ปาฏิเทสนียกถาวณฺณนา
๑๘๓๐-๑. เอวํ ‘‘โย จนฺตรฆร’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ อนฺตรฆรนฺติ รถิกาทิมาหฯ ยถาห ‘‘อนฺตรฆรํ นาม รถิกา พฺยูหํ สิงฺฆาฏกํ ฆร’’นฺติฯ
โย ตสฺส ภิกฺขุโน คหเณ ทุกฺกฏํ, โภเค อชฺโฌหาเร ปาฏิเทสนียํ สิยาติ โยชนาฯ
อิโต ปฏฺฐาย จตสฺโส คาถา อุปฺปฏิปาฏิยา โปตฺถเกสุ ลิขิตา, ตาสํ อยํ ปฏิปาฏิ – ‘‘เอตฺถนฺตรฆร’’นฺติ ตติยา, ‘‘ตสฺมา ภิกฺขุนิยา’’ติ จตุตฺถี, ‘‘รถิกาทีสู’’ติ ปญฺจมี
๑๘๓๒-๓. ปุริมคาถาทฺวเยน ปทภาชนาคตสามญฺญวินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อฏฺฐกถาคตํ วิเสสํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ ปฐมปาฏิเทสนียสิกฺขาปเทฯ ตสฺสาติ อญฺญาติกภิกฺขุนิยาฯ วากฺยโตติ ‘‘อนฺตรฆรํ ปวิฏฺฐายา’’ติ วจนโตฯ หิ-สทฺโท เหตุมฺหิฯ ยสฺมา ภิกฺขุสฺส ฐิตฏฺฐานํ นปฺปมาณนฺติ อฏฺฐกถาย (ปาจิ. อฏฺฐ. ๕๕๓) วณฺณิตํ, ตสฺมา อารามาทีสุ ฐตฺวา เทนฺติยา ภิกฺขุนิยา หตฺถโต วีถิอาทีสุ ฐตฺวา โย ปฏิคฺคณฺเหยฺย เจ, เอวํ ปฏิคฺคณฺหโต ตสฺส ภิกฺขุโน น โทโสติ โยชนาฯ ปริโภคสฺส ปฏิคฺคหณมูลกตฺตา น โทโสฯ ‘‘ปฏิคฺคณฺหโต’’ติ อิมินา ปริโภเค ปาฏิเทสนียาภาโว จ ทีปิโต โหติฯ
๑๘๓๔. สเจ ภิกฺขุนี รถิกาทีสุ ฐตฺวา โภชนํ เทติ, ภิกฺขุ อนฺตราราเม ฐตฺวา ปฏิคฺคณฺหาติ เจ, ตสฺส อาปตฺตีติ โยชนาฯ คาถาพนฺธวเสน ‘‘ภิกฺขุนิ โภชน’’นฺติ รสฺสตฺตํฯ อาปตฺตีติ จ ปฏิคฺคหณปริโภเคสุ ทุกฺกฏปาฏิเทสนียาปตฺติโย สนฺธาย วุตฺตํฯ
๑๘๓๕. รถิกาทีสุ ฐตฺวา ภิกฺขุนี โภชนํ เทติ เจ, ตํ รถิกายปิ วา…เป.… อยํ นโยติ โยชนาฯ ตตฺถ รถิกาติ รจฺฉาฯ พฺยูหนฺติ อนิพฺพิชฺฌิตฺวา ฐิตา คตปจฺจาคตรจฺฉาฯ สนฺธิ นาม ฆรสนฺธิฯ สิงฺฆาฏกนฺติ จตุกฺโกณํ วา ติโกณํ วา มคฺคสโมธานฏฺฐานํฯ อยํ นโยติ ‘‘อาปตฺตี’’ติ อนนฺตรคาถาย วุตฺตนโยฯ
๑๘๓๗. อามิเสน
๑๘๓๘. เอกโตอุปสมฺปนฺนหตฺถโตติ ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนาย หตฺถโตฯ ยถาห ‘‘เอกโตอุปสมฺปนฺนายาติ ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนายา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๕๕๓)ฯ ภิกฺขูนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนาย ปน ยถาวตฺถุกเมวาติฯ
๑๘๓๙. อญฺญาติกาย ญาติกสญฺญิสฺส, ตเถว วิมติสฺส จ ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ
๑๘๔๐. อญฺญาติกาย ทาเปนฺติยา ภูมิยา นิกฺขิปิตฺวา ททมานาย วา อนฺตรารามาทีสุ ฐตฺวา เทนฺติยา ปฏิคฺคณฺหโต ภิกฺขุสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ อนฺตรารามาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ภิกฺขุนุปสฺสยติตฺถิยเสยฺยาปฏิกฺกมนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ปฏิกฺกมนํ นาม โภชนสาลาฯ
๑๘๔๑. คามโต พหิ นีหริตฺวา เทตีติ โยชนาฯ
๑๘๔๒. หตฺถโตติ เอตฺถ ‘‘คหเณ’’ติ เสโสฯ ตถาติ อนาปตฺติฯ สมุฏฺฐานํ อิทํ สิกฺขาปทํ เอฬกโลเมน สมํ มตนฺติ โยชนาฯ
ปฐมปาฏิเทสนียกถาวณฺณนาฯ
๑๘๔๓-๔. อวุตฺเตติ วกฺขมานนเยน อวุตฺเตฯ เอเกนปิ จ ภิกฺขุนาติ สมฺพนฺโธฯ อปสกฺกาติ อปคจฺฉฯ อาทิ-อตฺถวาจินา อิติ-สทฺเทน ‘‘อปสกฺก ตาว, ภคินิ, ยาว ภิกฺขู ภุญฺชนฺตี’’ติ วากฺยเสโส สงฺคหิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ อิมินา อปสาทนากาโร ‘‘เอเกนปิ จ ภิกฺขุนา’’ติ อิมินา อวกํโส ทสฺสิโตฯ อุกฺกํโส ปน ‘‘เตหิ ภิกฺขูหิ สา ภิกฺขุนี อปสาเทตพฺพา’’ติ ปาฬิโตปิ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘อามิส’’นฺติ สามญฺญวจเนปิ ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรสฺเสว คหณํฯ ยถาห ‘‘ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตเรนา’’ติฯ โภเคติ จ เอกโตอุปสมฺปนฺนนฺติ จ วุตฺตตฺถเมวฯ
๑๘๔๕. ตเถวาติ ตตฺถาติ อนุปสมฺปนฺนายฯ
๑๘๔๖. อตฺตโน ภตฺเต ทินฺเนปิ อิมินา สิกฺขาปเทน อนาปตฺติ, ปุริมสิกฺขาปเทน ปน อาปตฺติสมฺภวา ‘‘น เทตี’’ติ วุตฺตํฯ ยถาห ‘‘อตฺตโน ภตฺตํ ทาเปติ, น เทตีติ เอตฺถ สเจปิ อตฺตโน ภตฺตํ เทติ, อิมินา สิกฺขาปเทน อนาปตฺติเยว, ปุริมสิกฺขาปเทน อาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๕๕๘)ฯ ตถาติ อนาปตฺติฯ อุภยสิกฺขาปเทหิปิ อนาปตฺติํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปเทติ เจ’’ติฯ ยถาห ‘‘อญฺเญสํ ภตฺตํ เทติ, น ทาเปตีติ เอตฺถ ปน สเจปิ ทาเปยฺย, อิมินา สิกฺขาปเทน อาปตฺติ ภเวยฺย, เทนฺติยา ปน เนว อิมินา, น ปุริเมน อาปตฺตี’’ติฯ
๑๘๔๗. ภิกฺขุนี ยํ น ทินฺนํ, ตํ ทาเปติ, ยตฺถ วา น ทินฺนํ, ตตฺถ ทาเปติ, ตมฺปิ สพฺเพสํ มิตฺตามิตฺตานํ สมํ ทาเปติ, ตตฺถาปิ อนาปตฺติฯ
๑๘๔๘. สิกฺขมานา วา สามเณริกา วา ‘‘อิธ สูปํ เทถ, โอทนํ เทถา’’ติ โวสาสนฺตี วิธานํ กโรนฺตี ฐิตา, ตํ อนปสาเทนฺตสฺส อนาปตฺติฯ ปญฺเจว โภชนานิ วินา อญฺญํ โวสาสนฺติํ ภิกฺขุนิํ อนปสาเทนฺตสฺส อนาปตฺติฯ อนปสาเทนฺตสฺส อุมฺมตฺตกาทิโนปิ อนาปตฺตีติ โยชนาฯ
๑๘๔๙. สมุฏฺฐานนฺติ กฺริยากฺริยํฯ
