จูฬวคฺคโยชนา
มหาวคฺคขนฺธกสฺเสวํ
อธุนา จูฬวคฺคสฺส, กริสฺสํ โยชนานยํฯ
๑. กมฺมกฺขนฺธกํ
๑. ตชฺชนียกมฺมกถา
๑. จูฬวคฺคสฺส ตาวาติ ปาริวาสิกกฺขนฺธกาทิโต พลวาพลวนฺติ ทฺวินฺนํ สทฺทานํ ปริยายภาเวน วุตฺตตฺตา อติสยตฺโถติ ทสฺเสติฯ ‘‘พลวพลว’’นฺติ วตฺตพฺเพ วาจาสิลิฏฺฐวเสน ทีฆํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํฯ ปฏิวทถาติ ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน กเถถฯ อิมินา ปฏิมนฺเตถาติ เอตฺถ มนฺตธาตุยา คุตฺตภาสนตฺถํ ทสฺเสติฯ อตฺเถสุ กรณภาสนกิจฺเจสุ อลํ สมตฺถาติ อลมตฺถา, เตสํ วิเสเสนาติ อลมตฺถตราติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมตฺถตรา’’ติฯ
อธมฺมกมฺมทฺวาทสกกถา
๔. อสมฺมุขา อสมฺมุขาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺฆธมฺมวินยปุคฺคลสมฺมุขานํ วินา กต’’นฺติฯ ‘‘อปฺปฏิปุจฺฉิตฺวา’’ติ อิมินา อปฺปฏิปุจฺฉาติ เอตฺถ ตฺวาปจฺจยสฺสาการภาวํ ทสฺเสติฯ ตสฺเสวาติ จุทิตกสฺเสวฯ อเทสนาคามินิยาติ เอตฺถ อการสฺส อญฺญตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาราชิกา…เป.… วา’’ติฯ เอตฺถาติ ตชฺชนียกมฺเมฯ นว ปทาติ นวสุ ปเทสุ, นิทฺธารเณ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํฯ ปุริมเกสุ ตีสุ ติเกสุ วุตฺเตสุ นวสุ ปเทสูติ โยชนาฯ ‘‘เอเกก’’นฺติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อิเมหีติ อิเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิฯ ทฺวาทส ติกาติ ปุริเมหิ ตีหิ ติเกหิ นว ติเก มิสฺเสตฺวา ทฺวาทสฯ สุกฺกปกฺเขสุปีติ ปฏิเสธวิรหวเสน สุกฺเกสุ ปกฺเขสุปิฯ
๖. ‘‘ปพฺพชิตาน’’นฺติ อิมินา คิหีนํ อนนุโลมิกตํ นิวตฺเตติฯ สหโสกิตาทีหีติ อาทิสทฺเทน สหนนฺทิํ สงฺคณฺหาติฯ อิมสฺมิํ ฐาเน สพฺพอฏฺฐกถาโปตฺถเกสุ ‘‘น อุปสมฺปาเทตพฺพนฺติ อุปชฺฌาเยน หุตฺวา น อุปสมฺปาเทตพฺพ’’นฺติ ปาฐโต ปฏฺฐาย ยาว ‘‘น สมฺปโยเชตพฺพนฺติ อญฺญมญฺญํ โยเชตฺวา กลโห น กาเรตพฺโพ’’ติ ปาโฐ อตฺถิ, ตาว อฏฺฐารสสมฺมาวตฺตนวตฺตานํ สํวณฺณนาปาโฐ ลิขิโต, โส ปาโฐ อิมสฺมิํ ฐาเน น ลิขิตพฺโพฯ กสฺมา? ปาฬิกฺกมานุปฺปตฺตาภาวโต, อฏฺฐกถายเมว ‘‘อฏฺฐารส สมฺมาวตฺตนวตฺตานิ ปาริวาสิกกฺขนฺธเก วณฺณยิสฺสามา’’ติ วกฺขมานตฺตา, ยถาวจนญฺจ ปาริวาสิกกฺขนฺธเก (จูฬว. อฏฺฐ. ๗๖) สํวณฺณิตตฺถา จฯ ตสฺมา โส ปาโฐ น โปราณปาโฐ โหติ, ปจฺฉา ปกฺขิตฺตปาโฐติ ทฏฺฐพฺโพฯ
ติณฺณํ เอเกเกนาปีติ ตีสุ องฺเคสุ เอเกเกนาปิฯ อิมินา อวยววากฺยนิพฺพตฺติวเสน กมฺมารหภาวํ ทสฺเสติฯ หีติ สจฺจํฯ นิยสฺสสฺส วิเสเสน อภิณฺหาปตฺติกตฺตํ องฺคํ อิติ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ เอตฺถ อาการวาจโก ตชฺชนียํ, ตเมว กมฺมํ ตชฺชนียกมฺมํฯ ‘‘นิสฺสาย เต วตฺถพฺพ’’นฺติ นิยสฺสียติ พาโล ภชาปียติ อเนน วินยกมฺเมนาติ นิยสฺสํ, ทิวาทิคณิกตฺตา สการสฺส ทฺเวภาโว โหติ ‘‘นสฺสํ วสฺส’’นฺติอาทีสุ วิย, นิยสฺสเมว กมฺมํ นิยสฺสกมฺมํฯ คามาทิโต ปพฺพาชิยติ อเนน วินยกมฺเมนาติ ปพฺพาชนียํ, ตเมว