฐงฺคยุตฺตสฺส ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน ยา ภิกฺขุโนวาทกสมฺมุติ อิธ อนุญฺญาตา, ตาย อสมฺมโต โย ภิกฺขูติ โยชนาฯ
ครุธมฺเมหิ อฏฺฐหีติ ‘‘วสฺสสตูปสมฺปนฺนาย ภิกฺขุนิยา ตทหุปสมฺปนฺนสฺส ภิกฺขุโน อภิวาทนํ ปจฺจุปฏฺฐานํ อญฺชลิกมฺมํ ปาฬิยํ อาคเตหิ อฏฺฐหิ ครุธมฺเมหิฯ เอกํ ภิกฺขุนิํ, สมฺพหุลา วา ภิกฺขุนิโยติ อิทํ ปกรณโต ลพฺภติฯ โอสาเรนฺโตวาติ ปาฬิํ อุจฺจาเรนฺโตวฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘โอสาเรตพฺพาติ ปาฬิ วตฺตพฺพา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๔๙)ฯ เต ธมฺเมติ ปุพฺเพ วุตฺเต เต อฏฺฐ ครุธมฺเมฯ โอวเทยฺยาติ อฏฺฐครุธมฺมปาฬิภาสนสงฺขาตํ โอวาทํ กเรยฺยฯ
กิํ วุตฺตํ โหติ? ปาฏิปเท โอวาทตฺถาย อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ภิกฺขุนิโย ‘‘เตน ภิกฺขุนา’’ติอาทินา ปาฐาคตนเยน ‘‘สมคฺคตฺถ ภคินิโย’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สมคฺคมฺหยฺยา’’ติ ยทิ วเทยฺยุํ, ‘‘วตฺตนฺติ ภคินิโย อฏฺฐ ครุธมฺมา’’ติ ปุนปิ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘วตฺตนฺตยฺยา’’ติ ยทิ วเทยฺยุํ, ‘‘เอโส ภคินิโย โอวาโท’’ติ นิยฺยาเทยฺยฯ ‘‘น วตฺตนฺตยฺยา’’ติ ยทิ วเทยฺยุํ, ‘‘วสฺสสตูปสมฺปนฺนายา’’ติอาทินา อฏฺฐครุธมฺมปาฬิภาสนวเสน โอวาทํ กเรยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ‘‘โอสาเรนฺโตว เต ธมฺเม โอวเทยฺยา’’ติฯ
๑๑๒๗. อญฺเญน ธมฺเมนาติ สุตฺตนฺเตน วา อภิธมฺเมน วาฯ เอกโตอุปสมฺปนฺนนฺติ ภิกฺขุนิสงฺเฆเยว อุปสมฺปนฺนํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก เอกโตอุปสมฺปนฺนายา’’ติฯ ตถาติ โอวทนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ ทสฺเสติฯ
๑๑๒๘. ภิกฺขูนํ สนฺติเกเยว อุปสมฺปนฺนนฺติ มหาปชาปติยา โคตมิยา สทฺธิํ ปพฺพชิตา ปญฺจสตา สากิยานิโย สงฺคณฺหาติฯ ลิงฺควิปลฺลาเส อุปสมฺปนฺนภิกฺขุโน ลิงฺคปริวตฺตเน สติ ตถา ปาจิตฺติ เอว ปกาสิตาติ อตฺโถฯ
๑๑๒๙. โอวาทํ อนิยฺยาเทตฺวาติ ‘‘วตฺตนฺติ ภคินิโย อฏฺฐ ครุธมฺมา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘วตฺตนฺตยฺยา’’ติ วุตฺเตติ เอตฺถาปิ โสเยวตฺโถฯ
๑๑๓๐. ครุธมฺเมหิ
๑๑๓๑. อคณฺหนฺตสฺส โอวาทนฺติ เอตฺถ โอวาทตฺถํ ยาจนสนฺเทโส ตทตฺถตาย โอวาโทติ คหิโตติ โอวาทสาสนํ อสมฺปฏิจฺฉนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ อปจฺจาหรโตปิ ตนฺติ ตํ อตฺตนา คหิตํ โอวาทสาสนํ อุโปสถคฺเค อาโรเจตฺวา ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน ทินฺนํ ปฏิสาสนํ ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส เนตฺวา อวทนฺตสฺสาปิฯ พาลนฺติ สาสนสมฺปฏิจฺฉนญฺจ อุโปสถคฺคํ เนตฺวา อาโรจนญฺจ ปฏิสาสนํ หริตฺวา ปาฏิปเท ภิกฺขุนิสงฺฆคณปุคฺคลานํ ยถานุรูปํ ปจฺจาโรจนญฺจ กาตุํ อชานนตาย พาลํฯ คิลานนฺติ อุโปสถคฺคํ คนฺตฺวาปิ อาโรจนสฺส พาธเกน เคลญฺเญน สมนฺนาคตํ คิลานํฯ คมิกนฺติ ปาฏิปทํ อนิสีทิตฺวา คนฺตพฺพํ อจฺจายิกคมนํ คมิกญฺจ ฐเปตฺวา ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธฯ
๑๑๓๒. กมฺมสฺมินฺติ เอตฺถ กมฺม-สทฺเทน ภิกฺขุโนวาทกสฺส ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน ทินฺนํ สมฺมุติกมฺมํ อธิปฺเปตนฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ญตฺติํ, กมฺมวาจญฺจ ปริหาเปตฺวา, ปริวตฺเตตฺวา วา กตํ เจ, อธมฺมกมฺมํ นามฯ วคฺเคติ ฉนฺทารหานํ ฉนฺทสฺส อนาหรเณน วา สนฺนิปติตานํ อุกฺโกเฏน วา วคฺเค สติฯ ติกปาจิตฺติยํ สิยาติ ‘‘อธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสญฺญี วคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสญฺญี โอวทติ, เวมติโก โอวทติ, สมคฺคสญฺญี โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๕๐) อธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสญฺญิปกฺเข วุตฺตปาจิตฺติยตฺตยํ โหติฯ
๑๑๓๓. อธมฺเม ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘วคฺเค ภิกฺขุนิสงฺฆสฺมิํ, ติกปาจิตฺติยํ สิยา’’ติ อิทํ สงฺคณฺหาติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? อธมฺมกมฺเม เวมติกปกฺเข ‘‘วคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสญฺญี, เวมติโก, สมคฺคสญฺญี โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๕๐) อธมฺมิกกมฺเมเยว วิมติวาเร วุตฺตติกปาจิตฺติยํ โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ธมฺมกมฺมนฺติ สญฺญิโน’’ติ อิมินาปิ ‘‘อธมฺเม ปน กมฺมสฺมิ’’นฺติ อิทํ โยเชตพฺพํ, ‘‘ตถา’’ติ สมฺพนฺโธ, เตน ‘‘วคฺเค’’ติอาทิกํ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘อธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญี วคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสญฺญี โอวทติ, เวมติโก, สมคฺคสญฺญี โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๕๐) วุตฺตํ ติกปาจิตฺติยํ โหติฯ เอวเมตา ปาจิตฺติโย สนฺธายาห ‘‘นว ปาจิตฺติโย วุตฺตา’’ติฯ
อิมสฺมิํ ‘‘สมคฺเคปิ จ ตตฺตกา’’ติ อาหฯ ยถาห ‘‘อธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสญฺญี สมคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสญฺญี, เวมติโก, สมคฺคสญฺญี โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสฯ อธมฺมกมฺเม เวมติโก สมคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสญฺญี, เวมติโก, สมคฺคสญฺญี โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสฯ อธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญี สมคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสญฺญี, เวมติโก, สมคฺคสญฺญี โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๕๐)ฯ
๑๑๓๔. ทฺวินฺนํ นวกานํ วสาติ ยถาทสฺสิตํ วคฺคนวกํ, สมคฺคนวกนฺติ ทฺวินฺนํ นวกานํ วเสนฯ ตาติ ปาจิตฺติโยฯ
‘‘ธมฺมกมฺเม วคฺคปกฺเข นว ทุกฺกฏานิฯ ‘‘ธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสญฺญี สมคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสญฺญี, เวมติโก, สมคฺคสญฺญี โอวทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ ธมฺมกมฺเม เวมติโก สมคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสญฺญี, เวมติโก, สมคฺคสญฺญี โอวทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญี สมคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสญฺญี, เวมติโก โอวทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญี สมคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ สมคฺคสญฺญี โอวทติ, อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. ๑๕๑) เอตฺถ อนฺเต วุตฺตํ อนาปตฺติวารํ วินา อวเสเสสุ อฏฺฐสุ วาเรสุ สมคฺคปกฺเข อฏฺฐ ทุกฺกฏานิฯ เอวํ ปุริมานิ นว, อิมานิ อฏฺฐาติ ธมฺมกมฺมปกฺเข สตฺตรส ทุกฺกฏานิ โหนฺตีติ อาห ‘‘ทุกฺกฏํ ธมฺมกมฺเมปิ, สตฺตรสวิธํ สิยา’’ติฯ
๑๑๓๕. ‘‘โอสาเรหี’’ติ วุตฺโต กเถติ วาติ โยชนาฯ ‘‘อฏฺฐครุธมฺมํ กเถหี’’ติ วุตฺโต ตํ กเถติ วาฯ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ กเถติ วาติ อฏฺฐครุธมฺมวิสเย ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ตเมว วทติ วาฯ สิกฺขมานาย กเถติ วาติ สมฺพนฺโธฯ สิกฺขมานาย อฏฺฐครุธมฺเม กเถติ วา, เนว โทโสติ อตฺโถฯ อุมฺมตฺตกาทิโน กถยโต เนว โทโสติ โยชนาฯ
๑๑๓๖. อิทานิ ‘‘วาจุคฺคตาว กาตพฺพา’’ติอาทิฯ ทฺเว มาติกา ปคุณา วาจุคฺคตา กาตพฺพาติ โยชนาฯ ภิกฺขุภิกฺขุนิวิภงฺเค มาติกา ปคุณา วาจุคฺคตาว กาตพฺพาติ โยชนา, ภิกฺขุภิกฺขุนิวิภงฺคมาติกา ปคุณา กตฺวา ตาสํ อฏฺฐกถํ อุคฺคเหตฺวา ปาฬิโต, อตฺถโต จ วจนปถารุฬฺหา โวหารกฺขมาเยว กาตพฺพาติ วุตฺตํ โหติฯ จตฺตาโร ภาณวารา ปคุณา วาจุคฺคตาว กาตพฺพาติ ปกาสิตาติ โยชนาฯ ‘‘ปคุณา’’ติ อิมินา ปาฬิยํ ปคุณํ กตฺวา ธาเรตฺวา ปริปุจฺฉิตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘วาจุคฺคตาว กาตพฺพา’’ติ อิมินา ตทตฺถํ สุตฺวา ธาเรตฺวา ปริปุจฺฉิตพฺพเมวาติ ทสฺเสติฯ
๑๑๓๗. ปริกถตฺถายาติ สมฺปตฺตานํ ธมฺมกถนตฺถายฯ กถามคฺโคติ มหาสุทสฺสนกถามคฺโคฯ มงฺคล…เป.… อนุโมทนาติ อคฺคสฺส ทานาทิมงฺคเลสุ ภตฺตานุโมทนาสงฺขาตา ทานกถา จ, กุมารมงฺคลาทีสุ มหามงฺคลสุตฺตาทิมงฺคลานุโมทนา จ, อมงฺคลํ นาม กาลกิริยา, ตตฺถ มตกภตฺตาทีสุ ติโรกุฏฺฏาทิกถา จาติ เอวํ ติสฺโสเยวานุโมทนาฯ
๑๑๓๘. อุโปสถาทิอตฺถายาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปวารณาทีนํ สงฺคโหฯ กมฺมากมฺมวินิจฺฉโยติ กมฺมวคฺเค วุตฺตวินิจฺฉโย, ปริวาเร กมฺมวคฺเค อาคตขุทฺทานุขุทฺทกกมฺมวินิจฺฉโยติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘กมฺมฏฺฐาน’’นฺติ อิมินา ‘‘อุตฺตมตฺถสฺส ปาปก’’นฺติ วกฺขมานตฺตา วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานมาหฯ วิปสฺสนาวเสน อุคฺคณฺหนฺเตน จ ธาตุววตฺถานมุเขน อุคฺคเหตพฺพนฺติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ อุตฺตมตฺถสฺสาติ อรหตฺตสฺสฯ
๑๑๓๙. เอตฺตกํ อุคฺคเหตฺวาน พหุสฺสุโตติ ยถาวุตฺตธมฺมานํ อุคฺคหิตตฺตา พหุสฺสุโตฯ ปญฺจวสฺโสติ อุปสมฺปทโต มุญฺจิตฺวา นิสฺสยนฺติ นิสฺสยวาสํ ชหิตฺวาฯ อิสฺสโรติ นิสฺสยาจริยวิรเหน อิสฺสโร, อิมินา นิสฺสยมุตฺตลกฺขณํ ทสฺสิตํฯ
๑๑๔๐. ทฺเว วิภงฺคาติ ภิกฺขุภิกฺขุนิวิภงฺคทฺวยํฯ อิธ ‘‘วาจุคฺคตา’’ติ อิทํ ปริปุจฺฉมฺปิ สนฺธายาหาติปิ วุตฺตํฯ เตนาห สารตฺถทีปนิยํ ‘‘ทฺเว วิภงฺคา ปคุณา วาจุคฺคตา กาตพฺพา’ติอิทํ ปริปุจฺฉาวเสน อุคฺคหณมฺปิ สนฺธาย วุตฺต’นฺติ วทนฺตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๑๔๕-๑๔๗)ฯ พฺยญฺชนาทิโตติ เอตฺถ พฺยญฺชนํ นาม ปทํ, อาทิ-สทฺเทน สงฺคหิตํ อนุพฺยญฺชนํ นาม อกฺขรํ, ปทกฺขรานิ อปริหาเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ จตูสฺวปิ นิกาเยสูติ ทีฆมชฺฌิมสํยุตฺต องฺคุตฺตรนิกาเยสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ เอโก วา นิกาโย โปตฺถโกปิ จ เอโกติ โยชนาฯ อปิ-สทฺเทน ขุทฺทกนิกายสฺสาปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ ‘‘ปิ วา’’ติ อิมินา ขุทฺทกนิกาเย ชาตกภาณเกน สาฏฺฐกถํ ชาตกํ อุคฺคเหตฺวาปิ ธมฺมปทํ สห วตฺถุนา อุคฺคเหตพฺพเมวาติ ทสฺสิเต ทฺเว โปตฺถเก สมุจฺจิโนติ, จตฺตาริ ขนฺธกวตฺตานิ วาฯ
๑๑๔๒. ทิสาปาโมกฺโข ยตฺถ ยตฺถ วสติ, ตสฺสา ตสฺสาทิสาย ปาโมกฺโข ปธาโนฯ เยนกามํคโมติ ยตฺถ กตฺถจิ ทิสาภาเค ยถากามํ วุตฺติโก โหตีติ อตฺโถ
๑๑๔๓. วาจุคฺคนฺติ วาจุคฺคตํฯ เอตฺถ จ ‘‘อิทานิ อยํ ภณฺฑปาถาวิธิ น โหตีติ มิหกปริปุจฺฉนกถานุรูปโต อตฺถกรณํ น วาจุคฺคตกรณํ นามาติ วิญฺญายตี’’ติ นิสฺสนฺเทเห วุตฺตํฯ อิมินา ยถาวุตฺตํ ทุติยงฺคเมว สงฺคหิตํฯ
๑๑๔๔. อสฺสาติ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺสฯ อสมฺมตตาทีนิ ตีณิ องฺคานีติ อตฺตโน อสมฺมตตา, ภิกฺขุนิยา ปริปุณฺณูปสมฺปนฺนตา, โอวาทวเสน อฏฺฐครุธมฺมภณนนฺติ อิมานิ ตีณิ องฺคานิฯ
โอวาทกถาวณฺณนาฯ
๑๑๔๖. ติกปาจิตฺติยนฺติ ‘‘อตฺถงฺคเต สูริเย อตฺถงฺคตสญฺญี, เวมติโก, อนตฺถงฺคตสญฺญี’’ติ วิกปฺปตฺตเยฯ เอกโตอุปสมฺปนฺนนฺติ ภิกฺขุนิสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนํฯ ‘‘ภิกฺขุสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนํ ปน โอวทโต ปาจิตฺติยเมวา’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ
๑๑๔๘. อุทฺเทสาทินเยนาติ อสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ
อตฺถงฺคตสูริยกถาวณฺณนาฯ
๑๑๔๙. ‘‘สเจ อสมฺมโต’’ติ วกฺขมานตฺตา โอวทนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘สมฺมตสฺสา’’ติ ลพฺภติฯ ภิกฺขุนุปสฺสยนฺติ ภิกฺขุนิวิหารํฯ อญฺญตฺร กาลาติ ‘‘ตตฺถายํ สมโย
๑๑๕๐. ปาจิตฺติยทฺวยํ โหตีติ ปฐมสิกฺขาปเทน, อิมินา จ สิกฺขาปเทน ทฺเว ปาจิตฺติยานิ โหนฺตีติฯ ‘‘ตีณิปิ ปาจิตฺติยานี’’ติ โยเชตพฺพา, ปฐมทุติยตติเยหิ สิกฺขาปเทหิ ตีณิ ปาจิตฺติยานิ โหนฺตีติ อตฺโถฯ
๑๑๕๑. อญฺเญน ธมฺเมนาติ ครุธมฺมโต อญฺเญน พุทฺธวจเนนฯ ทุกฺกฏทฺวยนฺติ อสมฺมตภิกฺขุนุปสฺสยคมนมูลกํ ทุกฺกฏทฺวยํฯ ภิกฺขุโนติ อสมฺมตสฺส ‘‘สมฺมตสฺสาปี’’ติ วกฺขมานตฺตาฯ ‘‘อฏฺฐหิ วา ครุธมฺเมหิ อญฺเญน วา ธมฺเมน โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๕๕) อตฺถงฺคตสิกฺขาปเท วุตฺตตฺตา ‘‘รตฺติเหตุก’’นฺติ อาห, รตฺติโอวาทนมูลนฺติ อตฺโถฯ
๑๑๕๒. ปาจิตฺติยทฺวยนฺติ ทุติยตติยมูลกํฯ ครุธมฺเมน โอวาโท ครุธมฺโม, โส นิทานํ ยสฺส ปาจิตฺติยสฺสาติ วิคฺคโหฯ สมฺมตตฺตา ครุธมฺมนิทานสฺส ปาจิตฺติยสฺส อภาวโตติ สมฺพนฺโธฯ อิมินา ปฐมสิกฺขาปเทน อนาปตฺติภาวํ ทสฺเสติฯ
๑๑๕๓. ตสฺเสวาติ สมฺมตสฺเสวฯ ทุกฺกฏํ อิมินา ตติยสิกฺขาปเทนฯ อนาปตฺติ ปฐมสิกฺขาปเทน, เตเนวาห ‘‘สมฺมตตฺตา’’ติฯ ปาจิตฺติ ทุติยสิกฺขาปเทน, เตเนวาห ‘‘รตฺติย’’นฺติฯ
๑๑๕๔. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘อุปสมฺปนฺนาย อุปสมฺปนฺนสญฺญี, เวมติโก, อนุปสมฺปนฺนสญฺญี ภิกฺขุนุปสฺสยํ อุปสงฺกมิตฺวา อิตรทฺวเยติ ‘‘อนุปสมฺปนฺนาย อุปสมฺปนฺนสญฺญี, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อนุปสมฺปนฺนาย เวมติโก, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๖๒) ทสฺสิเต อิตรทฺวเยฯ โอวทนฺตสฺสาติ เยน เกนจิ โอวทนฺตสฺสฯ
๑๑๕๕. ติกปาจิตฺติยํ, ทุกฺกฏฏฺฐาเน ทุกฺกฏเมว โหตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตถา’’ติฯ ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา อญฺเญน ธมฺเมน โอวทนฺตสฺส ตถาติ โยชนาฯ
ภิกฺขุนุปสฺสยกถาวณฺณนาฯ
๑๑๕๖. จีวราทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ปิณฺฑปาตาทิอิตรปจฺจยตฺตยญฺจ สกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนานิ จ สงฺคหิตานิฯ สมฺมเตติ ภิกฺขุโนวาทกสมฺมุติยา สมฺมเตฯ
๑๑๕๗. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญี, เวมติโก, อธมฺมกมฺมสญฺญี เอวํ วทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๖๗) ติกปาจิตฺติยํ ปาฬิยํ ทสฺสิตเมวฯ อิธ กมฺมํ นาม ยถาวุตฺตํ สมฺมุติกมฺมํฯ อธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญิเวมติกอธมฺมกมฺมสญฺญีนํ วเสน ติกทุกฺกฏํฯ วีสติวสฺโส วา อติเรกวีสติวสฺโส วาติ สมฺมุติยา องฺคานิฯ
๑๑๕๘. ‘‘สมฺมตํ อนุปสมฺปนฺน’’นฺติ กํ สนฺธายาหาติ เจ? สมฺมเตน หุตฺวา สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย สามเณรภาวมุปคตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อามิสตฺถายาติ จีวราทีนมตฺถายฯ
อามิสกถาวณฺณนาฯ
๑๑๖๒. ภิกฺขุนิยา ทินฺนนฺติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขุสฺสา’’ติ วตฺตพฺพํฯ ภิกฺขุนา ทินฺนนฺติ โยชนาฯ ‘‘ภิกฺขุนิยา’’ติ เสโส ตตฺถาติ จีวรปฏิคฺคหณสิกฺขาปเทฯ สูจิตาติ ปกาสิตาฯ
จีวรทานกถาวณฺณนาฯ
๑๑๖๓. อญฺญาติกาย
๑๑๖๔. เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ
๑๑๖๕. สูจิํ จีวรํ ปเวเสตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ สูจินีหรเณติ จีวรโตฯ
๑๑๖๖. ปโยคสฺส วสาติ เอกกฺขเณ พหู อาวุณิตฺวา สูจิยา นีหรณปโยคคณนายฯ พหู ปาจิตฺติโยติ โยชนา, ปโยคปฺปมาณาปตฺติโย โหนฺตีติ อตฺโถฯ
๑๑๖๙. อเนกา ปาจิตฺติยาปตฺตี โหนฺตีติ โยชนาฯ อารปเถติ สูจิมคฺเคฯ ทุติเย ปเถติ เอตฺถ อาร-สทฺโท คาถาพนฺธสุขตฺถํ ลุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ
๑๑๗๐. กา หิ นาม กถาติ ‘‘อเนกาปตฺติโย โหนฺตี’’ติ เอตฺถ กิํ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ติกปาจิตฺติยนฺติ ‘‘อญฺญาติกาย อญฺญาติกสญฺญี, เวมติโก, ญาติกสญฺญี จีวรํ สิพฺพติ วา สิพฺพาเปติ วา, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๗๘) วุตฺตํ ติกปาจิตฺติยํฯ
๑๑๗๒. อญฺญํ ปริกฺขารนฺติ อุปาหนตฺถวิกาทิํฯ สิพฺพโตติ เอตฺถ ‘‘สิพฺพาปยโต’’ติ อธิการโต ลพฺภติฯ สิกฺขมานสามเณริโย สิกฺขมานาทิกา นามฯ
๑๑๗๓. สิพฺพนกิริยาย อาปชฺชิตพฺพโต กฺริยํฯ
จีวรสิพฺพนกถาวณฺณนาฯ
๑๑๗๔-๕. สํวิธายาติ มคฺคนฺติ เอกทฺธานมคฺคํ, อนฺตมโส คามนฺตรมฺปิฯ อญฺญตฺร สมยาติ ‘‘ตตฺถายํ สมโย, สตฺถคมนีโย โหติ มคฺโค สาสงฺกสมฺมโต สปฺปฏิภโย’’ติ (ปาจิ. ๑๘๒) วุตฺตกาลวิเสสา อญฺญตฺราติ สตฺถคมนีโย นามฯ โจรานํ สยิตนิสินฺนฏฺฐิตขาทิตปีตฏฺฐานานิ ยตฺถ ทิสฺสนฺติ, ตาทิโส มคฺโค สาสงฺโก นามฯ โจเรหิ หตมาริตฆาตวิลุตฺตมนุสฺสา ยตฺถ ปญฺญายนฺติ, โส สปฺปฏิภโย นามฯ อิธาติ อิมสฺมิํ ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ กตสํวิธานํ อวิราเธตฺวา ตาย เอกทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺชนกาเลติ อตฺโถฯ
อญฺโญ คาโม คามนฺตรํ, ตตฺถ โอกฺกมนํ อุปคมนํ คามนฺตโรกฺกโม, ตสฺมิํ กเตติ อตฺโถฯ อคามเก อรญฺเญ อทฺธโยชนาติกฺกเม วาติ โยชนา, คามรหิตํ อรญฺญมคฺคมฺปิ ทฺวิคาวุตํ อติกฺกนฺเต วาติ อตฺโถฯ
๑๑๗๖. ‘‘อาปตฺติ โหตี’’ติ สามญฺญโต ทสฺสิตอาปตฺติยา เภทาเภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอตฺถา’’ติอาทิฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปทวินิจฺฉเย, ปกรเณ วาฯ ทุกฺกฏํ ทีปิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อกปฺปิยภูมฏฺโฐติ เอตฺถ อกปฺปิยา ภูมิ นาม อนฺโตคาเม ภิกฺขุนุปสฺสยทฺวารโกฏฺฐโกติ เอวมาทิฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สเจ ปน อนฺโตคาเม ภิกฺขุนุปสฺสยทฺวาเร รถิกาย, อญฺเญสุ วา จตุกฺกสิงฺฆาฏกหตฺถิสาลาทีสุ สํวิทหนฺติ, ภิกฺขุโน อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๘๒-๑๘๓)ฯ เอตฺถ จ จตุนฺนํ มคฺคานํ สมฺพนฺธฏฺฐานํ จตุกฺกํฯ ติณฺณํ มคฺคานํ สมฺพนฺธฏฺฐานํ สิงฺฆาฏกํฯ
๑๑๗๗. กปฺปิยภูมิ ‘‘น วทนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติฯ ‘‘น วทนฺติ อสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ
๑๑๗๘. อุภยตฺถาติ อกปฺปิยภูมิยํ ฐตฺวา สํวิธาย คมเน, กปฺปิยภูมิยํ ฐตฺวา สํวิธาย คมเน จาติ อุภยวิกปฺเปฯ คจฺฉนฺตสฺเสวาติ เอวกาเรน นิกฺขนฺตสฺส โชตกํฯ ยถาห ‘‘นิกฺขมเน อนาปตฺตี’’ติฯ ‘‘ภิกฺขุโน’’ติ อิมินา ภิกฺขุนิยา อนาปตฺติภาวํ ทีเปติฯ อาปตฺติเขตฺตนิยมนตฺถมาห ‘‘อนนฺตรสฺสา’’ติอาทิฯ
๑๑๗๙. ตตฺราปีติ อุทีริตนฺติ มหาปจฺจริยํฯ ยถาห ‘‘มหาปจฺจริยํ วุตฺต’’นฺติฯ
๑๑๘๐. อนฺตราติ อตฺตโน นิกฺขนฺตคามสฺส, อนนฺตรคามสฺส จ เวมชฺเฌฯ ยถาห ‘‘คามโต นิกฺขมิตฺวา ปน ยาว อนนฺตรคามสฺส อุปจารํ น โอกฺกมติ, เอตฺถนฺตเร สํวิทหิเตปิ ภิกฺขุโน ทุกฺกฏ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๘๒-๑๘๓)ฯ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท กาลทฺวารมคฺคานํ วเสน ตโย สงฺเกตวิสงฺเกตาติ เตสุ มคฺคทฺวารวิสงฺเกเตปิ อาปตฺติ โหเตวาติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทฺวาร…เป.… วุจฺจตี’’ติฯ กาลวิสงฺเกเต ปน อนาปตฺติํ วกฺขติฯ อาปตฺติ ปาจิตฺติฯ
๑๑๘๑. อสํวิทหิเต กาเลติ ‘‘ปุเรภตฺตํ คมิสฺสามา’’ติอาทินา กตสํวิธานานํ ปจฺฉาภตฺตาทิ อสํวิทหิตกาลํ นาม, ตสฺมิํฯ ภิกฺขุสฺเสว วิธานสฺมินฺติ ภิกฺขุนิยา
๑๑๘๒. สมเย วิทหิตฺวา คจฺฉโต วา อสมเย วิทหิตฺวา วิสงฺเกเตน คจฺฉโต วา อาปทาสุ วิทหิตฺวา คจฺฉโต วา อนาปตฺตีติ โยชนาฯ ตถาติ ‘‘วิทหิตฺวา คจฺฉโต อนาปตฺตี’’ติ อิทํ อติทิสติฯ
ตตฺถ สมโย นาม ยถาวุตฺตกาลวิเสโสฯ วิสงฺเกโต นาม กาลวิสงฺเกโต, ‘‘อสุกสฺมิํ ทิวเส อสุกเวลาย คมิสฺสามา’’ติ สํวิทหิตฺวา คมนกาเล ตสฺส กาลสงฺเกตสฺส วิภวนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ‘‘กาลวิสงฺเกเตเยว อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๘๕)ฯ อาปทา นาม รฏฺฐเภเท ชนปทานํ ปลายนกาโลฯ ยถาห ‘‘รฏฺฐเภเท จกฺกสมารุฬฺหา ชนปทา ปริยายนฺติ, เอวรูปาสุ อาปทาสู’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๘๕)ฯ เอตฺถ จ รฏฺฐเภเทติ รฏฺฐวิโลเปฯ จกฺกสมารุฬฺหาติ อิริยาปถจกฺกํ, สกฏจกฺกํ วา สมารุฬฺหาฯ อุมฺมตฺตกาทิโนติ อาทิ-สทฺเทน ขิตฺตจิตฺตาทโย คหิตาฯ
๑๑๘๓. กายวาจาทิกตฺตยาติ อาทิ-สทฺเทน จิตฺตํ คหิตํ, กายวาจาจิตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ
สํวิธานกถาวณฺณนาฯ
๑๑๘๔. อุทฺธํ ชวตีติ อุชฺชวนี, ปฏิโสตคามินี นาวา, ตํฯ อโธ ชวนโต โอชวนี, อนุโสตคามินี นาวา, ตํฯ อภิรุเหยฺยาติ เอตฺถ ‘‘สํวิธายา’’ติ เสโสฯ ยถาห ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ สํวิธาย เอกํ นาวํ อภิรุเหยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๘๖)ฯ โลกสฺสาทสงฺขาตมิตฺตสนฺถเวน ตํ นาวํ อารุยฺห กีฬนจิตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา อญฺญมญฺญํ สํวิธายาติ อฏฺฐกถายํ ‘‘โลกสฺสาทมิตฺตสนฺถววเสน กีฬาปุเรกฺขาโร สํวิทหิตฺวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๘๘)ฯ
๑๑๘๕. สคามตีรปสฺเสน คมเน คามนฺตรวเสน วา ปาจิตฺติ, อคามตีรปสฺเสน คมเน อทฺธโยชเน ปาจิตฺติ อทฺธโยชนาติเรเก ฐาเน คาเม วิชฺชมาเนปิ อวิชฺชมาเนปิฯ
๑๑๘๖. โยชนปุถุลาย นทิยา มชฺเฌน คจฺฉโต อทฺธโยชนวเสน อาปตฺติทสฺสนตฺถมาห ‘‘ตถา’’ติอาทิฯ ‘‘อูนโยชนปุถุลาย นทิยา มชฺฌํ อุภยภาคํ ภชตีติ ตาทิสิกาย นทิยา มชฺเฌน คจฺฉนฺตสฺส คามนฺตรคณนาย, อทฺธโยชนคณนาย จ อาปตฺตี’’ติ วทนฺติฯ
๑๑๘๗. ยถาสุขํ สมุทฺทสฺมินฺติ เอตฺถ ‘‘คนฺตพฺพ’’นฺติ เสโสฯ ‘‘สพฺพอฏฺฐกถาสู’’ติอาทินา ยถาสุขคมนานุญฺญาย เหตุํ ทสฺเสติฯ อิมินาว อสนฺทมาโนทเกสุ วาปิตฬากาทีสุ อนาปตฺตีติ วิญฺญายติฯ
๑๑๘๘. ติตฺถสมฺปาทนตฺถายาติ ปรติตฺถํ ปาเปตุํฯ ตํ นาวํฯ ยุตฺตาติ นาวาปาชกาฯ
๑๑๘๙. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘อนาปตฺติ ปกาสิตา’’ติ อิมํ สงฺคณฺหาติฯ อสํวิทหิตฺวา ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ เอกํ นาวํ อภิรุเหยฺย วา, ติริยํ ตรณาย ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ สํวิทหิตฺวาปิ เอกํ นาวํ อภิรุเหยฺย วา, อาปทาสุ ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ สํวิทหิตฺวาปิ เอกํ นาวํ อภิรุเหยฺย วา, ตถา อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนาฯ
‘‘อนนฺตรสโม’’ติ
นาวาภิรุหนกถาวณฺณนาฯ
๑๑๙๐. คิหิสมารมฺภํ หิตฺวา ภิกฺขุนิยา ปริปาจิตํ ภตฺตํ ญตฺวา ภุญฺชโต ภิกฺขุโน ปาจิตฺติ โหตีติ โยชนาฯ ปริปาจิตํ นาม ภิกฺขุโน สีลสุตาทิคุณํ กุลานํ วตฺวา นิปฺผาทิตํฯ ยถาห ‘‘ภิกฺขุนิยา ปริปาจิตํ, คุณปฺปกาสเนน นิปฺผาทิตํ ลทฺธพฺพํ กตนฺติ อตฺโถ’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๙๔)ฯ คิหิสมารมฺภนฺติ ภิกฺขุนิยา ปริปาจนโต ปุพฺเพเยว คิหิปฏิยตฺตํฯ ยถาห ‘‘ภิกฺขุนิยา ปริปาจนโต ปฐมเมว ยํ คิหีนํ ปฏิยาทิตํ ภตฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๑๙๔)ฯ วกฺขติ หิ ‘‘คิหิสมฺปาทิตมฺปิ วา วินา’’ติฯ
๑๑๙๑. ‘‘ตสฺสา’’ติ วกฺขมานตฺตา ‘‘ยํ โภชน’’นฺติ โยเชตพฺพํฯ ตสฺสาติ ปญฺจธา วุตฺตสฺส โภชนสฺสฯ สพฺเพสุ อชฺโฌหาเรสูติ สพฺเพสุ ปรคลกรณปฺปโยเคสุฯ
๑๑๙๒. ภิกฺขุนิยา ปริปาจิตํ ภุญฺชโต โทโสติ โยชนาฯ
๑๑๙๓. อุโภสูติ ปริปาจิเตปิ อปริปาจิเตปิฯ สพฺพตฺถาติ อิเมสุ ทฺวีสุ ปริภุญฺชโต อชฺโฌหารวเสเนว ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ
๑๑๙๕. ปญฺจโภชนํ
ปริปาจิตกถาวณฺณนาฯ
๑๑๙๗. อิทํ สพฺพํ ทสมํ สิกฺขาปทํ สมุฏฺฐานนยาทินา ทุติยานิยเตเนว สทิสํ มตนฺติ โยชนาฯ อิทํ สิกฺขาปทนฺติ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ เอโก เอกาย รโห นิสชฺชํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๑๙๙) วุตฺตํ รโหนิสชฺชสิกฺขาปทํฯ
รโหนิสชฺชกถาวณฺณนาฯ
ภิกฺขุนิวคฺโค ตติโยฯ
๑๑๙๘. เอโกติ เอกทิวสิโกฯ อาวสโถ ปิณฺโฑติ ปุญฺญตฺถิเกหิ เอกํ ปาสณฺฑํ อนุทฺทิสฺส ยาวทตฺถํ ทาตุํ สาลาทีสุ ปญฺญตฺตํ ปญฺจสุ โภชเนสุ อญฺญตรํ โภชนํฯ ยถาห ‘‘อาวสถปิณฺโฑ นาม ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรํ โภชนํ สาลาย วา มณฺฑเป วา รุกฺขมูเล วา อชฺโฌกาเส วา อโนทิสฺส ยาวทตฺโถ ปญฺญตฺโต โหตี’’ติ อคิลาเนนาติ เอตฺถ ‘‘อคิลาโน นาม สกฺโกติ ตมฺหา อาวสถา ปกฺกมิตุ’’นฺติ วุตฺต ปทภาชนิยอฏฺฐกถายํ ‘‘อทฺธโยชนํ วา โยชนํ วา คนฺตุํ สกฺโกตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๐๖) วุตฺตตฺตา ตมฺหา อาวสถา อทฺธโยชนํ วา โยชนํ วา คนฺตุํ สมตฺเถน อคิลาเนนาติ อตฺโถฯ ตโต อุทฺธนฺติ ทุติยทิวสโต อุตฺตริฯ