ทุติยปาฏิเทสนียกถาวณฺณนาฯ
๑๘๕๐-๑. เสกฺขนฺติ สมฺมเตติ ‘‘เสกฺขสมฺมตํ นาม กุลํ ยํ กุลํ สทฺธาย วฑฺฒติ, โภเคน หายติ, เอวรูปสฺส กุลสฺส ญตฺติทุติเยน กมฺเมน เสกฺขสมฺมุติ ทินฺนา โหตี’’ติ (ปาจิ. ๕๖๗) วุตฺตํ อิทํ กุลํ เสกฺขสมฺมตํ นามฯ เตนาห ‘‘ลทฺธสมฺมุติเก กุเล’’ติฯ ลทฺธา สมฺมุติ เยนาติ วิคฺคโหฯ ฆรูปจารํ โอกฺกนฺเต นิมนฺติโตปิ อนิมนฺติโตว โหตีติ อาห ‘‘ฆรูปจาโรกฺกมนา ปุพฺเพวา’’ติฯ ยถาห ‘‘อนิมนฺติโต นาม อชฺชตนาย วา สฺวาตนาย
‘‘อคิลาโน นาม โย สกฺโกติ ปิณฺฑาย จริตุ’’นฺติ วุตฺตตฺตา ภิกฺขาย จริตุํ สมตฺโถ อคิลาโน นามฯ คเหตฺวาติ สหตฺถา ปฏิคฺคเหตฺวาฯ ‘‘อามิส’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ยถาห ‘‘ขาทนียํ วา โภชนียํ วา สหตฺถา ปฏิคฺคเหตฺวา’’ติ (ปาจิ. ๕๖๗)ฯ คหเณติ เอตฺถ ‘‘อาหารตฺถายา’’ติ เสโสฯ
๑๘๕๓. ตตฺถาติ อเสกฺขสมฺมเต กุเลฯ ตเถว ปริทีปิตนฺติ ทุกฺกฏํ ปริทีปิตํฯ
๑๘๕๔. นิมนฺติตสฺส วาติ เอตฺถ วา-สทฺเทน นิมนฺติตสฺส อวเสสํ คณฺหาติฯ ยถาห ‘‘นิมนฺติตสฺส วา คิลานสฺส วา เสสกํ ภุญฺชตี’’ติฯ อญฺเญสํ ภิกฺขา ตตฺถ ทียตีติ โยชนาฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ เสกฺขสมฺมเต กุเลฯ
๑๘๕๕. ยตฺถ กตฺถจีติ อาสนสาลาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิฯ นิจฺจภตฺตาทิเก วาปีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สลากภตฺตปกฺขิกอุโปสถิกปาฏิปทิกภตฺตานํ คหณํฯ
๑๘๕๖. ทฺวาเรติ เอตฺถ ‘‘ฐเปตฺวา’’ติ เสโสฯ สมฺปตฺเตติ เอตฺถ ‘‘ปจฺฉา’’ติ เสโสฯ ยถาห ‘‘สเจปิ อนาคเต ภิกฺขุมฺหิ ปฐมํเยว นีหริตฺวา ทฺวาเร ฐเปตฺวา ปจฺฉา สมฺปตฺตสฺส เทนฺติ, วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๕๖๙)ฯ
๑๘๕๗. มหาปจฺจริยา(ปอาจิ. อฏฺฐ. ๕๖๙) คตวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ภิกฺขุ’’นฺติอาทิฯ สมุฏฺฐาเนฬกูปมนฺติ สมุฏฺฐานโต เอฬกโลมสิกฺขาปทสทิสนฺติ อตฺโถฯ
ตติยปาฏิเทสนียกถาวณฺณนาฯ
๑๘๕๘-๙. ‘‘ปญฺจนฺนํ ปฏิสํวิทิตํ, เอตํ อปฺปฏิสํวิทิตํ นามา’’ติ วจนโต จ อิธาปิ ‘‘สหธมฺมิกญาปิต’’นฺติ วกฺขมานตฺตา จ อคหฏฺฐ-สทฺเทน ปริพฺพาชกานํ คหณํฯ วุตฺตเมว ‘‘อิตฺถิยา ปุริเสน วา’’ติฯ ‘‘ยานิ โข ปน ตานิ อารญฺญกานิ เสนาสนานี’’ติ (ปาจิ. ๕๗๓) วจนโต อารามนฺติ อารญฺญการามมาหฯ สเจ เอวมาโรจิตํ ปฏิสํวิทิตนฺติ หิ วุตฺตํ ปทภาชเนติ (ปาจิ. ๕๗๓) โยชนาฯ ปฏิสํวิทิตนฺติ ปเคว นิเวทิตํฯ