กมฺมํ ปพฺพาชนียกมฺมํฯ ตีสูติ ภณฺฑนการกอภิณฺหาปตฺติกกุลทูสกวเสน ติวิเธสุ องฺเคสุฯ เยน เกนจิ องฺเคนาติ สมฺพนฺโธฯ ยทิ สพฺพานิ กมฺมานิ กาตุํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ เอวํ สติ จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก (มหาว. ๔๐๐ อาทโย) วุตฺตํ อิทํ วจนํ วิรุชฺฌตีติ สมฺพนฺโธฯ วจนตฺถนานตฺตโตติ วจนสฺส จ อตฺถสฺส จ นานาภาวโตฯ ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตชฺชนียกมฺมารหสฺสาติ อิมสฺส หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘ติณฺณํ ภิกฺขเว’’ติอาทิวจนสฺส องฺคสมฺภโว อตฺโถติ โยชนาฯ ตสฺมาติ ยสฺมา น วิรุชฺฌติ, ตสฺมาฯ สงฺเฆน กตํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ อิมินา ลกฺขเณน ตชฺชนียาทิกมฺมารหสฺส ตสฺส ภิกฺขุสฺสาติ โยชนาฯ เอวํ กมฺมสนฺนิฏฺฐานตฺถํ ทสฺเสตฺวา องฺคสมฺภวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺส ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยสฺสาติ ภิกฺขุสฺส, อตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ ภณฺฑนการกาทีสูติอาทิสทฺเทน อภิณฺหาปตฺติกกุลทูสกานิ สงฺคณฺหาติฯ อากงฺขมาโน สงฺโฆ กเรยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ กมฺมารหนฺติ กมฺมสฺส, กมฺเม วา อรหํฯ เอตฺถาติ กมฺมกฺขนฺธเกฯ ปุพฺเพนาติ ปุพฺเพ วุตฺเตน จมฺเปยฺยกฺขนฺธเกนฯ อปรนฺติ อปเร วุตฺตํ กมฺมกฺขนฺธกํฯ สเมตีติ สมํ คจฺฉติฯ
ตตฺถาติ กมฺเมสุ, ตชฺชนียกมฺเมติ สมฺพนฺโธ, องฺเคสุ วา, ภณฺฑนการกวเสนาติ สมฺพนฺโธฯ อถ โขติ ตถา วุตฺตาปีติ อตฺโถฯ กโรนฺเตน กมฺมวาจาวาจเกนาติ สมฺพนฺโธฯ หีติ ผลโชตโกฯ ภูเตน วตฺถุนาติ ตจฺเฉน วตฺถุนาฯ อญฺญสฺส กมฺมสฺสาติ ตชฺชนียกมฺมโต อญฺญสฺส กมฺมสฺสฯ กสฺมา พาลสฺส อพฺยตฺตสฺส อาปตฺติพหุลสฺส อิทมฺปีติ ตชฺชนียกมฺมมฺปิฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ กมฺเมสุฯ
นปฺปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺพอฏฺฐารสกาทิกถา
๘. ปนฺนโลมาติ ปติตมานโลมาฯ เอตนฺติ วตฺตํฯ เนตฺถารนฺติ เอตฺถ อผุฏฺฐกฺขรสํโยเค ปรสฺส เยนาติ วตฺเตนฯ นิสฺสารณาติ นิสฺสารณโตฯ ทส วา ทิวสานิ, ปญฺจ วา ทิวสานิ ปูเรตพฺพนฺติ โยชนาฯ หีติ สจฺจํฯ เอตฺตเกนาติ เอตปฺปมาเณน ทสปญฺจทิวเสนฯ
๒. นิยสฺสกมฺมกถา
๑๑. อปิสฺสุ ภิกฺขู ปกตาติ เอตฺถ นิปาตานมเนกตฺถตฺตา อิธ อปิสฺสุสทฺโท นิจฺจตฺโถ โหติฯ ปกตสทฺโท ‘‘กุกฺกุจฺจปกตา’’ติอาทีสุ (ปารา. อฏฺฐ. ๑.ตติยสงฺคีติกถา; ปาจิ. อฏฺฐ. ๔๓๘) อภิภวนตฺโถ, อิธ ปน พฺยาวฏตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิจฺจํ พฺยาวฏา โหนฺตี’’ติฯ
๓. ปพฺพาชนียกมฺมกถา