๑๑๙๙. อโนทิสฺเสว ปญฺญตฺเต ปิณฺเฑติ โยชนา, ‘‘อิเมสํเยว วา’’ติ อญฺญตรํ ปาสณฺฑํ วา ‘‘เอตฺตกานํเยว วา’’ติ ตตฺถ ปุคฺคลปริจฺเฉทํ วา อกตฺวา สพฺพสาธารณํ กตฺวา ปญฺญตฺเต อาวสถปิณฺเฑติ อตฺโถฯ ยาวทตฺเถ เอว ปิณฺเฑ ปญฺญตฺเตติ โยชนา, ยาวตา อตฺโถ กุจฺฉิปูรณาทิกํ ปโยชนเมตฺถ ปิณฺเฑติ วิคฺคโห, ‘‘เอตฺตกํ ทาตพฺพ’’นฺติ อปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ภุญฺชนฺตานํ ยาวทตฺถํ ทาตพฺพ’’นฺติ ปญฺญตฺเต ปิณฺเฑ เอวาติ อตฺโถฯ ภุญฺชิตพฺพนฺติ กมฺมสาธนํ วา ภาวสาธนํ วาฯ ‘‘โภชน’’นฺติ อชฺฌาหรณียํฯ สกินฺติ เอกวารํฯ ตตฺถาติ อาวสเถฯ
๑๒๐๐. ตสฺส อชฺโฌหาเรสุ สพฺเพสูติ สพฺเพสุ อชฺโฌหารปฺปโยเคสุ กเตสุฯ ตสฺส อชฺโฌหารกสฺสฯ ปาจิตฺติโย ปโยคคณนายฯ
๑๒๐๑. ‘‘เอเกน กุเลน นาเนกฏฺฐานเภเทสุ ปญฺญตฺเต’’ติ, ‘‘นานากุเลหิ วา นาเนกฏฺฐานเภเทสุ ปญฺญตฺเต’’ติ จาติ โยชนาฯ ‘‘ปิณฺเฑ’’ติ อธิกาโรฯ นานา จ เอโก จ นาเนกา, ฐานานํ เภทา ฐานเภทา, นาเนกา จ เต ฐานเภทา จาติ วิคฺคโห, เตสุฯ เอกโภโคติ เอกปิณฺฑปริโภโคฯ เอวกาเรน ทุติยทิวสาทิปริโภคํ นิวตฺเตติฯ
๑๒๐๔. คิลานสฺสาติ โอทิสฺส ปญฺญตฺเตติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขู’’ติ เสโสฯ ยถาห ‘‘ภิกฺขูนํเยว อตฺถาย อุทฺทิสิตฺวา ปญฺญตฺโต โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๐๘)ฯ ปริตฺเตติ อุทรปูรณาย อปฺปโหนเก โถเก โภชเนฯ ยถาห ‘‘ยาวทตฺถํ ปญฺญตฺโต น โหติ, โถกํ โถกํ ลพฺภติ, ตาทิสํ นิจฺจมฺปิ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๐๘)ฯ สกินฺติ ยาวทตฺถํ ปญฺญตฺตํ วุตฺตนเยน เอกวารํ ภุญฺชโต อนาปตฺติฯ
๑๒๐๕. ยาคุอาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ปญฺจโภชนโต อญฺเญสํ อชฺโฌหรณียานํ คหณํฯ
อาวสถกถาวณฺณนาฯ
๑๒๐๖. วุตฺตา สมยา อญฺญตฺราติ โยชนา, ‘‘ตตฺถายํ สมโย, คิลานสมโย จีวรทานสมโย จีวรการสมโย อทฺธานคมนสมโย นาวาภิรุหนสมโย มหาสมโย สมณภตฺตสมโย’’ติ (ปาจิ. ๒๑๗) วุตฺตา สตฺตวิธกาลา อญฺญตฺรฯ
ตตฺถ ยทา ปาทานํ ผลิตตฺตา น สกฺโกติ ปิณฺฑาย จริตุํ, อยํ คิลานสมโยฯ อตฺถตกถินานํ ปญฺจ มาสา, อิตเรสํ กตฺติกมาโสติ อยํ จีวรทานสมโยฯ ยทา จีวรการสมโยฯ ยทา อทฺธโยชนมฺปิ คนฺตุกาโม อทฺธานคมนสมโยฯ นาวาภิรุหนสมเยปิ เอเสว นโยฯ ยทา โคจรคาเม จตฺตาโร ภิกฺขู ปิณฺฑาย จริตฺวา น ยาเปนฺติ, อยํ มหาสมโยฯ ยทา โย โกจิ ปพฺพชิโต ภตฺเตน นิมนฺเตติ, อยํ สมณภตฺตสมโยฯ คโณ กตโมติ อาห ‘‘คโณ’’ติอาทิฯ
๑๒๐๗. คณโภชนํ นาม กินฺติ อาห ‘‘ย’’นฺติอาทิฯ ยํ ปญฺจนฺนํ อญฺญตรํ นิมนฺตนโต, วิญฺญตฺติโต วา ลทฺธํ, ตํ อิธ โภชนนฺติ อธิปฺเปตํ โหตีติ โยชนาฯ นิมนฺตนโตติ ‘‘โภชนาน’’นฺติอาทินา วกฺขมานปฺปกาเรน กตํ อกปฺปิยนิมนฺตนมาหฯ วิญฺญตฺติโตปิ วาติ ‘‘สเจปี’’ติอาทินา วกฺขมานนเยน กตมกปฺปิยวิญฺญตฺติมาหฯ
๑๒๐๘-๑๑. โภชนานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ, ‘‘อญฺญตรสฺสา’’ติ เสโส, ‘‘โอทโน สตฺตุ กุมฺมาโส, มจฺโฉ มํสญฺจ โภชน’’นฺติ สงฺคหิตานํ ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรสฺสฯ นามนฺติ วกฺขมานํ โอทนาทินามํฯ ภิกฺขู นิมนฺเตตีติ เอตฺถ ‘‘เอกโต, นานโต วา’’ติ เสโสฯ ยถาห ‘‘เอกโต นิมนฺติตาฯ นานโต นิมนฺติตา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๑๗-๒๑๘)ฯ เอกโต นิมนฺตนํ นาม สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ เอกโต ฐิตานํ นิมนฺตนํฯ นานโต นิมนฺตนํ นาม ภิกฺขูนํ วิสุํ วิสุํ วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา วา เอกโต ฐิตฏฺฐานํ คนฺตฺวา วา อเนเกหิ นิมนฺตนํฯ ยถาห ‘‘จตฺตาริ ปริเวณานิ วา วิหาเร วา คนฺตฺวา นานโต นิมนฺติตา, เอกฏฺฐาเน ฐิเตสุเยว วา เอโก ปุตฺเตน, เอโก ปิตราติ เอวมฺปิ นานโต นิมนฺติตา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๑๗-๒๑๘)ฯ
เววจนํ ภาสนฺตรํ นาม มาคธวจนโต อญฺญํ สีหฬทมิฬาทิโวหารนฺตรํฯ เววจเนหิ เอว วา ภาสนฺตเรน วา นิมนฺเตตีติ สมฺพนฺโธฯ
ตโต นิมนฺตนานนฺตรํฯ นิมนฺตนนฺติ ยถาวุตฺตํ อกปฺปิยนิมนฺตนํฯ เอกโต คณฺหนฺตีติ อญฺญมญฺญสฺส ทฺวาทสหตฺถํ อมุญฺจิตฺวา ฐิตา วา นิสินฺนา วา เอกโต คณฺหนฺติฯ
‘‘คณโภชนการณ’’นฺติ
๑๒๑๒. เอกโต, นานโต วาปิ ยํ คมนํ, โภชนมฺปิ วา, ตํ คณโภชเน น การณนฺติปิ วิญฺญู ภณนฺตีติ โยชนาฯ เอกโต นานโต วาปีติ เอตฺถ ‘‘ฐิตา วา นิสินฺนา วา’’ติ เสโสฯ
๑๒๑๓-๔. วิญฺญาเปตฺวาติ ‘‘อมฺหากํ จตุนฺนมฺปิ ภตฺตํ เทหี’’ติอาทินา เอกโต วา ‘‘มยฺหํ เทหิ, มยฺหํ เทหี’’ติ ปาเฏกฺกํ วา วิญฺญาเปตฺวาฯ เอวมฺปีติ วิญฺญตฺติโตปิฯ
๑๒๑๕. ทุวิธสฺสาติ นิมนฺตกสฺส, วิญฺญาปกสฺส จฯ
๑๒๑๖. สตฺตสุปิ สมเยสุ ภุญฺชตํ อนาปตฺตีติ โยชนา, ‘‘คณโภชน’’นฺติ ปกรณโต ลพฺภติ, ยถาวุตฺเตสุ คิลานาทีสุ สตฺตสุ กาเลสุ เลสํ วินา ภุญฺชนฺตานนฺติ อตฺโถฯ ‘‘เอกโต’’ติ อิทํ ‘‘คเหตฺวา’’ติ อิมินา โยเชตพฺพํฯ ภุญฺชตนฺติ ภุญฺชนฺตานํฯ ตถาติ ‘‘อนาปตฺตี’’ติ อิทํ ปจฺจามสติฯ
๑๒๑๗. อนุปสมฺปนฺโน จ จารี จ ปตฺโต จ อนิมนฺติโต จ อนุปสมฺปนฺน…เป.… นิมนฺติตา, เต จตุตฺเถ กตฺวาติ อตฺโถ ‘‘จารี’’ติ วุตฺโต, ปิณฺฑปาติโกฯ โส หิ นิมนฺตนํ อสาทิยนฺโต คณโภชนโก คณขาทโก น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ปตฺโต นาม วิหาเร นิสีทิตฺวา จตุตฺเถน อตฺตนา ลทฺธพฺพโภชนตฺถาย เปสิโต ปตฺโตฯ อนิมนฺติโต นาม ปฐมํ อกปฺปิยนิมนฺตนาย นิมนฺติเต อนนฺโตคโธ อุปสมฺปนฺโนฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ อปิ-สทฺโท เหฏฺฐา ทสฺสิตํ ทฺวินฺนํ, ติณฺณํ วา วเสน วุตฺตวินิจฺฉยํ อเปกฺขติฯ
๑๒๑๘. สมยลทฺธานนฺติ คิลานาทโย สตฺตสมยา ลทฺธา เยหิ เต สมยลทฺธา, เตสํ, นิทฺธารเณ ‘‘วเสนา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ เนว คณเภโทติ โยชนาฯ สมยลทฺธกสฺส อตฺตโน อนาปตฺติภาวมนฺตเรน ตํ จตุตฺถํ กตฺวา คณโภชนํ คณฺหนฺตานํ ปน อาปตฺติสมฺภวโต อาห ‘‘อาปตฺติ ปน เวทิตพฺพา’’ติฯ ยถาห มหาปจฺจริยํ ‘‘สมยลทฺธโก สยเมว มุจฺจติ, เสสานํ คณปูรกตฺตา อาปตฺติกโร โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๒๐)ฯ
๑๒๑๙. ปญฺจโภชเนสุ อญฺญตรสฺส นามํ คเหตฺวา นิมนฺเตตฺวา เตสุเยว อญฺญํ ทิยฺยมานํ คณฺหนฺตสฺส วิสงฺเกตาภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โภชนานญฺจา’’ติอาทิฯ โภชนานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ, อญฺญตรสฺส วเสนาติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ วิสงฺเกตํ, โอทนาทีนํ นาเมน นิมนฺเตตฺวา
๑๒๒๑. ‘‘นิจฺจภตฺต’’นฺติ ธุวภตฺตํ วุจฺจติฯ ‘‘นิจฺจภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วทนฺติ, พหูนมฺปิ เอกโต คเหตุํ วฏฺฏติฯ สลากภตฺตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ
คณโภชนกถาวณฺณนาฯ
๑๒๒๓-๔. พหูหิ มนุสฺสเกหีติ วิสุํ วิสุํ นิมนฺติเตหิ อเนเกหิ มนุสฺเสหิฯ ปญฺจสุ ยสฺส กสฺสาติ เอตฺถ ‘‘สหธมฺมิเกสู’’ติ เสโส, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ปญฺจสุ สหธมฺมิเกสุ ยสฺส กสฺสจีติ อตฺโถฯ ‘‘หิตฺวา’’ติอาทินา กิมาหาติ? ยสฺส วิกปฺเปติ, ตสฺมิํ สนฺนิหิเต ‘‘มยฺหํ ภตฺตปจฺจาสํ ตุยฺหํ ทมฺมี’’ติ สมฺมุขา วิกปฺปนวเสน วา ตสฺมิํ อสนฺนิหิเต ตสฺส นามํ คเหตฺวา ‘‘มยฺหํ ภตฺตปจฺจาสํ อิตฺถนฺนามสฺส ทมฺมี’’ติ อสมฺมุขา วิกปฺปนวเสน วา ปฐมนิมนฺตนาย วิกปฺปนํ หิตฺวา, ตํ อวิกปฺเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ
ภตฺตนฺติ เอตฺถ ‘‘โย ภุญฺชตี’’ติ เสโสฯ นิมนฺติโต โย ปจฺฉา นิมนฺติตํ ภตฺตํ ภุญฺชติ, ตสฺส ปาจิตฺติยนฺติ โยชนาฯ อุปฺปฏิปาฏิยา เอกสิตฺถมฺปิ ภุญฺชโต ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนาติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ปจฺฉา นิมนฺติตานํ โภชนํ ปฐมํ ภุญฺชิตฺวา ปฐมํ นิมนฺติตานํ โภชนํ ปจฺฉา ภุญฺชนฺตสฺส จ เอกปตฺเตเยว เหฏฺฐา ปฐมํ นิมนฺติตานํ โภชนํ ปกฺขิปิตฺวา อิตรํ อุปริ ปกฺขิปิตฺวา เหฏฺฐา หตฺถํ โอตาเรตฺวา เหฏฺฐา ฐิตโภชเน มหาปจฺจริยํ วินิจฺฉโย
๑๒๒๕-๖. ปรมฺปรโภชนสฺส สรูปํ ปทภาชเน วุตฺตนเยน ทสฺเสตุมาห ‘‘โภชนานมฺปี’’ติอาทิฯ เตสเมว ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรํ โภชนํ ปริภุญฺชตีติ โยชนาฯ มเหสินา ปริทีปิตนฺติ ปทภาชเน ‘‘ปรมฺปรโภชนํ นาม ปญฺจนฺนํ โภชนาน’’นฺติอาทินา (ปาจิ. ๒๒๗) นเยน วุตฺตํฯ
๑๒๒๗. ยตฺถาติ อเนเกหิ เอกภาชเน ปกฺขิตฺเต ยสฺมิํ โภชเนติ วุตฺตํ โหติ เอเกเนว ทินฺเน วิจารณาภาวาฯ สพฺพเมกรสํ สิยาติ วิสุํ วิสุํ วิญฺญายมานรสํ อหุตฺวา เอกรสเมว โหติฯ
๑๒๓๐. ‘‘คาเมนา’’ติ อิมินา คามฏฺฐาเยว วุตฺตาฯ ‘‘นิมนฺติตสฺส โทโส น วิชฺชตี’’ติ อิทํ คามปูคนิคเมหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ คาม-สทฺเทน ‘‘คามา วา อรญฺญา วา’’ติ (ปารา. ๙๑) เอตฺถ วิย นครมฺปิ สงฺคหิตํฯ ปูโค นาม วิสุํ วิสุํ สมูหา หุตฺวา ปุญฺญการิโน ธมฺมิกมนุสฺสาฯ นิคโม นาม สาปโณ มหาคาโมฯ สกลคาเมน นิมนฺติโต หุตฺวา สมฺปตฺเต ยตฺถ กตฺถจิ เคเห ภุญฺชนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ ปูคาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ยถาห ‘‘สกเลน คาเมน เอกโต หุตฺวา นิมนฺติตสฺเสว ยตฺถ กตฺถจิ ภุญฺชโต อนาปตฺติฯ ปูเคปิ เอเสว นโย’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๒๙)ฯ นิจฺจภตฺเต โทโส น วิชฺชตีติ อเนกฏฺฐานโต ทิยฺยมานํ นิจฺจภตฺตมฺปิ อุปฺปฏิปาฏิยา ภุญฺชนฺตสฺส น โทโสติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๒๓๑. กาโย อิธ กฺริยํ นาม โภชนํ, อกฺริยํ นาม ปฐมนิมนฺตนสฺส อวิกปฺปนํ, อิทํ ทฺวยเมวาห ‘‘โภชนญฺจาวิกปฺปน’’นฺติฯ
ปรมฺปรโภชนกถาวณฺณนาฯ
๑๒๓๒-๓. ปูวาติ อติรสาทโย รสาฯ ปเหณกตฺถายาติ ปณฺณาการตฺถายฯ ปฏิยตฺตาติ สมฺปาทิตาฯ ปาเถยฺยตฺถายาติ คมิกสฺส สมฺพลตฺถายฯ ปฏิยตฺตา มนฺถา วาติ สมฺพนฺโธฯ มนฺถา นาม พทฺธสตฺตุอพทฺธสตฺตุติลตณฺฑุลาทโยฯ ยถาห ‘‘พทฺธสตฺตุอพทฺธสตฺตุติลตณฺฑุลาทิ สพฺพํ อิธ มนฺโถตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๓๓)ฯ เย ปูวา, มนฺถา วาติ โยชนาฯ หีติ นิปาตมตฺตํฯ ตตฺถ ปฏิยตฺเตสุ เตสุ ปูเวสุ วา มนฺเถสุ วาฯ ภิกฺขุนาติ เอตฺถ ‘‘อากงฺขมาเนนา’’ติ เสโสฯ
ทฺวตฺติปตฺตาติ ทฺเว วา ตโย วา ปตฺตาติ วิคฺคโหฯ ปูราติ มุขวฏฺฏิยา เหฏฺฐิมราชิสมํ ปุณฺณาฯ ยถาห ‘‘มุขวฏฺฏิยา เหฏฺฐิมเลขาย สมปูเร ปตฺเต คเหตฺวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๓๓)ฯ ‘‘ทฺวตฺติปตฺตา ปูรา’’ติ เจตฺถ ปริมาณํ ทสฺสิตํ, ปริมาณปริเมยฺยานํ อเภโทปจาเรน ปูวมนฺถา คเหตพฺพา ยถา ‘‘ทฺเว ติสฺโส ตณฺฑุลนาฬิโย’’ติฯ ปูเวหิ วา สตฺตูหิ วาติ โยชนาฯ สตฺตูติ พทฺธสตฺตุอพทฺธสตฺตูนํ คหณํ, อิมินาว ติลาทีนิ อุปลกฺขิตานิฯ ตติยปตฺตสฺส มุขวฏฺฏิยา เหฏฺฐาราชิยา อุทฺธํ กตฺวา ปกฺขิตฺตญฺเจตํ ‘‘ตโต อุตฺตริ’’นฺติ อิมินา จ คยฺหติฯ ยถาห ‘‘สเจ ตติยํ ปตฺตํ ถูปีกตํ คณฺหาติ, ปูวคณนาย ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๓๓)ฯ
๑๒๓๗. ตตฺถ เอกโตติ เอกปตฺตปูรโต น ปทาตพฺโพติ โยชนา, กิญฺจิปิ อกามา น ทาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ยถาห ‘‘เยน เอโก คหิโต, น เตน กิญฺจิ อกามา ทาตพฺพํฯ ยถารุจิ กาตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๓๓)ฯ เอวํ ททนฺเตน อาสนสาลาย วา อตฺตโน นิพทฺธวาสฏฺฐาเน วา ทิฏฺฐสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สาธารณํ กตฺวา ทานมนฺตเรน น มิตฺตานเมว ทาตพฺพํฯ ยถาห ‘‘ยถามิตฺตํ ปน ทาตุํ น ลพฺภตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๓๓)ฯ
๑๒๓๘-๙. อปเหณกํ ตโตติ ปเหณกปาเถยฺยโตฯ วา-สทฺเทน อิธ อวุตฺตํ ‘‘คมเน ปฏิปฺปสฺสทฺเธ เทนฺตี’’ติ (ปาจิ. ๒๓๕) อนาปตฺติวาเร วุตฺตํ สงฺคณฺหาติฯ ตทูนกนฺติ ตโต ทฺวตฺติปตฺตโต อูนกํฯ ยถาห ‘‘อูนกทฺวตฺติปตฺตปูเร ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ (ปาจิ. ๒๓๕)ฯ อปาเถยฺยาทิอตฺถาย ปฏิยาทิตนฺติ สญฺญาย ปาเถยฺยาทิํ คณฺหนฺตสฺสาปิ อาปตฺติเยว อจิตฺตกตฺตา สิกฺขาปทสฺสฯ อตฺตโนเยว คหณตฺถํ ‘‘อิมสฺส หตฺเถ เทหี’’ติ วจเนนาปิ อาปชฺชนโต วจีกมฺมํฯ
กาณมาตุกถาวณฺณนาฯ
๑๒๔๐. อญฺเญนาติ ตทฺธิตโลเปน นิทฺเทโส, อญฺญตเรนาติ อตฺโถ, ปวาริโตติ สมฺพนฺโธฯ โภชนานนฺติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ ปวาริโตติ ‘‘คณฺหถ ภนฺเต ยาว อิจฺฉถา’ติ เอวํ ยาวทตฺถปวารณาย, สยญฺจ ‘อลํ อาวุโส โถกํ โถกํ เทหี’ติ เอวํ ปฏิกฺเขปปวารณายา’’ติ อฏฺฐกถาย วุตฺตปฺปการทฺวเยน ปวาริโตติ อตฺโถ ‘‘อนติริตฺตํ โภชน’’นฺติ วิเสสิตพฺพมเปกฺขิตฺวา ‘‘อญฺเญนา’’ติ เอตฺถ วิภตฺติํ วิปริณาเมตฺวา ‘‘ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรํ โภชน’’นฺติ โยเชตพฺพํ, วกฺขมาเน อนติริตฺตกตโภชนนิทฺเทเส วุตฺเตสุ ปญฺจสุ โภชเนสุ อญฺญตรํ โภชนนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ขาทนียํ วา โภชนียํ วา’’ติ (ปาจิ. ๒๓๖, ๒๓๘) สห เทสิตตฺตา เอกโยคญาเยน ‘‘ขาทนียํ วา’’ติ จ คเหตพฺพํฯ ปญฺจ โภชนานิ, กาลิกตฺตยญฺจ ฐเปตฺวา สพฺพํ ยาวกาลิกํ ขาทนียนฺติ วุตฺตํฯ
๑๒๔๑. อสนนฺติ เอตฺถ วิปฺปกตโภชนํ ทิสฺสติ, ภุญฺชมาโน เจ ปุคฺคโล โหติ, โภชนกิริยานุปจฺฉินฺนา วตฺตตีติ อตฺโถฯ โภชนนฺติ ปวารณปโหนกโอทนาทิ หตฺถาทีสุ ทิสฺสติฯ หตฺถปาโสติ ปวารณปโหนกํ โภชนํ ทาตุํ อภิหริตฺวา ฐิโตกาโส อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาโณ โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ อภิหรณํ อภิหาโร, โส เอว อภิหารตา, ตถา ทาตุํ ฐิตสฺส กาเยน กโต อภิหาโร ทิสฺสตีติ วุตฺตํ โหติฯ กายวาจาปฏิกฺเขโปติ ตถา อภิหเฏ โภชเน ปฏิคฺคาหกสฺส หตฺถวิการาทิโก กายิโก วา ‘‘อล’’นฺติอาทิโก วาจสิโก วา ปฏิกฺเขโป ปญฺญายตีติ อตฺโถฯ
๑๒๔๒. นิปฺปปญฺเจนาติ
๑๒๔๓. ตตฺถาติ โอทนาทีสุฯ สตฺตนฺนนฺติ ‘‘สาลี’’ติอาทินา วกฺขมานานุรูปานํฯ
๑๒๔๔. โอทโกติ เอตฺถาติ ปญฺจงฺคปวารณายฯ อยํนิจฺฉโยติ วกฺขมานวิธิปฺปการํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสติฯ
๑๒๔๕. สาลีติ สพฺพสาลิชาติฯ วีหีติ สพฺพวีหิชาติฯ กงฺคูติ เสตรตฺตกาฬเภทา สพฺพา กงฺคุชาติฯ วรโก เสตวรโกฯ ธญฺเญน สมฺภตปุญฺญสมฺภาเรน ภควตาฯ
๑๒๔๖. ติณนฺติ ติณพีชเมว วุตฺตํฯ ทีปิตํ สงฺคหิตํฯ วรกโจรโกติ สุขุมวรโกฯ
๑๒๔๘. องฺคสมฺปตฺติํ ทสฺเสตุมาห ‘‘หตฺเถนา’’ติอาทิฯ
๑๒๔๙. ตนูติ ตนุกาฯ
๑๒๕๐. น รกฺขติ ปวารณํฯ
๑๒๕๑-๒. ธญฺญรสาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ทธิอาทโย คหิตาฯ อาโรเปตฺวาติ อุทฺธนํ อาโรเปตฺวาฯ ผลนฺติ เอลาฬุกาทิผลํฯ ปณฺณนฺติ สูปสากํฯ กฬีรนฺติ เวฬุอาทีนํ กฬีรํฯ พหูนีติ เตสเมว วิเสสนํฯ ตตฺถ จาติ ปกฺขิตฺตปณฺณาทิมฺหิ ตกฺกาทิเกฯ โอธิํ ทสฺเสตีติ เอตฺถ ‘‘ปริโภคกาเล’’ติ เสโสฯ สญฺชเนตีติ เอตฺถ ‘‘ผลาทิยาคู’’ติ ลพฺภติฯ
๑๒๕๓-๔. รเสติ มํสาทิรเสฯ ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติ วา ‘‘ยาคุ’’นฺติ วา วตฺวาติ โยเชตพฺพาฯ ยาคุ สงฺคหิตาติ เอตฺถ โอธิปญฺญายนอปญฺญายนวิกปฺปทฺวเย ยาคุยา สโม วินิจฺฉโยติ อธิปฺปาโยฯ
๑๒๕๕. ฉุปนฺตีติ ปวารณนฺติ เอตฺถ ‘‘ชเนตี’’ติ เสโสฯ ยาคุยาติ ปทํ ปจฺจตฺตวเสน วิปริณาเมตฺวา ยาคุ ชเนตีติ โยเชตพฺพํฯ
๑๒๕๖. สํสฏฺโฐติ ปริสฺสาวิโต น สญฺชเนตีติ โยชนาฯ
๑๒๕๗. สพฺพโส ฐเปตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ มํสาทิปกฺขิตฺตโอทนาทิปฺปกรณาวเสสโต องฺคํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สพฺพโส’’ติฯ สพฺพโส น ปวาเรตีติ โยชนาฯ เวฬุตณฺฑุลนฺติ เวฬุวีหีนํ ตณฺฑุลํฯ อาทิ-สทฺเทน กนฺทมูลํ สงฺคหิตํฯ ยถาห ‘‘เวณุตณฺฑุลาทีหิ วา กนฺทมูลผเลหิ วา เยหิ เกหิจิ กตภตฺต’’นฺติฯ
๑๒๕๘. ตโตติ สาลิอาทิโต, เวฬุอาทิโต จ, ตโต นิพฺพตฺตา ปุถุกา วาติ อตฺโถฯ ตาหีติ ปุถุกาหิฯ สุทฺธาติ ปุถุกาทีหิ อมิสฺสา น ปวาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ
๑๒๕๙. ภฏฺฐานนฺติ ภชฺชิตานํฯ สตฺตูหิ สงฺคหิตํ สตฺตุสงฺคหิตํฯ
๑๒๖๑. สตฺตูนํ โมทโกติ สตฺตุพทฺธํ, พทฺธสตฺตูติ อตฺโถฯ
๑๒๖๓. เตเหวาติ ลาเชหิ เอวฯ สุทฺธํ ขชฺชกํ วาติ วกฺขมานนเยน มจฺฉาทีหิ อสมฺมิสฺสํ ขชฺชกํฯ
๑๒๖๔. ‘‘ปูริต’’นฺติอาทินา ตนฺติ กุณฺฑกาทิฯ
๑๒๖๖. อกปฺปิยํ มํสํฯ อวตฺถุตฺตาติ อกปฺปิยมํสานํ วาเรตพฺพตฺตา ปวารณาย อวตฺถุตฺตาฯ
๑๒๖๗. วตฺถุกตฺตาติ กปฺปิยมํสสฺส ปวารณาย วตฺถุภูตตฺตาฯ ปวาเรตีติ เอตฺถ ‘‘ขาทิยมานสฺส จ มํสตฺตา’’ติ เสโส ทฏฺฐพฺโพฯ ยถาห ‘‘ยํ ปน ขาทติ, ตํ กิญฺจาปิ ปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺฐาเน
๑๒๖๘. กิญฺจิ กปฺปิยโภชนนฺติ ปญฺจสุ โภชเนสุ ยํ กิญฺจิ กปฺปิยโภชนํฯ
๑๒๖๙. อกปฺปิยํ มํสํ อญฺญนฺติ อกปฺปิยมํสโต อวเสสํ กุลทูสนาทิวเสน อุปฺปนฺนโภชนํ คหิตํฯ ยถาห ‘‘กุลทูสนเวชฺชกมฺมอุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนสาทิตรูปิยาทีหิ นิพฺพตฺตํ พุทฺธปฏิกุฏฺฐํ อเนสนาย อุปฺปนฺนํ อกปฺปิยโภชนํ ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรตี’’ติฯ
๑๒๗๐-๑. อสนํ โภชนนฺติ องฺคทฺวเย วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สเจ อชฺโฌหฏ’’นฺติอาทิฯ อชฺโฌหฏนฺติ ปรคลคตํ โหติฯ ‘‘ปตฺเต’’ติ อิมินา ถาลกาทิภาชนญฺจ คหิตํฯ กตฺถจิ โภชนํ นตฺถีติ โยชนาฯ ปตฺเต, หตฺเถ, มุเข วา ยตฺถ กตฺถจิ ปญฺจนฺนํ โภชนานํ กิญฺจิ น วิชฺชติ, คนฺธมตฺตํ ปญฺญายตีติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๒๗๒. อาทายาติ เอตฺถ ‘‘อญฺญตฺร ภุญฺชิตุ’’นฺติ เสโสฯ ‘‘โยปิ อญฺญตฺร คนฺตฺวา ภุญฺชิตุกาโม มุเข ภตฺตํ คิลิตฺวา เสสํ มหาปจฺจริยฏฺฐกถายํ วุตฺตวจนสฺส ปมาณตฺตา อาห ‘‘น ปวาเรตี’’ติฯ
๑๒๗๓. ‘‘มุเข ภตฺตํ คิลิตํ, หตฺเถ ภตฺตํ วิฆาสาทสฺส ทาตุกาโม, ปตฺเต ภตฺตํ ภิกฺขุสฺส ทาตุกาโม, สเจ ตสฺมิํ ขเณ ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๓๘-๒๓๙) เอวมาคตํ กุรุนฺทฏฺฐกถํ สงฺคเหตุํ ‘‘มุเข จ ภตฺต’’นฺติอาทิวจนโต จ ‘‘อสนสฺส อุปจฺเฉทา’’ติอาทินา วกฺขมานาย ยุตฺติยา อสนาวสาเน ยุชฺชมานตฺตา จ อิมิสฺสา คาถาย ‘‘โภตฺตุกาโม’’ติ ปาฐํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ทาตุกาโม’’ติ ปาโฐ คเหตพฺโพฯ
๑๒๗๔. ‘‘อสนสฺส อุปจฺเฉทา’’ติ อิมินา ตสฺมิํเยว อาสเน ยถานิสินฺเนเนว กาตพฺเพ อสเน อาสาวจฺเฉโท ทีปิโตฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ตสฺมิํ ปน อาสเน น ภุญฺชิตุกาโม, วิหารํ ปวิสิตฺวา ภุญฺชิตุกาโม, อญฺญสฺส วา ทาตุกาโม’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๓๘-๒๓๙)ฯ กุรุนฺทฏฺฐกถายํ ตสฺส วินิจฺฉยสฺส ทสฺสิตตฺตา ‘‘มหาปญฺญา’’ติ กุรุนฺทฏฺฐกถาจริยํ การณาการณญฺญุโนติ ‘‘ปวารณสฺส อิทํ การณํ, อิทํ อการณ’’นฺติ ชานนฺตาฯ ‘‘การณาการณญฺญุนา’’ติ กตฺถจิ โปตฺถเก ลิขนฺติฯ ตตฺถ มหาปญฺญา การณาการณญฺญุโน อาจริยา อสนสฺส…เป.… โสติ หิ การณํ กถยนฺตีติ โยชนาฯ
๑๒๗๕. หตฺถปาสงฺเค วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘คณฺหโต…เป.… ปสาริต’’นฺติฯ คณฺหโตติ เยน อิริยาปเถน สมนฺนาคโต หุตฺวา คณฺหาติ, เอวํ คณฺหโตฯ ปจฺฉิมํ องฺคนฺติ ทายเกน ทินฺนสฺส ปฏิคฺคาหกสฺส โย อวยโว ปรภาเค โหติ ปสาริตํ หตฺถนฺติ เอตฺถ ‘‘ทาตุ’’นฺติ เสโสฯ อุภินฺนนฺติ เอตฺถ ‘‘อนฺตเร’’ติ เสโสฯ ปฏิคฺคาหกทายกานํ ปจฺฉิมปุริมานํ อุภินฺนํ องฺคานํ อนฺตเร โอกาเสฯ อฑฺฒํ อุปฑฺฒํ หตฺถํ เตยฺยํ ตติยํ ยสฺสาติ วิคฺคโห, อติเรกวิทตฺถิทฺวิรตนปฺปมาณนฺติ อตฺโถฯ
๑๒๗๖. อภิหารงฺเค วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตสฺมิ’’นฺติอาทิฯ อฑฺฒเตยฺเย ตสฺมิํ ฐาเน ฐตฺวาติ โยชนา, ทฺวิรตนวิทตฺถิปมาเณ ตสฺมิํ ฐาเน ฐตฺวาติ อตฺโถฯ อภิหฏนฺติ อุปนีตํฯ ตาทิสนฺติ อภิหฏสทิสํ, ปวารณปโหนกานํ ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรนฺติ อตฺโถฯ
๑๒๗๗-๘. อาธารเก วาปีติ วลยาทิปตฺตาธารเกปิฯ อูรูสูติ ทฺวินฺนํ อูรูนํ มชฺเฌ, องฺเกติ อตฺโถฯ อาหริตฺวาติ อภิหริตฺวาฯ ภตฺตํ คณฺหาตีติ เอตฺถ ‘‘อิโต’’ติ เสโส, ‘‘อิโต ภตฺตํ คณฺหา’’ติ อนนฺตเร นิสินฺโน จ ภาสตีติ โยชนาฯ ภตฺตนฺติ อุปลกฺขณํ, ปญฺจสุ โภชเนสุ ยํ กิญฺจีติ อตฺโถฯ ตนฺติ ตถา คณฺหิตุํ วุตฺตภตฺตาทิโภชนํฯ อภิหารสฺส จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท ปทปูรณตฺโถ, เอวการตฺโถ วา, อภาวา เอวาติ โยชนาฯ
๑๒๗๙. ‘‘ภตฺตปจฺฉิ’’นฺติ อิทํ อุปลกฺขณํฯ
๑๒๘๐. ทียมาเนติ เอตฺถ ‘‘โภชเน’’ติ เสโสฯ อิตโรติ หตฺถปาเส นิสินฺโนฯ อภิหารงฺคสฺส อภาวา โส น ปวาริโตติฯ
๑๒๘๑. ปฏิกฺเขปงฺเค ‘‘กาเยนา’’ติอาทิฯ วาจาภิหารสฺส อนงฺคตฺตา อาห ‘‘กาเยนาภิหฏ’’นฺติฯ ยถาห ‘‘วาจาย อภิหฏํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา นตฺถี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๓๘-๒๓๙)ฯ อภิหฏโภชนํ ปฏิกฺขิปิตุํ องฺคุลิโย วา หตฺถํ วา หตฺถคตสฺส กสฺสจิ จลนาทิํ ยํ กญฺจิ กายวิการํ กโรนฺโต, ภมุํ อุกฺขิปนฺโต, กุชฺฌิตฺวา โอโลเกนฺโต วา กาเยน ปฏิกฺขิปตีติ วุจฺจติฯ ‘‘อล’’นฺติ วา ‘‘น คณฺหามี’’ติ วา ‘‘อาคเมหี’’ติ วา ‘‘อธิวาเสหี’’ติ วา ‘‘มา อากิรา’’ติ วา ‘‘อปคจฺฉาหี’’ติ วา เอวมาทิกํ วทนฺโต วาจาย ปฏิกฺขิปตีติ วุจฺจติฯ
๑๒๘๒-๓. อากิราติ เอตฺถาปิ ‘‘อิติ จา’’ติ โยเชตพฺพํฯ เอวํ วทนฺตสฺส นิวาเรตุกามตาจิตฺเต สติปิ นิวารณวจเนน โหนฺตํ ปวารณํ อากิราติอาทิวิธิวจเน น โหตีติ อาห ‘‘น ปน’นฺติ ปวารณา’’ติฯ ปวารณา ปน น อตฺถีติ โยชนาฯ
๑๒๘๔. ‘‘รสํ คณฺหถา’’ติ วเทติ สมฺพนฺโธฯ ตํ สุตฺวาติ ตํ วจนํ สุตฺวาฯ
๑๒๘๕. ‘‘สาร’’นฺติ อิทํ วณฺณภณนมตฺตํฯ ‘‘อิท’’นฺติ สามญฺเญน มจฺฉมํสํ วทติ, ปวารณงฺคํ โหติฯ มจฺฉรสํ มํสรสนฺติ เอตฺถ ทฺวนฺทสมาสสฺสปิ สมฺภวโต ‘‘มจฺฉํ, มํสํ คณฺหา’’ติ จ วุตฺตํ โหติ, ตญฺจ องฺคํ โหติฯ
๑๒๘๖. ‘‘รสํ คณฺหา’’ติ วุตฺเต ปนสฺส วิกปฺปสฺส อภาวา ปวารณสฺส องฺคํ น โหติฯ เตเนวาห ‘‘อตฺถิ จ มํสํ เจ’’ติฯ
๑๒๘๗. มุหุตฺตํ อาคเมหีติ กญฺจิ กาลํ โอโลเกหิฯ
๑๒๘๘. ปนสาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน เวตฺตงฺคาทีนํ คหณํฯ
๑๒๙๐. มจฺฉสูปํ มํสสูปนฺติ เอตฺถ สมาสวิกปฺปา ‘‘มจฺฉรสํ มํสรส’’นฺติ เอตฺถ วิย ทฏฺฐพฺพาฯ
๑๒๙๑. กรมฺพกนฺติ ‘‘เอเสว นโย วุตฺโต’’ติฯ
๑๒๙๒. วุตฺตสฺมินฺติ วุตฺเตฯ
๑๒๙๓. เยนาติ ภตฺเตนฯ อาปุจฺฉิโตติ ‘‘คณฺหถา’’ติ วุตฺโตฯ ตสฺส ภตฺตสฺสฯ อตฺถิตาย ยาคุยา วิชฺชมานตฺตาฯ อิติ การณนฺติ อิทํ ปวารณการณํฯ
๑๒๙๔. ‘‘ยาคุมิสฺสกํ คณฺหา’’ติ วุตฺเต สา ยาคุ ตตฺถ ตสฺมิํ อภิหเฏ ภาชเน ปกฺขิตฺตภตฺเตน สมา วา พหุตรา วา เจ โหติ, โส เอวํ วตฺวา อภิหฏํ ปฏิกฺเขปํ ภิกฺขุ น ปวาเรติ กิราติ โยชนาฯ กิราติ อรุจิํ สูเจติฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘การณํ ปน ทุทฺทส’’นฺติฯ
๑๒๙๕. สพฺพตฺถาติ สพฺพอฏฺฐกถาสุฯ
๑๒๙๖. วิสุํ กตฺวาติ เอกสิตฺถมฺปิ ยถา น โหติ, ตถา รสํ วา ขีรํ วา ภตฺตโต วิโยเชตฺวาฯ
๑๒๙๗. คจฺฉนฺเตเนวาติ ยาว โภชนนิฏฺฐานํ, ตาว คจฺฉนฺเตเนวฯ ยถาห ‘‘คจฺฉนฺเตน นทิปูรํ ปตฺเตนปิ อฏฺฐตฺวา นทิตีเร
๑๒๙๘. โสติ คจฺฉนฺโตฯ ตโตติ ฐานโต, คมนอิริยาปถสฺส วิโกปิตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ
๑๒๙๙. อาสนํ อวิจาเลตฺวาติ นิสชฺชาวเสน ผุฏฺฐฏฺฐานํ อจาเลตฺวา, อนุฏฺฐหิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อทินฺนาทาเน วิย ฐานาจาวนํ คเหตพฺพ’’นฺติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ
๑๓๐๐. ตโตติ ปวาริตกาลโต อุทฺธํ, ตโต นิสินฺนฏฺฐานโต วาฯ อิโต, เอตฺโต วาฯ อีสกมฺปิ สํสริตุนฺติ นิสินฺนฏฺฐานโต อิโต จิโต จ โถกมฺปิ สํสริตุํ, อปคนฺตุนฺติ อตฺโถฯ
๑๓๐๑. สพฺพตฺถาติ ปีฐกาทิสํหาริเม สพฺพสฺมิํ อาสเนฯ ‘‘วินยญฺญุนา’’ติ อิมินา ‘‘สเจ ปน นํ สห มญฺเจน อุกฺขิปิตฺวา อญฺญตฺร เนนฺติ, วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๓๘-๒๓๙) อฏฺฐกถายํ ‘‘ปีฐกาทีสุปิ อยเมว วินิจฺฉโย’’ติ วุตฺตภาวํ ชานนฺเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๓๐๒. นิปชฺชิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ปริวตฺตนฺเตน เยน ปสฺเสน นิปนฺโน, ตสฺส ฐานํ นาติกฺกเมตพฺพ’’นฺติ วจนโต ปุพฺพสยิตฏฺฐานํ อวิชหิตฺวา สยิตฺวาเยวาติ อตฺโถฯ ตเถวาติ อุกฺกุฏิโก หุตฺวาวาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ตสฺส ปน เหฏฺฐา ปลาลปีฐํ วา กิญฺจิ วา นิสีทนกํ ทาตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๓๘-๒๓๙) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ
๑๓๐๓. อติริตฺตํ กโรนฺเตน สิกฺขุนา ภาชนํ โอนเมตฺวาน โภชเน ทสฺสิเต อถ ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ อติริตฺตํ กโรนฺเตนาติ ‘‘อติริตฺตํ นาม กปฺปิยกตํ โหติ, ปฏิคฺคหิตกตํ โหติ, อุจฺจาริตกตํ โหติ, หตฺถปาเส กตํ โหติ, ภุตฺตาวินา กตํ โหติ, ภุตฺตาวินา ปวาริเตน อาสนา อวุฏฺฐิเตน กตํ โหติ, ‘อลเมตํ สพฺพ’นฺติ วุตฺตํ โหติ, คิลานาติริตฺตํ โหตี’’ติ (ปาจิ. ๒๓๙) วุตฺเตสุ อฏฺฐสุ อากาเรสุ อนฺตํ วินา ปุริเมหิ สตฺตหิ วินยกมฺมากาเรหิ อติริตฺตํ กโรนฺเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ‘‘อิเมหิ สตฺตหิ วินยกมฺมากาเรหิ ยํ อติริตฺต’’นฺติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๓๘-๒๓๙)ฯ
อิธ อติริตฺตํ กาตุํ อภิหฏโภชนํ กปฺปิยญฺจ นาม โหติ, กปฺปิยกเตน สิงฺคิเวรลสุณาทิวตฺถุนา ยุตฺตตาย จ อกปฺปิยมํสาภาเวน จ กุลทูสนาทีหิ อนุปฺปนฺนภาเวน จ กตญฺจ นาม โหติฯ ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ อติริตฺตกตภาวโต เอวํ กปฺปิยญฺจ ตํ กตํ จาติ กปฺปิยกตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอวมุปริปิ กต-สทฺทสฺส อตฺโถ จ สมาสวิคฺคโห จ เวทิตพฺโพ ปฏิคฺคหิตํ นามฯ ตํ การาเปตฺวา อาคเตน ภิกฺขุนา โถกํ อุจฺจาเรตฺวา, โอตาเรตฺวา วา ทสฺสิตํ อุจฺจาริตกตํ นามฯ กปฺปิยํ การาเปตุมาคตสฺส อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาณหตฺถปาสพฺภนฺตรคเตน อติริตฺตกตํ ‘‘หตฺถปาเส กต’’นฺติ วุจฺจติฯ อนฺตมโส ปวารณชนกํ ยํ กิญฺจิ โภชนํ กุสคฺเคนาปิ คเหตฺวา ภุตฺตตฺตา ภุตฺตาวินาฯ ยถาห ‘‘ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรํ โภชนํ อนฺตมโส กุสคฺเคนาปิ ภุตฺตํ โหตี’’ติฯ ภุญฺชนฺโต ปวาริโต หุตฺวา โย อาสนํ น โกเปติ, โส ภุตฺตาวี ปวาริโต ‘‘อาสนา อวุฏฺฐิโต’’ติ วุจฺจติ, เตน กตํ ‘‘ภุตฺตาวินา…เป.… อวุฏฺฐิเตน กต’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ วจีเภทํ กตฺวา ‘‘อลเมตํ สพฺพนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติ ทสฺสิตํฯ อยํ สตฺตวิโธ วินยกมฺมากาโร นามฯ
คิลานาติริตฺตกํ ปน อิมิสฺสา คาถาย อวุตฺตมฺปิ อนติริตฺตสนฺทสฺสนตฺถํ วกฺขมานาย ‘‘กต’’นฺติอาทิคาถาย ‘‘น คิลานาติริตฺตญฺจา’’ติ อิมสฺส วิปริยายโต เวทิตพฺพํฯ คิลานโต อติริตฺตํ, ตสฺส อญฺญทิเนสุ ภุญฺชนตฺถาย อุปฏฺฐาปิตมฺปิ คิลานาติริตฺตํ นามฯ
‘‘เตน ภิกฺขุนา’’ติ อิมินา ‘‘ภุตฺตาวินา’’ติ จ ‘‘ภุตฺตาวินา ปวาริเตน อาสนา วุฏฺฐิเตนา’’ติ จ วุตฺตปฺปกาเรน วิสิฏฺฐํ เตเนว ปากฏํ ภิกฺขุํ ปรามสติ, ปวารณชนกานํ ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรํ อปฺปมตฺตกมฺปิ ภุตฺตาวินา, ภุตฺตาวี ปวาริโตปิ หุตฺวา อาสนา อวุฏฺฐิเตน วา ภิกฺขุนาติ วุตฺตํ โหติฯ โอนมิตฺวาน ภาชเนติ เอตฺถ ‘‘ทสฺสิเต โภชเน’’ติ เสโส, ‘‘อถา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ กปฺปิยกรณารหานิ สิงฺคิเวราทีนิ กปฺปิยํ กาเรตฺวา ปฏิคฺคหาเปตฺวา อาคนฺตฺวา หตฺถปาสพฺภนฺตเร ปตฺวา อติริตฺตํ การาเปนฺเตน ภิกฺขุนา ภาชนํ โถกํ โอนาเมตฺวา อุจฺจาเรตฺวา ทสฺสิตกาลานนฺตราติ วุตฺตํ โหติฯ อุตฺตริ กาตพฺพํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อล’’นฺติอาทิฯ
เอตฺตาวตา ‘‘เตน ภิกฺขุนา’’ติ อิมินา ‘‘ภุตฺตาวินา กตํ, ภุตฺตาวินา ปวาริเตน อาสนา อวุฏฺฐิเตน กต’’นฺติ องฺคทฺวยํ สงฺคหิตํฯ ‘‘โอนเมตฺวาน ภาชน’’นฺติ อิมินา ‘‘อุจฺจาริตกตํ โหตี’’ติ อิทํ สงฺคหิตํฯ ‘‘กปฺปิยกตํ, ปฏิคฺคหิตกตํ, หตฺถปาเสกต’’นฺติ อิทํ ตยํ อนนฺตริยวาจินา อถ-สทฺเทน สงฺคหิตํฯ ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ อิทํ ปเนตฺถ สรูเปเนว ทสฺสิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
๑๓๐๔. ปตฺเต ‘‘กปฺปิยํ ปนา’’ติฯ กุณฺเฑติ ภณฺฑุกฺขลิยํฯ ภาชเนติ ยํ กิญฺจิ ภาชนํ คหิตํฯ
๑๓๐๕. เอตนฺติ อติริตฺตกตํ เอตํ โภชนํฯ ตํ เอกเมว ฐเปตฺวาติ โยชนาฯ ‘‘วฏฺฏเตวา’’ติ วุตฺเตปิ อพฺภงฺคาทีนมตฺถายาติ คณฺเหยฺยุนฺติ อาห ‘‘ภุญฺชิตพฺพ’’นฺติ, ตเมกํ วินา ปเรหิ ปริภุญฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ
๑๓๐๖-๗. กปฺปิยํ กาเรตฺวาติ อติริตฺตํ กาเรตฺวาฯ อากิรนฺติ เจติ ยทิ ปกฺขิปนฺติฯ ปุน ตถา อติริตฺตํ กาเรตฺวา ภุญฺชิตพฺพนฺติ โยชนาฯ
ตํ เกน อติริตฺตํ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘เยนา’’ติอาทิฯ ตนฺติ อติริตฺตกตํ โภชนํฯ เยน อกตนฺติ เยน ภิกฺขุนา ปฐมํ อติริตฺตํ น กตํ, เตน กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ ยถาห ‘‘เยน อกตนฺติ อญฺเญน ภิกฺขุนา เยน ปฐมํ น กตํ, เตน กาตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๓๘-๒๓๙)ฯ ยํ วา อกตํ, ตํ วิสุํ เตน วา กาตพฺพนฺติ โยชนาฯ ยํ วา อกตนฺติ ตสฺมิํ อติริตฺตกตโภชเน อปกฺขิตฺตํ ยํ โภชนํ อติริตฺตํ น กตํฯ ตํ วิสุํ เตน วา กาตพฺพนฺติ ปจฺฉา ปกฺขิตฺตํ โภชนํ อติริตฺตํ กเตน ยถา อมิสฺสํ โหติ, ตถา อญฺญสฺส ภาชนสฺส คหณวเสน วิสุํ กาเรตฺวา เตน ปฐมํ กตาติริตฺเตนาปิ อติริตฺตํ กาตพฺพํฯ ยถาห – ‘‘ยญฺจ อกตนฺติ เยน ปฐมํ กปฺปิยํ กตํ, เตนาปิ ยํ อกตํ, ตํ กาตพฺพํฯ ปฐมภาชเน ปน กาตุํ น ลพฺภติฯ ตตฺถ หิ กริยมานํ ปฐมํ กเตน สทฺธิํ กตํ โหติ, ตสฺมา อญฺญสฺมิํ ภาชเน กาตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย’’ติฯ
๑๓๐๘. อกปฺปิยาทีหิ สตฺตหีติ ‘‘อนติริตฺตํ นาม อกปฺปิยกตํ โหติ, อปฺปฏิคฺคหิตกตํ โหติ, อนุจฺจาริตกตํ โหติ, อหตฺถปาเส กตํ โหติ, อภุตฺตาวินา กตํ โหติ, ภุตฺตาวินา จ ปวาริเตน อาสนา วุฏฺฐิเตน กตํ โหติ, ‘อลเมตํ สพฺพ’นฺติ อวุตฺตํ โหตี’’ติ (ปาจิ. ๒๓๙) วุตฺเตหิ สตฺตหิ วินยกมฺมากาเรหิฯ อติริตฺตํ กตนฺติ โยชนาฯ ‘‘โหติ อนติริตฺตก’’นฺติ ปทจฺเฉโทฯ
๑๓๐๙. อุปกฏฺฐเวลายปิ ‘‘โยปี’’ติอาทิฯ อุปกฏฺฐูปนีตมฺปีติ อุปกฏฺฐเวลาย อุปนีตมฺปิ โภชนํฯ
๑๓๑๐. ยามาทิกาลิกนฺติ ยามสตฺตาหยาวชีวิกกาลิกํฯ อนามิสฺสนฺติ อามิเสน อมิสฺสํฯ ตํ ยามาทิกาลิกํ ปริภุญฺชโตติ สมฺพนฺโธฯ
๑๓๑๒. คิลานสฺส ภุตฺตาติริตฺตํ วิย กทาจิ ภุญฺชิสฺสตีติ อุทฺทิสฺส ฐปิตมฺปิ คิลานาติริตฺตํ นามาติ อฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๓๘-๒๓๙ อตฺถโต สมานํ) วุตฺตํฯ ‘‘วิหาราทีสุ คิลานสฺส ปาปุณนโกฏฺฐาสมฺปิ คิลานาติริตฺตํ นามา’’ติ วทนฺติฯ
๑๓๑๓. กถิเนนาติ ปฐมกถิเนนฯ
ปฐมปวารณกถาวณฺณนาฯ
๑๓๑๔. อนติริตฺเตนาติ เอตฺถ ‘‘ขาทนีเยน วา โภชนีเยน วา’’ติ เสโสฯ เอตฺถ ‘‘ขาทนียํ นาม ปญฺจโภชนานิ ยามกาลิกํ สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกํ ฐเปตฺวา อวเสส’’นฺติ ปวาเรยฺยาติ เอตฺถ ‘‘อภิหฏฺฐุ’’นฺติ เสโสฯ อภิหฏฺฐุํ ปวาเรยฺยาติ อภิหริตฺวา ‘‘หนฺท ภิกฺขุ ยาวตกํ อิจฺฉสิ, ตาวตกํ คเหตฺวา ขาท วา ภุญฺช วา’’ติ เอวํ ปวาเรยฺยฯ ‘‘ปวาริต’’นฺติปทํ วุตฺตตฺถเมวฯ ชานนฺติ สุตฺวา วา ทิสฺวา วา ตสฺส ปวาริตภาวํ ชานนฺโตฯ อาสาทนาเปกฺโขติ อาสาทนํ โจทนํ มงฺกุกรณภาวํ อเปกฺขมาโนฯ ภุตฺเตติ ตสฺส ปโยเคน อิตเรน ภุญฺชิตฺวา ปริโยสาปิเตฯ ตสฺสาติ โย ตสฺส ปวาริตภาวํ ญตฺวา ‘‘ภุญฺชา’’ติ นิโยเชสิ, ตสฺสฯ
๑๓๑๕-๖. เอกสฺส ภุญฺชเนน อญฺญสฺส ปาจิตฺติ โหตีติ กถเมตนฺติ อาสงฺกาย ตถา วุตฺตตฺตา ปริหริตุมาห ‘‘ทุกฺกฏํ…เป.… ทสฺสิต’’นฺติฯ อิตรสฺส คหเณติ ปวาริตภิกฺขุโน ภุญฺชนตฺถาย อชฺโฌหารปโยเคสุ จาติ เอตฺถาปิ ‘‘อิตรสฺสา’’ติ สมฺพนฺโธฯ สพฺพํ ทุกฺกฏํ, ปาจิตฺติยญฺจฯ ทสฺสิตนฺติ ‘‘อภิหรติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ ตสฺส วจเนน ‘ขาทิสฺสามิ ภุญฺชิสฺสามี’ติ ปฏิคฺคณฺหาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ โภชนปริโยสาเน อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๒๔๔) เทสิตํ ภควตาติ อตฺโถฯ
๑๓๑๗. อุภยตฺถาปิ วิมติสฺสาติ ปวาริเต จ อปวาริเต จ วิมติสฺสฯ ทุกฺกฏํ ปริทีปิตนฺติ ‘‘ปวาริเต เวมติโกฯ อปฺปวาริเต เวมติโก, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๒๔๕) เทสิตํฯ
๑๓๑๘. การาเปตฺวาติ อญฺญสฺสตฺถายาติ เอตฺถ ‘‘อภิหรนฺโต คจฺฉาหี’’ติ เสโสฯ
๑๓๑๙. โอมสวาทตุลฺยาวาติ อิทํ อทินฺนาทานสมุฏฺฐานํ สนฺธายาหฯ
ทุติยปวารณกถาวณฺณนาฯ
๑๓๒๐. ขาทนียํ วาติ ปญฺจ โภชนานิ จ กาลิกตฺตยญฺจ วินา อวเสเสสุ ยํ กิญฺจิ วาฯ โภชนียํ วาติ ปญฺจสุ โภชเนสุ อญฺญตรมฺปิฯ วิกาเลติ วิคเต กาเลฯ กาโล นาม อรุณุคฺคมนโต ยาว มชฺฌนฺติกา, ตทญฺโญ วิกาโลฯ ยถาห ‘‘วิกาโล นาม มชฺฌนฺติเก วีติวตฺเต ยาว อรุณุคฺคมนา’’ติ (ปาจิ. ๒๔๙)ฯ ฐิตมชฺฌนฺติโกปิ กาเลเยว สงฺคยฺหติฯ ยถาห ‘‘ฐิตมชฺฌนฺติโกปิ กาลสงฺคหํ คจฺฉติฯ ตโต ปฏฺฐาย ปน ขาทิตุํ วา ภุญฺชิตุํ วา น สกฺกา, สหสา ปิวิตุํ ปน สกฺกา ภเวยฺยฯ กุกฺกุจฺจเกน ปน น กาตพฺพํฯ กาลปริจฺเฉทชานนตฺถญฺจ กาลตฺถมฺโภ โยเชตพฺโพ, กาลพฺภนฺตเรว ภตฺตกิจฺจํ กาตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๔๘-๒๔๙)ฯ โทสนฺติ ปาจิตฺติยํฯ
๑๓๒๑. ‘‘ขาทนียํ วา โภชนียํ วา’’ติ เอตฺถ โภชนียสฺส ปวารณสิกฺขาปเท ทสฺสิตสรูปตฺตา ขาทนียํ ตาว สรูปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘ยมามิสคต’’นฺติอาทิฯ เอตฺถาติ เอเตสุ อามิสคตํ อามิเส ยาวกาลิเก ปริยาปนฺนํ, ตํ ขาทนียนฺติ โยชนาฯ กาลิเกสฺวสโมหตฺถนฺติ เอตฺถ อิทนฺติ วกฺขมานํ สนฺธายาหฯ
๑๓๒๒. มูลนฺติ ยํ กิญฺจิ รุกฺขลตานํ มูลํฯ กนฺทนฺติ รุกฺขลตานเมว กนฺทํฯ มุฬาลนฺติ ปทุมคจฺฉมูลกนฺทํฯ มตฺถกนฺติ ตาลนาฬิเกราทีนํ มตฺถกํ, เวฬุกฬีรปลฺลวงฺกุรานญฺจ เอตฺเถว สงฺคโหฯ ขนฺธกนฺติ อุจฺฉุอาทิขนฺธกํฯ ตจนฺติ ฉลฺลิฯ ปตฺตนฺติ ปณฺณํฯ ปุปฺผนฺติ กุสุมํฯ ผลนฺติ รุกฺขลตาทีนํ ผลํฯ อฏฺฐีติ รุกฺขลตาทิพีชํฯ ปิฏฺฐนฺติ ธญฺญาทิปิฏฺฐํฯ นิยฺยาสนฺติ สิเลสํฯ ‘‘ขาทนีย’’นฺติ สพฺพตฺถ ปกรณโต ลพฺภติฯ
๑๓๒๓. เอวํ ขาทนียานํ มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา เต สรูปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘มูลขาทนียาทีน’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ รุกฺขมูลเมว ขาทนียํ, ตํ อาทิ เยสนฺติ วิคฺคโหฯ มุขมตฺตนิทสฺสนํ นิโพธถาติ เอตฺถ ‘‘มยา กริยมาน’’นฺติ เสโสฯ มุขมตฺตนฺติ ปเวสทฺวารมตฺตํ, นิรวเสสโต ทสฺสเน ปปญฺจภีรุกานํ ปุพฺเพ ภยํ โหตีติ สงฺเขปโต ขาทนียานิ ทสฺสิสฺสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตถา ทสฺสเน ปโยชนมาห ‘‘นามตฺเถสุ ภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถายา’’ติ, มูลขาทนียาทีนํ นาเมสุ จ ตทตฺเถสุ จ ภิกฺขูนํ ปาฏวุปฺปาทนตฺถนฺติ อตฺโถฯ
๑๓๒๔-๕. มูลกมูลาทีนิ อุปเทสโตเยว เวทิตพฺพานิฯ น หิ ตานิ ปริยายนฺตเรน วุจฺจมานานิปิ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ ปริยายนฺตเรนปิ หิ วุจฺจมาเน ตํ ตํ นามํ อชานนฺตานํ สมฺโมโหเยว สิยา, ตสฺมา ตตฺถ น กิญฺจิ วกฺขามฯ สากานนฺติ สูเปยฺยปณฺณานํฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ อาหารตฺถนฺติ อาหาเรน กตฺตพฺพปโยชนํ, อาหารกิจฺจนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อามิสตฺถ’’นฺติปิ ลิขนฺติฯ ผรนฺตีติ วิตฺถาเรนฺติฯ
๑๓๒๖. ชรฏฺฐนฺติ เสสานนฺติ มูลกาทีนิ วุตฺตานิฯ ยถาห ‘‘มูลกขารกชชฺฌรีมูลานํ ปน ชรฏฺฐานิปิ อามิสคติกาเนวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๔๘-๒๔๙)ฯ
๑๓๓๑. โธโตติ นิพฺพตฺติตปิฏฺโฐฯ
๑๓๓๒. อโธโต วากฺยปถาตีตาติ ‘‘อสุโก วา อสุโก วา’’ติ วตฺวา ปริยนฺตํ ปาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา วจนปถาตีตาฯ
๑๓๓๓. ปุณฺฑรีกํ เสตํฯ ปทุมํ รตฺตํฯ
๑๓๓๔. สมฺภวํ ชาตํฯ
๑๓๓๘. ชรฏฺฐพุนฺโทติ กนฺทสฺส เหฏฺฐา อตีว ปริณตฏฺฐานํฯ
๑๓๓๙. ปถวิยํ คโตติ อนฺโตปถวิยํ คโต, ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา คตตรุณทณฺโฑติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๓๔๐. เอวํ อนฺโตภูมิยํ คโตฯ ‘‘ปณฺณทณฺโฑ อุปฺปลาทีน’’นฺติ ปทจฺเฉโทฯ สพฺโพติ ตรุโณปิ ปริณโตปิฯ อุปฺปลาทีนํ, ปทุมชาติยา จ สพฺโพ ปณฺณทณฺโฑ ยาวกาลิโกติ โยชนาฯ
๑๓๔๕. ปตฺตขาทนียํนามาติ ปตฺตสงฺขาตํ ขาทนียํ นามฯ
๑๓๔๘. มูลกาทีนนฺติ ‘‘มูลกํ ขารกญฺเจวา’’ติอาทิกาย คาถาย วุตฺตมูลกาทีนํฯ
๑๓๔๙. กณฺณิกาติ ปทุมกณฺณิกาฯ
๑๓๖๐. เกตกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ติมฺพรุสกํ คหิตํฯ ตาลผลฏฺฐีติ ตรุณผลานํ อฏฺฐิฯ
๑๓๖๑. ‘‘ปุนฺนาคมธุกฏฺฐีนี’’ติ จ ‘‘ปุนฺนาคมธุกฏฺฐิจา’’ติ จ โปตฺถเกสุ อุภยถา ปาโฐ ทิสฺสติ, อตฺโถ ปน เอโกเยวฯ ‘‘เสลุ อฏฺฐี’’ติ ปทจฺเฉโทฯ อนามิเสติ ยาวชีวิเกฯ
๑๓๖๓. โธตํ ตาลปิฏฺฐนฺติ ตาลเผคฺคุํ โกฏฺเฏตฺวา อุทเก มทฺทิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา กลเล ภาชนตลํ โอติณฺเณ ปสนฺโนทกํ อปเนตฺวา คหิตตาลปิฏฺฐนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตถา ขีรวลฺลิยา ปิฏฺฐนฺติ โยชนา, ตเถว โกฏฺเฏตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา คหิตขีรวลฺลิยา ปิฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ
๑๓๖๔. อโธตํ วุตฺตวิปริยายโต คเหตพฺพํฯ ‘‘อาหารตฺถมสาเธนฺตํ, สพฺพํ ตํ ยาวชีวิก’’นฺติ วจนโต เตสุ เตสุ ชนปเทสุ มนุสฺสานํ อาหารกิจฺจํ อกโรนฺตํ มูลาทิ ยาวชีวิกํ, ตทญฺญํ ยาวกาลิกนฺติ สงฺเขปลกฺขณํ กาตพฺพนฺติฯ
วิกาลโภชนกถาวณฺณนาฯ
๑๓๖๙. โภชนํ สนฺนิธิํ กตฺวา ขาทนํ วาติ เอตฺถ โภชนขาทนียานิ ยถาวุตฺตเภทสรูปาเนวฯ สนฺนิธิํ กตฺวาติ ปฏิคฺคเหตฺวา เอกรตฺตมฺปิ อติกฺกาเมตฺวา, สนฺนิทหิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา เอกรตฺตมฺปิ วีตินามิตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๕๓)ฯ ตเทว วกฺขติ ‘‘สย’’นฺติอาทินาฯ ขาทนนฺติ กมฺมสาธโนยํ, ‘‘ขชฺช’’นฺติ อิมินา สมานตฺโถฯ
๑๓๗๑. ‘‘สนฺนิธิํ ‘‘สย’’นฺติอาทิฯ
๑๓๗๒. ‘‘ตํ น วฏฺฏตี’’ติ เอตฺถ อตฺถํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตโต’’ติอาทิฯ ตโตติ สนฺนิธิกตโภชนโตฯ สุทฺธจิตฺเตนาติ สวาสนสกลกิเลสปฺปหานโต นิมฺมลจิตฺเตนฯ ตาทินาติ อฏฺฐสุ โลกธมฺเมสุ นิพฺพิการภาเวน ตาทินาฯ อถ วา ยาทิสา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา รูปารูปคุเณหิ อเหสุํ, ตาทิเสน ภควตาฯ
๑๓๗๓. โอทนาทีสุ ปญฺจสุ โภชเนสุ ตาว อกปฺปิยมํเสน สนฺนิธิวเสน ปาจิตฺติยญฺจ อาปตฺติวิเสสญฺจ ทสฺเสตุมาห ‘‘อกปฺปิเยสู’’ติอาทิฯ ปาจิตฺตีติ สนฺนิธิปาจิตฺติยมาหฯ อิตเรติ สีหาทิมํสมฺหิฯ ทุกฺกเฏน สห ปาจิตฺตีติ โยชนาฯ
๑๓๗๔. ยามกาลิกสงฺขาตํ ปริภุญฺชโตติ เอตฺถ ‘‘สนฺนิธิํ กตฺวา’’ติ อธิการโต ลพฺภติ ‘‘ปาจิตฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา สติ ปจฺจเย ปริภุญฺชโตติ คเหตพฺพํฯ ยถาห ‘‘ยามกาลิกํ สติ ปจฺจเย อชฺโฌหารโต ปาจิตฺติยํฯ อาหารตฺถาย อชฺโฌหารโต ทุกฺกเฏน สทฺธิํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๕๓)ฯ
๑๓๗๕. อนฺนนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘สนฺนิธิกต’’นฺติ อิทํ ปุเร วิย ลพฺภติ, ‘‘ปกติ’’นฺติ อิทํ ‘‘อนฺน’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ, มนุสฺสมํสาทีหิ อสมฺมิสฺสํ นาติริตฺตกตํ อนฺนมตฺตนฺติ อตฺโถฯ ปาจิตฺติยทฺวยนฺติ อนติริตฺตปจฺจยา จ สนฺนิธิปจฺจยา จ ทฺเว ปาจิตฺติยานิฯ
๑๓๗๖. ‘‘ทฺเว
๑๓๗๗. สามิเสน มุเขน ทฺเวติ เอตฺถ ‘‘ปญฺจ โภชนานิ ยามกาลิกํ สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกํ ฐเปตฺวา อวเสสํ ขาทนียํ นามา’’ติ (ปาจิ. ๒๕๔) วุตฺตตฺตา ขาทนียาสงฺคหิเตน ยามกาลิเกน จ เตน สมฺมิสฺสตฺตา สนฺนิธินาเมน มุขคตอามิสมูลเกน จ สนฺนิธิปาจิตฺติยานิ ทฺเว โหนฺตีติ อตฺโถฯ สามิเสน มุเขนาติ อุปลกฺขณตฺตา ยถากถญฺจิ อามิเส มิสฺสีภูเต เอตฺตกา อาปตฺติโยติ ทฏฺฐพฺพํฯ นิรามิสํ ยามกาลิกํ ภุญฺชโต เอกเมว ปาจิตฺติยนฺติ โยชนา, เยน เกนจิ อากาเรน อสมฺมิสฺสํ ยามกาลิกํ ปริภุญฺชโต เอกเมว ปาจิตฺติยํ โหตีติ อตฺโถฯ
๑๓๗๘. ตเมวาติ สนฺนิหิตเมว กาลิกํฯ เตสุ ทฺวีสุ วิกปฺเปสูติ สามิสนิรามิสวิกปฺปทฺวเยฯ เกวลํ ทุกฺกฏํ วฑฺฒตีติ ปฐมวิกปฺเป ทฺวีหิ ปาจิตฺติเยหิ สทฺธิํ ทุกฺกฏํ, ทุติยวิกปฺเป ปาจิตฺติเยน สทฺธิํ ทุกฺกฏํ โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๓๗๙. สุทฺธนฺติ เอตฺถ ‘‘สนฺนิธิกตํ โภชน’’นฺติ เสโสฯ อิทํ ‘‘ปกติโภชเน’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๕๓) อฏฺฐกถายํ, อิธ จ ‘‘น โทโส ยามกาลิเก’’ติ ยามกาลิกสฺส วิสุํ วกฺขมานตฺตา วิญฺญายติ, อกปฺปิยมํสยามกาลิเกหิ อมิสฺสํ โภชนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๓๘๐. มํเสติ เอตฺถ ‘‘อกปฺปิเย’’ติ อิทํ ถุลฺลจฺจยาทิวจเนเนว ลพฺภติฯ วฑฺฒตีติ ปุพฺเพ วุตฺเตหิ ปาจิตฺติยทฺวเยหิ สทฺธิํ มนุสฺสมํเส ถุลฺลจฺจยญฺจ สีหาทิมํเส ทุกฺกฏญฺจ วฑฺฒติฯ มนุสฺสมํเส เสเส สีหมํสาทิเก อกปฺปิยมํเส จ ยถานุกฺกมโต
๑๓๘๑. อนติริตฺตมฺปิ โภชนํ วิกาเล ปริภุญฺชโต ภิกฺขุโน ตนฺนิมิตฺตโก โทโส ยถาวุตฺเตสุ สพฺพวิกปฺเปสุ นตฺถีติ โยชนาฯ ‘‘วิกาล…เป.… กาลิเก’’ติ ยามกาลิกสฺส วิสุํ วกฺขมานตฺตา จ อติริตฺตการาปนญฺจ โภชเนเยว สมฺภวตีติ อนติริตฺตนฺติ เอตฺถ ‘‘นิหิตโภชน’’นฺติ เสโสฯ ‘‘อนติริตฺตปจฺจยา ปน วิกาเล สพฺพวิกปฺเปสุ อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๕๓) อฏฺฐกถาวจนโต โทโสติ อนติริตฺตปจฺจยา ปาจิตฺติยมาหฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘ตนฺนิมิตฺตโก’’ติ, อนติริตฺตนิมิตฺตโกติ อตฺโถฯ สพฺพวิกปฺเปสูติ ‘‘สุทฺธํ วา มนุสฺสมํสมิสฺสํ วา สีหาทิมํสมิสฺสํ วา ยามกาลิกมิสฺสํ วา’’ติ สพฺเพสุ วิกปฺเปสุฯ ‘‘ตนฺนิมิตฺตโก’’ติ วจเนเนว วาริตวิกาลาทินิมิตฺตสฺส โทสสฺส สมฺภวํ ทสฺเสติฯ
๑๓๘๒-๓. วิกาลปจฺจยา วาติ เอตฺถ วา-สทฺเทน ‘‘อนติริตฺตปจฺจยา’’ติ อิทํ สมุจฺจิตํฯ อปิ-สทฺโท ‘‘ยามกาลิเกปี’’ติ โยเชตพฺโพฯ สตฺตาหกาลิกํ, ยาวชีวิกํ อาหารสฺเสว อตฺถาย ปฏิคฺคณฺหโต คหเณ, ยถาวุตฺตสฺส สตฺตาหกาลิกยาวชีวิกเภเทน ทุวิธสฺส ตุ อชฺโฌหารปโยเคสุ นิรามิเส วา ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ ตุ-สทฺโท เอว-การตฺโถฯ
๑๓๘๔. อถาติ วากฺยารมฺเภ นิปาโตฯ อามิสสํสฏฺฐํ สตฺตาหกาลิกํ, ยาวชีวิกํ วาติ โยชนาฯ คเหตฺวาติ ปฏิคฺคเหตฺวาฯ ฐปิตนฺติ อรุณํ อติกฺกาเมตฺวา ฐปิตํฯ ปาจิตฺตีติ สนฺนิธิปาจิตฺติฯ
๑๓๘๕. กาโลติ ยาโมติ มชฺฌนฺติกาทิทุติยอรุณุคฺคมนาวสาโนฯ ตํ ตํ กาลํ กาลิกํ อติกฺกามยโต ตุ โทโสติ โยชนาฯ ตุ-สทฺโท เอวการตฺโถฯ ตํ วา กาลิกนฺติ ยถากฺกมํ ยาวกาลิกํ ยามกาลิกํ สตฺตาหกาลิกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๓๘๖. ยาวกาลิกํ อตฺตนา สมฺภินฺนานิ อิตรานิ ตีณิ กาลิกานิ อตฺตโนเยว สภาวํ อุปเนตีติ โยชนาฯ สโก ภาโว สภาโว, ตํฯ
๑๓๘๗-๘. เอวเมว วินิทฺทิเสติ ‘‘ปุริมํ ปุริมํ กาลิกํ อตฺตนา สมฺมิสฺสํ ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ อตฺตโน สภาวเมว คาหาเปตี’’ติ กเถยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ
อิเมสูติอาทีสุ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ อนฺโตวุตฺถํ โหตีติ อกปฺปิยกุฏิยํ ฐเปตฺวา อรุณุฏฺฐาปเนน อนฺโตวุตฺถํ นาม โหติฯ สนฺนิธิ จ โหตีติ ปฏิคฺคเหตฺวา ปฏิคฺคหณํ อวิชหิตฺวา อรุณุฏฺฐาปเนน สนฺนิธิ จ นาม โหติฯ โปตฺถเกสุ ‘‘สนฺนิธิ’’นฺติ สานุนาสิโก ปาโฐ ทิสฺสติ, ‘‘โหตี’’ติ กิริยาย สมฺพนฺธตฺตา สนฺนิธิ-สทฺโท ปฐเมกวจนนฺโตติ อนุนาสิโก อาคมสนฺธิโชติ เวทิตพฺโพฯ อุภยมฺปีติ ยถาวุตฺตํ อนฺโตวุตฺถํ, สนฺนิธิ จาติ อุภยมฺปิฯ น โหเตวาติ ปุริมกาลิกทฺวเยน อมิสฺสํ น โหเตวฯ
๑๓๘๙. กปฺปิยกุฏินาเมน อกตํ, อสมฺมตํ, อปริคฺคหํ, ปาการาทีหิ ปริกฺขิตฺตํ เสนาสนํ อกปฺปิยกุฏิ นามาติ สงฺเขปโต คเหตพฺพํฯ อนฺตทฺวเยนาติ สตฺตาหกาลิกยาวชีวิเกน, สหตฺเถ กรณวจนํฯ ‘‘มิสฺสิต’’นฺติ เสโสฯ คหิตนฺติ ปฏิคฺคหิตํฯ ตํ ปุพฺพํ ทฺวยนฺติ ยาวกาลิกยามกาลิกทฺวยํฯ ปุริมกาลิกทฺวเย ยํ กิญฺจิ ตทหุปฏิคฺคหิตมฺปิ
๑๓๙๐. อนฺโตวุตฺเถน ปจฺฉิมกาลิกทฺวเยน สํสฏฺฐํ ยทิทํ ปุริมกาลิกทฺวยํ, อยํ มุขสนฺนิธิ นาม โหตีติ อฏฺฐกถายํ (มหาว. อฏฺฐ. ๒๙๕ อตฺถโต สมานํ) วุตฺตํฯ มหาปจฺจริยํ ปน อนฺโตวุตฺถํ โหติ, น กปฺปติ อิติ ทฬฺหํ กตฺวา วุตฺตนฺติ โยชนาฯ
ตตฺถ ‘‘มุขสนฺนิธี’’ติ จ ‘‘อนฺโตวุตฺถ’’นฺติ จ นามมตฺตเมว นานากรณํ, โสเยวตฺโถติ อุภินฺนํ อฏฺฐกถาวจนานํ อนตฺถนฺตรตา เวทิตพฺพาฯ ตถา หิ มุข-สทฺโท อนฺโต-สทฺทปริยาโย, สนฺนิธิ-สทฺโท ปริวุตฺถ-สทฺทปริยาโยฯ มุเข สนฺนิธิ มุขสนฺนิธีติ กมฺมสาธนํฯ พหิ สนฺนิธินิวตฺตนตฺถํ อฏฺฐกถาสุ มุข-คฺคหณํ, อนฺโต-คหณญฺจ กตํฯ พหีติ จ ปฏิคฺคเหตฺวา อกปฺปิยกุฏิยา พหิ ยตฺถ กตฺถจิ ปริวุตฺถํ ปจฺฉิมกาลิกทฺวยํ ปุริเมน กาลิกทฺวเยน สํสฏฺฐํ อธิปฺเปตํฯ มุขสนฺนิธิอนฺโตวุตฺถปทานํ อนตฺถนฺตรภาโว สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺโตฯ
ยถาห นิสฺสนฺเทเห ปน อญฺญถา วุตฺโต วิย วิญฺญายติ, ตตฺถปิ อยเมว นโย เวทิตพฺโพฯ
๑๓๙๑. น โทโสติ สนฺนิธิโทโส น โหติฯ นิทหิตฺวาติ ปฏิคฺคเหตฺวา ปฏิคฺคหณํ อวิชหิตฺวา สกสกกาลพฺภนฺตเรเยว นิทหิตฺวาฯ เอตฺถ จ เหฏฺฐิมนฺตโต สนฺนิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปตฺตํ โธวิตฺวา ปุน ตตฺถ อจฺโฉทกํ วา อาสิญฺจิตฺวา องฺคุลิยา วา ฆํสิตฺวา นิสฺเนหภาโว ชานิตพฺโพ’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๕๓) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ เอเตน นิรเปกฺเขน ปฏิคฺคหณํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว สยํ วา อญฺเญน วา ตุจฺฉํ กตฺวาน สมฺมา โธวิตฺวา นิฏฺฐาปิเต ปตฺเต ลคฺคมฺปิ อวิชหิตปฏิคฺคหิตเมว โหตีติ ตตฺถ อาปตฺติ วุตฺตาติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ เอเตน นิรเปกฺเขน ปฏิคฺคหเณ วิสฺสฏฺเฐ ตาทิเสปิ ปตฺเต โทโส นตฺถีติ สิทฺธํฯ
สนฺนิธิกถาวณฺณนาฯ
๑๓๙๓. ปณีตานิ โภชนานีติ ปาฬิยํ ‘‘เสยฺยถิทํ? สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ มจฺโฉ มํสํ ขีรํ ทธี’’ติ (ปาจิ. ๒๕๙) อุทฺทิสิตฺวา –
‘‘สปฺปิ นาม โคสปฺปิ วา อชิกาสปฺปิ วา มหิํสสปฺปิ วา, เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สปฺปิฯ นวนีตํ นาม เตสญฺเญว นวนีตํฯ เตลํ นาม ติลเตลํ สาสปเตลํ มธุกเตลํ เอรณฺฑกเตลํ วสาเตลํฯ มธุ นาม มกฺขิกามธุฯ ผาณิตํ นาม อุจฺฉุมฺหา นิพฺพตฺตํฯ มจฺโฉ นาม โอทโก วุจฺจติฯ มํสํ นาม เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ มํสํฯ ขีรํ นาม โคขีรํ วา อชิกาขีรํ วา มหิํสขีรํ วา, เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ ขีรํฯ ทธิ นาม เตสญฺเญว ทธี’’ติ (ปาจิ. ๒๖๐) –
นิทฺทิฏฺฐานิ นว ปณีตโภชนานีติ อตฺโถฯ อคิลาโนติ ‘‘อคิลาโน นาม ยสฺส วินา ปณีตโภชนานิ อคิลาโนติ เอตฺถ ‘‘หุตฺวา’’ติ เสโสฯ
๑๓๙๔. สปฺปินา เทหีติอาทิ วิญฺญาปนปฺปกาโรฯ สปฺปิภตฺตนฺติ เอตฺถ กิญฺจาปิ สปฺปิสํสฏฺฐํ ภตฺตํ, สปฺปิ จ ภตฺตญฺจ สปฺปิภตฺตนฺติ วิญฺญายติ, อฏฺฐกถาสุ ปน ‘‘สาลิภตฺตํ วิย สปฺปิภตฺตํ นาม นตฺถี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๕๙) การณํ วตฺวา ทุกฺกฏสฺเสว ทฬฺหตรํ กตฺวา วุตฺตตฺตา น สกฺกา อญฺญํ วตฺตุํฯ อฏฺฐกถาจริยา เอว หิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ ปมาณํฯ
๑๓๙๕. ปาจิตฺติ ปริยาปุตาติ ‘‘อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๒๖๐) เอวํ อชฺโฌหารคณนาย ปาจิตฺติ วุตฺตาฯ
๑๓๙๖. สุทฺธานีติ อนฺเนน อมิสฺสานิฯ เสขิเยสูติ สิกฺขากรณีเย วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ
๑๓๙๗. ยสฺมา สุทฺธานํ ปณีตโภชนานํ วิญฺญาเปตฺวา ปริภุญฺชนํ ทุกฺกฏวิสยํ, ตสฺมาฯ สตฺตธญฺญมยนฺติ สาลิอาทีนํ สตฺตนฺนํ ธญฺญานํ อญฺญตรสฺส วิการภูตํฯ
๑๓๙๘. สเจ ททาตีติ โยชนาฯ วิสงฺเกตนฺติ อนาปตฺติ โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๓๙๙. เทติ เจติ สมฺพนฺโธฯ อญฺญตเรนาติ สหตฺเถ กรณวจนํฯ ‘‘ภตฺต’’นฺติ อธิการโต ลพฺภติฯ อสฺส ภิกฺขุสฺสฯ วิสงฺเกตนฺติ อญฺญํ ยาจิตสฺส อญฺญสฺส ทินฺนตฺตา สงฺเกตสฺส วิราธเนน อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๔๐๐. เยน เยน หีติ เอตฺถาปิ ตเถว กรณวจนํฯ ‘‘วิญฺญตฺต’’นฺติ อิทํ อธิกตสฺส ‘‘ภตฺต’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํฯ เยน เยนาติ อนิยเมน ปณีเตนฯ เตน สปฺปิอาทิ วิสุํ วิสุํ คหิตเมว, สปฺปิอาทีนํ โคสปฺปิอาทิเภโท จ สงฺคหิโตฯ ตสฺมิํ ลทฺเธปีติ ยาจิเตเยว ลทฺเธ สติฯ ตสฺส ตสฺส มูเลปิ ลทฺเธติ วิจฺฉาวเสน โยชนาฯ
กิํ วุตฺตํ โหติ? ‘‘สปฺปินา ภตฺตํ เทหี’’ติ สามญฺเญน วิญฺญาเปนฺตสฺส ตเมว วา ‘‘อิมินา