๑๘๖๐. ปจฺฉา ยถาโรจิตํ ตเมว วา ตสฺส จ ปริวารํ กตฺวา อญฺญํ พหุํ วา อาหรียตุ, ตมฺปิ ปฏิสํเวทิตํ นามาติ โยชนาฯ
๑๘๖๑. ยาคุยา วิทิตํ กตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ตํ ฐเปตฺวา’’ติ อิทํ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ อิทมฺปิ วิทิตํ กุรุนฺทิยํ วฏฺฏตีติ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ
๑๘๖๒. ปนาติ อฏฺฐกถาเสโสฯ เตนาติ กตปฏิสํเวทิเตนฯ ตมฺปิ จ สพฺพํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ
๑๘๖๓. เอวํ ยํ อนาโรจิตนฺติ ‘‘อารามํ วา อุปจารํ วา ปวิสิตฺวา’’ติอาทินา นเยน ยํ ปฐมํ อนิเวทิตํฯ ‘‘เอว’’นฺติ อิทํ ‘‘ยํ อารามมนาภต’’นฺติ อิมินาปิ โยเชตพฺพํฯ เอวนฺติ ‘‘ตสฺส ปริวารํ กตฺวา’’ติอาทินา ปกาเรนฯ ‘‘ตํ อสํวิทิตํ นามา’’ติ อิทํ ‘‘สหธมฺมิกญาปิต’’นฺติ อิมินาปิ โยเชตพฺพํฯ ยถาห ‘‘ปญฺจนฺนํ ปฏิสํวิทิตํ, เอตํ อปฺปฏิสํวิทิตํ นามา’’ติ (ปาจิ. ๕๗๓)ฯ อฏฺฐกถายญฺจ ‘‘ปญฺจนฺนํ ปฏิสํวิทิตนฺติ ปญฺจสุ สหธมฺมิเกสุ ยํ กิญฺจิ เปเสตฺวา ‘ขาทนียํ วา โภชนียํ วา อาหริสฺสามา’ติ ปฏิสํวิทิตํ กตมฺปิ อปฺปฏิสํวิทิตเมวาติ อตฺโถ’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๕๗๓) วุตฺตํฯ
๑๘๖๔. การาเปตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ปฏิสํวิทิต’’นฺติ เสโสฯ
๑๘๖๕. ภิกฺขุนา วา คนฺตฺวา อนฺตรามคฺเค คเหตพฺพนฺติ โยชนาฯ เอวมกตฺวาติ ‘‘พหิอารามํ เปเสตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตวิธานํ อกตฺวาฯ อุปจารโตติ เอตฺถ ภุมฺมตฺเถ โต-ปจฺจโย เวทิตพฺโพฯ
๑๘๖๘. ‘‘ปฏิสํวิทิเต’’ติอาทีนํ ปฏิสํวิทิเตติ เอตฺถ ‘‘คิลานสฺสา’’ติ เสโสฯ ปฏิสํวิทิเต อนาปตฺติ, คิลานสฺสาปิ อนาปตฺติ, อปฺปฏิสํวิทิเตปิ ตสฺส ปฏิสํวิทิตสฺส อวเสสเก วา คิลานสฺส อวเสสเก วา อนาปตฺติ เอวาติ สมฺพนฺโธ อนาปตฺติวาเร ‘‘ปฏิสํวิทิตสฺส วา คิลานสฺส วา เสสกํ ภุญฺชตี’’ติ (ปาจิ. ๕๗๕)ฯ พหาราเม ปฏิคฺคเหตฺวา อนฺโตเยว ภุญฺชโต อสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ คเหตฺวา วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท ‘‘ตสฺสา’’ติอาทีสุปิ โยเชตพฺโพฯ
๑๘๖๙. ตตฺถาติ ตสฺมิํ อารญฺญการาเมฯ ขาทโต อนาปตฺติ เอวาติ โยชนา, ตตฺถ ‘‘อญฺเญน กปฺปิยํ กตฺวา ทินฺนานี’’ติ เสโสฯ
จตุตฺถปาฏิเทสนียกถาวณฺณนาฯ
อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย
ปาฏิเทสนียกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