๒๗. เอตฺถาติ อสฺสชิปุนพฺพสุกวตฺถุมฺหิฯ กายิโกติ เอตฺถ กาเยน กีฬตีติ กายิโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กายกีฬา วุจฺจตี’’ติฯ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา วาจาย กีฬตีติ วาจสิโก, กายิโก จ วาจสิโก จ กายิกวาจสิโกติ วจนตฺถํ อติทิสติฯ เอตฺถ จ ปจฺฉิมวจนตฺโถ สมาหารทฺวนฺโท, สมาหารทฺวนฺเทปิ กตฺถจิ ปุลฺลิงฺคมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู ‘‘ธมฺมวินโย’’ติอาทีสุ (วิภ. อฏฺฐ. ๕๐๙) วิยฯ กายทฺวารปญฺญตฺตสิกฺขาปทํ วีติกฺกมตีติ กายิโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กายทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทวีติกฺกโม วุจฺจตี’’ติฯ กาเยน ปญฺญตฺตสิกฺขาปทํ วีติกฺกเมตีติ กายิโกติ วจนตฺโถปิ ยุชฺชเตวฯ ‘‘อุปหนนํ วุจฺจตี’’ติ อิมินา อุปหนนํ อุปฆาตํ, ตเมว อุปฆาติกนฺติ
๔. ปฏิสารณียกมฺมกถา
๓๓. สุธมฺมวตฺถุสฺมิํ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ อนปโลเกตฺวาติ เอตฺถ อปปุพฺโพ โลกสทฺโท อาปุจฺฉนตฺโถติ อาห ‘‘น อาปุจฺฉิตฺวา’’ติฯ
๓๔. กินฺติ โวติ ตุมฺเหหิฯ คหปตีติ อาลปนปทํฯ เถรานํ อตฺถายาติ สมฺพนฺโธฯ ปฏิยตฺตนฺติ ปฏิยาทิตํฯ ‘‘เอตํ อโวจา’’ติ อิมินา เอตทโวจาติ เอตฺถ นิคฺคหิตาเทสสนฺธิํ ทสฺเสติฯ ยทิทนฺติ สทฺโท ‘‘ติลสํคุฬิกา’’ติ ปเทน โยชิตตฺตา อิตฺถิลิงฺโคติ อาห ‘‘ยา อย’’นฺติฯ ติลสกฺขลิกาติ ติเลน สํสฏฺฐา สกฺขลิกาฯ ‘‘สา นตฺถี’’ติ อิมินา อุตฺตรวากฺเย ยํสทฺทสฺส ปุพฺพวากฺเย ตํสทฺทาเปกฺขตํ ทสฺเสติฯ เอโก ปุริโสติ สมฺพนฺโธฯ ปูวิโยติ ปูวํ, ปูเวน วา กยวิกฺกโยฯ เตนาติ การเณนฯ นนฺติ คหปติํฯ เถโรติ สุธมฺมตฺเถโรฯ ยเทว กิญฺจีติ เอตฺถ กิญฺจิ เอว ยํ วจนนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กิญฺจิเทว ติลสํคุฬิกาวจน’’นฺติฯ อิทนฺติ อิมํ อตฺถํฯ โสติ กุกฺกุฏโปตโกฯ กากวสฺสิตนฺติ กากสฺส วสฺสิตํ, เนว อกาสีติ สมฺพนฺโธฯ ตยาปีติ ปิสทฺโท กุกฺกุฏโปตกํ อเปกฺขติฯ เนว ภิกฺขุวจนํ วุตฺตํ, น คิหิวจนํ วุตฺตํ, อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตีติ โยชนาฯ
อธมฺมกมฺมาทิทฺวาทสกกถา
๓๙. ปุริเมหิ กมฺเมหีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ องฺเคสุฯ ยถา ปริสกฺกิยมาเน คิหิโน ลาภํ น ลภนฺตีติ โยชนาฯ ปริปุพฺโพ สกฺกธาตุ ปรกฺกมตฺโถติ อาห ‘‘ปรกฺกมนฺโต’’ติฯ ตตฺถาติ อนตฺถาทีสุ อตฺถภงฺโคติ คิหีนํ อตฺถสฺส ภงฺโคฯ อวสนนฺติ คิหีนํ อวสนํฯ คิหีนนฺติ เอตฺถ สามฺยตฺเถ สามิวจนนฺติ อาห ‘‘คิหีนํ สนฺติเก’’ติฯ ยถา กริยมาเน สจฺโจ โหติ, เอวํ น กโรตีติ โยชนาฯ เอกงฺเคนาปีติ ปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถ, ตโต อธิเกหิ องฺเคหิ กา นาม กถาติ ทสฺเสติฯ เอตฺถาติ ปฏิสารณียกมฺเมฯ ปฏิมุขํ อตฺตโน โทสํ สราเปตพฺพํ อเนน วินยกมฺเมนาติ ปฏิสารณียํ, ตเมว กมฺมํ ปฏิสารณียกมฺมํฯ
๕. อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺเขปนียกมฺมกถา
๔๖. สํสถาติ เอตฺถ สํสธาตุยา กถนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาโรเจถา’’ติฯ ตุมฺเห สํสถ, กเถถาติ อตฺโถฯ
๕๐. ภณฺฑนการโก โหตีติอาทิ การณูปจารวเสน วุตฺโตติ อาห ‘‘ภณฺฑนาทิปจฺจยา’’ติอาทิฯ ภณฺฑนการกาทิ การณํ, เตน อาปนฺนา อาปตฺติ ผลํ, ตสฺสา อทสฺสเน อุกฺเขปนียกมฺมํ กาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺสาติ อาปตฺติยาฯ