น อญฺญถาติ สปฺปิํ ยาจิตวโต ‘‘อิมํ คเหตฺวา สปฺปิํ กตฺวา คณฺหถา’’ติ อวตฺวา ‘‘สปฺปิ นตฺถิ, อิทํ คณฺหถา’’ติ วตฺวา วา ตุณฺหีภูเตน วา นวนีตาทีสุ กิสฺมิญฺจิ ทินฺเน วิเสสวิญฺญาปกสฺส ตทญฺญทาเนปิ วิสงฺเกตเมว โหตีติ อตฺโถฯ ปาฬิยา อนาคเตปิ ทินฺเน วิสงฺเกตเมว โหติฯ ‘‘สเจ ปน อญฺญํ ปาฬิยา อาคตํ วา อนาคตํ วา เทติ, วิสงฺเกต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๕๙) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ
๑๔๐๑. ปาฬิยนฺติ ปุพฺเพ ทสฺสิตํ ‘‘สปฺปิ นาม โคสปฺปี’’ติอาทิํ นิทฺเทสปาฬิมาหฯ ยถาห ‘‘ปาฬิยํ อาคตนวนีตาทีนิ ฐเปตฺวา’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๕๙)ฯ อญฺเญหิ นวนีตาทีหิฯ สหตฺเถ กรณวจนํฯ
๑๔๐๒. ‘‘วิญฺญาเปตฺวา’’ติ อิมสฺส กมฺมภูตํ ‘‘ภตฺต’’นฺติ อธิกตํฯ คาถาพนฺธวเสน วา-สทฺทสฺส รสฺโส กโตฯ เอกโต วาติ โยชนา, ‘‘นานโต’’ติปิ คหิตเมว, เอกฏฺฐานโต วา นานฏฺฐานโต วาติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ภุญฺชตีติ เอตฺถ ปริกปฺปสูจกํ ‘‘เจ’’ติ อิทญฺจ อวกํสสนฺทสฺสนตฺถํ ‘‘กุสคฺเคน เอกพินฺทุมฺปี’’ติ อิทญฺจ อชฺฌาหริตพฺพํฯ มตาติ อฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๕๙) วุตฺตํ สนฺธายาหฯ เอกโต วา นานโต วา ฐานา ภตฺตํ วิญฺญาเปตฺวา เอกรสํ กตฺวา อนฺตมโส กุสคฺเคน เอกพินฺทุมฺปิ ภุญฺชติ เจ, นว ปาจิตฺติโย มตาติ โยชนาฯ
๑๔๐๓. อกปฺปิเยน สปฺปินา เทหีติ วุตฺเตปีติ โยชนา, สหตฺเถ กรณวจนํฯ ‘‘ภตฺต’’นฺติ อธิกตํฯ ‘‘เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สปฺปี’’ติ (ปาจิ. ๒๖๐) วุตฺตปฺปการสฺส วิปริยายโต อกปฺปิยํ ทฏฺฐพฺพํฯ เตน เจ เทตีติ ยทิ เตน ยาจิเตน เตเนว อกปฺปิเยน สทฺธิํ โอทนํ เทตีติฯ
๑๔๐๔. ตถาสญฺญิสฺสาติ
๑๔๐๕. คิลานกาเล วิญฺญตฺตํ อคิลานสฺส ภุญฺชโต อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนาฯ เอวมิตเรหิปิ ทฺวีหิ ปเทหิ โยเชตพฺพํฯ ยถาห ‘‘อนาปตฺติ คิลาโน หุตฺวา วิญฺญาเปตฺวา อคิลาโน ภุญฺชตี’’ติอาทิ (ปาจิ. ๒๖๒)ฯ ญาตกาทีนนฺติ เอตฺถ ‘‘อายตฺต’’นฺติ เสโสฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ปวาริตานํ อญฺญสฺสตฺถาย อตฺตโน ธเนน อุมฺมตฺตกสฺส อาทิกมฺมิกสฺสา’’ติ อิทํ สงฺคณฺหาตีติฯ
๑๔๐๖. จตฺตาริ สมุฏฺฐานานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘กายโต’’ติอาทิฯ
ปณีตโภชนกถาวณฺณนาฯ
๑๔๐๗. ‘‘อทินฺน’’นฺติ อทินฺนาทานสิกฺขาปเท (ปารา. ๙๑ อาทโย) วิย ปรปริคฺคหิตํ อวตฺวา อปฺปฏิคฺคหิตเมว วตฺตพฺพํฯ ยถาห ‘‘อทินฺนํ นาม อปฺปฏิคฺคหิตกํ วุจฺจตี’’ติ (ปาจิ. ๒๖๖)ฯ มุขทฺวารนฺติ มุเข ทฺวารํ มุขทฺวารํ, คลนาฬิกา, อิมินา ปน วจเนน ยํ กิญฺจิ อชฺโฌหรณียํ, ตํ มุเขน วา ปวิสตุ นาสิกาย วา, คลพิลํ ปวิฏฺฐเมว อาปตฺติกรนฺติ ทีเปติฯ อาหารนฺติ อุทกทนฺตโปเนหิ อญฺญํ อชฺโฌหริตพฺพํ ยํ กิญฺจิ ยาวกาลิกาทิํฯ ยถาห ‘‘อาหาโร นาม อุทกทนฺตโปนํ ฐเปตฺวา ยํ กิญฺจิ อชฺโฌหรณีย’’นฺติ (ปาจิ. ๒๖๖)ฯ
อาหเรยฺยาติ มุขทฺวารํ ปเวเสยฺย, อิมินา ปรคลํ อกตฺวา มุเขน ปฏิคฺคหิตคฺคหเณปิ นตฺถิ โทโสติ สูจิตํฯ เตเนวาห ‘‘ทนฺตโปโนทกํ หิตฺวา’’ติฯ เตเนว วุตฺตํ คณฺฐิปเท ‘‘ภควโต ทนฺตกฏฺฐสฺส มุขทฺวารฐปเน อนาปตฺติวจเนเนว ยํ กิญฺจิ วตฺถุํ ปรคลํ อกตฺวา มุเข ฐปเน อนาปตฺติภาโว วุตฺโต’’ติฯ อุทกญฺหิ ยถาสุขํ ปาตุํ, ทนฺตกฏฺฐญฺจ ทนฺตโปนปริโภเคน ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ, ตสฺส ปน รสํ คิลิตุํ น วฏฺฏติฯ สเจปิ ทนฺตกฏฺฐรโส อชานนฺตสฺส อนฺโต ปวิสติ, ปาจิตฺติยเมวฯ ทนฺเต ปุนนฺติ นิมฺมเล กโรนฺติ เอเตนาติ ทนฺตโปนํฯ
๑๔๐๘-๙. พฺยติเรกมุเขน ‘‘หตฺถปาโส’’ติอาทิฯ หตฺถปาโสติ ปวารณสิกฺขาปเท –
‘‘คณฺหโต ปจฺฉิมํ องฺคํ, ททโต ปุริมํ ปน;
อุภินฺนํ อฑฺฒเตยฺยํ เจ, วินา หตฺถํ ปสาริต’’นฺติฯ (วิ. วิ. ๑๒๗๕) –
วุตฺตลกฺขโณ อภินีหาโรติ ตตฺเถว วุตฺตนเยน อภิมุขํ กตฺวา หรณญฺจฯ มชฺฌิมุจฺจารณกฺขโมติ ปฏิคฺคเหตพฺพภารสฺส อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน อุกฺขิปนารหตาฯ ภาวปฺปธาโนยํ นิทฺเทโสฯ อวกํโส ปน ‘‘อนฺตมโส รถเรณุมตฺตมฺปี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๖๙) อฏฺฐกถาวจนโต เวทิตพฺโพฯ อุจฺจารณํ อุกฺขิปนํฯ ‘‘อมนุสฺโส’’ติ อิมินา ตทญฺญสตฺตสามญฺเญน ติรจฺฉานคตาปิ เวทิตพฺพาฯ ‘‘ปกฺขี วา’’ติอาทิวกฺขมาเนน วา เวทิตพฺพาฯ กายาทินาติ กายกายปฏิพทฺธนิสฺสคฺคิยานํ อญฺญตเรนฯ เตเนวาห ‘‘ติธา’’ติฯ
ทฺวิธาติ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วาฯ ปญฺจงฺคสํโยเคติ เอตฺถ ‘‘หตฺถปาโส’’ติ ปฐมงฺคํ, ‘‘อภินีหาโร’’ติ ทุติยํ, ‘‘มชฺฌิมุจฺจารณกฺขโม’’ติ ตติยํ, ‘‘มนุสฺโส…เป.… ติธา’’ติ จตุตฺถํ, ‘‘ปฏิคฺคณฺหาติ…เป.… ทฺวิธา’’ติ ปญฺจมนฺติ อิมานิ ปญฺจ องฺคานิ, ปญฺจนฺนํ องฺคานํ สํโยโค สมาคโม สนฺนิปาโต ปญฺจงฺคสํโยโค, ตสฺมิํฯ คหณนฺติ ปฏิคฺคหณํฯ ตสฺส ภิกฺขุโนฯ รูหติ สมฺปชฺชติฯ
๑๔๑๐-๑๒. อิตโรติ ปฏิคฺคาหโกฯ ตสฺส องฺคสฺสฯ น คจฺฉตีติ นโค, ‘‘นโค’’ติ รุกฺโขปิ ปพฺพโตปิ วุจฺจติฯ เอวรูเปติ อีทิเส อุจฺจนีจฏฺฐาเนฯ
๑๔๑๓. โสณฺฑายาติ หตฺเถนฯ
๑๔๑๕-๖. อีสกํ โอนตฺวา โถกํ นาเมตฺวา เตน ภิกฺขุนา ตํ เหฏฺฐิมํ ภาชนํ เอกเทเสนาปิ ปฏิจฺฉิตพฺพนฺติ โยชนาฯ
๑๔๑๗. อุคฺฆาเฏตฺวา
๑๔๑๘. กาชภตฺตนฺติ โอนตฺวา เทตีติ สยํ โอนมิตฺวา พฺยาภงฺคิํ เทติฯ
๑๔๑๙. ‘‘ติํสหตฺโถ’’ติ อิทํ ติํสรตนมตฺโต เจ โหติ, ‘‘ทูร’’นฺติ น ปริสงฺกิตพฺโพติ ทสฺสนตฺถมาหฯ คหิเตกสฺมินฺติ อุภยโกฏีสุ ฐปิเต ทฺเว ฆเฏ ปฏิคฺคหาเปตุํ หตฺถปาเส ฐิเตน ทายเกน ทิยฺยมานํ ติํสหตฺถเวณุํ ปฏิคฺคณฺหนฺเตน เยน เกนจิ กายปฺปเทเสน วา กายปฏิพทฺเธน วา ‘‘อิมํ คณฺหามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา มญฺจาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ ผุสิตฺวา ปฏิคฺคหิเตติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ สพฺพนฺติ เตสุ ทฺวีสุ ฆเฏสุ ปกฺขิตฺตํ สพฺพเมวฯ คหิตเมวาติ ปฏิคฺคหิตเมว โหติ, ทายกสฺส หตฺถปาสพฺภนฺตเร คตตฺตา อิทํ ตสฺส กายปฏิพทฺธนฺติ ‘‘ทูร’’นฺติ สงฺกา น กาตพฺพาติ เอวกาเรน ทีเปติฯ ‘‘ทฺวีสุ ฆเฏสุ ภูมิยํ ฐปิเตสุปิ ตตฺถ พนฺธนเวฬุยํ ปฏิคฺคณฺหนมตฺเตเนว ปฏิคฺคหิตํ โหตี’’ติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ
๑๔๒๐-๒๔. ‘‘กฏสารเก’’ติ อิมินา โทณิผลกาทโย อุปลกฺขิตาฯ ‘‘นิสีทตี’’ติ อิทํ ‘‘ติฏฺฐตี’’ติอาทีนํ อุปลกฺขณํฯ มญฺจาทีนิ ผุสิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘องฺคุลิยาปี’’ติ เสโสฯ ยถาห ‘‘ปฏิคฺคหณสญฺญาย มญฺจาทีนิ องฺคุลิยาปิ ผุสิตฺวา ฐิเตน วา นิสินฺเนน วา นิปนฺเนน วา’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๖๕)ฯ ปตฺเตสูติ ตถา ฐปิเตสุ สพฺเพสุ ปตฺเตสุเยวฯ ยญฺจ ทียตีติ เอตฺถ ‘‘ตถา ฐิเตนา’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ
มญฺจาทีสุ องฺคุลิอาทินา เยน เกนจิ ผุฏฺฐมตฺเตปิ ปฏิคฺคหณสฺส รุหณภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทาโรหเณนาปิ สิชฺฌตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปฏิคฺคเหสฺสามี’’ติอาทิฯ สเจ ปน
กุจฺฉิยา กุจฺฉิํ อาหจฺจ เย ปตฺตา ภูมิยํ ฐิตา, เตสุ ยํ ยํ ปตฺตํ องฺคุลิยาปิ วา สูจิยาปิ วา ผุสิตฺวา นิสินฺโน, ตตฺถ ตตฺเถว ทียมานมฺปิ ปฏิคฺคณฺหาติ, วฏฺฏตีติ โยชนาฯ
๑๔๒๕. กฏสาราทโย ‘‘กฏสารเก’’ติอาทิฯ ‘‘มหนฺตสฺมิ’’นฺติ อิมินา กฏสารกสฺส ปุน วจเน เหตุมาหฯ หตฺถตฺถรํ นาม หตฺถิปิฏฺเฐ อตฺถริตพฺพํ อตฺถรณํฯ อาทิ-สทฺเทน อสฺสตฺถรรถตฺถราทิํ สงฺคณฺหาติฯ ฐิตปตฺเตสุ ทิยฺยมานํ คณฺหโต ปฏิคฺคหณรุหณเหตุํ ทสฺเสติ ‘‘หตฺถปาสสฺมิํ วิชฺชมาเน ตู’’ติฯ ตุ-สทฺโท วุตฺตวิเสสเมว โชเตติฯ
๑๔๒๖. ตตฺถชาตกปณฺเณสูติ รุกฺเขเยว ฐิเตสุ ปณฺเณสุฯ คเหตุนฺติ ปฏิคฺคเหตุํฯ ‘‘น ปเนตานี’’ติอาทิ เยน เหตุนา น วฏฺฏติ, ตสฺส ทสฺสนํฯ หิ-สทฺโท ปสิทฺธิํ สูเจติฯ
๑๔๒๗. ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน อุกฺขิปิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ อสํหาริยํฯ ตาทิเสติ ตถารูเป, อสํหาริเยติ วุตฺตํ โหติฯ ขาณุพทฺเธติ ภูมิยํ นิขาตขาณุเก พทฺเธฯ
๑๔๒๘. ตินฺติณิกาติ จิญฺจาฯ อาทิ-สทฺเทน ตถา ขุทฺทกานํ กทมฺพปุปฺผปณฺณาทีนํ คหณํฯ ‘‘ตินฺติณิกาทิปณฺเณสู’’ติ วจนโต สาขาสุ ปฏิคฺคหณํ รุหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ภูมิยํ ปตฺถเฏสูติ โยเชตพฺพํฯ ยถาห ‘‘ภูมิยํ อตฺถเตสุ สุขุเมสุ ตินฺติณิกาทิปณฺเณสุปิ ปฏิคฺคหณํ น รุหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๖๕)ฯ
๑๔๒๙. ปริเวสโกติ
๑๔๓๐. อเสสโต ปุญฺฉิตฺวาติ โยชนาฯ
๑๔๓๑. ปฏิคฺคเหตฺวาวาติ ปตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวาวฯ ภิกฺขา คเหตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ
๑๔๓๒. อปฏิคฺคหิเตติ เอตฺถ ‘‘ปตฺเต’’ติ เสโสฯ ตํ ปจฺฉา ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชโต อนาปตฺตีติ โยชนาฯ
๑๔๓๓. อนาทิยิตฺวาติ อคฺคเหตฺวา, ตสฺมิํ วจเน อาทรํ อกตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๔๓๕. อญฺญสฺส
๑๔๓๖. ปุพฺพาโภคสฺส อนุรูปวเสน ‘‘สามเณรสฺส ตํ ทตฺวา…เป.… ปน วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน ตํ ‘‘อญฺญสฺส ทสฺสามี’’ติ จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน ปรสนฺตกํ นาม น โหติ, ตสฺมา ตสฺส อทตฺวาปิ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ
๑๔๓๗-๙. ภิกฺขุโนติ อญฺญสฺส ภิกฺขุสฺสฯ ภตฺตสฺสาติ กญฺชิกาทิทฺรวมิสฺสภตฺตมาหฯ อุปฺลวตีติ อุปริ ปฺลวติฯ กญฺชิกนฺติ อารนาลํ, อิมสฺส อุปลกฺขณตฺตา ขีรตกฺกาทิทฺรวํ สงฺคหิตํฯ ปวาเหตฺวาติ มตฺถกโต ปลาเปตฺวาฯ อนฺโต ปวิฏฺฐํ สเจ ตนฺติ ตํ รชํ ยทิ ภตฺตสฺส อนฺโต ปวิฏฺฐํ โหติฯ ปฏิคฺคเหตพฺพนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อสติ หตฺถโต อโมเจนฺเตเนว ยตฺถ อนุปสมฺปนฺโน อตฺถิ, ตํ ตตฺถ เนตฺวา ปฏิคฺคเหตพฺพํฯ
๑๔๔๐. อปนียาวาติ เอตฺถ ‘‘ถูล’’นฺติ อิทํ ‘‘สุขุมํ เจ’’ติ วกฺขมานวิปริยายโต ลพฺภติฯ สภตฺตํ อปนียาติ
๑๔๔๑. เถโวติ พินฺทุฯ เถโว…เป.… วฏฺฏตีติ เอตฺถ ยถา ปฐมตรํ ปติตเถเว โทโส นตฺถิ, ตถา อากิริตฺวา อปเนนฺตานํ ปจฺฉา ปติตเถเวปิ อภิหฏตฺตา เนวตฺถิ โทโสฯ
๑๔๔๒-๔. จรุเกนาติ ขุทฺทกอุกฺขลิยาฯ ตโต จรุกโตฯ มสีติ ชลฺลิกาอาทิกา ภสฺมาฯ ภาชเนติ ภาชนปตฺตาทิภาชเนฯ ตสฺส จาติ ตสฺส มสิอาทิโน จฯ
อนนฺตรสฺส ภิกฺขุสฺส ทียมานํ ยํ ปตฺตโต อุปฺปติตฺวา อิตรสฺส ภิกฺขุโน ปตฺเต สเจ ปตติ, ตํ ปฏิคฺคหิตเมว โหติ, ตสฺมา วฏฺฏเตวาติ โยชนาฯ ‘‘ทียมาน’’นฺติ เอตฺถ ‘‘ภตฺตาทิกํ ยํ กิญฺจี’’ติ ปกรณโต ลพฺภติฯ วฏฺฏเตวา ยนฺติ เอตฺถ ‘‘วฏฺฏเตว อย’’นฺติ ปทจฺเฉโท น กาตพฺโพ ‘‘อย’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺธนียสฺส อภาวโตฯ ตสฺมา ว-กาโร คาถาฉนฺทวเสน ทีฆํ กตฺวา วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ
๑๔๔๕-๖. ปายาสสฺสาติ อุณฺหโตติ อุณฺหตฺตาฯ น สกฺกตีติ น สกฺโกติฯ มุขวฏฺฏิยํ วฏฺฏตีติ มุขวฏฺฏิํ อุกฺขิปิตฺวา หตฺเถ ผุสาปิเต คณฺหิตุํ วฏฺฏติฯ ตถา มุขวฏฺฏิยา คเหตุํ น สกฺกา เจ, อาธารเกนปิ คเหตพฺโพติ โยชนาฯ
๑๔๔๗-๘. อาหริยมานํ วา เนว ชานาติ, ทียมานํ วา น ชานาตีติ โยชนาฯ คาถาพนฺธวเสน ‘‘ชานตี’’ติ รสฺโส กโตฯ อาโภคนฺติ ‘‘คณฺหามี’’ติ อาโภคํฯ ยถาห มหาปจฺจริยํ ‘‘อาโภคมตฺตเมว หิ เอตฺถ ปมาณ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๖๕)ฯ ‘‘กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๖๕) วุตฺตตฺตา ปตฺตํ คเหตฺวา นิสินฺนตฺตา ‘‘กายปฏิพทฺเธน คณฺหิสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวาติปิ ยุชฺชเตวฯ
๑๔๔๙. ‘‘หตฺเถน มุญฺจิตฺวา’’ติ อิทํ ‘‘อาธารกมฺปิ วา’’ติ อิมินาปิ โยเชตพฺพํฯ ‘‘ปาเทน เปลฺเลตฺวา’’ติ อิมินา ปน ‘‘อาธารก’’นฺติ อิทเมว โยเชตพฺพํฯ ยถาห ‘‘หตฺเถน อาธารกํ มุญฺจิตฺวา ปาเทน เปลฺเลตฺวา นิทฺทายตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๖๕)ฯ เปลฺเลตฺวาติ ปีเฬตฺวา, อกฺกมิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๔๕๐. กมิ-ธาตุสฺส มชฺเฌ ‘‘อกฺก’’อิติ ปทจฺเฉโท ยติหีนโทโสติฯ
‘‘สิโลเก นิยตฏฺฐานํ, ปทจฺเฉทํ ยติํ วิทู;
ตทเปตํ ยติพฺภฏฺฐํ, สวนุพฺเพชนํ ยถา’’ติฯ –
ทณฺฑินา วุตฺตลกฺขณโต สิทฺธตาย โทโส ยถา น โหติ, ตถา วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํฯ เกจิ ปเนตฺถ อิ-การาคมสฺส ปจฺจยภาวตฺตา ตํสหิโต ม-กาโร ตคฺคหเณน สงฺคยฺหตีติ อุภยปกฺขภาคีติ ธาตุปจฺจยานํ มชฺเฌ ยติยา อิจฺฉิตตฺตา น โทโสติ ปริหรนฺติฯ ชาครสฺสาปีติ อนิทฺทายนฺตสฺสาปิฯ อนาทโรติ อนาทรภาโวฯ
๑๔๕๑. ตสฺมาติ ตถา คหณสฺส อนาทรภาวโตฯ ตนฺติ ตํ อาธารกํ ปาเทน อกฺกมิตฺวา ปฏิคฺคหณญฺจฯ ทียมานนฺติ ทายเกน ปฏิคฺคหาปิยมานํฯ ปตตีติ ปฏิคฺคาหกสฺส อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘สรชาย ภูมิยํ ปตตี’’ติอาทินา ทสฺสิตํฯ คเหตุนฺติ เอตฺถ ‘‘ภุญฺชิตุ’’นฺติ จ วฏฺฏตีติ เอตฺถ ‘‘ปริจฺจตฺตํ ทายเกหี’’ติ จ เสโสฯ ยถาห ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ยํ ทิยฺยมานํ ปตติ, ตํ สามํ คเหตฺวา ปริภุญฺชิตุํฯ ปริจฺจตฺตํ ตํ ภิกฺขเว ทายเกหี’’ติ (จูฬว. ๒๗๓)ฯ ‘‘ยํ ทิยฺยมานํ ปตตี’’ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา จตูสุปิ กาลิเกสุ อยํ นโย เวทิตพฺโพฯ
๑๔๕๒. อพฺโพหาริกนยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ภุญฺชนฺตาน’’นฺติฯ
๑๔๕๓-๔. ตํ มลํฯ เตสูติ อุจฺฉุอาทีสุ วตฺถูสุฯ ตนฺติ มลมิสฺสกํ อุจฺฉุอาทิกํ วตฺถุฯ น ปญฺญายตีติ น ปน ปญฺญายติฯ ตสฺมินฺติ อุจฺฉุอาทิวตฺถุสฺมิํฯ
๑๔๕๕. นิสโททุกฺขลาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน นิสทโปตมุสลาทีนํ คหณํฯ
๑๔๕๖. วาสิยา อุปลกฺขณตฺตา ตชฺชาติกํ ยํ กิญฺจิ สตฺถมฺปิ คเหตพฺพํฯ ขีเรติ อนุปสมฺปนฺเนน ตาปิตขีเร, อิทํ อุปริ อามกสฺส วิสุํ คหเณน วิญฺญายติฯ นีลิกาติ นีลวณฺณํฯ สตฺถเก วิย นิจฺฉโยติ สตฺเถน อุฏฺฐิตมเล อุจฺฉุขณฺเฑ วิย ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพนฺติ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ
๑๔๕๗. ตนฺติ ตํ อคฺคิสนฺตตฺตวาสิอาทิํ, ตาปวตฺถุโต วาสิ คเหตพฺพาฯ
๑๔๕๙. ตนฺติ ‘‘เอเสวา’’ติอาทิฯ
๑๔๖๐. ชลํ ‘‘สุทฺธ’’นฺติฯ
๑๔๖๑. อจฺฉุปนฺเตนาติ อผุสนฺเตนฯ ตสฺส สามเณรสฺสฯ
๑๔๖๒. ปตฺตนฺติ อนุปสมฺปนฺนสฺส ปตฺตํฯ ฉุปิตฺวาติ อนุปสมฺปนฺนปตฺตคโตทนํ ผุสิตฺวาฯ ตํ อตฺตโน ปตฺเต ภตฺตํฯ ยถาห ‘‘อปฺปฏิคฺคหิเต โอทนํ ฉุปิตฺวา ปุน อตฺตโน ปตฺเต โอทนํ คณฺหนฺตสฺส อุคฺคหิตโก โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๖๕)ฯ
๑๔๖๔. ปจฺฉาติ ตสฺมิํ คหิเตปิ อคหิเตปิ ปจฺฉาฯ ตํ ปฏิคฺคหิตโภชนํฯ
๑๔๖๗. ตสฺส อตฺตโน ปตฺตคตสฺส ภตฺตสฺสฯ
๑๔๖๘. ปเรนาติ อปฺปฏิคฺคหิตปตฺเตนฯ
๑๔๖๙-๗๐. ‘‘ยาคุอาทีนํ ปจเน ภิกฺขูนํ ภาชเน’’ติ สมฺพนฺโธฯ ปจนฺติ เอตฺถาติ ปจนํ, ภาชนํฯ ภาชนูปริ หตฺเถสุ สามเณรสฺสาติ ภาชนสฺส อุปริ กเตสุ สามเณรสฺส หตฺเถสุฯ ปติตํ หตฺถโต ตสฺมินฺติ ตสฺส สามเณรสฺส
๑๔๗๑. ‘‘น กโรติ อกปฺปิย’’นฺติ เอตฺถ การณมาห ‘‘ปริจฺจตฺตญฺหิ ต’’นฺติฯ ตญฺหิ ยสฺมา ปริจฺจตฺตํ, ตสฺมา อกปฺปิยํ น กโรตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ อกตฺวาติ ยถาวุตฺตปกาเรน อกตฺวาฯ อากิรเตว เจติ สเจ ภาชเน อากิรติ เอวฯ ตํ ตถา ปกฺขิตฺตํ ภตฺตภาชนํฯ นิรามิสํ กตฺวาติ ตตฺถ ปติตํ อามิสํ ยถา น ติฏฺฐติ, เอวํ โธวิตฺวา ภุญฺชิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ
๑๔๗๒-๓. กุฏนฺติ อาวชฺเชตีติ กุฏํ นาเมตฺวา ยาคุํ อาสิญฺจติฯ
๑๔๗๔. หตฺเถติ ทฺเว หตฺเถฯ ตตฺถาติ ตตฺถ ภูมิยํ ฐปิเตสุ ทฺวีสุ หตฺถตเลสุฯ
๑๔๗๕-๖. เอกสฺส คหณูปคํ เจ ภารนฺติ ถามมชฺฌิเมน เอเกน ปุริเสน อุกฺขิปนปฺปมาณํ ภารํ สเจ ภเวยฺยฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘เอกสฺส คหณูปคํ ภาร’’นฺติ อิทํ ปจฺจามสติฯ
๑๔๗๗. ลคฺเคนฺตีติ โอลมฺพนฺติฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ มญฺจปีเฐฯ วฏฺฏเตวาติ อุคฺคหิตกํ น โหตีติ ทีเปติฯ
๑๔๗๘. สมฺมุชฺชนฺโตติ สมฺมชฺชนฺโตฯ ฆฏฺเฏตีติ อสญฺจิจฺจ สมฺมชฺชนิยา ผุสติฯ
๑๔๗๙. ตํ ญตฺวาติ ปฏิคฺคหิตภาวํ ญตฺวาฯ ฐเปตุํ วฏฺฏติ อุคฺคหิตกํ น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ
๑๔๘๐. ตนฺติ ปฏิคฺคหิตสญฺญาย คหิตํ ตํ อปฺปฏิคฺคหิตํฯ อญฺญถา ปน น กตฺตพฺพนฺติ อปิหิตํ ปิธาตุญฺจ ปิหิตํ วิวริตุญฺจ น วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ
๑๔๘๑. พหิ ฐเปติ เจติ ยทิ ปุพฺเพ ฐปิตฏฺฐานโต พหิ ฐเปติฯ เตนาติ พหิ ฐเปตฺวา มุตฺตหตฺเถน เตน ภิกฺขุนาฯ ตนฺติ พหิ ฐปิตํ หตฺถโต มุตฺตํฯ ญตฺวาติ อปฺปฏิคฺคหิตภาวํ ญตฺวาฯ ตํ ตถา ญตฺวา ฐปิตํฯ
๑๔๘๒-๓. อุฏฺเฐติ ยทิ กณฺณิกาติ สเจ กณฺณิกา สญฺชายติฯ สิงฺคิเวราทิเกติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปิปฺผลิอาทีนํ คหณํฯ มูเลติ ปญฺจมูลาทิเก มูเลฯ ฆุณจุณฺณนฺติ ฆุณปาณเกหิ อุปฺปาทิตจุณฺณํฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘อุฏฺเฐตี’’ติ กิริยํ ปจฺจามสติฯ ตํสมุฏฺฐานโตติ ปฏิคฺคหิตเตลาทีสุ สมุปฺปนฺนตฺตาฯ ตญฺเญวาติ ปวุจฺจตีติ ปฐมปฏิคฺคหิตํ ตเมว เตลาทิกนฺติ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘ปฏิคฺคหณ…เป.… น วิชฺชตี’’ติฯ
๑๔๘๔-๕. โกจิ ปุคฺคโลติ สามเณรคมิกาทีสุปิ โย โกจิ สตฺโตฯ ตาลปิณฺฑินฺติ ตาลกณฺณิกํ ผลํฯ อญฺโญ ภูมฏฺโฐติ ภูมิยํ ฐิโต อญฺโญ โกจิ ปุคฺคโล อิตฺถี วา ปุริโส วาฯ
๑๔๘๖. ฉินฺทิตฺวาติ ฉินฺทํ กตฺวาฯ วตินฺติ หตฺถปาสปฺปโหนกพหลวติํฯ ยถาห ‘‘หตฺถปาเส สตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๖๕)ฯ ทณฺฑเก อผุสิตฺวาวาติ ยตฺตเกน คมนเวโค นิพฺพายติ, เอตฺตกํ, ปหรณโต วติทณฺฑเก วา อปฺปหริตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ปหริตฺวา ฐตฺวา คจฺฉติ เจ, น วฏฺฏติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘มยํ ปน ‘ยํ ฐานํ ปหฏํ, ตโต สยํ ปติตมิว โหตี’ติ ตกฺกยามฯ ตสฺมิมฺปิ อฏฺฐตฺวา คจฺฉนฺเต ยุชฺชติ สุงฺกฆาตกโต ปวฏฺเฏตฺวา พหิ ปติตภณฺฑํ วิยา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๖๕)ฯ
๑๔๘๗-๘. ปากาโรติ อฏฺฐกถายํ อาคตตฺตา อิทํ อธิการโต คเหตพฺพํฯ ‘‘น ปุถุโล’’ติ เอตฺถ อธิปฺเปตปฺปมาณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อนฺโต…เป.… ปโหติ เจ’’ติฯ ‘‘อุทฺธํ หตฺถสตํ คนฺตฺวา’’ติ อิมินา ทายกสฺส ทาตุมิจฺฉาย อากาสํ ตํ อุกฺขิปิตฺวา วิสฺสฏฺฐภาวํ ญาเปติฯ สมฺปตฺตนฺติ หตฺถปฺปตฺตํฯ คณฺหโตติ ปฏิคฺคหณสญฺญาย คณฺหโตฯ
๑๔๘๙. ‘‘สามเณร’’นฺติ อิทํ อุปลกฺขณนฺติ คิหิโนปิ คหณํฯ ตตฺเถวาติ ขนฺเธ เอวฯ นิสินฺโน สามเณโรฯ
๑๔๙๑-๒. ผลินิํ สาขนฺติ ผลวติํ สาขํฯ ‘‘ขาทิตุ’’นฺติ อิทํ ‘‘จิตฺเต สมุปฺปนฺเน’’ติ อิมินา โยเชตพฺพํฯ สเจ ผลํ ขาทติ, เอวํ ขาทิตุํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ มกฺขิกานํ นิวารตฺถนฺติ มกฺขิกานํ นิวาเรตุํฯ
๑๔๙๓. ฉายตฺถญฺจ มกฺขิกา นิวาเรตุญฺจ คยฺหมานา ผลสาขา สุขปริโภคตฺถาย กปฺปิยํ การาเปตฺวา ปฏิคฺคหิตา เจ, ขาทิตุมิจฺฉาย สติ ปุน อปฺปฏิคฺคหิตาปิ วฏฺฏตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘กปฺปิยํ ปน กาเรตฺวา’’ติอาทิฯ
๑๔๙๔-๕. ‘‘ตํ ‘‘คเหตฺวา’’ติ อิทํ อปฺปฏิคฺคหาเปตฺวา คหณํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ ตํ ปฏิคฺคหิตนฺติ เอตฺถ ‘‘เจ ปุพฺพเมวา’’ติ เสโสฯ
๑๔๙๖-๙. ภิกฺขุสฺส ปาเถยฺยตณฺฑุเลติ สมฺพนฺโธฯ โสติ สามเณโรฯ อิตเรหีติ ภิกฺขุนา คหิเตหิ อตฺตโน ตณฺฑุเลหิฯ
ทฺวีสุ ปตฺเตสูติ อุปลกฺขณํฯ พหูสุปิ เอเสว นโยฯ อตฺตนา ลทฺธํ ภิกฺขูนํ ทตฺวา เตหิ ลทฺธํ อตฺตนา คเหตฺวา อญฺเญสํ อฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๖๕ อตฺถโต สมานํ) วุตฺตํ ตเมว ทสฺเสตุมาห ‘‘ยาคุํ ภิกฺขุสฺสา’’ติอาทิฯ ‘‘อาวุโส ตุยฺหํ ยาคุํ มยฺหํ เทหี’ติ เอวํ เถเรหิ ปฏิปาฏิยา ยาจิตฺวาปิ ปิวิตุํ วฏฺฏติ, สพฺเพหิ สามเณรสฺส สนฺตกเมว ภุตฺตํ โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๖๕) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ สามเณรสฺส ปีตตฺตาติ เอตฺถ ‘‘ยาคุยา’’ติอิทํ อธิการโต ลพฺภติฯ
๑๕๐๐. อิมสฺสาติ ปาเถยฺยตณฺฑุลหารกสฺสฯ ‘‘น วิเสสตา’’ติ อิมินา วิสุํ อวตฺตพฺพตํ ทีเปติฯ
๑๕๐๑. อสฺส วิเสสสฺสาติ ยถาวุตฺตวินิจฺฉยวิเสสสฺส วิสุํ วตฺตพฺพภาเวติ เสโสฯ ตสฺสาติ สามเณรตณฺฑุลหารกสฺส ภิกฺขุสฺสฯ สาลยภาวนฺติ อตฺตนา หฏตณฺฑุเลสุ ปริกฺขีเณสุ ‘‘อิทํ อมฺหากมฺปิ ปทสฺสตี’’ติ สาลยภาโวฯ ฉายาทีนมตฺถาย คยฺหมานาย สาขาย อิมิสฺสา ผลํ ขาทิตุกามตาย สติ ขาทนารหนฺติ อาลยสฺส กาตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา อยมฺปิ อวิเสโสติ วิญฺญายติ, ตตฺถ สมฺภวนฺตํ ปน วิเสสํ ทสฺเสตุมาหาติ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ
๑๕๐๒-๔. นิจฺจาเลตุํ น สกฺโกตีติ นิจฺจาเลตฺวา สกฺขรา อปเนตุํ น สกฺโกติฯ เจลโกติ จูฬสามเณโรฯ ปกฺกกาลสฺมิํ วิวริตฺวา ปกฺกตา ญาตพฺพาติ โยชนาฯ ปิ-สทฺโท ปน-สทฺทตฺเถฯ โอโรเปตฺวาติ อุทฺธนโต โอโรเปตฺวาฯ ปุพฺพตณฺฑุลโธวนตฺถาย กตปฏิคฺคหณสฺเสว ปมาณตฺตา อาห ‘‘น ปจฺฉสฺส ปฏิคฺคหณการณ’’นฺติฯ อสฺสาติ โภชนสฺสฯ
๑๕๐๕. การิตนฺตสฺส ‘‘อุทฺธนํ สุทฺธภาชน’’นฺติ, อุทฺธเนติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๕๐๖. โกจีติ อนุปสมฺปนฺโนฯ เตน ภิกฺขุนาติ อุทฺธนํ สุทฺธภาชนํ อาโรเปตฺวา เยน อคฺคิ กโต, เตน ภิกฺขุนาฯ อิทญฺจ อุปลกฺขณํ อญฺเญนปิ น กาตพฺพตฺตาฯ
๑๕๐๗. ปจฺฉาติ ตณฺฑุลปกฺเขปโต ปจฺฉาฯ ตํ ยาคุํฯ สเจ ปจตีติ อคฺคิํ กโรนฺโต ปจติฯ สามปากา น มุจฺจตีติ ตํ ยาคุํ ปิวนฺโต สามปากทุกฺกฏโต น มุจฺจติฯ
๑๕๐๘. วลฺลิยา สห ตตฺถ วลฺลิยํ ชาตํ ผลํ กิญฺจิ อีสกมฺปิ จาเลติ, ตโต ลทฺธํ กิญฺจิ ผลํ ตสฺเสว ภิกฺขุโน น วฏฺฏตีติ โยชนา, ตํ ปริภุญฺชโต ทุรุปจิณฺณทุกฺกฏํ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺเสวาติ เอวกาเรน อญฺเญสํ วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ
๑๕๐๙. ปรามฏฺฐุนฺติ อามสิตุํฯ อปสฺสยิตุนฺติ อวลมฺพิตุํ, อปสฺสนํ วา กาตุํฯ ‘‘กิรา’’ติ อิมินา เกวลํ มหาปจฺจริยํ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๖๕) วุตฺตภาวํ สูเจติฯ
๑๕๑๐-๑. ตตฺถาติ ตสฺมิํ เตเลฯ หตฺเถน สณฺฑาสคฺคหณํ อมุญฺจนฺเตนฯ ตํ เตลํฯ
๑๕๑๕-๖. โลณกิจฺจนฺติ อลวณฏฺฐาเน โลเณน กาตพฺพกิจฺจํฯ สนฺนิหิตเสสกาลิกสมฺมิสฺสํ ยาวชีวิกํ วิย สมุทฺโททกสฺส อสนฺนิธิภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ยาวชีวิกสงฺขาต’’นฺติอาทิฯ กาลวินิมฺมุตฺตนฺติ อกาลิกํ, จตูสุ กาลิเกสุ อสงฺคหิตนฺติ อตฺโถฯ
๑๕๑๗. หิมสฺส กรกาติ หิโมทกสฺส มุตฺตา วิย ปตฺถินสกฺขราฯ พหลมฺปิ จาติ ปกฺขิตฺตฏฺฐาเน มุเข วา กทฺทมวณฺณสฺส วฏฺฏติฯ สเจ กทฺทมวณฺณํ ปญฺญายติ, น วฏฺฏตีติฯ ยถาห ‘‘สเจ ปน มุเข จ หตฺเถ จ ลคฺคติ, น วฏฺฏติ, ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๖๕)ฯ
๑๕๑๘. กสิตฏฺฐาเนติ น วฏฺฏติ อปฺปฏิคฺคหิตํฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ
๑๕๑๙. โสพฺโภ ทุกฺโขคาหนชลาสโยฯ ‘‘อาวาโฏ’’ติ เกจิฯ กกุโธติ อชฺชุโนฯ
๑๕๒๐. ปานียสฺส ฆเฏติ ปานียฆเฏฯ ตํ ปานียฆฏํฯ
๑๕๒๑. วาสตฺถาย ปุปฺผานิ วาสปุปฺผานิฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปานียฆเฏฯ กมลฺลิกาสูติ ปาฏลิกุสุมาทีหิปิ สห กณฺฏกมลฺลิกาสุฯ ทินฺนาสูติ ปานีเย ปกฺขิตฺตาสุฯ
๑๕๒๒. วิสตีติ อนฺโตคลํ ปวิสติฯ เตเนว อฏฺฐกถายํ ‘‘อปฺปฏิคฺคเหตฺวา ฐปิตํ ปฏิคฺคเหตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๖๕) วุตฺตํฯ อิทํ อฏฺฐกถาวจนํ ‘‘อญฺญตฺร อุทกทนฺตโปนา’’ติ (ปาจิ. ๒๖๖) ปาฬิยา วิรุชฺฌตีติ เจ? น วิรุชฺฌติฯ สา หิ เกวลํ ทนฺตกิจฺจํ สนฺธาย วุตฺตา, อิทํ รสํ สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ เตเนว ตทนนฺตรํ ‘‘อชานนฺตสฺส รเส ปวิฏฺเฐปิ อาปตฺติเยวฯ อจิตฺตกญฺหิ อิทํ สิกฺขาปท’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๖๕) วุตฺตํฯ ตสฺส สิกฺขาปทสฺส อจิตฺตกตา ‘‘อปฺปฏิคฺคหิตเก ปฏิคฺคหิตสญฺญี’’ติอาทิกาย ปาฬิยา กปฺปิยสญฺญิโนปิ ปาจิตฺติยสฺส วุตฺตตฺตา วิญฺญายติฯ ปสนฺโนทกสฺส ปน อปฺปฏิคฺคเหตฺวาปิ ปาตพฺพตาย ทนฺตกฏฺเฐน สทิสตฺตา เอกโยคนิทฺทิฏฺฐานํ สเหว ปวตฺตีติ วิญฺญายติฯ อุทกสฺส จ ทนฺตโปนสฺส จ ตุลฺยโทเสน ภวิตพฺพนฺติฯ
๑๕๒๓. มุตฺโตทกสิงฺฆาณิกาทิทฺรวอสฺสุขีราทิทฺรวสฺส ‘‘สรีรฏฺเฐสุ ภูเตสู’’ติ อิมินา ขีราทิมาหฯ ‘‘กิ’’นฺติ อิทํ น วฏฺฏตีติ ปเทนปิ โยเชตพฺพํฯ กปฺปากปฺปิยมํสานนฺติ เอตฺถ ‘‘สตฺตาน’’นฺติ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ
๑๕๒๔. โลณนฺติ เอตฺถ ‘‘เอตํ สพฺพมฺปี’’ติ อิทํ อธิการโต ลพฺภติฯ
๑๕๒๕. เอตฺถาติ เอเตสุ ยถาวุตฺเตสุ กณฺณมลาทีสุฯ
๑๕๒๘. จตฺตาริ วิกฏานีติ มหาวิกฏํ นาม คูถํ, มตฺติกา, มุตฺตํ, ฉาริกา จาติ วุตฺตานิ จตฺตาริ วิกฏานิฯ ตานิ หิ วิรุทฺธานิ สปฺปวิสานิ กตานิ วิหตานีติ ‘‘วิกฏานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ นตฺถิ ทายโก เอตฺถาติ นทายกํ, ฐานํ, ตสฺมิํฯ ‘‘น อ โน มา อลํ ปฏิเสเธ’’ติ วุตฺตตฺตา ปฏิเสธวาจินา น-สทฺเทน สมาโส, ‘‘อทายเก’’ติ อิมินา อนตฺถนฺตรํฯ อิธ ทุพฺพโจ จ อสมตฺโถ จ อสนฺโต นามาติ อฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๖๕; กงฺขา. อฏฺฐ. ทนฺตโปนสิกฺขาปทวณฺณนา, อตฺถโต สมานํ) วุตฺตํฯ อิทํ กาโลทิสฺสํ นามฯ
๑๕๒๙. ปถวินฺติ อกปฺปิยปถวิํฯ ตรุนฺติ อลฺลรุกฺขํฯ อิมินา สปฺปทฏฺฐกาเล อสติ กปฺปิยการเก วิกฏตฺถาย อตฺตนา จ กตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ
๑๕๓๐. อจฺเฉทคาหโตติ วิลุมฺปิตฺวา คณฺหนโตฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ อิทํ สพฺเพหิ เหตุปเทหิ ยุชฺชติฯ ตสฺสาติ อปฺปฏิคฺคหิตสฺสาติ อตฺโถฯ อปรสฺส อภิกฺขุกสฺส ทาเนน จาติ โยชนาฯ ‘‘อภิกฺขุกสฺสา’’ติ ปน วิเสสเนน อุปสมฺปนฺนสฺส สพฺพนฺติ ยถาวุตฺตํ กาเยน คหณาทิปฺปการสฺส กลฺยํ คหิตํฯ เอวนฺติ อิมินา นิยาเมนฯ
๑๕๓๑. ทุรุปจิณฺเณติ ทุฏฺฐุ อุปจิณฺเณ ทุรามฏฺเฐ, อปฺปฏิคฺคหิตสฺส อามิสภตฺตภาชนาทิโน กีฬาวเสน หตฺเถน ปรามสเน จ ตตฺถชาตกผลินิํ สาขาย วา วลฺลิยา วา คเหตฺวา จาลเน จาติ อตฺโถฯ อุคฺคหิตสฺส คหเณติ อปฺปฏิคฺคหิตภาวํ ญตฺวาว คหิตสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน ปฏิคฺคหเณ จฯ อนฺโตวุตฺเถ จาติ อกปฺปิยกุฏิยา อนฺโต ฐเปตฺวา อรุณํ อุฏฺฐาปิเต จฯ สยํปกฺเก จาติ ยตฺถ กตฺถจิ อตฺตนา ปกฺเก จฯ อนฺโตปกฺเก จาติ อกปฺปิยกุฏิยา อนฺโตเยว ปกฺเก จฯ ทุกฺกฏํ นิทฺทิฏฺฐนฺติ สมฺพนฺโธฯ
๑๕๓๒-๓. ปฏิคฺคหิตเก ตสฺมิํ ปฏิคฺคหิตสญฺญิสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ ทนฺตโปนํ ทนฺตกฏฺฐํฯ
๑๕๓๔. ภิกฺขุนีนนฺติ ภิกฺขุโน จ ภิกฺขุนิยา จ ภิกฺขุนีนํ, เอกเทสสรูเปกเสโสฯ เอตฺถ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ วินิจฺฉโย นวมชฺฌิมเถรภิกฺขุนีนํ ยโต อวิเสเสน ตโต ตสฺมา เหตุนา สกโล อยํ วินิจฺฉโย อสมาสโต มยา กถิโตติ โยชนาฯ กุสลตฺติกาทีสุ วิย อตฺถสากลฺยสฺส อตฺถสงฺเขปโตว วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา ‘‘สกโล’’ติ วตฺวาปิ กถาย วิตฺถาริตภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อสมาสโต’’ติฯ
ทนฺตโปนกถาวณฺณนาฯ
โภชนวคฺโค จตุตฺโถฯ
๑๕๓๕. ‘‘อเจลกาทีน’’นฺติอาทีสุ ปทภาชเน วุตฺตํ, ตทฏฺฐกถาย ‘‘ปริพฺพาชกสมาปนฺโนติ ปพฺพชฺชํ สมาปนฺโน’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๖๙) วุตฺตํ, ตสฺมา อเจลกปพฺพชฺชมุปคโตเยเวตฺถ อเจลโก นามฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ปริพฺพาชกสฺส วา ปริพฺพาชิกาย วา’’ติ (ปาจิ. ๒๗๐) มาติกา-คเต ทฺเว สงฺคณฺหาติฯ อิเมสุ จ ทฺวีสุ ‘‘ปริพฺพาชโก นาม ภิกฺขุญฺจ สามเณรญฺจ ฐเปตฺวา โย โกจิ ปริพฺพาชกสมาปนฺโน’’ติ (ปาจิ. ๒๗๑) วุตฺโต ปริพฺพาชโก นามฯ ‘‘ภิกฺขุนิญฺจ สิกฺขมานญฺจ สามเณริญฺจ ฐเปตฺวา ยา กาจิ ปริพฺพาชิกสมาปนฺนา’’ติ (ปาจิ. ๒๗๑) วุตฺตา ปริพฺพาชิกา นามาติ คเหตพฺพาฯ ปริพฺพาชกา ปเนตฺถ ฉนฺนาเยว คเหตพฺพาฯ เทนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขุสฺสา’’ติ ปกรณโต ลพฺภติ, เอตฺถ ‘‘กายาทินา’’ติ เสโสฯ ยถาห ‘‘ทเทยฺยาติ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา นิสฺสคฺคิเยน วา เทตี’’ติ (ปาจิ. ๒๗๑)ฯ
๑๕๓๖. ติกปาจิตฺติยนฺติ ติตฺถิเย ติตฺถิยสญฺญี, เวมติโก, อติตฺถิยสญฺญีติ ติเก ปาจิตฺติยตฺตยํฯ
๑๕๓๗. อติตฺถิเย ติตฺถิยสญฺญิสฺส, เวมติกสฺส จ ตสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ
๑๕๓๘-๙. เตสนฺติ ติตฺถิยานํฯ พหิเลปนนฺติ พหิสรีเร ลิมฺปิตพฺพํ กิญฺจิ เทนฺตสฺสฯ เตสํ ติตฺถิยานํ สนฺติเก สมีเป อตฺตโน ภตฺตปตฺตาทิกํ โภชนํ ฐเปตฺวา ‘‘โภชนํ คณฺหถา’’ติ วทนฺตสฺส จ อนาปตฺตีติ โยชนาฯ ‘‘สมุฏฺฐานํ เอฬกูปม’’นฺติ ปทจฺเฉโทฯ
อเจลกกถาวณฺณนาฯ
๑๕๔๐-๒. ภิกฺขุ สิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว วตฺวา เยน สทฺธิํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ, ตสฺส ภิกฺขุสฺส ขาทนียาทิเภทํ ยํ กิญฺจิ อามิสํ ทาเปตฺวา วา อทาเปตฺวา วาติฯ
ตํ ภิกฺขุํ ‘‘คจฺฉา’’ติ วตฺวา อุยฺโยเชตีติ โยชนาฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? เอวํ โย ภิกฺขุ เตน สทฺธิํ คามํ ปวิฏฺโฐ, ตํ ‘‘คจฺฉาวุโส, น เม ตยา สทฺธิํ กถา วา นิสชฺชา วา ผาสุ โหติ, เอกกสฺส เม กถา วา นิสชฺชา วา ผาสุ โหตี’’ติ (ปาจิ. ๒๗๕) วตฺวา ตปฺปจฺจยา เตสํ อิตฺถิยาสทฺธิํ วจนาทีนํ อนาจารานํ ปจฺจยา คนฺตุํ นิโยเชตีติฯ ตปฺปจฺจยาติ ‘‘อุยฺโยชนมตฺตสฺมิ’’นฺติ วิเสสนํฯ ปฐเมน จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท อฏฺฐานปฺปยุตฺโต ‘‘อุยฺโยชนมตฺตสฺมิญฺจา’’ติ โยเชตพฺโพฯ ตสฺสาติ อุยฺโยชกสฺสฯ
อสฺสาติ อุยฺโยชิตสฺส, อวยวสมฺพนฺเธ สามิวจนํฯ อุปจารสฺมิํ อติกฺกนฺเตติ วกฺขมานลกฺขเณ ทสฺสนูปจาเร วา สวนูปจาเร วา อติกฺกนฺเตติ อตฺโถ, ภาวลกฺขเณ ภุมฺมํฯ ปุน อสฺสาติ อุปจารสฺสฯ ทฺวาทสรตนปริโยสานํ, ตทนฺโตคธํ ปาการาทิ เอว วา อุปจารสฺส สีมา นามฯ
๑๕๔๓. ตํ สรูปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘ทสฺสเน’’ติอาทิฯ อชฺโฌกาเส ทสฺสเน อุปจารสฺส ทฺวาทส หตฺถา ปมาณํ เทสิตาติ โยชนาฯ สวเน จ อชฺโฌกาเส เอวํ สวนูปจารสฺส อชฺโฌกาเส ทฺวาทส หตฺถา ปมาณํ เทสิตาติ โยชนา, สวเน จ อุปจารสฺส อวธิ ทฺวาทสหตฺถปฺปมาณเมวาติ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ น เจตเรติ อิตรสฺมิํ อฏฺฐกถายํ ‘‘สเจ ปน อนฺตรา กุฏฺฏทฺวารปาการาทโย โหนฺติ, เตหิ อนฺตริตภาโวเยว ทสฺสนูปจาราติกฺกโม, ตสฺส วเสน อาปตฺติ เวทิตพฺพา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๗๖)ฯ อิธ อุปจารทฺวเย สมาเนปิ อุยฺโยชิตมวธิอนฺตํ สนฺธาย อสวนูปจารํ วุตฺตนฺติ วิญฺญายติฯ
๑๕๔๔. ‘‘ติกปาจิตฺตีติ อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีหิ ติกปาจิตฺติยํ อิตเรติ อนุปสมฺปนฺเนฯ ติกทุกฺกฏนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสน ติกทุกฺกฏํฯ ‘‘อิตเรติ สามเณเรเยวา’’ติ นิสฺสนฺเทเห ลิขิตํฯ เอตสฺเสวตฺถสฺส วชิรพุทฺธินาปิ วุตฺตภาโว ทสฺสิโตฯ ตถาทสฺสนํ ปญฺจสหธมฺมิเกสุ อิธาธิปฺเปตมนุปสมฺปนฺนํ สนฺธาย วุตฺตํ เจ, ยุชฺชติฯ อญฺญถา ปาฬิอฏฺฐกถาสุ ‘‘อนุปสมฺปนฺเน’’ติ สามญฺเญน นิทฺทิฏฺฐตฺตา คหฏฺฐานุปสมฺปนฺนมฺปิ ตถา อุยฺโยเชนฺตสฺส อนาปตฺติ น วตฺตพฺพาติ อมฺหากํ ขนฺติฯ
อุภินฺนนฺติ อุปสมฺปนฺนานุปสมฺปนฺนานํฯ นิสฺสนฺเทเห ปน ‘‘ภิกฺขุสามเณราน’’นฺติ ลิขิตํฯ กลิสาสนาโรปเนติ เอตฺถ กลีติ โกโธ, ตสฺส สาสนํ อาณา กลิสาสนํ, ตสฺส อาโรปนํ ปวตฺตนํ กลิสาสนาโรปนํ, ตสฺมิํ, โกธวเสน ฐานนิสชฺชาทีสุ โทสํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ปสฺสถ โภ อิมสฺส ฐานํ นิสชฺชํ อาโลกิตํ วิโลกิตํ, ขาณุโก วิย ติฏฺฐติ, สุนโข วิย นิสีทติ, มกฺกโฏ วิย อิโต จิโต จ วิโลเกตี’’ติ เอวํ ‘‘อปฺเปว นาม อิมินาปิ อุพฺพาฬฺโห ปกฺกเมยฺยา’’ติ อมนาปวจนสฺส ภณเนติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๕๔๕. อุยฺโยเชนฺตสฺส กิจฺเจนาติ วิหารปาลกาทีนํ โภชนหรณาทิกิจฺเจน เปเสนฺตสฺส, อิมสฺส อุปลกฺขณตฺตา ‘‘อนาปตฺติ ‘อุโภ เอกโต น ยาเปสฺสามา’ติ อุยฺโยเชตี’’ติอาทินา (ปาจิ. ๒๗๘) อนาปตฺติวาราคตา สพฺเพปิ ปการา คเหตพฺพาฯ
อุยฺโยชนกถาวณฺณนาฯ
๑๕๔๖. ขุทฺทเกติ เอตฺถ ‘‘สยนิฆเร’’ติ เสโส อุปริ ‘‘อสยนิฆเร ตสฺส, สยนิฆรสญฺญิโน’’ติ วกฺขมานตฺตา ลพฺภติฯ ‘‘มหลฺลเก’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ปิฏฺฐิสงฺฆาฏโต อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาณํ ยสฺส เวมชฺเฌ โหติ, อีทิเส ขุทฺทเก สยนิฆเรติ อตฺโถฯ ปิฏฺฐิวํสนฺติ ปิฏฺฐิวํเสน นิยมิตํ เคหมชฺฌํฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ปิฏฺฐิวํสํ อติกฺกมิตฺวา’ติ อิมินา มชฺฌาติกฺกมํ ทสฺเสตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๘๐)ฯ สโภชเนติ สห โภชเนหีติ สโภชนํ, ตสฺมิํ สโภชเนฯ อถ วา สโภชเนติ สโภเคฯ ราคปริยุฏฺฐิตสฺส ปุริสสฺส หิ อิตฺถี โภโค, อิตฺถิยา จ ปุริโส, เมถุนราเคน สารตฺตปุริสิตฺถิสหิเตติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ปทภาชเน ‘‘สโภชนํ นาม กุลํ อิตฺถี เจว โหติ ปุริโส จ, อิตฺถี จ ปุริโส จ อุโภ อนิกฺขนฺตา กุเลติ ฆเรฯ
๑๕๔๗. หตฺถปาสนฺติ อฑฺฒเตยฺยรตนปฺปมาณเทสํฯ ปิฏฺฐิสงฺฆาฏกสฺส จาติ ทฺวารสพนฺธสฺส จฯ สยนสฺสาติ สยนฺติ เอตฺถาติ สยนํ, ตสฺส, อาสนฺเน ฐาเน โย นิสีทติ สโภชเน กุเล, ‘‘ตสฺสา’’ติ อิมินา โยเชตพฺพํ, สยนสฺส มหลฺลเกติ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปมาณโต มหนฺเต สยนิฆเรฯ ‘‘อีทิสญฺจ สยนิฆรํ มหาจตุสาลาทีสุ โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๘๐) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ
๑๕๔๘. สยนเมตสฺส อตฺถีติ สยนี, สยนี จ ตํ ฆรญฺจาติ วิคฺคโหฯ ตตฺถาติ สยนิฆเรฯ
๑๕๔๙-๕๐. ทุติเย สตีติ ทุติเย ภิกฺขุมฺหิ สติฯ ยถาห อนาปตฺติวาเร ‘‘ภิกฺขุ ทุติโย โหตี’’ติ (ปาจิ. ๒๘๓)ฯ วีตราเคสูติ วีตราคปริยุฏฺฐาเนสุฯ วุตฺตลกฺขณํ ปเทสนฺติ ขุทฺทกมหนฺตเสนาสเน วุตฺตลกฺขณปเทสฯ อนติกฺกมฺม นิสินฺนสฺสาติ อนติกฺกมิตฺวา นิสีทโตฯ
สโภชนกถาวณฺณนาฯ
๑๕๕๒. เตสนฺติ ทฺวินฺนํ อนิยตสิกฺขาปทานํฯ เอสนฺติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ รโหปฏิจฺฉนฺนรโหนิสชฺชสิกฺขาปทานํ, อยเมว วิเสโสติ อนนฺตรสิกฺขาปเทน สมุฏฺฐานภาวสงฺขาโต อยํ วิเสโส ทีปิโตติ โยชนาฯ
รโหปฏิจฺฉนฺนรโหนิสชฺชกถาวณฺณนาฯ
๑๕๕๓-๖. วุตฺโตติ นิมนฺติโตฯ สนฺตํ ภิกฺขุนฺติ ‘‘กุลํ อุปสงฺกมิสฺสามี’’ติ ยสฺมิํ ปเทเส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส สามนฺตา ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเร ฐิตํ ภิกฺขุนฺติ อตฺโถฯ ยถาห ‘‘ยตฺถ ฐิตสฺส กุลานิ ปยิรุปาสนจิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตโต ปฏฺฐาย ยํ ปสฺเส วา อภิมุเข วา ปสฺสติ, ยสฺส จ สกฺกา โหติ ปกติวจเนน อาโรเจตุํ, อยํ สนฺโต นามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๙๘)ฯ เอตฺถ ปกติวจนํ นามฯ อนาปุจฺฉาติ ‘‘อหํ อิตฺถนฺนามสฺส ฆรํ คจฺฉามี’’ติ วา ‘‘จาริตฺตํ อาปุจฺฉามี’’ติ วา อีทิเสน วจเนน อนาปุจฺฉิตฺวาฯ จาริตฺตํ อาปชฺเชยฺย เจติ ยทิ สญฺจเรยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ อญฺญตฺร สมยาติ ‘‘ตตฺถายํ สมโย, จีวรทานสมโย จีวรการสมโย’’ติ (ปาจิ. ๒๙๙) สิกฺขาปเท อนุปญฺญตฺติวเสน วุตฺตา ทุวิธา สมยา อญฺญสฺมิํ กาเลฯ
อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ฐเปตฺวา’’ติอาทิฯ ‘‘อวีติวตฺเต มชฺฌนฺเห’’ติ อิมินา ปุเรภตฺตํ, ปจฺฉาภตฺตญฺจ สงฺคหิตํฯ เอตฺถ จ ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตนฺติ เยน ภตฺเตน นิมนฺติโต, ตสฺมิํ อภุตฺเต วา ภุตฺเต วาติ อตฺโถฯ ยถาห ‘‘ปุเรภตฺตํ นาม เยน นิมนฺติโต, ตํ อภุตฺตาวีฯ ปจฺฉาภตฺตํ นาม เยน นิมนฺติโต, ตํ อนฺตมโส กุสคฺเคนปิ ภุตฺตํ โหตี’’ติ (ปาจิ. ๓๐๐) ปทภาชเน วุตฺตํฯ อญฺญสฺส ฆรนฺติ นิมนฺติตโต อญฺญสฺส เคหํฯ ฆรูปจาโรกฺกมเน ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ, อตฺตนา คตเคหสฺส อุปจาโรกฺกมเน ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถฯ ปฐเมน ปาเทนาติ สมฺพนฺโธฯ
ฆรุมฺมาเรติ อญฺญสฺส เคหุมฺมาเรฯ ฆรูปจาเร ทุกฺกฏํ สนฺธาย ‘‘อปรมฺปิ จา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘สมติกฺกเม’’ติ อิมินา สห ‘‘ฆรุมฺมาเร’’ติ ปทํ ‘‘ฆรุมฺมารสฺสา’’ติ วิภตฺติวิปริณาเมน โยเชตพฺพํฯ
๑๕๕๗. ฐิตฏฺฐาเนติ ยตฺถ ฐิตสฺส คมนจิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺมิํ ฐาเน ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเรติ อิทํ ยถาวุตฺตนิยาเมเนว คเหตพฺพํฯ โอโลเกตฺวาติ อุภยปสฺสํ, อภิมุขญฺจ โอโลเกตฺวาฯ ‘‘ยํ ปสฺเส วา อภิมุเข วา ปสฺสตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๒๙๘) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ
๑๕๕๘. ทูเรติ
๑๕๕๙. น โทโสติ อนาปตฺติฯ สมเยติ เอตฺถ ‘‘อนาปุจฺฉโต’’ติ เสโสฯ เอตฺถ จ อุปริ จ ‘‘น โทโส’’ติ ปจฺเจกํ ยุชฺชติฯ สนฺตํ ภิกฺขุนฺติ สมฺพนฺโธฯ ฆเรนาติ อญฺญสฺส ฆเรน, เอตฺถ ‘‘ฆรูปจาเรน จา’’ติ เสโสฯ อารามํ คจฺฉโตติ เอตฺถ เตน มคฺเคนาติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๕๖๐. ‘‘เตน ตถา-สทฺเทน ลพฺภติฯ เตน ฆเรน, ฆรูปจาเรน วา คนฺตพฺพมคฺเคน ติตฺถิยารามํ วา ภิกฺขุนิปสฺสยํ วา คจฺฉโต อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ อาปทาย คจฺฉตีติ โยชนาฯ ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตรายา อาปทาฯ อาสนสาลํ วาติ สีหฬทีเป วิย ภิกฺขูนํ ภุญฺชนตฺถาย ยตฺถ ทานปตีหิ อาสนานิ ปญฺญาปียนฺติ, ตํ อาสนสาลํ วา, โภชนสาลนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อาปทายาสนสาล’’นฺติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน ยการโลโปฯ ภตฺติยสฺส ฆรนฺติ นิมนฺติตฆรํ วา สลากภตฺตทายกานํ วา ฆรํฯ
๑๕๖๑. ปเวสนํ กฺริยํฯ อนาปุจฺฉนํ อกฺริยํฯ อจิตฺตกสมุฏฺฐานมิสฺสกตฺตา ‘‘อจิตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ กุสลากุสลาพฺยากตานํ อญฺญตรจิตฺตสมงฺคินา อาปชฺชิตพฺพํ สนฺธาย ‘‘ติจิตฺตญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ
จาริตฺตกถาวณฺณนาฯ
๑๕๖๒. ‘‘สพฺพา’’ติ อิทํ วิวรนฺโต ‘‘จตุมาสปวารณา ปุนปวารณา นิจฺจปวารณา’’ติ ปวารณตฺตยํ ทสฺเสติฯ เอตฺถ จ ปทภาชเน วุตฺตํฯ ปุนปวารณา จ จตฺตาโรเยว มาเส เภสชฺเชน ปวารณํฯ เตนาห อฏฺฐุปฺปตฺติยํ ‘‘เตน หิ ตฺวํ มหานาม สงฺฆํ อปรมฺปิ จตุมาสํ เภสชฺเชน ปวาเรหี’’ติฯ นิจฺจปวารณา นาม ยาวชีวํ เภสชฺเชเหว ปวารณาฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา อฏฺฐุปฺปตฺติยํ ‘‘เตน หิ ตฺวํ มหานาม สงฺฆํ ยาวชีวํ เภสชฺเชน ปวาเรหี’’ติ (ปาจิ. ๓๐๓)ฯ
สพฺพา เจตา ปวารณา เภสชฺชปริยนฺตรตฺติปริยนฺตตทุภยปริยนฺตอปริยนฺตวเสน จตุพฺพิธา โหนฺติฯ ยถาห –
‘‘เภสชฺชปริยนฺตา นาม เภสชฺชานิ ปริคฺคหิตานิ โหนฺติ ‘เอตฺตเกหิ เภสชฺเชหิ ปวาเรมี’ติฯ รตฺติปริยนฺตา นาม รตฺติโย ปริคฺคหิตาโย โหนฺติ ‘เอตฺตกาสุ รตฺตีสุ ปวาเรมี’ติฯ เภสชฺชปริยนฺตา จ รตฺติปริยนฺตา จ นาม เภสชฺชานิ จ ปริคฺคหิตานิ โหนฺติ รตฺติโย จ ปริคฺคหิตาโย โหนฺติ ‘เอตฺตเกหิ เภสชฺเชหิ เอตฺตกาสุ รตฺตีสุ
๑๕๖๓. ‘‘สาทิตพฺพา’’ติ วุตฺเต สาทิยนปฺปกาเร ทสฺเสตุมาห ‘‘วิญฺญาเปสฺสามี’’ติอาทิฯ เภสชฺชมฺปิ สติ เม ปจฺจเย วิญฺญาเปสฺสามีติ โยชนา, ‘‘สาทิตพฺพา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ตเทว พฺยติเรกโต ทสฺเสตุมาห ‘‘น ปฏิกฺขิปิตพฺพา’’ติฯ ปฏิกฺเขปการณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โรโคทานิ น เมติ จา’’ติฯ สา ติวิธา ปวารณาฯ
๑๕๖๔. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘ตตุตฺตริ ตตุตฺตริสญฺญี, เวมติโก, นตตุตฺตริสญฺญี เภสชฺชํ วิญฺญาเปติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๐๙) วุตฺตํ ปาจิตฺติยตฺตยํฯ อิธ ตตุตฺตรีติ เอตฺถ เยหิ เภสชฺเชหิ ปวาริโต, ยาสุ จ รตฺตีสุ ปวาริโต, ตโต เจ อุตฺตริ อธิกนฺติ อตฺโถฯ ยถาห ‘‘เภสชฺชปริยนฺเต เยหิ เภสชฺเชหิ ปวาริโต โหติ, ตานิ เภสชฺชานิ ฐเปตฺวา อญฺญานิ เภสชฺชานิ วิญฺญาเปติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ จ ‘‘รตฺติปริยนฺเต ยาสุ รตฺตีสุ ปวาริโต โหติ, ตา รตฺติโย ฐเปตฺวา อญฺญาสุ รตฺตีสุ วิญฺญาเปติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๐๘) จฯ ตตฺถ เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ
๑๕๖๕. ตโต จตุมาสโต อุตฺตริ อติเรกํ ตตุตฺตริ, ตตุตฺตริ น โหตีติ นตตุตฺตริ, นตตุตฺตรีติ สญฺญา อสฺส อตฺถีติ นตตุตฺตริสญฺญี, ภิกฺขุ, ตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ เยหิ เภสชฺเชหิ ปวาริโต, ตานิ วิญฺญาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ สห เสเสน โยเชตพฺพํฯ ยถาห ‘‘อนาปตฺติ เยหิ เภสชฺเชหิ ปวาริโต โหติ, ตานิ เภสชฺชานิ วิญฺญาเปตี’’ติ (ปาจิ. ๓๑๐)ฯ เยน วา เยหิ เภสชฺเชหิ ยาสุ วา รตฺตีสุ ปวาริโต, ตโต อญฺญมฺปิ ยถาตถํ อาจิกฺขิตฺวา ภิยฺโย วิญฺญาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ สห เสเสน โยเชตพฺพํฯ ยถาตถํ อาจิกฺขิตฺวา ภิยฺโย วิญฺญาเปนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘อิเมหิ ตยา เภสชฺเชหิ ปวาริตมฺห, อมฺหากญฺจ อิมินา จ อิมินา จ เภสชฺเชน อตฺโถ’ติ อาจิกฺขิตฺวา วิญฺญาเปติ, ‘ยาสุ ตยา รตฺตีสุ ปวาริตมฺห, ตาโย จ รตฺติโย วีติวตฺตา, อมฺหากญฺจ เภสชฺเชน อตฺโถ’ติ อาจิกฺขิตฺวา วิญฺญาเปตี’’ติ (ปาจิ. ๓๑๐) วจนโต ยถาตถํ วตฺวา อธิกํ วิญฺญาเปนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ
๑๕๖๖. อญฺญสฺส ญาตกานํ วิญฺญาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ เอตฺถ ญาตกานํ สนฺตกํ วิญฺญาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ อตฺตโน วา ธเนน วิญฺญาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ เอตฺถ ธนํ นาม ตณฺฑุลาทิ กปฺปิยวตฺถุฯ
๑๕๖๗. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘วิญฺญาเปนฺตสฺสา’’ติ อิทํ ปจฺจามสติฯ อุมฺมตฺตกาทีนนฺติ วิเสสิตพฺพมเปกฺขิตฺวา ‘‘วิญฺญาเปนฺตาน’’นฺติ พหุวจนํ กาตพฺพํฯ
เภสชฺชกถาวณฺณนาฯ
๑๕๖๘. อุยฺยุตฺตนฺติ สงฺคามตฺถาย กตอุยฺโยคํ, คามโต นิกฺขมฺม คจฺฉนฺตํ วา เอกตฺถ สนฺนิวิฏฺฐํ วาฯ ยถาห ‘‘อุยฺยุตฺตา นาม เสนา คามโต นิกฺขมิตฺวา นิวิฏฺฐา วา โหติ ปยาตา วา’’ติ (ปาจิ. ๓๑๔)ฯ อญฺญตฺร ปจฺจยาติ ฐเปตฺวา ตถารูปปจฺจยํฯ
๑๕๖๙. ทสฺสนสฺสุปจารสฺมินฺติ เอตฺถ ทสฺสนูปจารํ นาม ยสฺมิํ ฐาเน ฐิตสฺส เสนา ปญฺญายติ, ตํ ฐานํฯ ยถาห ‘‘ยตฺถ ฐิโต ปสฺสติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๑๔)ฯ อุปจารํ วิมุญฺจิตฺวา ปสฺสนฺตสฺสาติ ยถาวุตฺตทสฺสโนปจารฏฺฐานํ เอตฺถ ฐตฺวา โอโลเกตุํ น สุกรนฺติอาทินา การเณน ตํ ฐานํ ปหาย อญฺญตฺถ วิโลเกนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ เกนจิ ปฏิจฺฉนฺนํ หุตฺวา อทิสฺสมานมฺปิ นินฺนํ ฐานํ โอติณฺณํ อปญฺญายมานมฺปิ ปญฺญายนฺตมฺปิ โอโลเกตุํ น สกฺกา เอวเมว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ ยถาห ‘‘เกนจิ อนฺตริตา วา นินฺนํ โอรุฬฺหา วา น ทิสฺสตี’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๑๔)ฯ ปโยคโตติ ยถาวุตฺตทสฺสนปโยคคณนายฯ
๑๕๗๐. อิทานิ ‘‘อาโรหา ปน จตฺตาโร’’ติอาทิฯ อาโรหาติ เอตฺถ หตฺถาโรหา ทฏฺฐพฺพาฯ ตปฺปาทรกฺขกาติ ตสฺส ปาทรกฺขกาติ วิคฺคโหฯ ทฺเว ทฺเวติ เอเกกํ ปาทํ รกฺขนฺตา ทฺเว ทฺเวฯ ทฺวาทสโปโสติ ทฺวาทส โปสา เอตสฺสาติ วิคฺคโหฯ ทฺวาทสปุริสยุตฺโต เอโก หตฺถี นามฯ
๑๕๗๑. อาโรโหติ ติปุริโสติ ตโย ปุริสา อสฺสาติ วิคฺคโหฯ หโยติ อสฺโสฯ เอโก สารถีติ รถจาริโกฯ ‘‘โยโธ เอโก’’ติ ปทจฺเฉโทฯ อาณิรกฺขาติ รถจกฺกทฺวยสฺส อคฬนตฺถํ อกฺขกสฺส อุโภสุ โกฏีสุ อาโกฏิตา ทฺเว อาณิโย รกฺขนกาฯ
๑๕๗๒. จตุโปโสติ จตฺตาโร โปสา ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ จตุสจฺจวิภาวินาติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ เทสเกน ภควตาฯ ปทหตฺถาติ อาวุธหตฺถาฯ ปชฺชเต คมฺยเต อเนน ปเร หนิตุนฺติ ปทํ, อาวุธํ, ปทานิ หตฺเถสุ เยสํ เต ปทหตฺถาติ ภินฺนาธิกรโณ พาหิรตฺถสมาโส ยถา ‘‘วชิรปาณี’’ติฯ ปตฺติปทาติ-สทฺโท อนตฺถนฺตรา, มนุสฺสเสนาย อธิวจนํฯ
๑๕๗๓. จตุรงฺคสมายุตฺตาติ จตูหิ องฺเคหิ อวยเวหิ สมายุตฺตาติ วิคฺคโหฯ
๑๕๗๔. หตฺถิอาทีสูติ ยถาวุตฺตลกฺขณหตฺถิอสฺสรถปทาตินามเกสุ จตูสุ องฺเคสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ เอเกกนฺติ เอเกกํ องฺคํฯ เอเตสุ อวกํสโต เอกํ ปุริสารุฬฺหมปิ หตฺถิญฺจ ตถา อสฺสญฺจ เอกํ ปทหตฺถปุริสญฺจ เอกเมกํ ‘‘เอเกกํ ทสฺสนตฺถาย คจฺฉโต’’ติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อนฺตมโส เอกปุริสารุฬฺหํ เอกมฺปิ หตฺถิมฺปี’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๑๕)ฯ อนุยฺยุตฺเตปีติ สงฺคามํ วินา อญฺเญน การเณน นิกฺขนฺเตฯ ยถาห ‘‘อนุยฺยุตฺตา นาม ราชา อุยฺยานํ วา นทิํ วา คจฺฉติ, เอวํ อนุยฺยุตฺตา โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๑๕)ฯ
๑๕๗๕. สมฺปตฺตนฺติ เอตฺถ ‘‘เสน’’นฺติ ปกรณโต ลพฺภติฯ อาปทาสูติ ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตราเย สติ ‘‘เอตฺถ คโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ คจฺฉโต อนาปตฺติฯ ตถารูเป ปจฺจเย คิลานาวโลกนาทิเก คมนานุรูปปจฺจเย สติ อนาปตฺตีติ โยชนาฯ
อุยฺยุตฺตกถาวณฺณนาฯ
๑๕๗๖-๗. ‘‘สิยา จ ตสฺส ภิกฺขุโน โกจิเทว ปจฺจโย เสนํ คมนาย, ทิรตฺตติรตฺตํ เตน ภิกฺขุนา เสนาย วสิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. ๓๑๘) อนุญฺญาตตฺตา เกนจิ กรณีเยน ‘‘จตุตฺเถ’’ติอาทิฯ อนาปตฺติวาเร ‘‘คิลาโน วสตี’’ติ (ปาจิ. ๓๒๑) วุตฺตตฺตา อาห ‘‘อโรควา’’ติฯ เสนายาติ เอตฺถ ปริกฺเขปารหฏฺฐาเนน วา สญฺจรณปริยนฺเตน วา เสนา ปริจฺฉินฺทิตพฺพา, เอวํ ปริจฺฉินฺนาย เสนาย อนฺโตวาติ อตฺโถฯ
ติกปาจิตฺติยนฺติ ‘‘อติเรกติรตฺเต อติเรกสญฺญี, เวมติโก, อูนกสญฺญี เสนาย วสติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๒๐) ปาจิตฺติยตฺตยํ วุตฺตํฯ
เสนาวาสกถาวณฺณนาฯ
๑๕๘๐. อุยฺโยธิกํ อฏฺฐกถายํ ‘‘อุคฺคนฺตฺวา อุคฺคนฺตฺวา เอตฺถ ยุชฺฌนฺตีติ อุยฺโยธิกํ, สมฺปหารฏฺฐานสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๒๒)ฯ พลคฺคนฺติ ‘‘เอตฺตกา หตฺถี’’ติอาทินา (ปาจิ. ๓๒๔) ปทภาชนาคตนเยน พลสฺส คณนฏฺฐานํ พลคฺคํฯ ยถาห ‘‘พลสฺส อคฺคํ ชานนฺติ เอตฺถาติ พลคฺคํ, พลคณนฏฺฐานนฺติ อตฺโถ’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๒๒)ฯ เสนาพฺยูหนฺติ ‘‘อิโต หตฺถี โหนฺตุ, อิโต อสฺสา, อิโต รถา, อิโต ปตฺตี โหนฺตู’’ติ (ปาจิ. ๓๒๔) ปทภาชเน วุตฺตเสนาสนฺนิเวสฏฺฐานํ เสนาพฺยูหํฯ ยถาห ‘‘เสนาย วิยูหํ เสนาพฺยูหํ, เสนาสนฺนิเวสสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๒๒)ฯ
๑๕๘๑. ปุริเมติ อนนฺตรสิกฺขาปเทฯ ‘‘ทฺวาทสปุริโส หตฺถี’’อิติ โย หตฺถี วุตฺโตติ โยชนาฯ เตนาติ เตน หตฺถินา เหตุภูเตนฯ
๑๕๘๒. ‘‘เสเสสู’’ติ อิมินา อสฺสานีกรถานีกปตฺตานีกา คหิตาฯ ปตฺตานีกํ นาม ‘‘จตฺตาโร ปุริสา ปทหตฺถา ปตฺตี ปจฺฉิมํ ปตฺตานีก’’นฺติ (ปาจิ. ๓๒๔) เสนงฺเคสุ ปฏินิทฺเทเสน นิพฺพิเสสํ กตฺวา วุตฺตํฯ ติณฺณนฺติ เอเตสํ อุยฺยุตฺตาทีนํฯ
อุยฺโยธิกกถาวณฺณนาฯ
อเจลกวคฺโค ปญฺจโมฯ
๑๕๘๓. ปิฏฺฐาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน ปูวาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ยถาห ‘‘สุรา นาม ปิฏฺฐสุรา ปูวสุรา โอทนสุรา กิณฺณปกฺขิตฺตา สมฺภารสํยุตฺตา’’ติ (ปาจิ. ๓๒๘)ฯ เอตฺถ จ ปิฏฺฐํ ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ตชฺชํ อุทกํ ทตฺวา ปกฺขิปิตฺวา กตา ปิฏฺฐสุราฯ เอวํ ‘‘ปูวสุรา, โอทนสุรา’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘กิณฺณา’’ติ ปน ตสฺสา สุราย พีชํ วุจฺจติ, เย ‘‘สุราโมทกา’’ติปิ วุจฺจนฺติ, เต ปกฺขิปิตฺวา กตา กิณฺณปกฺขิตฺตาฯ หรีตกิสาสปาทินานาสมฺภาเรหิ สํโยชิตา สมฺภารสํยุตฺตาฯ
ปุปฺผาทีหีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ผลาทีนํ คหณํฯ ยถาห ‘‘เมรโย นาม ปุปฺผาสโว ผลาสโว มธฺวาสโว คุฬาสโว สมฺภารสํยุตฺโต’’ติ (ปาจิ. ๓๒๘)ฯ ตตฺถ จ ปุปฺผาสโว นาม มธุกปุปฺผาทีนํ ชาติรสกโต เจว ตาลนาฬิเกรปุปฺผานญฺจ รโส จิรปริวาสิโตฯ ผลาสโว ปน มุทฺทิกาปนสผลาทีนิ มทฺทิตฺวา เตสํ รเสน กโตฯ มธฺวาสโว นาม มุทฺทิกานํ ชาติรเสน กโตฯ มกฺขิกามธุนาปิ กรียตีติ วทนฺติฯ อุจฺฉุรโส คุฬาสโวฯ หรีตกามลกกฏุกภณฺฑาทินานาสมฺภารานํ รโส จิรปริวาสิโต สมฺภารสํยุตฺโตฯ อาสโว เมรยํ โหตีติ โยชนาฯ