๕๑. เอตฺถาติ ตตฺถาติ เตจตฺตาลีสวตฺเตสุฯ อนุทฺธํเสตพฺโพติ เอตฺถ ธํสธาตุยา คตฺยตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘น โจเทตพฺโพ’’ติฯ ‘‘รโชนุทฺธํสตี’’ติอาทีสุ (พุ. วํ. ๒.๑๐๑) หิ ธํสธาตุ คตฺยตฺเถ วตฺตติฯ ‘‘น ภิกฺขุ ภิกฺขูหี’’ติ เอตฺถ โสเยว ภิกฺขุ เตเหว ภิกฺขูหีติ อตฺถํ นิวาเรนฺโต อาห ‘‘อญฺโญ ภิกฺขุ อญฺเญหิ ภิกฺขูหี’’ติฯ น คิหิทฺธโชติ เอตฺถ คิหีนํ ธโช คิหิทฺธโชติ วุตฺเต โอทาตวตฺถาทีนีติ อาห ‘‘โอทาตวตฺถานี’’ติอาทิฯ น ติตฺถิยาทิปทตฺตยนฺติ ‘‘น ติตฺถิยา เสวิตพฺพา, ภิกฺขู เสวิตพฺพา, ภิกฺขุสิกฺขาย สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ ปทานํ ตยํฯ ‘‘น อปสาเทตพฺโพ’’ติ อิมินา น อาสาเทตพฺโพติ เอตฺถ อาปุพฺพสทธาตุยา อปปุพฺพสทธาตุยา สมานภาวํ ทสฺเสติฯ ‘‘อนฺโต วา พหิ วาติ’’ เอตฺถ กสฺส อนฺโต วา พหิ วาติ อาห ‘‘วิหารสฺสา’’ติฯ เสสํ สพฺพํวตฺตนฺติ อิมินาติ อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺเขปนียกมฺเมนฯ
๖๕. ตสฺสาติ อาปตฺติยาฯ อิธาติ ปาปิกาย ทิฏฺฐิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค กเต อุกฺเขปนียกมฺเมฯ อาปตฺติอทสฺสนาทีสุ อุทฺธริตฺวา ขิปียติ อปนียติ อเนน วินยกมฺเมนาติ อุกฺเขปนียํ, ตเมว กมฺมํ อุกฺเขปนียกมฺมํฯ
อิติ กมฺมกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ
๒. ปาริวาสิกกฺขนฺธกํ
๑. ปาริวาสิกวตฺตกถา
๗๕. ปาริวาสิกกฺขนฺธเก ปาริวาสิกาติ ปทสฺส ปริวาสํ ปริวสนฺตีติ ปาริวาสิกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริวาสํ ปริวสนฺตา’’ติฯ ตตฺถาติ ‘‘ปริวาสํ ปริวสนฺตา’’ติ ตทฺธิตวากฺเยฯ เตสูติ จตุพฺพิเธสุ ปริวาเสสุฯ ติตฺถิยปริวาโสติ ติตฺถิยานํ ปริวาโส, ติตฺถิยานํ วา ทาตพฺโพ ปริวาโส, ติตฺถิเยหิ วา ปริวสิตพฺโพ ปริวาโส ติตฺถิยปริวาโสฯ อปฺปฏิจฺฉนฺนปริวาโสติ อปฺปฏิจฺฉนฺโน ปริวาโส อปฺปฏิจฺฉนฺนปริวาโสฯ ตตฺถาติ อปฺปฏิจฺฉนฺนปริวาเสฯ ยนฺติ วจนํฯ อยํ ปนาติ อยํ ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส ปนฯ อิธาติ เสสาติ อปฺปฏิจฺฉนฺนปริวาสโต เสสาฯ ตโยติ อปฺปฏิจฺฉนฺนปริวาสาทโย ตโย, ทาตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ กสฺส ทาตพฺพาติ อาห ‘‘เยนา’’ติอาทิฯ อาปนฺนา เจวาติ อาปชฺชิตพฺพา เจวฯ เตสูติ ติวิเธสุ ปริวาเสสุฯ เอเต ปนาติ ตโย ปนฯ อิธาติ ปาริวาสิกกฺขนฺธเกฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อิธ อธิปฺเปตา, ตสฺมาฯ เอเตสูติ ติวิเธสุ ปริวาเสสุฯ