๑๕๘๔. พีชโต ปฏฺฐายาติ สมฺภาเร ปฏิยาทิตฺวา จาฏิยํ ปกฺขิตฺตกาลโต ปฏฺฐาย ตาลนาฬิเกราทีนํ ปุปฺผรเส ปุปฺผโต คฬิตาภินวกาลโตเยว จ ปฏฺฐายฯ ปิวนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘กุสคฺเคนา’’ติปิ เสโสฯ อุภยมฺปิ จาติ สุรํ, เมรยญฺจาติ อุภยมฺปิฯ พีชโต ปน ปฏฺฐาย กุสคฺเคน ปิวนฺตสฺสปิ ภิกฺขุโน ปาจิตฺติยํ โหตีติ โยเชตพฺพํฯ ปโยคพาหุลฺเลน อาปตฺติพาหุลฺลํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปโยเค จ ปโยเค จา’’ติฯ อิทญฺจ วิจฺฉินฺทิตฺวา วิจฺฉินฺทิตฺวา ปิวนฺตสฺส ภิกฺขุโน ปโยเค จ ปโยเค จ ปาจิตฺติยํ โหตีติ โยเชตพฺพํฯ ยถาห ‘‘วิจฺฉินฺทิตฺวา วิจฺฉินฺทิตฺวา ปิวโต ปโยคคณนาย อาปตฺติโย’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๒๘)ฯ เอเกเนว ปโยเคน พหุมฺปิ ปิวนฺตสฺส เอกํ เอว
๑๕๘๕. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘มชฺเช มชฺชสญฺญี, มชฺเช เวมติโก, มชฺเช อมชฺชสญฺญี ปิวติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๒๘) ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ
๑๕๘๖. ‘‘อนาปตฺติ ‘‘อมชฺชํ มชฺชวณฺณ’’นฺติอาทิฯ อริฏฺฐํ นาม อามลกผลรสาทีหิ กโต อาสววิเสโสฯ โลณโสวีรกํ นาม อฏฺฐกถายํ –
‘‘หรีตกามลกวิภีตกกสาเว, สพฺพธญฺญานิ, สพฺพอปรณฺณานิ, สตฺตนฺนมฺปิ ธญฺญานํ โอทนํ, กทลิผลาทีนิ สพฺพผลานิ, เวตฺตเกตกขชฺชูริกฬีราทโย สพฺพกฬีเร, มจฺฉมํสขณฺฑานิ, อเนกานิ จ มธุผาณิตสินฺธวโลณติกฏุกาทีนิ เภสชฺชานิ ปกฺขิปิตฺวา กุมฺภิมุขํ ลิมฺปิตฺวา เอกํ วา ทฺเว วา ตีณิ วา สํวจฺฉรานิ ฐเปนฺติ, ตํ ปริปจฺจิตฺวา ชมฺพุรสวณฺณํ โหติฯ วาตกาสกุฏฺฐปณฺฑุภคนฺทลาทีนญฺจ สินิทฺธโภชนภุตฺตานญฺจ อุตฺตรปานํ ภตฺตชีรณกเภสชฺชํ ตาทิสํ นตฺถิฯ ตํ ปเนตํ ภิกฺขูนํ ปจฺฉาภตฺตมฺปิ วฏฺฏติ, คิลานานํ ปากติกเมวฯ อคิลานานํ ปน อุทกสมฺภินฺนํ ปานปริโภเคนา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๑๙๒) –
วิภาวิโต เภสชฺชวิเสโสฯ สุตฺตํ นาม อเนเกหิ เภสชฺเชหิ อภิสงฺขโต อมชฺชภูโต อาสววิเสโสฯ
๑๕๘๗. วาสคาหาปนตฺถายาติ อีสกนฺติ มชฺชวณฺณคนฺธรสา ยถา น ปญฺญายนฺติ, เอวํ อปฺปมตฺตกํฯ ยถาห ‘‘อนติกฺขิตฺตมชฺเชเยว อนาปตฺติฯ ยํ ปน อติกฺขิตฺตมชฺชํ โหติ, ยตฺถ มชฺชสฺส วณฺณคนฺธรสา ปญฺญายนฺติ, ตสฺมิํ อาปตฺติเยวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๒๙)ฯ สูปาทีนํ ตุ ปาเกติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน มํสปากาทโย สงฺคหิตาฯ ยถาห ‘‘สูปสมฺปาเก มํสสมฺปาเก เตลสมฺปาเก’’ติ (ปาจิ. ๓๒๘)ฯ
๑๕๘๘. วตฺถุอชานนา อจิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ยถาห ‘‘วตฺถุอชานนตาย เจตฺถ อจิตฺตกตา เวทิตพฺพา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๒๙)ฯ วตฺถุอชานนตา จ นาม ‘‘มชฺช’’นฺติ อชานนภาโวฯ อิทนฺติ อิทํ สิกฺขาปทํฯ จ-สทฺเทน อญฺญานิ จ คิรคฺคสมชฺชาทิสิกฺขาปทานิ สมุจฺจิโนติฯ อกุสเลเนวาติ อกุสลจิตฺเตเนวฯ ปานโตติ ปาตพฺพโตฯ โลกวชฺชกนฺติ สาธุโลเกน วชฺเชตพฺพนฺติ อตฺโถฯ โลกวชฺชเมว โลกวชฺชกํฯ
นนุ นิฬินิชาตเก (ชา. ๒.๑๘.๑ อาทโย; ชา. อฏฺฐ. ๕.๑๘.๑ อาทโย) เภสชฺชสญฺญาย อิตฺถิยา มคฺเค องฺคชาตํ ปเวเสนฺตสฺส กุมารสฺส ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ‘‘ตสฺสา มคฺเค เมถุนํ ปฏิเสวามี’’ติ วา สญฺญาย
เกจิ ปน ‘‘อกุสเลเนว ปานโต’’ติ อิทํ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส สจิตฺตกปกฺขํ สนฺธาย วุตฺตํ, อญฺญถา ปาณาติปาตาทีสุปิ อติปฺปสงฺโคติ มญฺญมานา พหุการณํ, นิยมนญฺจ ทสฺเสสุํฯ วินยฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๒๙), ปน ขุทฺทกปาฐฏฺฐกถายํ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. สิกฺขาปทวณฺณนา), วิภงฺคฏฺฐกถาทีสุ จ ‘‘ติจิตฺต’’นฺติ อวตฺวา ‘‘อกุสลจิตฺต’’มิจฺเจว วุตฺตตฺตา, สิกฺขาปทสฺส สามญฺญลกฺขณํ ทสฺเสนฺเตน ปกฺขนฺตรลกฺขณทสฺสนสฺส อยุตฺตตฺตา จ อฏฺฐกถาสุ ยถารุตวเสเนว อตฺถคฺคหเณ จ กสฺสจิ วิโรธสฺส อสมฺภวโต สจิตฺตกปกฺขเมว สนฺธาย อกุสลจิตฺตตา, โลกวชฺชตา เจตฺถ น วตฺตพฺพาฯ ‘‘วตฺถุํ ชานิตฺวาปิ อชานิตฺวาปิ มชฺชํ ปิวโต ภิกฺขุสฺส ปาจิตฺติยํฯ สามเณรสฺส ปน ชานิตฺวาว ปิวโต สีลเภโท, น อชานิตฺวา’’ติ (มาหาว. อฏฺฐ. ๑๐๘ อตฺถโต สมานํ) ยํ วุตฺตํ, ตตฺถ การณํ มคฺคิตพฺพํฯ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา พุทฺธานเมว วิสยตฺตา น ตํ มคฺคิตพฺพํ, ยถาปญฺญตฺเตเยว วตฺติตพฺพํฯ อิทํ ปน สิกฺขาปทํ อกุสลจิตฺตํ, สุโขเปกฺขาเวทนานํ วเสน ทุเวทนญฺจ โหติฯ วินยฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๒๙), ปน มาติกฏฺฐกถายญฺจ (กงฺขา. อฏฺฐ. สุราปานสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘ติเวทน’’นฺติ ปาโฐ ทิสฺสติ, ขุทฺทกปาฐวณฺณนาย (ขุ. ปา. อฏฺฐ. สิกฺขาปทวณฺณนา), วิภงฺคฏฺฐกถาทีสุ (วิภ. อฏฺฐ. ๗๐๓ อาทโย) จ ‘‘สุขมชฺฌตฺตเวทนาวเสน ทุเวทน’’นฺติ จ ‘‘โลภโมหมูลวเสน ทฺวิมูลก’’นฺติ จ วุตฺตตฺตา โส ‘‘ปมาทปาโฐ’’ติ คเหตพฺโพฯ
สุราปานกถาวณฺณนาฯ
๑๕๘๙. เยน เกนจิ องฺเคนาติ องฺคุลิอาทินา เยน เกนจิ สรีราวยเวนฯ หสาธิปฺปายิโนติ หเส อธิปฺปาโย หสาธิปฺปาโย, โส เอตสฺส อตฺถีติ วิคฺคโห, ตสฺส, อิมินา กีฬาธิปฺปายรหิตสฺส อนาปตฺติํ พฺยติเรกโต ทีเปติฯ วกฺขติ จ ‘‘อนาปตฺติ นหสาธิปฺปายสฺสา’’ติฯ ผุสโต ผุสนฺตสฺสฯ
๑๕๙๐. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ อุปสมฺปนฺนานุปสมฺปนฺเนสุฯ กายปฏิพทฺธาทิเก นเยติ ‘‘กาเยน กายปฏิพทฺธํ อามสติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติเอวมาทินา (ปาจิ. ๓๓๒) ทสฺสิเต นเยฯ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสน ตีณิ ทุกฺกฏานิ วุตฺตานีติ อาห ‘‘ตเถวานุปสมฺปนฺเน, ทีปิตํ ติกทุกฺกฏ’’นฺติฯ เอตฺถ จ ‘‘ตเถวา’’ติ อิมินา อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสน ติกปาจิตฺติยสฺส วุตฺตภาโว ทีปิโต โหติฯ ยถา อุปสมฺปนฺเน ติกปาจิตฺติยํ ทีปิตํ, ตเถว อนุปสมฺปนฺเน ติกทุกฺกฏํ ทีปิตนฺติ โยชนาฯ
๑๕๙๑. เอตฺถ…เป.… ภิกฺขุนีติ เอตฺถ ภิกฺขุปิ ภิกฺขุนิยา อนุปสมฺปนฺนฏฺฐาเน ฐิโตติ เวทิตพฺโพฯ
๑๕๙๒. นหสาธิปฺปายสฺส ผุสโตติ หสาธิปฺปายํ วินา วนฺทนาทีสุ ปาทาทิสรีราวยเวน ปรํ ผุสนฺตสฺสฯ กิจฺเจ สตีติ ปิฏฺฐิปริกมฺมาทิกิจฺเจ สติฯ
องฺคุลิปโตทกกถาวณฺณนาฯ
๑๕๙๓. ชเลติ เอตฺถ ‘‘อุปริโคปฺผเก’’ติ เสโสฯ ยถาห ‘‘อุปริโคปฺผเก อุทเก’’ติ (ปาจิ. ๓๓๗)ฯ นิมุชฺชนาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อุมฺมุชฺชนปฺลวนานิ คหิตานิฯ ยถาห ‘‘อุปริโคปฺผเก อุทเก หสาธิปฺปาโย นิมุชฺชติ วา อุมฺมุชฺชติ วา ปลวติ ‘‘เกวล’’นฺติ อิมินา นหานาทิกิจฺเจน โอตรนฺตสฺส อนาปตฺตีติ ทีเปติฯ
๑๕๙๔. อุปริโคปฺผเก ชเลติ โคปฺผกานํ อุปริภาคปฺปมาเณ ชเลฯ นิมุชฺเชยฺยปิ วาติ อนฺโตชลํ ปวิสนฺโต นิมุชฺเชยฺย วาฯ ตเรยฺย วาติ ปฺลเวยฺย วาฯ
๑๕๙๕-๖. อนฺโตเยโวทเก
๑๕๙๗. หตฺถาทิสกลสรีราวยวํ สงฺคณฺหิตุํ ‘‘เยน เยนา’’ติ อนิยมาเมฑิตมาหฯ ชลํ ตรโต ภิกฺขุโน เยน เยน ปน องฺเคน ตรณํ โหตีติ โยชนาฯ
๑๕๙๘. ตรุโต วาปีติ รุกฺขโตปิ วาฯ ติกปาจิตฺติยนฺติ อุทเก หสธมฺเม หสธมฺมสญฺญิเวมติกอหสธมฺมสญฺญีนํ วเสน ติกปาจิตฺติยํฯ ‘‘ติกทุกฺกฏ’’นฺติ ปาโฐ ทิสฺสติ, ‘‘อุทเก อหสธมฺเม หสธมฺมสญฺญี, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อุทเก อหสธมฺเม เวมติโก, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๓๘) วตฺวา ‘‘อุทเก อหสธมฺเม อหสธมฺมสญฺญี, อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. ๓๓๘) ตติยวิกปฺเป ปาฬิยํ อนาปตฺติ วุตฺตาติ โส ปมาทปาโฐ, ‘‘ทฺวิกทุกฺกฏ’’นฺติ ปาโฐเยว คเหตพฺโพฯ
๑๕๙๙. นาวํ ตีเร อุสฺสาเรนฺโตปิ วาติ สมฺพนฺโธฯ อุสฺสาเรนฺโตติ ตีรมาโรเปนฺโตฯ ‘‘กีฬตี’’ติ อิทํ ‘‘ปาเชนฺโต’’ติ อิมินาปิ โยเชตพฺพํฯ
๑๖๐๐. กถลาย วาติ ขุทฺทกกปาลิกาย วาฯ อุทกนฺติ เอตฺถ ‘‘ภาชนคตํ วา’’ติ เสโสฯ ‘‘ภาชนคตํ อุทกํ วา’’ติ (ปาจิ. ๓๓๘) หิ ปทภาชเน วุตฺตํฯ
๑๖๐๑. กญฺจิกํ วาติ ธญฺญรสํ วาฯ อปิ-สทฺโท ‘‘ขีรํ วา ตกฺกํ วา รชนํ วา ปสฺสาวํ วา’’ติ (ปาจิ. ๓๓๘) ปาฬิยํ อาคเต สมฺปิณฺเฑติฯ จิกฺขลฺลํ วาปีติ อุทกกทฺทมํ วาฯ เอตฺถ วิเสสโชตเกน อปิ-สทฺเทน ‘‘อปิจ อุปริโคปฺผเก วุตฺตานิ อุมฺมุชฺชนาทีนิ ฐเปตฺวา อญฺเญน เยน เกนจิ อากาเรน อุทกํ โอตริตฺวา วา อโนตริตฺวา วา ยตฺถ กตฺถจิ ฐิตํ อุทกํ อนฺตมโส พินฺทุํ คเหตฺวา ขิปนกีฬายปิ กีฬนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๓๖) อฏฺฐกถาคตํ วินิจฺฉยวิเสสํ สมฺปิณฺเฑติฯ วิกฺขิปนฺติ วิกฺขิปิตฺวาฯ
๑๖๐๒. สติ กิจฺจํ นาม นหานาทิกํฯ
๑๖๐๓. อนนฺตรสฺสาติ องฺคุลิปโตทกสิกฺขาปทสฺสฯ วิเสโสว วิเสสตา, โกจิ วิเสโส นตฺถีติ อตฺโถฯ
หสธมฺมกถาวณฺณนาฯ
๑๖๐๔-๕. โย ภิกฺขุ ภิกฺขุนา ปญฺญตฺเตน วุจฺจมาโน อสฺส วจนํ อกตฺตุกามตาย อาทรํ ปน สเจ น กโรติ, ตสฺส ตสฺมิํ อนาทริเย ปาจิตฺติยมุทีรเยติ โยชนา, อิมินา วากฺเยน ปุคฺคลานาทรมูลกํ ปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ ยถาห ‘‘อนาทริยํ นาม ทฺเว อนาทริยานิ ปุคฺคลานาทริยญฺจ ธมฺมานาทริยญฺจา’’ติ (ปาจิ. ๓๔๒), ‘‘ปุคฺคลานาทริยํ นาม อุปสมฺปนฺเนน ปญฺญตฺเตน วุจฺจมาโน ‘อยํ อุกฺขิตฺตโก วา วมฺภิโต วา ครหิโต วา อิมสฺส วจนํ อกตํ ภวิสฺสตี’ติ อนาทริยํ กโรติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๔๒) จฯ
ธมฺมเมว วา อสิกฺขิตุกาโม โย ภิกฺขุ ภิกฺขุนา ปญฺญตฺเตน วุจฺจมาโน อสฺส วจนํ อกตฺตุกามตาย อาทรํ อนาทริเยติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํฯ
๑๖๐๖. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญี, เวมติโก, อนุปสมฺปนฺนสญฺญี อนาทริยํ กโรติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๔๓) ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ ติกาตีเตนาติ โลกตฺติกมติกฺกนฺเตนฯ อนุปสมฺปนฺนานาทเร ติกทุกฺกฏนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสน ติกทุกฺกฏํฯ
๑๖๐๗. สุตฺเตเนวาภิธมฺเมนาติ เอตฺถ เอวกาโร ‘‘ทุกฺกฏ’’นฺติ อิมินา โยเชตพฺโพฯ ‘‘สุตฺเตน อภิธมฺเมนา’’ติ ปททฺวเยน อเภโทปจารโต สุตฺตาภิธมฺมาคโต ปริยตฺติธมฺโม วุตฺโตฯ อปญฺญตฺเตนาติ ปญฺญตฺตสงฺขาตวินยโต อญฺญตฺตา อปญฺญตฺเตนฯ ‘‘อปญฺญตฺเตนา’’ติ อิทํ ‘‘สุตฺเตน อภิธมฺเมนา’’ติ ปททฺวยวิเสสนํฯ ภิกฺขุนา วุตฺตสฺส ตสฺมิํ ภิกฺขุมฺหิ วา ธมฺเม วา อนาทรํ กโรโต ทุกฺกฏเมวฯ สามเณเรน อุภเยนปิ ปญฺญตฺเตน วา อปญฺญตฺเตน วา วุตฺตสฺส ตสฺมิํ สามเณเร วา ปญฺญตฺเต วา อปญฺญตฺเต วา ธมฺเม อนาทรํ กโรโต ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏเมวาติ โยชนาฯ
๑๖๐๘. โทโสติ ปาจิตฺติยทุกฺกฏสงฺขาโต โกจิ โทโสฯ
๑๖๐๙. เอตฺถาติ คารยฺโห อาจริยุคฺคโหติ เอตฺถ ‘‘ยสฺมา อุจฺฉุรโส สตฺตาหกาลิโก, ตสฺส กสโฏ ยาวชีวิโก, ทฺวินฺนํเยว สมวาโย อุจฺฉุยฏฺฐิ, ตสฺมา วิกาเล อุจฺฉุยฏฺฐิํ ขาทิตุํ วฏฺฏติ คุฬหรีตเก วิยา’’ติ เอวมาทิโก สมฺปติ นิพฺพตฺโต คารยฺหาจริยวาโทฯ กตโร ปน คเหตพฺโพติ? ปเวณิยา อาคโต อาจริยุคฺคโหว คเหตพฺโพฯ
กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘โลกวชฺเช อาจริยุคฺคโห น วฏฺฏติ, ปณฺณตฺติวชฺเช ปน วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๔๔) วุตฺตํฯ มหาปจฺจริยํ ‘‘สุตฺตํ, สุตฺตานุโลมญฺจ อุคฺคหิตกานํเยว อาจริยานํ อุคฺคโห ปมาณํ, อชานนฺตานํ กถา อปฺปมาณ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๔๔) วุตฺตํฯ ‘‘ตํ สพฺพํ ปเวณิยา อาคเต สโมธานํ คจฺฉตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๔๔) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ เอตฺถ โลกวชฺเช อาจริยุคฺคโห น วฏฺฏตีติ โลกวชฺชสิกฺขาปเท อาปตฺติฏฺฐาเน โย อาจริยวาโท, โส น คเหตพฺโพ, โลกวชฺชมติกฺกมิตฺวา ‘‘อิทํ อมฺหากํ อาจริยุคฺคโห’’ติ วทนฺตสฺส อุคฺคโห น วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโยฯ สุตฺตานุโลมํ นาม อฏฺฐกถาฯ ปเวณิยา อาคเต สโมธานํ คจฺฉตีติ ‘‘ปเวณิยา อาคโต อาจริยุคฺคโหว คเหตพฺโพ’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๔๔) เอวํ วุตฺเต มหาอฏฺฐกถาวาเทเยว สงฺคหํ คจฺฉตีติ อธิปฺปาโยฯ
อนาทริยกถาวณฺณนาฯ
๑๖๑๐-๑. ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุํ ภิํสาเปยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๓๔๖) มาติกาวจนโต ภยสญฺชนนตฺถายาติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขุสฺสา’’ติ เสโสฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘อิตรสฺส ตุ ภิกฺขุสฺสา’’ติฯ รูปาทินฺติ รูปสทฺทคนฺธาทิํฯ อุปสํหเรติ อุปฏฺฐเปติ ภยานกํ กถนฺติ โจรกนฺตาราทิกถํฯ ยถาห ‘‘โจรกนฺตารํ วา วาฬกนฺตารํ วา ปิสาจกนฺตารํ วา อาจิกฺขตี’’ติ (ปาจิ. ๓๔๘)ฯ ปรสนฺติเกติ เอตฺถ ‘‘ปโร’’ติ วุตฺตนเยน ลพฺภมาโน อุปสมฺปนฺโน คเหตพฺโพฯ
ทิสฺวา วาติ อุปฏฺฐาปิตํ ตํ รูปาทิํ ทิสฺวา วาฯ สุตฺวา วาติ ตํ ภยานกํ กถํ สุตฺวา วาฯ ยสฺส ภยทสฺสนตฺถาย ตํ อุปฏฺฐาเปสิ, โส ภายตุ วา มา วา ภายตุฯ อิตรสฺสาติ ตทุปฏฺฐาปกสฺส ภิกฺขุสฺสฯ ตงฺขเณติ อุปฏฺฐาปิตกฺขเณฯ
๑๖๑๒. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญี, เวมติโก, อนุปสมฺปนฺนสญฺญี ภิํสาเปติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๔๘) ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ ติกทุกฺกฏนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสน ติกทุกฺกฏํฯ ‘‘อนุปสมฺปนฺนํ ภิํสาเปตุกาโม’’ติอาทิเก ทุกฺกฏวาเร อนุปสมฺปนฺนคฺคหเณน คิหิโนปิ สงฺคยฺหมานตฺตา ‘‘สามเณรํ คหฏฺฐํ วา’’ติ อาหฯ สามเณรํ…เป.… ภิกฺขุโน ตเถว ภิํสาเปนฺตสฺส ติกทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ
ภิํสาปนกถาวณฺณนาฯ
๑๖๑๔. โชตินฺติ อคฺคิํฯ ตปฺเปตุกาโมติ วิสิพฺเพตุกาโมฯ ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขู ปทีเปปิ โชติเกปิ ชนฺตาฆเรปิ กุกฺกุจฺจายนฺตี’’ติ (ปาจิ. ๓๕๒) อุปฺปนฺนวตฺถุมฺหิ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ตถารูปปจฺจยา โชติํ สมาทหิตุํ สมาทหาเปตุ’’นฺติ (ปาจิ. ๓๕๒) วุตฺตตฺตา เอตฺถ ‘‘ตถารูปํ ปจฺจย’’นฺติ อิมินา โชติเกปีติ ปตฺตปจนเสทนกมฺมาทีสุ โชติกรเณติ อตฺโถฯ
๑๖๑๕. สยํสมาทหนฺตสฺสาติ อตฺตนา ชาเลนฺตสฺสฯ
๑๖๑๖. ชาลาเปนฺตสฺส …เป.… ทุกฺกฏนฺติ อาณตฺติยา อาปชฺชิตพฺพํ ทุกฺกฏํ สนฺธายาหฯ อาณตฺติยา ชลิเต อาปชฺชิตพฺพาปตฺติ ‘‘ชาลุฏฺฐาเน ปนาปตฺติ, ปาจิตฺติ ปริกิตฺติตา’’ติ อนุวตฺตมานตฺตา สิทฺธาติ วิสุํ น วุตฺตาฯ
๑๖๑๗. คิลานสฺสาติ ‘‘คิลาโน นาม ยสฺส วินา อคฺคินา น ผาสุ โหตี’’ติ (ปาจิ. ๓๕๔) วุตฺตสฺส คิลานสฺสฯ อวิชฺฌาตํ อลาตํ อุกฺขิปนฺตสฺสาติ คหเณน ภฏฺฐํ อนิพฺพุตาลาตํ อคฺคิโน สมีปํ กโรนฺตสฺส, ยถาฐาเน ฐเปนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๖๑๘-๙. วิชฺฌาตํ อลาตนฺติ นิพฺพุตาลาตํฯ ยถาวตฺถุกํ ปาจิตฺติยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อญฺเญน วา กตํ วิสิพฺเพนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ วิสิพฺเพนฺตสฺสาติ ตปฺเปนฺตสฺสฯ องฺคารนฺติ วีตจฺจิกํ องฺคารํฯ ปทีปุชฺชลนาทิเกติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘โชติเก ชนฺตาฆเร ตถารูปปจฺจยา’’ติ (ปาจิ. ๓๕๒) อาคตํ สงฺคณฺหาติฯ เอตฺถ จ ตถารูปปจฺจยาติ ฐเปตฺวา ปทีปาทีนิ อญฺเญนปิ ตถารูเปน ปจฺจเยนฯ
โชติสมาทหนกถาวณฺณนาฯ
๑๖๒๐-๑. มชฺฌิเม เทเสติ ชมฺพุทีเป ยตฺถ โพธิมณฺฑลํ โหติ, ตสฺมิํ นวโยชนสตาวฏฺเฏ มชฺฌิมมณฺฑเล, อิมินา อิทํ อนาปตฺติวาเร ‘‘ปจฺจนฺติเมปิ วา เทเส’’ติฯ จุณฺณนฺติ สิรีสจุณฺณาทิกํ จุณฺณํฯ อภิสงฺขรโตติ ปฏิยาเทนฺตสฺสฯ
๑๖๒๒-๓. ‘‘มาเส อูนสญฺญิโน’’ติ ปทจฺเฉโทฯ อติเรกทฺธมาเส อูนสญฺญิโน วา อติเรกทฺธมาเส วิมติสฺส วา ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ อติเรกทฺธมาเส นฺหายนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ สมเยสุ จ นฺหายนฺตสฺส อนาปตฺตีติ เอตฺถ ‘‘อุณฺหสมโย ปริฬาหสมโย คิลานสมโย กมฺมสมโย อทฺธานคมนสมโย วาตวุฏฺฐิสมโย’’ติ (ปาจิ. ๓๖๓) ทสฺสิเตสุ ฉสุ สมเยสุ อญฺญตเร สมฺปตฺเต สมเย สติํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา อูนมาเสปิ นหายนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ
ตตฺถ อุณฺหสมโย นามฯ ยถาห ‘‘อุณฺหสมโย นาม ทิยฑฺโฒ มาโส เสโส คิมฺหาน’’นฺติ (ปาจิ. ๓๖๔), วสฺสานสฺส ปฐโม มาโส ปริฬาหสมโย นามฯ ยถาห ‘‘ปริฬาหสมโย นาม วสฺสานสฺส ปฐโม มาโส’’ติ (ปาจิ. ๓๖๔)ฯ ‘‘ยสฺส วินา นหานา น ผาสุ โหตี’’ติ (ปาจิ. ๓๖๔) วุตฺโต สมโย คิลานสมโย นามฯ ‘‘อนฺตมโส ปริเวณมฺปิ สมฺมฏฺฐํ โหตี’’ติ (ปาจิ. ๓๖๔) วุตฺโต กมฺมสมโย นามฯ ‘‘อทฺธโยชนํ คจฺฉิสฺสามี’ติ นหายิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. ๓๖๔) วุตฺโต อทฺธานคมนสมโย นามฯ ‘‘ภิกฺขู สรเชน วาเตน โอกิณฺณา โหนฺติ, ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ กาเย ปติตานิ โหนฺตี’’ติ (ปาจิ. ๓๖๔) วุตฺโต วาตวุฏฺฐิสมโย นามฯ
นทีปารํ คจฺฉโตปิ อูนกทฺธมาเส นฺหายนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ วาลิกํ อุกฺกิริตฺวานาติ เอตฺถ สุกฺขาย นทิยา ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘นฺหายนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ อิทํ ปจฺจามสติฯ
๑๖๒๔. ปจฺจนฺติเมปิ วา เทเสติ ชมฺพุทีเป ยถาวุตฺตมชฺฌิมเทสโต พหิ ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ, ขุทฺทเกสุ จ ทีเปสุฯ สพฺเพสนฺติ ลทฺธสมยานํ, อลทฺธสมยานญฺจ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํฯ อาปทาสูติ ภมรอนุพนฺธาทิอาปทาสุฯ ยถาห ‘‘ภมราทีหิ อนุพทฺธสฺส อุทเก นิมุชฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๖๖)ฯ กายจิตฺตสมุฏฺฐานํ เอฬกโลมสมุฏฺฐานํ นามฯ
นฺหานกถาวณฺณนาฯ
๑๖๒๕-๗. ‘‘นวํ นาม อกตกปฺปํ วุจฺจตี’’ติ (ปาจิ. ๓๖๙) ปาฬิวจนโต จ ‘‘ปฏิลทฺธนวจีวเรนาติ อตฺโถ’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๖๘) อฏฺฐกถาวจนโต จ จีวรนฺติ เอตฺถ ‘‘นว’’นฺติ เสโสฯ กปฺปิยํ พินฺทุํ อทตฺวา นวํ จีวรํ ภิกฺขุ ปริภุญฺชติ, ตสฺเสวํ ปริภุญฺชโต ปาจิตฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ฉนฺนนฺติ โขมาทีนํ, นิทฺธารเณ สามิวจนํฯ อญฺญตรํ นวํ จีวรนฺติ นิทฺธาเรตพฺพํฯ ยตฺถ กตฺถจีติ ‘‘จตูสุ วา โกเณสุ ตีสุ วา ทฺวีสุ วา เอกสฺมิํ วา โกเณ’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๖๘) อฏฺฐกถาวจนโต จีวรโกเณสุ ยตฺถ กตฺถจิฯ
กํสนีเลนาติ จมฺมการนีลํ นาม ปกตินีลํฯ คณฺฐิปเท ปน ‘‘จมฺมการา อุทเก ติผลํ, อโยคูถญฺจ ปกฺขิปิตฺวา จมฺมํ กาฬํ กโรนฺติ, ตํ จมฺมการนีล’’นฺติ วุตฺตํฯ มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘อโยมลํ โลหมลํ, เอตํ กํสนีลํ นามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๖๘) วุตฺตํฯ ปตฺตนีเลน วาติ ‘‘โย โกจิ นีลวณฺโณ ปณฺณรโส’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๖๘) อฏฺฐกถาย วุตฺเตน นีลปณฺณรเสนฯ เยน เกนจิ กาเฬนาติ องฺคารชลฺลิกาทีสุ อญฺญตเรน เยน เกนจิ กาฬวณฺเณนฯ ‘‘กทฺทโม นาม กทฺทเมนาติ อุทกานุกทฺทมสุกฺขกทฺทมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ
‘‘มงฺคุลสฺส ปิฏฺฐิปฺปมาณกํ มยูรสฺส อกฺขิปฺปมาณก’’นฺติ ยถากฺกเมน โยชนาฯ
๑๖๒๘. ‘‘ปาฬิกปฺโป กณฺณิกากปฺโป’’ติ โยชนา, มุตฺตาวลิ วิย ปาฬิํ กตฺวา อปฺปิตกปฺโป จ กณฺณิกากาเรน อปฺปิตกปฺโป จาติ อตฺโถฯ กตฺถจีติ เอตฺถ ‘‘ยถาวุตฺตปฺปเทเส’’ติ เสโสฯ ‘‘จตูสุ วา โกเณสุ ตีสุ วา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๖๘) วุตฺตตฺตา ‘‘อเนกํ วา’’ติ อาหฯ วฏฺฏเมว วฏฺฏกํ, อิมินา อญฺญํ วิการํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ ยถาห ‘‘ฐเปตฺวา เอกํ วฏฺฏพินฺทุํ อญฺเญน เกนจิปิ วิกาเรน กปฺโป น กาตพฺโพ’’ติ (ปาจิ. ๓๖๘)ฯ
๑๖๒๙. ‘‘อนาปตฺติ ปกาสิตา’’ติ อิทํ ‘‘วิมติสฺสจา’’ติ เอตฺถ จ-สทฺเทน สมุจฺจิตํ ‘‘อาทินฺเน อาทินฺนสญฺญิโน’’ติ ตติยวิกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยถาห ‘‘อาทินฺเน อาทินฺนสญฺญี, อนาปตฺตี’’ติฯ
๑๖๓๐. ‘‘กปฺเป นฏฺเฐปิ วา’’ติอาทีหิ จ โยเชตพฺพํฯ ปิ-สทฺเทน ‘‘กปฺปกโตกาเส ชิณฺเณ’’ติ อิทํ สมฺปิณฺเฑติฯ ยถาห ‘‘กปฺปกโตกาโส ชิณฺโณ โหตี’’ติฯ เตน กปฺปกเตนาติ สหตฺเถ กรณวจนํฯ สํสิพฺพิเตสูติ เอตฺถ ‘‘อกปฺปกเตสู’’ติ เสโสฯ ยถาห ‘‘กปฺปกเตน อกปฺปกตํ สํสิพฺพิตํ โหตี’’ติฯ นิวาสนปารุปนํ กฺริยํฯ กปฺปพินฺทุอนาทานํ อกฺริยํฯ
ทุพฺพณฺณกรณกถาวณฺณนาฯ
๑๖๓๑-๔. ‘‘วิกปฺปนา ‘‘วิกปฺปนา ทุเว’’ติอาทิมาหฯ อิตีติ นิทสฺสเน, เอวนฺติ อตฺโถฯ กถํ สมฺมุขาวิกปฺปนา โหตีติ อาห ‘‘สมฺมุขาย…เป.… นิทฺทิเส’’ติฯ เอกสฺสาติ เอตฺถ ‘‘พฺยตฺตสฺสา’’ติ เสโสฯ อิธ พฺยตฺโต นาม วิกปฺปนปจฺจุทฺธารณวิธิํ ชานนฺโตฯ
ยถาวจนโยคโตติ ‘‘อิมํ จีวร’นฺติ วา, ‘อิมานิ จีวรานี’ติ วา, ‘เอตํ จีวร’นฺติ วา, ‘เอตานิ จีวรานี’ติ วา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๒.๔๖๙) อฏฺฐกถาย วุตฺตํ อนติกฺกมฺม, วจนสมฺพนฺธกฺกเมนาติ อตฺโถฯ ตเทกเทสสรูปํ ทสฺเสติ ‘‘อิมํ จีวร’’นฺติฯ
‘‘อปจฺจุทฺธฏโต’’ติ อิมินา ‘‘น กปฺปตี’’ติ เอตสฺส เหตุํ ทสฺเสติฯ
๑๖๓๕. ‘‘สนฺตก’’มิจฺจาทิ ปจฺจุทฺธรณปฺปกาโรฯ ยถาปจฺจยํ กโรหีติ ตุยฺหํ รุจฺจนกํ กโรหีติ อตฺโถฯ
๑๖๓๖. สมฺมุขาวิกปฺปนฺตรํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อปรา สมฺมุขา วุตฺตา’’ติอาทิฯ อตฺตนา อภิรุจิตสฺส ยสฺส กสฺสจิ นามํ คเหตฺวาติ โยชนาฯ สหธมฺมินนฺติ เอตฺถ ‘‘ปญฺจนฺน’’นฺติ เสโส, นิทฺธารเณ สามิวจนํฯ
๑๖๓๙. เอวนฺติ วกฺขมานาเปกฺขํฯ อปิ-สทฺโท ปน สทฺทสฺสตฺเถฯ
๑๖๔๐. มิตฺโตติ ทฬฺหมิตฺโต, ‘‘เตน วตฺตพฺพํ ‘โก เต มิตฺโต วา สนฺทิฏฺโฐ วา’’ติ (ปาจิ. ๓๗๔) วจนโต อิทํ อุปลกฺขณํฯ ปุน เตนปิ ภิกฺขุนา วตฺตพฺพนฺติ โยชนาฯ
๑๖๔๑-๒. ‘‘อหํ ‘‘อิท’’มิจฺจาทิปาโฐ โยเชตพฺโพฯ
๑๖๔๓. ทฺวีสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, เอตฺถ ‘‘วิกปฺปนาสู’’ติ ปกรณโต ลพฺภติฯ
๑๖๔๔-๕. อิธ ปน อิมสฺมิํ สาสเน เยน ปน ภิกฺขุนา สห จีวรสามิเกน ตํ วินยกมฺมํ กตํ, ตสฺส อวิสฺสาเสน วิสฺสาสภาวํ วินา โส วินยกมฺมกโต ภิกฺขุ ตํ จีวรํ ปริภุญฺเชยฺย, ตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺตีติ โยชนาฯ ฉนฺทานุรกฺขนตฺถํ ‘‘วินยํกมฺม’’นฺติ อนุสฺสาราคโม เวทิตพฺโพ, วินยกมฺมนฺติ อตฺโถฯ ตํ จีวรํ อธิฏฺฐหนฺตสฺส วา วิสฺสชฺชนฺตสฺส วา ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ
๑๖๔๖. ปจฺจุทฺธารกวตฺเถสูติ ปจฺจุทฺธฏวตฺเถสุฯ อปจฺจุทฺธารสญฺญิโนติ อปจฺจุทฺธฏสญฺญิโนฯ ตตฺถาติ อปจฺจุทฺธฏวตฺเถสุฯ เวมติกสฺสาติ ‘‘ปจฺจุทฺธฏานิ นุ โข มยา, อปจฺจุทฺธฏานี’’ติ สํสยาปนฺนสฺสฯ
๑๖๔๗. ปจฺจุทฺธารณสญฺญิสฺสาติ ปจฺจุทฺธฏมิทนฺติ สญฺญิสฺสฯ วิสฺสาสาติ ยสฺส วา จีวรํ วิกปฺเปสิ, เตน อปจฺจุทฺธฏมฺปิ ตสฺส วิสฺสาสา ปริภุญฺชโต จฯ ยถาห ‘‘ตสฺส วา วิสฺสสนฺโต ปริภุญฺชตี’’ติ (ปาจิ. ๓๗๖)ฯ
วิกปฺปนกถาวณฺณนาฯ
๑๖๔๘-๙. ‘‘ปตฺโต นาม ทฺเว ปตฺตา อโยปตฺโต มตฺติกาปตฺโต’’ติ (ปาจิ. ๓๗๙) ชาติยา กปฺปิยปตฺตานํ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘อธิฏฺฐานุปคํ ปตฺต’’นฺติฯ ตาทิสนฺติ อธิฏฺฐานุปคํฯ สูจิฆรํ นาม สสูจิกํ วา อสูจิกํ วาฯ กายพนฺธนํ นาม ปฏฺฏิกา วา สูกรนฺตกํ วาฯ นิสีทนํ นาม สทสํ วุจฺจติฯ
‘‘ปตฺตํ วา’’ติอาทีหิ อุปโยคนฺตปเทหิ ‘‘อปเนตฺวา นิเธนฺตสฺสา’’ติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ นิเธนฺตสฺสาติ เอตสฺส ‘‘หสาเปกฺขสฺสา’’ติ วิเสสนํฯ ยถาห ‘‘หสาเปกฺโขปีติ กีฬาธิปฺปาโย’’ติ (ปาจิ. ๓๗๙)ฯ ‘‘เกวล’’นฺติ อิมินา ทุนฺนิกฺขิตฺตสฺส ปฏิสามนาธิปฺปายาทิอญฺญาธิปฺปายาภาวํ ทีเปติฯ วกฺขติ จ ‘‘ทุนฺนิกฺขิตฺตมนาปตฺติ, ปฏิสามยโต ปนา’’ติฯ
๑๖๕๐. เตนาปีติ อาณตฺเตนฯ ตสฺสาติ อาณาปกสฺสฯ ติกทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ อนุปสมฺปนฺเน
๑๖๕๑. อญฺญนฺติ ปาฬิยํ อนาคตํ ปตฺตตฺถวิกาทิปริกฺขารํฯ
๑๖๕๒. สพฺเพสูติ ปาฬิยํ อาคเตสุ จ อนาคเตสุ จ สพฺเพสุ ปริกฺขาเรสุฯ
๑๖๕๓. ธมฺมกถํ กตฺวาติ ‘‘สมเณน นาม อนิหิตปริกฺขาเรน ภวิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๗๗) อฏฺฐกถาคตนเยน ธมฺมกถํ กตฺวาฯ อนิหิตปริกฺขาเรนาติ อปฺปฏิสามิตปริกฺขาเรนฯ นิเธติ เจ, ตถา อนาปตฺตีติ โยชนาฯ อวิเหเสตุกามสฺสาติ วิเหสาธิปฺปายรหิตสฺสฯ อกีฬสฺสาติ กีฬาธิปฺปายรหิตสฺส เกวลํ วตฺตสีเสน ‘‘ปฏิสาเมตฺวา ทสฺสามี’’ติ อปนิเธนฺตสฺสฯ
๑๖๕๔. อทินฺนาทานสมุฏฺฐานาปตฺตีนํ ‘‘อิทํ อกุสเลเนว สจิตฺต’’นฺติฯ
จีวราปนิธานกถาวณฺณนาฯ
สุราปานวคฺโค ฉฏฺโฐฯ
๑๖๕๕. ‘‘ติรจฺฉานคตํ ปาณ’’นฺติ อิมินา ‘‘โย ปน ภิกฺขุ สญฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๓๘๓) อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท อธิปฺเปตํ ปาณํ ทสฺเสติฯ อาปตฺตินานตฺตาภาวา อาห ‘‘มหนฺตํ ขุทฺทกมฺปิ วา’’ติฯ ยถาห ‘‘อิมสฺมิญฺจ สิกฺขาปเท ติรจฺฉานคโตเยว ‘ปาโณ’ติ เวทิตพฺโพ, ตํ ขุทฺทกมฺปิ มหนฺตมฺปิ มาเรนฺตสฺส อาปตฺตินานากรณํ นตฺถิ, มหนฺเต ปน อุปกฺกมมหนฺตตฺตา อกุสลํ มหนฺตํ โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๘๒)ฯ ‘‘มาเรนฺตสฺส อสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ ‘‘ขุทฺทกมฺปิ วา มาเรนฺตสฺสา’’ติ อิมินา อฏฺฐกถายํ ‘‘อนฺตมโส มญฺจปีฐํ โสเธนฺโต มงฺคุลพีชเกปิ ปาณสญฺญี นิกฺการุณิกตาย ตํ ภินฺทนฺโต อปเนติ, ปาจิตฺติยํฯ ตสฺมา เอวรูเปสุ ฐาเนสุ การุญฺญํ อุปฏฺฐเปตฺวา อปฺปมตฺเตน วตฺตํ กาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตวินิจฺฉโยปิ สงฺคหิโตฯ
๑๖๕๖. อุภยตฺถ จาติ ปาเณ วา อปาเณ วาติ อุภยตฺถาปิฯ อวเสสวินิจฺฉโย ปเนตฺถ มนุสฺสวิคฺคเห วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ
สญฺจิจฺจปาณกถาวณฺณนาฯ
๑๖๕๘. สปฺปาณกนฺติ สห ปาณเกหีติ สปฺปาณกํฯ เย ปริโภเคน มรนฺติ, เอวรูปา อิธ ‘‘ปาณกา’’ติ อธิปฺเปตาฯ อสฺสาติ ภิกฺขุโนฯ
๑๖๕๙. ‘‘อวิจฺฉิชฺชา’’ติ ปตฺตปูรมฺปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท พฺยติเรเกฯ
๑๖๖๐-๑. อสฺส ปาจิตฺติ ปริทีปิตาติ สมฺพนฺโธฯ ตาทิเสนาติ สปฺปาณเกนฯ อาวิญฺฉิตฺวานาติ ปริพฺภมิตฺวาฯ ยาคุโยติ เอตฺถ ‘‘อุณฺหา’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ อิทญฺจ ปาณีนํ มารณตฺถํ ยํ กิญฺจิ อุณฺหวตฺถุํ สปฺปาณเกน อุทเกน อนิพฺพาเปตุํ อุปลกฺขณํฯ ตํ สปฺปาณกํ อุทกํฯ นฺหายโตปิ วาติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน อฏฺฐกถายํ –
‘‘อุทกโสณฺฑิํ วา โปกฺขรณิํ วา ปวิสิตฺวา พหิ นิกฺขมนตฺถาย วีจิํ อุฏฺฐาปยโตปิฯ โสณฺฑิํ วา โปกฺขรณิํ วา โสเธนฺเตหิ ตโต คหิตอุทกํ อุทเกเยว อาสิญฺจิตพฺพํฯ สมีปมฺหิ อุทเก อสติ กปฺปิยอุทกสฺส อฏฺฐ วา ทส วา ฆเฏ อุทกสณฺฐานกปฺปเทเส อาสิญฺจิตฺวา ตตฺถ อาสิญฺจิตพฺพํฯ ‘ปวฏฺฏิตฺวา อุทเก ปติสฺสตี’ติ อุณฺหปาสาเณ อุทกํ นาสิญฺจิตพฺพํฯ กปฺปิยอุทเกน ปน ปาสาณํ นิพฺพาเปตฺวา อาสิญฺจิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๘๗) –
วุตฺตวินิจฺฉยํ สมฺปิณฺเฑติฯ
๑๖๖๒. อุภยตฺถปีติ สปฺปาณเกปิ อปฺปาณเกปีติ อุภยตฺเถวฯ
๑๖๖๔-๖. ปาณปฏิพทฺธตาย การณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปตน’’นฺติอาทิฯ สลภาทีนนฺติ ปฏงฺคาทีนํ ญตฺวาติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐฯ เอวมุปริปิฯ ปทีปุชฺชลนนฺติ เอตฺถ ‘‘วิยา’’ติ เสโสฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ สปฺปาณภาโวว สปฺปาณภาวตา, ตํฯ ภุญฺชโตติ ภุญฺชิตพฺพโตฯ
สลภาทีนํ
เอวํ สนฺเต สิญฺจนสปฺปาณกสิกฺขาปทานํ อุภินฺนมฺปิ โก วิเสโสติ อาห ‘‘สิญฺจเน’’ติอาทิฯ สิญฺจนํ สิญฺจนสิกฺขาปทํ สิญฺจเน วุตฺตํ สิญฺจนวิสเย ปญฺญตฺตํ, อิทํ ปน สปฺปาณกสิกฺขาปทํ ปริโภเค วุตฺตํ อชฺโฌหารวิสเย ปญฺญตฺตนฺติ อยเมว ตสฺส เจว อสฺส จ วิเสโสติ โยชนาฯ
สปฺปาณกกถาวณฺณนาฯ
๑๖๖๗. ยถาธมฺมนฺติ โย ยสฺส อธิกรณสฺส วูปสมนาย ธมฺโม วุตฺโต, เตเนว ธมฺเมนาติ อตฺโถฯ ‘‘กิจฺจาธิกรณ’’นฺติ อิมินา อิตรานิ อธิกรณานิ อุปลกฺขิตานิฯ ยถาห ‘‘อธิกรณํ นาม จตฺตาริ อธิกรณานิ วิวาทาธิกรณํ อนุวาทาธิกรณํ อาปตฺตาธิกรณํ กิจฺจาธิกรณ’’นฺติ (ปาจิ. ๓๙๔)ฯ อปโลกนกมฺมาทีนิ จตฺตาริ สงฺฆกิจฺจํ นาม, ตเทว สมเถหิ อธิกรณียตฺตา วูปสเมตพฺพตฺตา อธิกรณนฺติ กิจฺจาธิกรณํฯ ปุน นีหาตพฺพนฺติ ปุน นีหริตพฺพํ, วูปสเมตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อิมินา ‘‘อกตํ กมฺม’’นฺติอาทินา ปาฬิยํ ทสฺสิตา ทฺวาทส อุกฺโกฏา อุปลกฺขิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อุกฺโกเฏนฺตสฺสาติ ตสฺส ตสฺส ภิกฺขุโน สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อกตํ กมฺม’’นฺติอาทีนิ วตฺวา อุจฺจาเลนฺตสฺส ยถาปติฏฺฐิตภาเวน ปติฏฺฐาตุํ น เทนฺตสฺสฯ เอตฺถ จ ปติฏฺฐาตุํ น เทนฺตสฺสาติ ตสฺส ปวตฺติอาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ยํ ปน ธมฺเมน อธิกรณํ นิหฏํ, ตํ สุนิหฏเมวฯ
๑๖๖๘. ‘‘อกตํ กมฺมํ, ทุกฺกฏํ กมฺมํ, ปุน กาตพฺพํ กมฺม’’นฺติ วทตา วทนฺเตน ภิกฺขุนา ตํ กมฺมํ อุจฺจาเลตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ
๑๖๖๙. วิปฺปกเตติ ตนฺติ ปฏิกฺโกสนฺตํฯ สญฺญาเปตฺวาติ กตกมฺมสฺส อนวชฺชภาวํ ญาเปตฺวาฯ น ปนญฺญถาติ ตถา อสญฺญาเปตฺวาฯ
๑๖๗๐. อธมฺเม ปน กมฺมสฺมินฺติ ยถาปาฬิอาคเต กมฺมสฺมิํฯ อุภยตฺถาปีติ ธมฺมกมฺเม, อธมฺมกมฺเม วาติ อุภยตฺถฯ
๑๖๗๑. น จ กมฺมารหสฺส วาติ เอตฺถ จ-สทฺโท ‘‘วคฺเคน จา’’ติ โยเชตพฺโพฯ จ-สทฺโท วา-สทฺทตฺเถ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘อธมฺเมน, วคฺเคน วา น กมฺมารหสฺส วา กต’’นฺติ ชานโต อุกฺโกฏเน โทโส นตฺถีติ โยชนาฯ
อุกฺโกฏนกถาวณฺณนาฯ
๑๖๗๓. ‘‘ทุฏฺฐุลฺลา นาม อาปตฺติ จตฺตาริ จ ปาราชิกานิ เตรส จ สงฺฆาทิเสสา’’ติ (ปาจิ. ๓๙๙) วจนโต ปาราชิกานมฺปิ ทุฏฺฐุลฺลตฺตา, อิธ จ ปาราชิกสฺส อนธิปฺเปตตฺตา อิธาธิปฺเปตเมว ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺฆาทิเสส’’นฺติ อิมินา ทุฏฺฐุลฺล-ปทํ วิเสสิตํฯ ยถาห ‘‘เอตฺถ จตฺตาริ ปาราชิกานิ อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺสิตานิ, สงฺฆาทิเสสาปตฺติ ปน อธิปฺเปตา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๓๙๙)ฯ ญตฺวาติ สามํ วา อญฺญโต วา ชานิตฺวาฯ ฉาทยโต ตสฺส ปริยาปุตาติ ‘‘อิมํ ชานิตฺวา โจเทสฺสนฺติ, สาเรสฺสนฺติ, นาโรเจสฺสามี’’ติ ปฏิจฺฉาเทนฺตสฺส ตสฺส ปริยาปุตา เทสิตาฯ
๑๖๗๔-๕. ธุรํ นิกฺขิปิตฺวาติ ‘‘อญฺญสฺส น อาโรเจสฺสามี’’ติ ธุรนิกฺเขปํ กตฺวาฯ ตสฺสาติ ทุฏฺฐุลฺลสฺสฯ ปฏิจฺฉาทนํ เหตุ การณํ ยสฺส อาโรจนสฺสาติ วิคฺคโหฯ ปฏิจฺฉาทนเหตุกนฺติ อาโรจนกิริยาย วิเสสนํ, ‘‘อิตฺถนฺนาโม อิตีติ วุตฺตนิทสฺสเน, หีติ เอวการตฺเถ, เอวเมว วทตีติ อตฺโถฯ
ยาว โกฏิ น ฉิชฺชติ, ตาว เอวํ ภิกฺขูนํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ ตํ อาปตฺติํ อาปชฺชติ เอวาติ โยชนาฯ
๑๖๗๖. มูเลนาติ อาโรจิตสฺส ทุติยสฺสาติ สมานาธิกรณํฯ มูเลน ‘‘มม อาปตฺติํ อาปนฺนภาวํ อญฺญสฺส น อาโรเจหี’’ติ อาโรจิตสฺส ทุติยภิกฺขุสฺส สนฺติกา สุณนฺเตน ตติเยน นิวตฺติตฺวา ตสฺเสว ทุติยสฺส ปกาสิเต อาโรจนสฺส โกฏิ ฉินฺนาติ วุจฺจตีติ โยชนาฯ โกฏีติ อาโรจนกิริยาวสานํ วุจฺจติฯ
๑๖๗๗. ทุฏฺฐุลฺลาย จ ทุฏฺฐุลฺลสญฺญีติ เอตฺถ ‘‘อาโรเจนฺโต’’ติ ปกรณโต ลพฺภติฯ อิตเรสุ ปน ทฺวีสูติ ทุฏฺฐุลฺลาย เวมติโก, อทุฏฺฐุลฺลสญฺญีติ ทฺวีสุฯ
๑๖๗๘. อทุฏฺฐุลฺลายาติ ปญฺจวิธาย ลหุกาปตฺติยาฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ วิกปฺเปสุฯ ติกทุกฺกฏํ นิทฺทิฏฺฐนฺติ อทุฏฺฐุลฺลาย ทุฏฺฐุลฺลสญฺญิเวมติกอทุฏฺฐุลฺลสญฺญีนํ วเสน ทุกฺกฏตฺตยํ ปาฬิยํ (ปาจิ. ๔๐๐) ทสฺสิตนฺติ อตฺโถฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุฯ อนุปสมฺปนฺนวาเรสูติ ตีสุ อนุปสมฺปนฺนวิกปฺเปสุฯ ทุกฺกฏนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสน ติกทุกฺกฏนฺติ อตฺโถฯ
๑๖๗๙-๘๐. ‘‘สงฺฆสฺส เภทนาทีนิ ภวิสฺสนฺตี’’ติอาทีหิ สพฺเพหิ ปเทหิ ‘‘น อาโรเจติ เจ, โทโส นตฺถี’’ติ อิทํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ สภาคํ วา น ปสฺสตีติ ตถา
๑๖๘๑. อญฺญสฺส อนาโรจเนน อาปชฺชิตพฺพโต ‘‘อกฺริย’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อาโรเจตพฺพ’’นฺติ อนุญฺญาตสฺส อนาโรจนํ อนาทรมนฺตเรน น โหตีติ อาห ‘‘ทุกฺขเวทน’’นฺติฯ เอตฺถ จ มาติกฏฺฐกถายํ ‘‘สมนุภาสนสทิสาเนวา’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. ทุฏฺฐลฺลสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ, อิธ ‘‘ธุรนิกฺเขปตุลฺยาวา’’ติ, อุภยตฺถ นามมตฺตเมว วิเสโส, เอกเมว สมุฏฺฐานนฺติ เวทิตพฺพํฯ
ทุฏฺฐุลฺลกถาวณฺณนาฯ
๑๖๘๒. อูนวีสติวสฺสนฺติ เอตฺถ ‘‘ชาน’’นฺติ เสโส, ‘‘อูนวีสติวสฺโส’’ติ ชานนฺโตติ อตฺโถฯ อูนวีสติวสฺโส นาม ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย อปริปุณฺณวีสติสํวจฺฉโรฯ โยติ กเรยฺยาติ การาเปยฺยฯ อุปสมฺปชฺชตีติ อุปสมฺปโท, ตํฯ โย ชานํ อูนวีสติวสฺสํ ปุคฺคลํ อุปสมฺปทํ อุปสมฺปนฺนํ กเรยฺย, ตสฺส เอวํ อุปสมฺปาเทนฺตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติยํ โหตีติ โยชนาฯ เสสานนฺติ ‘‘คณสฺส จ อาจริยสฺส จ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๐๔) ปาฬิยํ ทสฺสิตานํ คหณํฯ
๑๖๘๓. อูนวีสติวสฺสภาวํ ชานตา วา อชานตา วา ภิกฺขุนา โย ปุคฺคโล เจ อุปสมฺปาทิโต, โส อนุปสมฺปนฺโนว โหติ, ปุน โส ปริปุณฺณวีสติวสฺโส สมาโน อุปสมฺปนฺโน กาตพฺโพ อุปสมฺปาเทตพฺโพเยวาติ โยชนาฯ
๑๖๘๔. ทสวสฺสจฺจเยน ปริปุณฺณทสวสฺโส หุตฺวา อุปชฺฌายสฺส สโต อสฺส ภิกฺขุปฏิญฺญสฺส อญฺเญสํ อุปสมฺปาทเน เจ เอกํเสน นตฺถิ น วิชฺชตีติ โยชนาฯ
๑๖๘๕. ตํ ภิกฺขุนฺติ อูนวีสติวสฺโส หุตฺวา อุปสมฺปชฺชิตฺวา ปริปุณฺณทสวสฺโส อุปชฺฌาโย หุตฺวา อุปสมฺปาเทนฺตํ ตํ ภิกฺขุปฏิญฺญํฯ คโณ เจ ปริปูรตีติ มชฺฌิมเทเส ทสวคฺโค, ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ ปญฺจวคฺโค คโณ สเจ อนูโน โหติฯ เตติ อุปสมฺปาทิตาฯ สูปสมฺปนฺนาติ สุฏฺฐุ อุปสมฺปนฺนาฯ
๑๖๘๖-๗. โย ภิกฺขุ อุปชฺฌาโย หุตฺวา ‘‘อูนวีสติวสฺสปุคฺคลํ อุปสมฺปาทยิสฺสามิ’’อิติ คณมฺปิ วา อาจริยมฺปิ วา ปตฺตมฺปิ วา ปริเยสติ, มาฬกญฺจ สมฺมนฺนติ พทฺธสีมํ พนฺธติ, ตสฺส สพฺเพสุ ปโยเคสุ ทุกฺกฏํฯ ตถา ญตฺติยา ทุกฺกฏํฯ ตถา ทฺวีสุ กมฺมวาจาสุปิ ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ
๑๖๘๘-๙. วีสติ จ ตานิ วสฺสานิ จาติ วีสติวสฺสานิ, อูนานิ วีสติวสฺสานิ ยสฺส โส อูนวีสติวสฺโส, อูนวีสติวสฺโสติ สญฺญา อูนวีสติวสฺสสญฺญา, สา เอตสฺส อตฺถีติ ‘‘อูนวีสติวสฺสสญฺญี’’อิติ วตฺตพฺเพ นิปาตนลกฺขเณน วสฺส-สทฺทโลปํ กตฺวา ‘‘อูนวีสติสญฺญี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺส อูนวีสติสญฺญิสฺสฯ ปริปุณฺณานิ วีสติวสฺสานิ เอตสฺสาติ ‘‘ปริปุณฺณวีสติวสฺโส’’ติ วตฺตพฺเพ นิปาตนลกฺขเณน วีสติวสฺส-สทฺทโลปํ ปริปุณฺเณ, ปริปุณฺณวีสติวสฺเส ปุคฺคเลติ อตฺโถฯ อุภยตฺถาติ อูนวีสติปริปุณฺณวีสติวสฺเสสุ อุโภสุ ปุคฺคเลสุฯ
อูนวีสติวสฺสกถาวณฺณนาฯ
๑๖๙๑. เถยฺยสตฺเถน สทฺธินฺติ ‘‘เถยฺยสตฺโถ นาม โจรา กตกมฺมา วา โหนฺติ อกตกมฺมา วา’’ติอาทินา (ปาจิ. ๔๐๙) ปทภาชเน วุตฺตสรูเปน สตฺถสงฺขาเตน ชนสมูเหน สหาติ วุตฺตํ โหติฯ สหาทิโยเค กรณวจนํฯ ชานนฺโตติ ‘‘เถยฺยสตฺโถ’’ติ ชานนฺโตฯ สํวิธายาติ ‘‘คจฺฉามาวุโส, คจฺฉาม ภนฺเต, คจฺฉามาวุโส, อชฺช วา หิยฺโย วา ปเร วา อปเร วา คจฺฉามา’’ติ ปทภาชเน วุตฺตนเยน สํวิทหิตฺวาติ อตฺโถฯ มคฺคนฺติ เอกทฺธานมคฺคํ, เอตฺถ ‘‘อนฺตมโส คามนฺตรมฺปี’’ติ เสโสฯ ยถาห ‘‘เอกทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺเชยฺย อนฺตมโส คามนฺตรมฺปี’’ติฯ ปาจิตฺติยํ สิยาติ ‘‘คาเม คามนฺตเร คามนฺตเร อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสฯ อคามเก อรญฺเญ อทฺธโยชเน อทฺธโยชเน อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ วุตฺตปฺปการํ ปาจิตฺติยํ ภเวยฺยฯ
๑๖๙๒. น อุทฺธโฏติ อิธ น วุตฺโตฯ
๑๖๙๓-๔. มคฺคาฏวิวิสงฺเกเตติ มคฺควิสงฺเกเต, อฏวิวิสงฺเกเต จฯ ยถาวตฺถุกเมวาติ ปาจิตฺติยเมวฯ เตสูติ สตฺถิเกสุฯ อสํวิทหนฺเตสูติ สํวิธานํ อกโรนฺเตสุฯ สยํ วิทหโตปิ จาติ อตฺตนา สํวิทหนฺตสฺส จฯ อุภยตฺถาติ เถยฺยสตฺเถ วา อเถยฺยสตฺเถ วาติ ทฺวีสุฯ
๑๖๙๕. อเถยฺยสตฺถสญฺญิสฺสาติ เอตฺถ ‘‘อุภยตฺถา’’ติ อนุวตฺเตตพฺพํฯ กาลสฺสายนฺติ กาลิโก, วิสงฺเกโต, ตสฺมิํ, กาลสมฺพนฺธินิ วิสงฺเกเต จ อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘กาลิเก’’ติ อิมินา วิสงฺเกตวิเสสเนน มคฺคาฏวิวิสงฺเกเตปิ อาปตฺติเยวาติ ทีเปติฯ
๑๖๙๖. กายจิตฺตโต
เถยฺยสตฺถกถาวณฺณนาฯ
๑๖๙๗. สตฺตมนฺติ ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ สํวิธาเนนาติ ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ สํวิธานสิกฺขาปเทนฯ สมุฏฺฐานาทินาติ สมุฏฺฐานาทินา วินิจฺฉเยนฯ ตุลฺยนฺติ สทิสํฯ โกจิปีติ อปฺปมตฺตโกปิฯ
สํวิธานกถาวณฺณนาฯ
๑๖๙๘. เอเต ปญฺจ ธมฺมา อนฺตรายกราติ ปกาสิตาติ โยชนาฯ อิธ อยํ อนฺตรายกร-สทฺโท ปาฬิยํ อาคเตน อนฺตรายิก-สทฺเทน สมานตฺโถฯ ตสฺมา กมฺมนฺตรายิกา, กิเลสนฺตรายิกา, วิปากนฺตรายิกา, อุปวาทนฺตรายิกา, อาณาวีติกฺกมนฺตรายิกาติ อิเม ปญฺจ อนฺตรายิกา ธมฺมา ภควตา ปกาสิตาติ วุตฺตํ โหติฯ
ตตฺถ ตํตํสมฺปตฺติยา วิพนฺธนวเสน สตฺตสนฺตานสฺส อนฺตเร เวมชฺเฌ เอติ อาคจฺฉตีติ อนฺตราโย, ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอนตฺโถ, อนติกฺกมนฏฺเฐน ตสฺมิํ อนฺตราเย นิยุตฺตา, อนฺตรายํ วา ผลํ อรหนฺติ, อนฺตรายสฺส วา กรณสีลาติ อนฺตรายิกา (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๔๑๗; กงฺขา. อภิ. ฏี. อริฏฺฐสิกฺขาปทวณฺณนา)ฯ
ปญฺจานนฺตริยกมฺมาเนว กมฺมนฺตรายิกา, ตถา ภิกฺขุนิทูสกกมฺมํฯ ตํ ปน โมกฺขสฺเสว อนฺตรายํ กโรติ, น สคฺคสฺสฯ อิทญฺจ มิจฺฉาจารลกฺขณสฺส อภาวโต วุตฺตํฯ น หิ
อเหตุกทิฏฺฐิอกิริยทิฏฺฐินตฺถิกทิฏฺฐิสงฺขาตา มิจฺฉาทิฏฺฐิธมฺมา นิยตภาวปฺปตฺตา กิเลสนฺตรายิกา นามฯ ปณฺฑกติรจฺฉานคตอุภโตพฺยญฺชนกานํ ปฏิสนฺธิจิตฺตุปฺปาทธมฺมา วิปากนฺตรายิกา นามฯ ปณฺฑกาทิคฺคหณญฺเจตฺถ นิทสฺสนมตฺตํ สพฺพายปิ อเหตุกปฏิสนฺธิยา วิปากนฺตรายิกภาวโต อุปวาทนฺตรายิกา นามฯ เต ปน ยาว อริเย น ขมาเปนฺติ, ตาวเทว, น ตโต ปรํฯ สญฺจิจฺจ อาปนฺนา สตฺตาปตฺติกฺขนฺธา อาณาวีติกฺกมนฺตรายิกา นามฯ เตปิ ยาว ภิกฺขุภาวํ วา ปฏิชานาติ, น วุฏฺฐาติ วา น เทเสติ วา, ตาวเทว, น ตโต ปรํฯ
๑๖๙๙-๗๐๐.
‘‘อนนฺตรายิกา เอเต;
ยถา โหนฺติ ตถา อหํ;
เทสิตํ มุนินา ธมฺมํ;
อาชานามีติ โย วเท’’ติฯ –
เอวํ ทุติยคาถา วตฺตพฺพาฯ ตถา อวุตฺเต ‘‘ติกฺขตฺตุ’’นฺติอาทิคาถา ปฐมคาถาย สทฺธิํ ฆฏนา เอว น สิยาฯ ตสฺมา เอตฺถายํ คาถา ปริหีนาติ วิญฺญายติฯ
เอเตติ ‘‘อนฺตรายิกา’’ติ ภควตา ปกาสิตา ปญฺจ ธมฺมา ‘‘ยถา อนนฺตรายิกา โหนฺติ, ตถา อหํ มุนินา เทสิตํ ธมฺมํ อาชานามี’’ติ โย ภิกฺขุ วเทยฺย, โส ปน ‘‘เย ปสฺสนฺตี’’ติอาทิฯ เย ตถาวาทิตํ ภิกฺขุํ ปสฺสนฺติ, ‘‘อสุโก อายสฺมา เอวํวาที’’ติ ปรโต สุณนฺติ จ, เตหิฯ โส ปน ภิกฺขุ ‘‘มา อายสฺมา เอวํ อวจา’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺโพติ โยชนาฯ
๑๗๐๑. อวทนฺตสฺสาติ ตํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา ยถาวุตฺตนเยน อวทนฺตสฺสฯ ทุกฺกฏนฺติ ญาตทุกฺกฏํฯ ตํ ทุลทฺธิํฯ อนิสฺสชโตติ ภิกฺขูหิ เอวํ วุตฺเตปิ อนิสฺสชนฺตสฺสฯ ตถา ทุกฺกฏนฺติ อติทิสติฯ
๑๗๐๒. กมฺมวาจายาติ ตติยาย กมฺมวาจายฯ โอสาเนติ ปริโยสาเน, ยฺยกาเร ปตฺเตติ อธิปฺปาโยฯ ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญี น ปฏินิสฺสชฺชติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสฯ ธมฺมกมฺเม เวมติโก น ปฏินิสฺสชฺชติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสฯ ธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสญฺญี น ปฏินิสฺสชฺชติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๒๑) ติกปาจิตฺติยํ อธมฺเม ติกทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ อธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญิเวมติกอธมฺมกมฺมสญฺญีนํ วเสน ติกทุกฺกฏํ วุตฺตํฯ
๑๗๐๓. ‘‘อนาปตฺติ อกตกมฺมสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ กมฺมํ นาม สมนุภาสนกมฺมํฯ ยถาห ‘‘อนาปตฺติ อสมนุภาสนฺตสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๒๒)ฯ
อริฏฺฐกถาวณฺณนาฯ
๑๗๐๔. ญตฺวาติ อโนสาริตภาวํ สยเมว วา ปรโต วา ตสฺส วา สนฺติกา ญตฺวาฯ อกตานุธมฺเมนาติ อกโต โอสารณสงฺขาโต อนุธมฺโม ยสฺส โส ตถาวาทิกภิกฺขุนาติ ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามี’’ติอาทิํ วทนฺเตน ภิกฺขุนาฯ ‘‘อกตานุธมฺเมนา’’ติ อิมินา สมานาธิกรณํฯ สํวเสยฺยาติ อุโปสถาทิกํ สงฺฆกมฺมํ กเรยฺยฯ ภุญฺเชยฺย จาติ อามิสสมฺโภคํ วา ธมฺมสมฺโภคํ วา กเรยฺยฯ สห เสยฺย วาติ นานูปจาเรปิ เอกจฺฉนฺเน นิปชฺเชยฺยฯ
๑๗๐๕. อิทานิ ยถาวุตฺตปาจิตฺติยสฺส เขตฺตนิยมํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุโปสถาทิกํ กมฺม’’นฺติอาทิฯ อาทิ-สทฺเทน ปวารณํ คหิตํฯ ยถาห ‘‘อุโปสถํ วา ปวารณํ วา’’ติ (ปาจิ. ๔๒๕)ฯ เตน สหาติ อุกฺขิตฺตเกน สหฯ ‘‘กมฺมสฺส ปริโยสาเน’’ติ อิทํ สํวาเสน อาปตฺติเขตฺตนิทสฺสนํฯ
๑๗๐๖. เอเกเนว ปโยเคน พหุํ ยามกาลิกาทิอามิสํ คณฺหโต เอกํ ปาจิตฺติยํฯ ตถา เอเกเนว ปโยเคน พหุํ อามิสํ ททโตปิ เอกํ ปาจิตฺติยํฯ พหูสุ ปโยเคสุ พหูนิ ปาจิตฺติยานีติ โยชนาฯ อิมินา จ อามิสสมฺโภเคน ตุลฺยผลํ ธมฺมสมฺโภคมฺปิ สหจริเยน อาหาติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ปน ปทาทีหิ อุทฺทิสนฺตสฺส วา อุทฺทิสาเปนฺตสฺส วา ปทโสธมฺเม วุตฺตนเยน อาปตฺติ เวทิตพฺพาฯ
๑๗๐๗. อิตโรติ ปกตตฺโตฯ อิตรสฺมินฺติ อุกฺขิตฺตเกฯ ปโรติ ปกตตฺโตฯ อุโภปิ วาติ
๑๗๐๘. อุฏฺฐหิตฺวา ปุนปฺปุนํ นิปชฺชนฺตสฺส นิปชฺชนปโยคานํ วเสน อาปตฺติโย สิยุนฺติ อชฺฌาหารโยชนา กาตพฺพาฯ ‘‘อุกฺขิตฺตเก นิปนฺนสฺมิ’’นฺติอาทินา วุตฺตาปตฺติวินิจฺฉโย กตฺถ ‘‘เอกนานูปจาเรสุ, เอกจฺฉนฺเน วินิจฺฉโย’’ติฯ นานูปจาเรสูติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท จ ‘‘วินิจฺฉโย’’ติ เอตฺถ อยนฺติ จ โยเชตพฺโพฯ เอโก อุปจาโร อสฺสาติ เอกูปจารํ, นานา อุปจาโร อสฺสาติ นานูปจารํ, เอกูปจารญฺจ นานูปจารญฺจ เอกนานูปจารานิ เอกเทสสรูเปกเสเสน, เตสุฯ เอกโต ฉนฺนานิ เอกจฺฉนฺนานิ, เตสุ เอกจฺฉนฺเนสูติ วตฺตพฺเพ วณฺณโลเปน วา วจนวิปลฺลาเสน วา ‘‘เอกจฺฉนฺเน’’ติ วุตฺตํฯ เอกนานูปจาเรสุปิ เสนาสเนสุ เอกจฺฉนฺเนสุ อยํ ยถาวุตฺตอาปตฺติวินิจฺฉโย ทฏฺฐพฺโพติ อตฺโถฯ
๑๗๐๙. อุภยตฺถาปีติ อุกฺขิตฺตานุกฺขิตฺเตสุ ทฺวีสุปิฯ
๑๗๑๐. ‘‘สญฺญิสฺส โอสาริโตติ จา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ
อุกฺขิตฺตกถาวณฺณนาฯ
๑๗๑๒. ตถา วินาสิตนฺติ ‘‘อชฺชตคฺเค เต อาวุโส สมณุทฺเทส น เจว โส ภควา สตฺถา อปทิสิตพฺโพ, ยมฺปิ จญฺเญ สมณุทฺเทสา ลภนฺติ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ ทิรตฺตติรตฺตํ สหเสยฺยํ, สาปิ เต นตฺถิ, จร ปิเร วินสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๒๙) วุตฺตนเยน นาสิตํฯ ‘‘ตถา นาสิตํ สมณุทฺเทส’’นฺติ (ปาจิ. ๔๒๘) วจนโต ‘‘สมณุทฺเทส’’นฺติ เสโสฯ ชานนฺติ วุตฺตนเยน ‘‘นาสิโต อย’’นฺติ ชานนฺโตฯ อุปลาเปยฺยาติ ‘‘อุปลาเปยฺย วาติ ตสฺส ปตฺตํ วา จีวรํ วา อุทฺเทสํ วา ปริปุจฺฉํ วา ทสฺสามี’’ติ (ปาจิ. ๔๓๐) ปทภาชเน อาคตนเยน สงฺคณฺเหยฺยฯ เตนาติ นาสิเตนฯ อุปฏฺฐาเปยฺย วาติ เตน ทิยฺยมานานิ จุณฺณมตฺติกาทีนิ สาทิยนฺโต เตน อตฺตโน อุปฏฺฐานํ การาเปยฺย วาฯ ‘‘เตนา’’ติ อิทํ สหตฺเถ กรณวเสน ‘‘สมฺภุญฺเชยฺยา’’ติอาทีหิ จ โยเชตพฺพํฯ วาติ เอตฺถ คาถาพนฺธวเสน
๑๗๑๓. อตฺถุทฺธารวเสน อฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๔๒๘) วุตฺตา ติสฺโส นาสนา ทสฺเสตุมาห ‘‘สํวาเสน…เป.… ติสฺโส’’ติฯ ตตฺถ ตีสุ กตมา อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘เอตฺถา’’ติอาทิฯ ทณฺฑกมฺเมน นาสนา เอตฺถ อธิปฺเปตาติ โยชนาฯ เอตาสํ วิภาโค จ ‘‘ตตฺถ อาปตฺติยา อทสฺสนาทีสุ อุกฺเขปนา สํวาสนาสนา นามฯ ‘ทูสโก นาเสตพฺโพ, เมตฺติยํ ภิกฺขุนิํ นาเสถา’ติ อยํ ลิงฺคนาสนา นามฯ ‘อชฺชตคฺเค เต อาวุโส สมณุทฺเทส น เจว โส ภควา สตฺถา อปทิสิตพฺโพ’ติ อยํ ทณฺฑกมฺมนาสนา นามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๔๒๘) อฏฺฐกถาย วุตฺโตฯ
๑๗๑๕. ‘‘วุตฺตา สมนุภาสเน’’ติ (วิ. วิ. ๑๗๐๓) ตตฺถ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘อริฏฺเฐน สมา มตา’’ติฯ
กณฺฏกกถาวณฺณนาฯ
สปฺปาณกวคฺโค สตฺตโมฯ
๑๗๑๖-๗. โย ภิกฺขุ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมนฺโต ตํ วีติกฺกมํ เย ปสฺสนฺติ, สุณนฺติ จ, เตหิ ภิกฺขูหิ สิกฺขาปเทน วุจฺจมาโน ‘‘มาวุโส เอวํ อกาสิ, น กปฺปติ เอตํ ภิกฺขุสฺสา’’ติ สิกฺขาปเท วุตฺตนเยน วุจฺจมาโน ‘‘เอตสฺมิํ สิกฺขาปเท เยน มํ ตุมฺเห วเทถ, เอตสฺมิํ สิกฺขาปทตฺเถ ยาว อญฺญํ วิยตฺตํ พหุสฺสุตํ ปกตญฺญุํ วินยธรํ น ปุจฺฉามิ, ตาว อหํ น สิกฺขิสฺสามี’’ติ ภณติ, ตสฺส เอวํ ภณนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ สาธิปฺปายโยชนาฯ
๑๗๑๘-๙. อนุปสมฺปนฺเน อนุปสมฺปนฺเน สตฺถุนา ติกทุกฺกฏํ ทีปิตนฺติ โยชนา, อิมินา จ อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสน อุปสมฺปนฺเน ติกปาจิตฺติยํ ทีปิตํ โหติฯ อปญฺญตฺเตน โอวทนปฺปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘น สลฺเลขายิทํ โหตี’’ติฯ อุโภหิปิ อุปสมฺปนฺนานุปสมฺปนฺเนหิ วทโต ตสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนาฯ ‘‘น โทโส อุมฺมตฺตกาทีน’’นฺติ ปทจฺเฉโทฯ
สหธมฺมิกกถาวณฺณนาฯ
๑๗๒๐. ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ปาติโมกฺเข อุทฺทิสฺสมาเน เอวํ วเทยฺยา’’ติอาทิสิกฺขาปทปาฐโต (ปาจิ. ๔๓๙) อุทฺทิฏฺเฐหีติ เอตฺถ ‘‘ขุทฺทานุขุทฺทเกหิ สิกฺขาปเทหี’’ติ เสโสฯ ปาราชิกํ ฐเปตฺวา อวเสสา อุปาทายุปาทาย ขุทฺทานุขุทฺทกาติ นิทฺทิฏฺฐาฯ เอตฺถ กินฺติ ปฏิกฺเขเป, เอเตหิ กิํ, ปโยชนํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตหีติ สมีปตฺเถ วจนสามญฺเญน ‘‘อิเมหี’’ติ เอตสฺส ปริยาโยฯ ‘‘กิํ ปนิเมหี’’ติ (ปาจิ. ๔๓๙) สิกฺขาปทปาเฐ ปฏิกฺเขปสฺส การณํ ทสฺเสติ ‘‘กุกฺกุจฺจาทินิทานโต’’ติฯ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน วิเหสาวิเลขา คหิตาฯ เอตฺถ กุกฺกุจฺจํ นาม ‘‘กปฺปติ นุ โข, น กปฺปติ นุ โข’’ติ กุกฺกุจฺจกรณํฯ วิเหสา นาม วิปฺปฏิสาโรฯ วิเลขา นาม วิจิกิจฺฉาสงฺขาตา มโนวิเลขตา มโนวิเลขา, อิเมหิ สกเลหิ ปเทหิ สิกฺขาปทวิวณฺณกปฺปกาโร ทสฺสิโตฯ ‘‘อิติ สิกฺขาปทวิวณฺณเน’’ติ อิติ-สทฺโท อชฺฌาหริตฺวา โยเชตพฺโพฯ วิวณฺณเนติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํฯ
กุกฺกุจฺจาทินิทานโต
๑๗๒๑. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญี วินยํ วิวณฺเณติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสฯ อุปสมฺปนฺเน เวมติโก…เป.… อนุปสมฺปนฺนสญฺญี…เป.… ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๔๑) ตีณิ ปาจิตฺติยานิ วุตฺตานิฯ ตํ วินยํ สเจ ปน อนุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก วิวณฺเณติ, ติกทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ
๑๗๒๒-๔. อุภินฺนมฺปีติ อุปสมฺปนฺนานํ, อนุปสมฺปนฺนานํ อุภินฺนมฺปิ, ‘‘สนฺติเก’’ติ เสโสฯ อญฺญธมฺมวิวณฺณเนติ วินยโต อญฺเญสํ สุตฺตาภิธมฺมานํ วิวณฺณเนฯ
อนาปตฺติวิสยํ ‘‘นวิวณฺเณตุกามสฺสา’’ติอาทิฯ นวิวณฺเณตุกามสฺส ‘‘หนฺท สุตฺตนฺตํ ปริยาปุณ, ปจฺฉาปิ วินยํ ปริยาปุณิสฺสสิ’’ อิติ เอวํ วทนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ สทิสา เอว สาทิสาฯ
วิเลขนกถาวณฺณนาฯ
๑๗๒๕. โมหนกถายํ ตาว –
‘‘อนฺวฑฺฒมาสํ โย ภิกฺขุ;
ปาติโมกฺเข อเสสโต;
อุทฺทิสฺสมาเน อญฺญาณ-
ตาย ปุจฺฉติ อตฺตโน’’ติฯ –
ปฐมคาถาย ภวิตพฺพํฯ เอวญฺหิ สติ ‘‘อญฺญาเณนา’’ติอาทิคาถา ปริปุณฺณสมฺพนฺธา สิยาติ วิญฺญายติฯ