ปกตตฺตานํ ภิกฺขูนนฺติ เอตฺถ อธิปฺเปตปกตตฺเต ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฐเปตฺวา’’ติอาทิฯ มูลายปฏิกสฺสนารหาทีนมฺปีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน มานตฺตารหมานตฺตจาริกอพฺภานารหาทโย สงฺคณฺหาติฯ ปิสทฺเทน ปกติปกตตฺตํ อเปกฺขติฯ เตติ ปกตตฺตาฯ ยํ อภิวาทนาทิํ กโรนฺตีติ สาทิยนฺตีติ เอตฺถ สาทิยนํ นาม สมฺปฏิจฺฉนนฺติ อาห ‘‘สมฺปฏิจฺฉนฺตี’’ติฯ ตตฺถาติ อภิวาทนาทีสุ, นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมวจนํฯ สามีจิกมฺมนฺติ เอตํ อาภิสมาจาริกสฺส อธิวจนนฺติ โยชนาฯ อภิวาทนาทีนีติ อภิวาทนปจฺจุฏฺฐานอญฺชลิกมฺมานิฯ พีชนวาตทานาทิโนติ พีชนิยา ปหริเตน ปวตฺตสฺส วาตสฺส ทานาทิโนฯ อาสนาภิหารนฺติ เอตฺถ อภิหรณํ อภิหาโร, อาสนสฺส อภิหาโร อาสนาภิหาโรติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาสนสฺส อภิหรณ’’นฺติฯ ปญฺญาปนมฺปิ อภิหริตฺวา ปญฺญาปิตตฺตา อภิหาโรเยว นามาติ อาห ‘‘ปญฺญาปนเมว วา’’ติฯ ‘‘ปาทโธวนอุทก’’นฺติ อิมินา ปาทสฺส โธวนํ อุทกํ ปาโททกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘ปาทฏฺฐปนก’’นฺติ อิมินา ปาทสฺส ฐปนกํ ปีฐํ ปาทปีฐนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘ปาทฆํสนํ วา’’ติ อิมินา ปาทสฺส ฆํสนํ กถลิกํ ปาทกถลิกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ สทฺธิวิหาริกานมฺปิ อภิวาทนาทินฺติ สมฺพนฺโธฯ ปิสทฺเทน อญฺเญสํ สาทิยนฺตสฺส กา นาม กถาติ ทสฺเสติฯ เตติ สทฺธิวิหาริกาฯ สทฺธาปพฺพชิตาติ สทฺธาย ปพฺพชิตาฯ กุลปุตฺตาติ ชาติกุลปุตฺตา, อาจารกุลปุตฺตา จฯ กโรนฺติ, อาปุจฺฉนฺติเยวาติ สมฺพนฺโธฯ วาริตมฺปิ อสาทิยนํ นามาติ อาห ‘‘วาริตกาลโต ปฏฺฐาย อนาปตฺตี’’ติฯ มิถุ ยถาวุฑฺฒนฺติ เอตฺถ มิถุสทฺโท อญฺญมญฺญปริยาโย, ยถาสทฺโท ยํสทฺทปริยาโย, วิจฺฉตฺโถ จาติ อาห ‘‘อญฺญมญฺญํ โย โย วุฑฺโฒ’’ติฯ อญฺญมญฺญญฺหิ มิถติ สงฺคมํ กโรตีติ มิถูติ วุจฺจติฯ เตน เตนาติ ภิกฺขุนา, ‘‘สาทิตุ’’นฺติ ปเท ภาวกตฺตาฯ สาทิตุํ อนุชานามีติ สมฺพนฺโธฯ
‘‘วุฑฺฒปฏิปาฏิยา’’ติ อิมินา วุฑฺฒานํ ปฏิปาฏิ ยถาวุฑฺฒนฺติ จตุตฺถีอพฺยยีภาวํ ทสฺเสติฯ ปุริมปเท ปน ปฐมาอพฺยยีภาโวฯ ปาฬิยาติ ปนฺติยาฯ ตตฺเถวาติ สงฺฆนวกฏฺฐาเน เอวฯ ปวารณายปีติ
โอโณชนนฺติ อวนุทเต โอโณชนํฯ อวปุพฺโพ นุทธาตุ นการสฺส ณการํ, ทการสฺส จ ชการํ กตฺวา โอโณชนนฺติ วุจฺจติฯ นุทธาตุ อุทฺเทสภตฺตาทีนีติอาทิสทฺเทน สลากภตฺตาทีนิ สงฺคณฺหาติฯ อสฺสาติ ปาริวาสิกสฺสฯ ตานีติ ทฺเว ตีณิ อุทฺเทสภตฺตาทีนิฯ เหฏฺฐาติ อตฺตโน เหฏฺฐาฯ คาเหถาติ นวกตเร ภิกฺขู คาหาเปถฯ ภตฺตปจฺจาสาติ ภตฺตเมว ปจฺจาสา ภตฺตปจฺจาสา, ปจฺจาสาภตฺตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘วิสฺสชฺเชตพฺพานี’’ติ อิมินา อวนุทิตพฺพนฺติ โอโณชนนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ เอวนฺติ คเหตฺวา วิสฺสชฺชมาเนติ โยชนาฯ ตานีติ อุทฺเทสภตฺตาทีนิฯ ยทิ ปน น คณฺหาตีติ สเจ สงฺฆโต วสฺสคฺเคน น คณฺหาติฯ น วิสฺสชฺเชตีติ สเจ อญฺญสฺส น วิสฺสชฺเชติฯ โอทิสฺสาติ อุทฺทิสิตฺวาฯ ตสฺสาติ ปาริวาสิกสฺสฯ หีติ ยสฺมาฯ สงฺฆนวกฏฺฐาเน นิสินฺนสฺส ตสฺสาติ โยชนาฯ ภตฺตคฺเคติ ภตฺตสฺส คหณฏฺฐาเนฯ โสติ ปาริวาสิโก, มา กิลมิตฺถาติ สมฺพนฺโธฯ อิทนฺติ โอโณชนํฯ อสฺสาติ ปาริวาสิกสฺส, อนุญฺญาตนฺติ สมฺพนฺโธฯ