อญฺญาเณนาติ เอตฺถ วา ‘‘อาปนฺนตฺตา’’ติ เสโสฯ อาปตฺติโมกฺโขติ อาปตฺติยา โมกฺโขฯ อญฺญาเณน อาปนฺนตฺตา ‘‘กาเรตพฺโพ’’ติอาทิฯ ยถา ธมฺโม ฐิโต, ตถา ภิกฺขุ กาเรตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ ธมฺม-สทฺโท ปาฬิวาจโก, ปาฬิยํ ยถา วุตฺตํ, ตถา กาเรตพฺโพติ อตฺโถ, เทสนาคามินี อาปตฺติ เจ, เทสาเปตพฺโพ, วุฏฺฐานคามินี เจ, วุฏฺฐาเปตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ‘‘ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพ’’ติ (ปาจิ. ๔๔๔)ฯ อญฺญาเณน อาปนฺนตฺตา ตสฺส อาปตฺติยา โมกฺโข นตฺถิฯ ยถา ปน ธมฺโม จ วินโย จ ฐิโต, ตถา ภิกฺขุ กาเรตพฺโพ, เทสนาคามินิํ เจ อาปนฺโน โหติ, เทสาเปตพฺโพ, วุฏฺฐานคามินิํ เจ, วุฏฺฐาเปตพฺโพติ อตฺโถฯ
๑๗๒๖. อุตฺตรินฺติ ยถาธมฺมกรณโต อุตฺตริํฯ ทุติเยเนวาติ ญตฺติทุติเยเนวฯ นินฺทิตฺวาติ ‘‘ตสฺส เต อาวุโส อลาภา’’ติอาทินา ครหิตฺวาฯ
๑๗๒๗. เอวํ อาโรปิเต โมเหติ ยถาธมฺมกรณโต อุปริ ยถาวุตฺตนเยน ตํ ปุคฺคลํ ครหิตฺวา ญตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย ตสฺส เอวํ โมเห อาโรปิเตฯ ปุน ยทิ โมเหตีติ โยชนาฯ ตสฺมิํ โมหนเก ปุคฺคเล ปาจิตฺติ วุตฺตาติ โยชนาฯ
๑๗๒๘. ทีปิตํ ติกทุกฺกฏนฺติ ‘‘อธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญี โมเหติ, เวมติโก, อธมฺมกมฺมสญฺญี โมเหติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๔๗) ติกทุกฺกฏํ ทสฺสิตํฯ เอตสฺส วิปริยายโต ติกปาจิตฺติยํ เวทิตพฺพํฯ ยถาห ‘‘ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญี โมเหติ, เวมติโก, อธมฺมกมฺมสญฺญี โมเหติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๔๗)ฯ เอตฺถ กมฺมนฺติ โมหาโรปนกมฺมํ
๑๗๒๙-๓๐. ‘‘น จ โมเหตุกามสฺสา’’ติอาทีหิ ‘‘อนาปตฺตีติ วิญฺเญยฺย’’นฺติ อิทํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ ‘‘วิตฺถาเรน อสุตสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ เอตฺถ ‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติ กมฺมปทํ อเปกฺขิตพฺพํฯ วิตฺถาเรน อูนกทฺวตฺติกฺขตฺตุํ สุตสฺส จาติ โยชนาฯ ตถาติ อิมินา ‘‘อนาปตฺตีติ วิญฺเญยฺย’’นฺติ อิทํ ปจฺจามสติฯ
โมหนกถาวณฺณนาฯ
๑๗๓๑-๒. กุทฺโธติ กุปิโตฯ ปหารํ เทตีติ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา นิสฺสคฺคิเยน วา อนฺตมโส อุปฺปลปตฺเตนาปิ ปหารํ เทติฯ ยถาห ‘‘ปหารํ ทเทยฺยาติ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา นิสฺสคฺคิเยน วา อนฺตมโส อุปฺปลปตฺเตนาปิ ปหารํ เทตี’’ติ (ปาจิ. ๔๕๑)ฯ เอตฺถ ‘‘อญฺญสฺส ภิกฺขุสฺสา’’ติ เสโสฯ ตสฺสาติ อเปกฺขิตฺวา ‘‘โย’’ติ ลพฺภติฯ
อฏฺฐกถาคตํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมฺปหริตุกาเมนา’’ติอาทิ, อิมินา มรณาธิปฺปาเยน ปหเฏ ปาราชิกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๗๓๓. ‘‘อิติ เอวํ กเต อยํ สงฺฆมชฺเฌน วิโรจตี’’ติ วิรูปกรณาเปกฺโข วิรูปกรเณ อเปกฺขวา ตสฺส จ อเปกฺขิตสฺส ภิกฺขุสฺส กณฺณํ วา นาสํ วา ยทิ ฉินฺทติ, ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ
๑๗๓๔. อนุปสมฺปนฺเนติ ติรจฺฉานคตสฺสปีติ เอตฺถ ‘‘อนฺตมโส’’ติ เสโสฯ ยถาห ‘‘อนฺตมโส ติรจฺฉานคตสฺสปี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๔๕๒)ฯ
๑๗๓๕. ‘‘สเจ ปหรติ อิตฺถิญฺจา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ รตฺเตน เจตสาติ กายสํสคฺคราเคน รตฺเตน จิตฺเตนฯ วินิทฺทิฏฺฐาติ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ โอติณฺโณ วิปริณเตน จิตฺเตน มาตุคาเมน สทฺธิํ กายสํสคฺคํ สมาปชฺเชยฺยา’’ติอาทินา (ปารา. ๒๗๐) ทสฺสิตาฯ
๑๗๓๖. โมกฺขาธิปฺปาโยติ ตโต อตฺตโน โมกฺขํ ปตฺเถนฺโตฯ โทโส น วิชฺชตีติ ทุกฺกฏาทิโกปิ โทโส นตฺถิฯ
๑๗๓๗-๙. เหเฐตุกามมายนฺตํ โจรมฺปิ วา ปจฺจตฺถิกมฺปิ วา อนฺตรามคฺเค ปสฺสิตฺวาติ โยชนาฯ ทิสฺวา กถํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ อาห ‘‘มา อิธาคจฺฉุปาสกา’’ติอาทิ, อาคมนปฏิกฺเขเปน ตตฺเถว ติฏฺฐาติ วุตฺตํ โหติฯ อายนฺตนฺติ เอวํ วุตฺเต ตํ อนาทิยิตฺวา อาคจฺฉนฺตํฯ ยถาห ‘‘วจนํ อนาทิยิตฺวา อาคจฺฉนฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๔๕๓)ฯ
เอเสว นโยติ ‘‘มา อาคจฺฉา’ติ วุตฺเตปิ อาคจฺฉนฺตํ ปหเฏ มเตปิ อนาปตฺตี’’ติ อยํ นโยฯ
๑๗๔๐. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญี, เวมติโก, อนุปสมฺปนฺนสญฺญี ปหารํ เทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๕๒) ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ เสเสติ อนุปสมฺปนฺเนฯ ติกทุกฺกฏนฺติ ‘‘อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญี, เวมติโก ‘‘กายจิตฺตสมุฏฺฐาน’’นฺติฯ กายจิตฺตานํ สุโขเปกฺขาปิ สมฺภวนฺตีติ ตโต วิเสเสตุมาห ‘‘ทุกฺขเวทน’’นฺติฯ
ปหารกถาวณฺณนาฯ
๑๗๔๑. กายนฺติ วาติ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑเนฯ กายพทฺธนฺติ กายปฏิพทฺธํ ปหรณโยคฺคาโยคฺเคสุ กตฺตรยฏฺฐิสตฺถาทีสุ อญฺญตรํฯ สเจ อุจฺจาเรยฺยาติ สเจ ปหรณาการํ ทสฺเสตฺวา อุกฺขิเปยฺย, อิทํ ‘‘กายํ วา กายปฏิพทฺธํ วา’’ติ อิเมหิ ปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ ตสฺสาติ อุจฺจาริตกายาทิกสฺสฯ อุคฺคิรณปจฺจยาติ อุกฺขิปนการณาฯ
๑๗๔๒. อสมฺปหริตุกาเมนาติ ปหารทานํ อนิจฺฉนฺเตนฯ ทินฺนตฺตาติ ปหารสฺส ทินฺนตฺตาฯ อปฺปหริตุกามตฺตา ปุริมสิกฺขาปเทน ปาจิตฺติยํ น โหติ, อุคฺคิริตุกามตาย กตปโยคสฺส อุคฺคิรณมตฺเต อฏฺฐตฺวา ปหารสฺส ทินฺนตฺตา อิมินาปิ ปาจิตฺติยํ น โหติ, อชฺฌาสยสฺส, ปโยคสฺส จ อสุทฺธตฺตา อนาปตฺติยาปิ น ภวิตพฺพนฺติ ทุกฺกฏํ วุตฺตํฯ
๑๗๔๓. สเจ เตน ปหาเรน ภิกฺขุโน หตฺถาทีสุปิ ยํ กิญฺจิ องฺคํ ภิชฺชติ, ปหฏสฺส ปหารทายกสฺส ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธฯ
๑๗๔๔. เสโส วินิจฺฉโย ‘‘โมกฺขาธิปฺปาโย’’ติอาทิโก อิธ อวุตฺโต วินิจฺฉโย สมุฏฺฐานาทินา สทฺธิํ อนนฺตเร วุตฺตนเยน วินยญฺญุนา เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ‘‘ติรจฺฉานาทีนํ
ตลสตฺติกถาวณฺณนาฯ
๑๗๔๕. อมูลเกนาติ ทิฏฺฐาทิมูลวิรหิเตน, เอตฺถ ‘‘ภิกฺขุ’’นฺติ เสโสฯ สงฺฆาทิเสเสนาติ เตรสนฺนํ อญฺญตเรนฯ ตสฺสาติ โจทกสฺส, โจทาปกสฺส วา ปาปภิกฺขุโนฯ สเจ จุทิตโก ตสฺมิํ ขเณ ‘‘เอส มํ โจเทตี’’ติ ชานาติ, ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนา, อิมินา ‘‘สเจ เอวํ น ชานาติ, จิเรน วา ชานาติ, ทุกฺกฏํ โหตี’’ติ สิทฺธํฯ
๑๗๔๖. ตตฺถาติ อุปสมฺปนฺเนฯ ติกปาจิตฺติยนฺติ ‘‘อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญี อมูลเกน สงฺฆาทิเสเสน อนุทฺธํเสติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสฯ เวมติโก…เป.… อนุปสมฺปนฺนสญฺญี อมูลเกน สงฺฆาทิเสเสน อนุทฺธํเสติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๖๒) ติกปาจิตฺติยํ ทิฏฺฐาจารวิปตฺติยา โจทโก ทุกฺกฏาปตฺตีติ อมูลิกาย ทิฏฺฐิวิปตฺติยา วา อาจารวิปตฺติยา วา อนุทฺธํเสนฺตสฺส ทุกฺกฏาปตฺติ โหตีติ อตฺโถฯ เสเส จาติ อนุปสมฺปนฺเนฯ ติกทุกฺกฏนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสน ตีณิ ทุกฺกฏานิ โหนฺตีติ อตฺโถฯ
๑๗๔๗. ‘‘ตถาสญฺญิสฺส อนาปตฺตี’’ติ ปทจฺเฉโทฯ ตถาสญฺญิสฺสาติ สมูลกสญฺญิสฺสฯ
อมูลกกถาวณฺณนาฯ
๑๗๔๘-๙. สญฺจิจฺจาติ ตสฺส ปริปุณฺณวีสติวสฺสาทิภาวํ ชานนฺโตเยวฯ ภิกฺขุโนติ เอตฺถ ‘‘อญฺญสฺสา’’ติ เสโส อูนวีสติวสฺโส ตฺวํ มญฺเญติ เอตฺถ ‘‘มญฺเญ’’ติ อิมินา ปริกปฺปตฺถวาจินา นิปาเตน ‘‘อุทกํ มญฺเญ อาทิตฺต’’นฺติอาทีสุ (ปารา. ๓๘๓) วิย มุสาวาทาปตฺติยา อวิสยตํ ทีเปติฯ หิเตสิตาย อนุสิฏฺฐิทานาทิเก ตถารูเป อญฺญสฺมิํ ปจฺจเย การเณ อสติ ‘‘อูนวีสติวสฺโส ตฺวํ มญฺเญ’’ อิติ เอวมาทินา อญฺญสฺส ภิกฺขุโน โย ภิกฺขุ สเจ สญฺจิจฺจ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทยฺย, ตสฺส เอวํ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ภิกฺขุโน วาจาย วาจาย ปาจิตฺติ โหตีติ โยชนาฯ
๑๗๕๐. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญี สญฺจิจฺจ กุกฺกุจฺจํ อุปทหติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสฯ เวมติโก…เป.… อนุปสมฺปนฺนสญฺญี สญฺจิจฺจ กุกฺกุจฺจํ อุปทหติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๖๗) ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ เสเส จาติ อนุปสมฺปนฺเน จฯ ติกทุกฺกฏนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสน ติกทุกฺกฏํฯ วชฺชเมว วชฺชตาฯ
๑๗๕๑. หิเตสิตาย ภาสโตติ สมฺพนฺโธฯ มา เอวนฺติ เอตฺถ ‘‘กโรหี’’ติ เสโส, ปุนปิ มา เอวํ กโรหีติ อตฺโถฯ ‘‘อหํ ตํ อิตฺถิยา สห นิสินฺนํ มญฺเญ, ตยา วิกาเล ภุตฺตํ มญฺเญ, ปุน มา เอวํ กโรหิ’’ อิติ หิเตสิตาย ภาสโต อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนาฯ
สญฺจิจฺจกถาวณฺณนาฯ
๑๗๕๓. ภณฺฑนํ อุปสฺสุติ, ฐานํ, ยํ ฐานํ อุปคเตน สกฺกา โหติ กเถนฺตานํ สทฺทํ โสตุํ, ตตฺถาติ อตฺโถฯ โย
๑๗๕๔. โจเทตุกามตาย คจฺฉโต อสฺสาติ โยชนาฯ
๑๗๕๕. โสตุนฺติ ปจฺฉโต คจฺฉนฺตานํ ภณฺฑนชาตานํ วจนํ โสตุํฯ โอหียนฺตสฺสาติ ปกติคมนํ หาเปตฺวา โอสกฺกนฺตสฺสฯ ปุรโต คจฺฉโต ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ คจฺฉโต ตุริตํ วาปีติ ปุรโต คจฺฉนฺตานํ ภณฺฑนชาตานํ วจนํ โสตุํ ปจฺฉโต สีฆํ คจฺฉนฺตสฺสาปิฯ อยเมว วินิจฺฉโยติ ปเท ปเท อยํ เอว วินิจฺฉโยฯ
๑๗๕๖. อตฺตโน ฐิโตกาสนฺติ สมฺพนฺโธฯ อุกฺกาสิตฺวาปิ วาติ อุกฺกาสิตสทฺทํ กตฺวา วาฯ เอตฺถ อหนฺติ วา วตฺวา ญาเปตพฺพนฺติ โยชนาฯ
๑๗๕๗. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํ อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสนฯ เสเส จาติ อนุปสมฺปนฺเนฯ ติกทุกฺกฏํ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสนฯ
๑๗๕๘. โอรมิสฺสนฺติ มยา คหิตทุคฺคาหโต วิรมิสฺสามิฯ
๑๗๕๙. กายจิตฺตโต จ กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺฐานโต เถยฺยสตฺถสมุฏฺฐานํฯ สิยา กิริยํ โสตุกามตาย คมนวเสน, สิยา อกิริยํ ฐิตฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา มนฺตยมานํ อชานาปนวเสน, เตนาห ‘‘อิทํ โหติ กฺริยากฺริย’’นฺติฯ คมเนน สิชฺฌนโต กายกมฺมํ วจีกมฺมํฯ สโทสนฺติ สาวชฺชํ, อกุสลจิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
อุปสฺสุติกถาวณฺณนาฯ
๑๗๖๐. ธมฺมิกานนฺติ กมฺมานนฺติ อปโลกนกมฺมํ, ญตฺติกมฺมํ, ญตฺติทุติยกมฺมํ, ญตฺติจตุตฺถกมฺมนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ กมฺมานํฯ ขียตีติ อรุจิํ ปกาเสติฯ
๑๗๖๑. อุภยตฺถาติ อธมฺเม, ธมฺเม จฯ
๑๗๖๒. อธมฺเมนาติ เอตฺถ ‘‘กมฺเมนา’’ติ เสโส, ธมฺมวิรุทฺเธน กมฺเมนาติ อตฺโถฯ ‘‘กมฺมสฺมิ’’นฺติ อิทํ วิภตฺติํ วิปริณาเมตฺวา ‘‘กมฺเมนา’’ติ อนุวตฺเตตพฺพํฯ วคฺเคนาติ ‘‘ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา น ปฏิกฺโกสนฺตี’’ติ (มหาว. ๓๘๗) วุตฺตสามคฺคิลกฺขณสฺส วิรุทฺธตฺตา อสมคฺเคน, เอตฺถ ‘‘สงฺเฆนา’’ติ เสโสฯ ‘‘ตถา อกมฺมารหสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ ‘‘อธมฺเมน กมฺเมน อิเม กมฺมํ กโรนฺตี’’ติ จ ‘‘อสมคฺเคน สงฺเฆน อิเม กมฺมํ กโรนฺตี’’ติ จ ‘‘อธมฺเมน กมฺเมน วคฺเคน สงฺเฆน อิเม กมฺมํ กโรนฺตี’’ติ จ ตถา ‘‘อกมฺมารหสฺส อิเม กมฺมํ กโรนฺตี’’ติ จ ญตฺวา โย ขียติ, ตสฺส จ อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนาฯ
กมฺมปฏิพาหนกถาวณฺณนาฯ
๑๗๖๔-๕. อาโรจิตํ วตฺถุ ยาว น วินิจฺฉิตํ วาติ โยชนา, ‘‘โจทเกน จ จุทิตเกน จ อตฺตโน กถา กถิตา, อนุวิชฺชโก สมฺมโต, เอตฺตาวตาปิ วตฺถุเมว อาโรจิตํ โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๔๘๑) อฏฺฐกถาย วุตฺตตฺตา อาโรจิตํ วตฺถุ ยาว น วินิจฺฉิตํ โหตีติ อตฺโถฯ ญตฺติ วา ฐปิตา
๑๗๖๖. ฉนฺทํ อทตฺวา หตฺถปาเส ชหิเต ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนาฯ
๑๗๖๗-๙. อธมฺเมปิ กมฺมสฺมิํ ธมฺมกมฺมนฺติ สญฺญิโน ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ ธมฺมกมฺเม จ อธมฺมกมฺมสญฺญิโน อนาปตฺติ อิธ น วุตฺตา, ปาฬิยํ ปน วุตฺตตฺตา อิธาปิ โยเชตพฺพาฯ ‘‘สงฺฆสฺส ภณฺฑนาทีนิ ภวิสฺสนฺตี’’ติ สญฺญิโน คจฺฉโต จ โย วา คิลาโน โหติ, ตสฺส คจฺฉโต โทสตา, อาปตฺติ, นโทสตา อนาปตฺติฯ หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา คมเนน, ฉนฺทสฺส อทาเนน จ อาปชฺชนโต กฺริยากฺริยํฯ
ฉนฺทํอทตฺวาคมนกถาวณฺณนาฯ
๑๗๗๐-๑. สมคฺเคน สงฺเฆน สทฺธินฺติ สมานสํวาสเกน สมานสีมายํ ฐิเตน สงฺเฆน สทฺธิํฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘สมคฺโค นาม สงฺโฆ สมานสํวาสโก สมานสีมายํ ฐิโต’’ติ (ปาจิ. ๔๘๖)ฯ จีวรนฺติ วิกปฺปนุปคมาหฯ ยถาห ‘‘จีวรํ นาม ฉนฺนํ จีวรานํ อญฺญตรํ จีวรํ วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิม’’นฺติ (ปาจิ. ๔๘๖)ฯ สมฺมตสฺสาติ เสนาสนปญฺญาปกาทิสมฺมุติํ ปตฺเตสุ อญฺญตรสฺสฯ ขียตีติ ‘‘โย โย มิตฺโต, ตสฺส ตสฺส เทนฺตี’’ติอาทินา นเยน อวณฺณํ ภณติฯ
ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญิเวมติกอธมฺมกมฺมสญฺญีนํ วเสน ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ
๑๗๗๒-๔. สงฺเฆนาสมฺมตสฺสาปิ สพฺพตฺถ จีวเร, อญฺญปริกฺขาเร จ ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ อนุปสมฺปนฺเนติ สมฺปทานตฺเถ ภุมฺมํ, อนุปสมฺปนฺนสฺสาติ อตฺโถฯ
สภาวโต ฉนฺทาทีนํ วเสเนว กโรนฺตํ ขียนฺตสฺส จ อนาปตฺตีติ โยชนาฯ นยา วินิจฺฉยกฺกมาฯ
ทุพฺพลกถาวณฺณนาฯ
๑๗๗๕. อิทํ ทฺวาทสมนฺติ สมฺพนฺโธ, ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ชานํ สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณตํ ปุคฺคลสฺส ปริณาเมยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๔๙๐) อิมํ ทฺวาทสมํ สิกฺขาปทนฺติ อตฺโถฯ ติํสกกณฺฑสฺมิํ นิสฺสคฺคิยกณฺเฑฯ อนฺติเมนาติ เอตฺถ ‘‘สิกฺขาปเทนา’’ติ ปกรณโต ลพฺภติฯ จ-สทฺโท สพฺพํ วตฺตพฺพํ ตุลฺยนฺติ โยชนาฯ อยเมว วิเสสตาติ เอตฺถ วิเสโสเยว วิเสสตา, อยเมว วิเสโสติ อตฺโถฯ
๑๗๗๖. ตตฺถาติ ตสฺมิํ นิสฺสคฺคิยาวสาเน สิกฺขาปเทฯ อตฺตโน ปริณามนาติ อตฺตโน ปริณามนเหตุฯ
ปริณามนกถาวณฺณนาฯ
สหธมฺมิกวคฺโค อฏฺฐโมฯ
๑๗๗๗-๘. โย ตสฺส สยนียฆรสฺส อุมฺมารํ อินฺทขีลํ สเจ อติกฺกเมยฺย, ตสฺส ภิกฺขุโน ปฐเม ปาเท ทุกฺกฏํ สิยา, ทุติเย ปาเท ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนาฯ
๑๗๗๙. ปฏิสํวิทิเตติ อตฺตโน อาคมเน นิเวทิเตฯ เนวปฏิสํวิทิตสญฺญิโนติ อนิเวทิตสญฺญิโนฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปฏิสํวิทิตาคมเนฯ เวมติกสฺสาติ ‘‘ปฏิสํวิทิตํ นุ โข, น ปฏิสํวิทิตํ นุ โข’’ติ สํสยมาปนฺนสฺสฯ
๑๗๘๐-๑. เนว ขตฺติยสฺส อปฺปฏิสํวิทิเตปิ วา น ขตฺติยาภิเสเกน อภิสิตฺตสฺส อปฺปฏิสํวิทิเตปิ วา ปวิสโต น โทโสติ โยชนา, เอวรูปานํ อนิเวทิเตปิ ปวิสนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ
อุโภสุ ราชินิ จ เทวิยา จ สยนิฆรโต พหิ นิกฺขนฺเตสุ ปวิสโตปิ วา อุภินฺนํ อญฺญตรสฺมิํ นิกฺขนฺเต ปวิสโตปิ วา น โทโสติ โยชนาฯ กถิเนนาติ เอตฺถ ‘‘สมุฏฺฐานาทินา สม’’นฺติ เสโส, อิทํ สิกฺขาปทํ สมุฏฺฐานาทิวเสน กถินสิกฺขาปเทน สมานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สยนียฆรปฺปเวโส กฺริยํฯ อปฺปฏิสํเวทนํ อกฺริยํฯ
อนฺเตปุรกถาวณฺณนาฯ
๑๗๘๒. รชตํ อตฺตโน อตฺถาย อุคฺคณฺหนฺตสฺส, อุคฺคณฺหาปยโตปิ วา ตสฺส นิสฺสคฺคิยาปตฺตีติ โยชนาฯ
๑๗๘๓. คณปุคฺคลสงฺฆานํ อตฺถาย เจติเย นวกมฺมสฺส อตฺถาย อุคฺคณฺหาปยโต, อุคฺคณฺหโตปิ วา ทุกฺกฏํ โหตีติ
๑๗๘๔. มุตฺตาทิรตนมฺปิ วุตฺตสรูปเมวฯ สงฺฆาทีนมฺปีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน คณปุคฺคลเจติยานํ สงฺคโหฯ
๑๗๘๕-๖. ยํ กิญฺจิ คิหิสนฺตกํ สเจ กปฺปิยวตฺถุ วา โหตุ, อกปฺปิยวตฺถุ วาปิ โหตุ, มาตุกณฺณปิฬนฺธนํ ตาลปณฺณมฺปิ วา โหตุ, ภณฺฑาคาริกสีเสน ปฏิสามยโต ตสฺส ปาจิตฺติยาปตฺติ โหตีติ โยชนาฯ
๑๗๘๗. น นิเธตพฺพเมวาติ น ปฏิสาเมตพฺพเมวฯ
๑๗๘๘. เอโส หิ ยสฺมา ปลิโพโธ นาม, ตสฺมา ฐเปตุํ ปน วฏฺฏตีติ โยชนาฯ
๑๗๘๙. อนุญฺญาเต ฐาเนติ เอตฺถ ‘‘ปติต’’นฺติ เสโสฯ เอตฺถ อนุญฺญาตฏฺฐานํ นาม อชฺฌาราโม วา อชฺฌาวสโถ วาฯ ยถาห ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว รตนํ วา รตนสมฺมตํ วา อชฺฌาราเม วา อชฺฌาวสเถ วา อุคฺคเหตฺวา วา อุคฺคหาเปตฺวา วา นิกฺขิปิตุํ ‘ยสฺส ภวิสฺสติ, โส หริสฺสตี’’ติ (ปาจิ. ๕๐๔)ฯ เอตฺถ จ อชฺฌาราโม นาม ปริกฺขิตฺตสฺส อนฺโตปริกฺเขโป, อปริกฺขิตฺตสฺส ทฺวินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ อนฺโตฯ อชฺฌาวสโถ นาม ปริกฺขิตฺตสฺส อนฺโตปริกฺเขโป, อปริกฺขิตฺตสฺส มุสลปาตพฺภนฺตรํฯ ‘‘อุคฺคเหตฺวา’’ติ อิทํ อุปลกฺขณํ, อุคฺคหาเปตฺวาติปิ วุตฺตํ โหติฯ
๑๗๙๐-๑. อนุญฺญาเต ปน ฐาเน ยถาวุตฺตอชฺฌารามาทิเก ฐาเน รตนํ วา รตนสมฺมตํ วา มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ วา สยนภณฺฑํ วา คเหตฺวา นิกฺขิปนฺตสฺส, รตนสมฺมตํ
สญฺจริตฺตสโมทยนฺติ เอตฺถ ‘‘สมุฏฺฐานาทินา อิทํ สิกฺขาปท’’นฺติ วตฺตพฺพํ, อิทํ สิกฺขาปทํ สมุฏฺฐานาทินา สญฺจริตฺตสมชาติกนฺติ อตฺโถฯ
รตนกถาวณฺณนาฯ
๑๗๙๒. ปุเรติ ปุพฺพภาเคฯ
๑๗๙๓-๔. สนฺตนฺติ จาริตฺตสิกฺขาปเท วุตฺตสรูปํฯ อนาปุจฺฉาติ ‘‘วิกาเล คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉามี’’ติ อนาปุจฺฉิตฺวาฯ ปจฺจยํ วินาติ ตาทิสํ อจฺจายิกํ กรณียํ วินาฯ ปริกฺเขโปกฺกเมติ ปริกฺเขปสฺส อนฺโตปเวเสฯ อุปจาโรกฺกเมติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ
๑๗๙๕. อถาติ วากฺยนฺตรารมฺเภฯ
๑๗๙๖. ตโต อญฺญนฺติ ปฐมํ วิกาเล คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉิตฺวา ตโต ปวิฏฺฐคามโต อญฺญํ คามํฯ ปุน ตโตติ ทุติยคามมาหฯ กตฺถจิ โปตฺถเก ‘‘อาปุจฺฉเน กิจฺจ’’นฺติ ปาโฐ ทิสฺสติ, ‘‘อาปุจฺฉนกิจฺจ’’นฺติ ปาโฐเยว ปน ยุตฺตตโรฯ ยถาอากงฺขิตปมาณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘คามสเตปิ วา’’ติฯ
๑๗๙๗. ปสฺสมฺเภตฺวานาติ ปฏิวิโนเทตฺวาฯ อนฺตรา อญฺญํ คามํ ปวิสนฺติ เจติ โยชนาฯ
๑๗๙๘-๙. กุลฆเร วา อญฺญตฺถ อาสนสาลาย วา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา โย ภิกฺขุ สปฺปิภิกฺขาย วา เตลภิกฺขาย วา สเจ จริตุกาโม สิยาติ โยชนาฯ
ปสฺเสติ อสนฺเตติ อวิชฺชมาเน วา วุตฺตปฺปมาณโต ทูรีภูเต วาฯ นตฺถีติ เอตฺถ ‘‘จินฺเตตฺวา’’ติ เสโสฯ
๑๘๐๒. อโนกฺกมฺมาติ อนุปสกฺกิตฺวาฯ มคฺคาติ คนฺตพฺพมคฺคาฯ
๑๘๐๓. ติกปาจิตฺติยนฺติ วิกาเล วิกาลสญฺญิเวมติกกาลสญฺญีนํ วเสน ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ
๑๘๐๔. อจฺจายิเก กิจฺเจ วาปีติ สปฺปทฏฺฐาทีนํ เภสชฺชปริเยสนาทิเก อจิรายิตพฺพกิจฺเจ สติ คจฺฉโตฯ
๑๘๐๕. อนฺตรารามนฺติ คามพฺภนฺตเร สงฺฆารามํฯ ภิกฺขุนีนํ อุปสฺสยนฺติ ภิกฺขุนิวิหารํฯ ติตฺถิยานํ อุปสฺสยนฺติ ติตฺถิยารามํฯ
๑๘๐๖-๗. อนฺตรารามาทิคมเน น เกวลํ อนาปุจฺฉา คจฺฉโตเยว, กายพนฺธนํ อพนฺธิตฺวา, สงฺฆาฏิํ อปารุปิตฺวา คจฺฉนฺตสฺสาปิ อนาปตฺติฯ
อาปทาสุปีติ สีโห วา พฺยคฺโฆ วา อาคจฺฉติ, เมโฆ วา อุฏฺเฐติ, อญฺโญ วา โกจิ อุปทฺทโว อุปฺปชฺชติ, เอวรูปาสุ อาปทาสุปิ พหิคามโต อนฺโตคามํ คจฺฉโต อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ
วิกาลคามปฺปเวสนกถาวณฺณนาฯ
๑๘๐๘. อฏฺฐิทนฺตมยํ วาปิ วิสาณชํ วาปิ สูจิฆรนฺติ โยชนาฯ อฏฺฐิ นาม ยํ กิญฺจิ อฏฺฐิฯ ทนฺโตติ หตฺถิทนฺโตฯ วิสาณํ นาม ยํ กิญฺจิ วิสาณํฯ
๑๘๐๙. ลาเภติ เภทนกนฺติ เภทนเมว เภทนกํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ เภทนกํ, ปฐมํ ภินฺทิตฺวา ปจฺฉา เทเสตพฺพตฺตา ตํ เภทนกํ อสฺส ปาจิตฺติยสฺส อตฺถีติ เภทนกํ, ปาจิตฺติยํ, อสฺสตฺถิอตฺเถ อ-การปจฺจโยฯ
๑๘๑๐-๑. ‘‘อนาปตฺติ อรณิเกติ อรณิธนุเกฯ วิเธติ กายพนฺธนสฺส วิธเกฯ อญฺชนิกาติ อญฺชนินาฬิกาฯ ทกปุญฺฉนิยาติ นหาตสฺส คตฺเต อุทกปุญฺฉนเปสิกายฯ วาสิชเฏติ วาสิทณฺฑเกฯ
สูจิฆรกถาวณฺณนาฯ
๑๘๑๒-๓. มญฺจปีฐสรูปํ ทุติเย ภูตคามวคฺเค จตุตฺถสิกฺขาปเท วุตฺตเมวฯ ‘‘สุคตงฺคุเลน อฏฺฐงฺคุลปาทก’’นฺติ อฏฺฐงฺคุลปาทกสฺส อาคตตฺตา ‘‘อฏฺฐงฺคุลปฺปมาเณนา’’ติ เอตฺถ ‘‘ปาเทนา’’ติ เสโสฯ
เหฏฺฐิมาฏนินฺติ อฏนิยา เหฏฺฐิมตลํฯ อฏนิยา เหฏฺฐิมํ เหฏฺฐิมาฏนี, ตํ ฐเปตฺวา, อญฺญตฺร เหฏฺฐิมาย อฏนิยาติ วุตฺตํ โหติฯ เทสนาปุพฺพภาคิเยน มญฺจปาทจฺเฉเทน สห วตฺตตีติ สจฺเฉทาฯ ตํ ปมาณํฯ อติกฺกมโตติ อติกฺกามยโต, คาถาพนฺธวเสน ย-การโลโปฯ
๑๘๑๕. ปมาเณน กโรนฺตสฺสาติ อฏนิยา เหฏฺฐา วฑฺฒกิรตนปฺปมาเณน ปาเทน โยเชตฺวา กโรนฺตสฺส, เอเตเนว ‘‘อูนกํ กโรนฺตสฺสา’’ติ อิทํ อุปลกฺขิตํฯ ตสฺสาติ ตสฺส อปฺปมาณิกสฺสฯ ฉินฺทิตฺวาติ อฏนิโต เหฏฺฐา วฑฺฒกิรตนาติริตฺตํ ฐานํ ฉินฺทิตฺวาฯ
๑๘๑๖. ปมาณโต นิขณิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘อธิก’’นฺติ สามตฺถิยา ลพฺภติ, ปมาณโต อธิกํ ฐานํ นิขณิตฺวา, อนฺโตภูมิํ อุตฺตานํ วาปีติ อุทฺธํ ปาทํ กตฺวา ภูมิยํ วา ทารุฆฏิกาสุ วา ฐเปตฺวาฯ อฏฺฏํ วา พนฺธิตฺวา ปริภุญฺชโตติ อุกฺขิปิตฺวา ตุลาสงฺฆาเฏ ฐเปตฺวา อฏฺฏํ พนฺธิตฺวา ปริภุญฺชนฺตสฺส อนาปตฺติฯ
มญฺจกถาวณฺณนาฯ
๑๘๑๗. ตูลํ โอนทฺธเมตฺถาติ ตูโลนทฺธํ, ตูลํ ปกฺขิปิตฺวา อุปริ จิมิลิกาย โอนทฺธํ, ‘‘ตูลํ นาม ตีณิ ตูลานิ รุกฺขตูลํ ลตาตูลํ โปฏกิตูล’’นฺติ (ปาจิ. ๕๒๘) วุตฺตตูลานํ โปฏกิตูลนฺติ เอรกตูลาทิ ยํ กิญฺจิ ติณชาตีนํ ตูลํฯ อุทฺทาลนเมว อุทฺทาลนกํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ อุทฺทาลนกนฺติ วุตฺตนยเมวฯ อติกฺกนฺตา อีติ อุปทฺทโว เยน โส อนีติ, ภควา, เตน อนีตินาฯ
๑๘๑๘. อาโยเคติ อาโยคปตฺเตฯ พนฺธเนติ กายพนฺธเนฯ อํสพทฺธเกติ อํสพนฺธนเกฯ พิพฺโพหเนติ อุปธาเนฯ ถวิกาติ ปตฺตถวิกาฯ ถวิกาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน สิปาฏิกาทีนํ สงฺคโหฯ ถวิกาทีสุ ตูโลนทฺเธสุ ปริภุตฺเตสุ ภิกฺขุโน อนาปตฺตีติ โยชนาฯ
๑๘๑๙. อญฺเญน จ กตนฺติ เอตฺถ ‘‘มญฺจํ วา ปีฐํ วา’’ติ ปกรณโต ลพฺภติฯ อุทฺทาเลตฺวาติ ปิโลติกํ อุปฺปาเฏตฺวา ตูลํ อปเนตฺวาฯ นยาติ สมุฏฺฐานาทโยฯ
ตูโลนทฺธกถาวณฺณนาฯ
๑๘๒๐. นิสีทนนฺติ นิสีทนจีวรํฯ ปมาณโตติ ‘‘ตตฺริทํ ปมาณํ, ทีฆโส ทฺเว วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ ทิยฑฺฒํ
๑๘๒๑. สจฺเฉทนฺติ ปมาณโต อติริตฺตปเทสสฺส เฉทนกิริยาสหิตปฏิกมฺมํ ปาจิตฺติยมุทีริตนฺติ อตฺโถฯ ตสฺสาติ นิสีทนสฺสฯ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ผาเลตฺวา ติสฺโส ทสา กาตพฺพา สิยุนฺติ โยชนาฯ
๑๘๒๒. ตทูนกนฺติ ตโต ปมาณโต อูนกํฯ วิตานาทิํ กโรนฺตสฺสาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อตฺถรณสาณิปาการภิสิพิพฺโพหนานํ สงฺคโหฯ ‘‘สญฺจริตฺตสมา นยา’’ติ อิทํ วุตฺตตฺถเมวฯ
นิสีทนกถาวณฺณนาฯ
๑๘๒๓. โรเคติ กณฺฑุปิฬกาทิโรเค สติฯ ยถาห ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ยสฺส กณฺฑุ กณฺฑูติ กจฺฉุฯ ปิฬกาติ โลหิตตุณฺฑิกา สุขุมปิฬกาฯ อสฺสาโวติ อริสภคนฺทลมธุเมหาทิวเสน อสุจิปคฺฆรณํฯ ถุลฺลกจฺฉุ วา อาพาโธติ มหาปิฬกาพาโธ วุจฺจติฯ ปมาณโตติ ‘‘ตตฺริทํ ปมาณํ, ทีฆโส จตสฺโส วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ ทฺเว วิทตฺถิโย’’ติ (ปาจิ. ๕๓๘) วุตฺตปฺปมาณโตฯ
กณฺฑุปฏิจฺฉาทิกถาวณฺณนาฯ
๑๘๒๕. ปมาเณเนวาติ ‘‘ตตฺริทํ ปมาณํ, ทีฆโส ฉ วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ อฑฺฒเตยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๕๔๓) วุตฺตปฺปมาเณเนวฯ ปมาณาติกฺกเมติ วสฺสิกสาฏิกาย ยถาวุตฺตปมาณโต ตสฺส ภิกฺขุสฺสฯ นโยติ เฉทนปาจิตฺติยาทิโก วินิจฺฉยนโยฯ
วสฺสิกสาฏิกกถาวณฺณนาฯ
๑๘๒๖. สุคตสฺส จีวเรน ตุลฺยปฺปมาณํ จีวรํ โย ภิกฺขุ สเจ กาเรยฺย, ตสฺส จีวรสฺส กรเณ ตสฺส ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ โยชนาฯ ตุลฺยํ ปมาณํ ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ
๑๘๒๗. อตฺตโน วตฺถานํ กรณการาปนํ วินา อญฺญโต ปฏิลาโภ นาม นตฺถิ, สูจิกมฺมปริโยสาเน จีวรสรูปสฺส ปฏิลาโภเยเวตฺถ ปฏิลาโภติ วิญฺญายติฯ
๑๘๒๘. ตสฺสาติ ยํ ‘‘สุคตสฺส จีวเรนา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺส สุคตจีวรสฺสฯ ทีฆโส ปมาเณน สุคตสฺส วิทตฺถิยา นว วิทตฺถิโย, ติริยํ ปมาเณน ฉ วิทตฺถิโย วินิทฺทิฏฺฐา สิกฺขาปเทเยว กถิตาติ โยชนาฯ
นนฺทกถาวณฺณนาฯ
ราชวคฺโค นวโมฯ
อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย
ปาจิตฺติยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปฐโม ภาโค นิฏฺฐิโตฯ
ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
วินยปิฏเก
วินยวินิจฺฉย-ฏีกา (ทุติโย ภาโค)