อาคตาคเตหิ ภิกฺขูหีติ สมฺพนฺโธฯ จตุสฺสาลภตฺตนฺติ จตุมุขา สาลา จตุสฺสาลา โภชนสาลา, ตตฺถ ปฏิปาฏิยา ทินฺนํ ภตฺตํ จตุสฺสาลภตฺตํฯ เอตนฺติ จตุสฺสาลภตฺตํฯ ปาฬิยาติ ภิกฺขูนํ ปาฬิยาฯ โอสกฺกิตฺวาติ เหฏฺฐา สกฺกิตฺวาฯ หตฺถปาเสติ ภตฺตทายกสฺส หตฺถปาเสฯ เสโนติ กุลโลฯ ‘‘อารามิกสมณุทฺเทเสหี’’ติ ปทํ ‘‘อาหราเปตุ’’นฺติ ปเท การิตกมฺมํฯ สยเมวาติ ปาริวาสิเกน อนาณตฺโต หุตฺวา สยเมวฯ มหาเปฬภตฺเตปีติ มหติยํ เปฬายํ ปกฺขิปิตฺวา ทินฺเน ภตฺเตปิฯ ยตฺถ ปนาติ ปริวิสฏฺฐาเน ปนฯ
๗๖. ตตฺรายํ สมฺมาวตฺตนาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส อนิยมนิทฺเทสภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทานิ ยา อยํ สมฺมาวตฺตนา วุตฺตา’’ติฯ สมฺมา วตฺติตพฺพํ เอตายาติ สมฺมาวตฺตนาฯ ตตฺถาติ สมฺมาวตฺตนายํฯ น อุปสมฺปาเทตพฺพนฺติ เอตฺถ อาจริเยน หุตฺวา กมฺมวาจาสาวนมฺปิ อุปสมฺปาทนเมวาติ อาห ‘‘อาจริเยน หุตฺวาปิ กมฺมวาจา น สาเวตพฺพา’’ติฯ อญฺญสฺมิํ อสตีติ อตฺตนา อญฺญสฺมิํ กมฺมวาจาวาจเก อสติฯ น นิสฺสโย ทาตพฺโพติ เอตฺถ อาคนฺตุกานเมว นิสฺสโย น ทาตพฺโพ, น ทินฺนนิสฺสยานมฺปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาคนฺตุกานํ นิสฺสโย
อญฺโญ สามเณโรติ ปกตตฺตกาเล อุปชฺฌํ ทตฺวา คหิตสามเณเรหิ อญฺโญ สามเณโรฯ อาธิปจฺจฏฺฐานภูตาติ สพฺพสมฺมุตีนํ อธิปติภาวสฺส ฐานภูตาฯ ปฏิพลสฺสาติ ภิกฺขุนิโย โอวทิตุํ ปฏิพลสฺสฯ อิมินา ลทฺธสมฺมุติเกน อาณตฺโต อลทฺธสมฺมุติโกปิ ครุธมฺเมหิ วา อญฺเญหิ วา ภิกฺขุนิโย โอวทิตุํ ลภตีติ ทสฺเสติฯ อาคตา ภิกฺขุนิโย วตฺตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ โวติ ตุมฺหากํฯ โสติ ภิกฺขุฯ โวติ ตุมฺหากํ, ทสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ
สุกฺกวิสฺสฏฺฐิยาติ สุกฺกวิสฺสฏฺฐิอาปตฺติการณาฯ กายสํสคฺคาทิครุกาปตฺติ นาปชฺชิตพฺพาติ โยชนาฯ อาปตฺติกฺขนฺธวเสน อาปตฺติวตฺถูนํ ปาปิฏฺฐภาวญฺจ ปาปิฏฺฐตรภาวญฺจ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘สตฺตสุ หี’’ติอาทิฯ ปาปิฏฺฐตราติ ทุพฺภาสิตาปตฺติโต ทุกฺกฏาปตฺติ ปาปิฏฺฐตราฯ ตาสนฺติ สตฺตนฺนํ อาปตฺตีนํฯ ปุริมนเยเนวาติ ปุริมานํ อาปตฺตีนํ นเยเนวฯ เภโทติ วตฺถูนํ วิเสโสฯ เอวํ อาปตฺติกฺขนฺธวเสน อาปตฺติวตฺถูนํ ปาปิฏฺฐปาปิฏฺฐตรภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สิกฺขาปทวเสน เตสํ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปณฺณตฺติวชฺชสิกฺขาปเท ปนา’’ติอาทิฯ อุภยมฺปีติ วตฺถุอาปตฺติสงฺขาตํ อุภยมฺปิฯ
กมฺมนฺติ เอตฺถ การณภูตสฺส กมฺมสฺส นามํ การิยภูตายํ กมฺมวาจายํ อุปจารวเสน การิยภูตา กมฺมวาจา กมฺมนฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ปริวาสกมฺมวาจา วุจฺจตี’’ติฯ กมฺมสฺมิํ สติ, กมฺเมน วา วจิตพฺพาติ กมฺมวาจาติ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ กสิกมฺมนฺติ กสิสงฺขาตํ กมฺมํฯ โครกฺขกมฺมนฺติ โครกฺขสงฺขาตํ กมฺมํฯ ‘‘กมฺมํ กต’’นฺติ อิมินา กมฺมํ กโรนฺตีติ กมฺมิกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ เตติ กมฺมิกา ภิกฺขู, น ครหิตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ
วจิตพฺพํ อเนน โทเสนาติ วจนียํ, สํวิชฺชติ วจนียํ อสฺสาติ สวจนียํ, ตํ น กาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ปลิโพธตฺถาย หี’’ติอาทิฯ ยาว น ตํ เตติ ตุยฺหํฯ
อนุวาโทติ เอตฺถ อนุสาสนวเสน อญฺเญ วทตีติ อนุวาโทติ วุตฺเต เชฏฺฐกฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘วิหาเร เชฏฺฐกฏฺฐานํ น กาตพฺพ’’นฺติฯ เชฏฺฐกฏฺฐานํ สรูเปน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน วา’’ติอาทิฯ เมติ มยฺหํฯ ตนฺติ ตวํฯ น โจเทตพฺโพติ เอตฺถ เกน น โจเทตพฺโพติ อาห ‘‘วตฺถุนา วา อาปตฺติยา วา’’ติฯ น สาเรตพฺโพติ น สราเปตพฺโพฯ น ภิกฺขูหิ สมฺปโยเชตพฺพนฺติ เอตฺถ ภิกฺขูหิ อตฺตนา กลหวเสน น สมฺปโยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อญฺญมญฺญํ โยเชตฺวา กลโห น กาเรตพฺโพ’’ติฯ
สงฺฆตฺเถเรน หุตฺวาติ สงฺฆตฺเถเรน โหนฺเตนปีติ อตฺโถฯ ปุรโต อคนฺตพฺเพ สมาเน กิํ ปจฺฉโต คนฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘ทฺวาทสหตฺถ’’นฺติอาทิฯ อาสนปริยนฺโตติ อาสนเมว ปริยนฺโต ลามโกติ อาสนปริยนฺโต, ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺฆนวกาสนํ วุจฺจตี’’ติฯ สฺวาสฺสาติ โส อสฺสฯ โสติ อาสนปริยนฺโตฯ อสฺสาติ ปาริวาสิกสฺสฯ ตตฺถาติ อาสนปริยนฺเตฯ อยนฺติ ปาริวาสิโก, น ลภตีติ สมฺพนฺโธฯ คหิตาวเสสาติ คหิตาหิ เสยฺยาหิ อวเสสาฯ มงฺคุลคูถภริตาติ มงฺคุลานํ คูเถหิ ปูริตาฯ อสฺสาติ ปาริวาสิกสฺสฯ รเชหิ หตา นาสิตา ภูมิ เอตฺถาติ รโชหตภูมิฯ ชตุกมูสิกภริตาติ ชตูหิ จ มูสิกาหิ จ ปูริตาฯ ปณฺณสาลาติ ปณฺเณหิ ฉาทิตา สาลาฯ อสฺสาติ ปาริวาสิกสฺสฯ สพฺเพปิ อาวาสาติ โยชนาฯ เอเตหีติ ปกตตฺเตหิฯ เตสูติ อาวาเสสุฯ ยนฺติ อาวาสํฯ ปจฺจยนฺติ วสฺสาวาสิกลาภํฯ เอกปสฺเสติ ภิกฺขูนํ ปาฬิยํ อฏฺฐตฺวา เอกสฺมิํ ปสฺเสฯ
อสฺสาติ ปาริวาสิกสฺส, เทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ โส เอวาติ อาสนาทิปริยนฺโต เอวฯ ญาติปวาริตฏฺฐาเน นิมนฺติเตนาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ สํวิธายาติ สํวิทหิตฺวาฯ อสฺสาติ กุลสฺส, ภเวยฺย วาฯ
หรายมาเนนาติ ลชฺชมาเนนฯ เยนาปีติ ปาริวาสิเกนปิฯ สมาทินฺนนฺติ อารญฺญิกธุตงฺคสมาทินฺนํฯ ตถาติ ยถา อารญฺญิกงฺคํ น สมาทาตพฺพํ, ตถาฯ ปิณฺฑปาติกธุตงฺคมฺปีติ ปิสทฺโท อารญฺญิกงฺคํ อเปกฺขติฯ โย ปนาติ ปาริวาสิโก ปนฯ
อนาโรเจนฺตสฺส เมติ โยชนาฯ อนาโรเจนฺเต สตีติ วา โยชนาฯ ‘‘อิมินา การเณนา’’ติ อิมินา ตปฺปจฺจยาติ เอตฺถ ปจฺจยสทฺโท การณตฺโถ, นิสฺสกฺกวจนญฺจ การณตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติฯ โส รตฺติจฺเฉโท เอว ปจฺจโย ตปฺปจฺจโยติ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ ‘‘สามเณเรหี’’ติ ปทํ ‘‘ปจาเปตฺวา’’ติ ปเท การิตกมฺมํฯ เอตฺถาปิ ปกติยา นีหราเปตฺวาปิ วิหาเร ปจาเปตฺวาปิ ภุญฺชนฺตสฺส ปฏิเสโธ นตฺถิฯ กสฺมา? ‘‘ตปฺปจฺจยา’’ติ วุตฺตตฺตาฯ คาเมติ มหาคาเม, สพฺพกาลํ อเนกสเตหิ ภิกฺขูหิ อวิวิตฺเต คาเมติ อตฺโถฯ คามกาวาสนฺติ คาโมเยว ขุทฺทกฏฺเฐน คามโก, ตสฺมิํ การิโต อาวาโส คามกาวาโส, ตํฯ
คเตน ตตฺถาติ กิสฺมิญฺจิ วิหาเร, สพฺเพ ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐิตฏฺฐาเนฯ น เอกจฺเจ ปสฺสติ, อปสฺสิตตฺตา นาโรเจติ, รตฺติจฺเฉโทว โหตีติ อธิปฺปาโยฯ
เอกสฺส วา พหูนํ วา อาคนฺตุกานนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ ‘‘อาคนฺตุกสฺส อาโรเจตพฺพ’’นฺติ ปเทฯ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘อาคนฺตุเกน อาโรเจตพฺพ’’นฺติ ปเท วุตฺตนเยเนวฯ ตํ วุตฺตนยมาวิกโรนฺโต อาห ‘‘สเจ’’ติอาทิฯ เตสมฺปีติ อาคนฺตุกานมฺปิฯ ตสฺสาติ ปาริวาสิกสฺสฯ อชานนฺตสฺเสวาติ อนาทเร เจตํ สามิวจนํฯ อยญฺจ ปนาติ ปาริวาสิโก จฯ คตกาเลติ อาคนฺตุกานํ คตกาเลฯ เยปีติ อาคนฺตุกาปิฯ โอกฺกมิตฺวาติ โอสริตฺวา, ปวิสิตฺวาติ อตฺโถฯ อยญฺจาติ ปาริวาสิโก จ, ชานาตีติ สมฺพนฺโธฯ เนสนฺติ อาคนฺตุกานํฯ โยปีติ อาคนฺตุโกปิฯ อสฺสาติ อญฺญาตตฺตาติ อาคตภาวสฺส อชานิตตฺตาฯ ‘‘อพฺภาน’’นฺติ ปทํ ‘‘กโรตี’’ติ ปเท กมฺมํ, ‘‘โหตี’’ติ ปเท กตฺตาฯ อธิกา รตฺติโยติ อาปตฺติปฏิจฺฉนฺนรตฺติโต อธิกา รตฺติโยฯ อยนฺติ ปาริวาสิกวตฺตปฏิปทาฯ อปณฺณกปฏิปทาติ อวิรทฺธปฏิปทา, เอกํสปฏิปทาติ อตฺโถฯ
คจฺฉนฺตมฺปิ ภิกฺขุนฺติ สมฺพนฺโธฯ สาเวตุนฺติ สุณาเปตุํฯ วิสยาวิสเยนาติ อาโรเจตุํ เทสาเทเสนฯ กรวีกติสฺสตฺเถโร อาหาติ สมฺพนฺโธฯ
‘‘อุโปสถทิวเส’’ติ อิมินา อุโปสเถติ เอตฺถ อุโปสถสทฺทสฺส ปาติโมกฺขุทฺเทสาทโย อตฺเถ นิวตฺเตติฯ ปวารณายปีติ ปวารณทิวเสปิฯ คนฺตุนฺติ ภิกฺขุสฺส ฐิตฏฺฐานํ คนฺตุํฯ ทูเตนาปีติ เอตฺถ อนธิปฺเปตทูตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อธิปฺเปตทูตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อนุปสมฺปนฺนํ…เป.… อาโรจาเปตพฺพ’’นฺติฯ
สุญฺญวิหาโรติ ภิกฺขูหิ วิวิตฺตวิหาโรฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ อาวาเสฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ ตตฺถาติ สุญฺญวิหาเรฯ ทสวิธนฺตราเย สติ ปน คนฺตพฺพเมวาติ โยชนาฯ นานาสํวาสเกหีติ กมฺมนานาสํวาสกลทฺธินานาสํวาสเกหิฯ
๘๑. อาวาสาทีนํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาวาโส นามา’’ติอาทิฯ ตติยปเทนาติ ‘‘อาวาเส วา อนาวาเส วา’’ติ ตติยปเทนฯ เอเตสูติ อาวาสาทีสุฯ ฉทนโตติ ฉทนโกฏิโตฯ อนฺโตอาวาเสติ ภิตฺติปริจฺฉินฺเน อนฺโตอาวาเสฯ อวิเสเสนาติ ‘‘อุกฺขิตฺตโก’’ติ อุทกปาเตนาติ ฉทนโต อุทกํ ปตติ เอตฺถาติ อุทกปาโต, เตนฯ ปญฺจวณฺณจฺฉทนพทฺธฏฺฐาเนสูติ ปญฺจปมาเณน ฉทเนน พทฺธฏฺฐาเนสุ เอเตสุ อาวาเสสูติ สมฺพนฺโธฯ ปาริวาสิกสฺส จ อุกฺขิตฺตกสฺส จ ปกตตฺเตน สทฺธิํ วาริตนฺติ โยชนาฯ นานูปจาเรปีติ ปิสทฺเทน เอกูปจาเร ปน กา นาม กถาติ ทสฺเสติ เอตฺถาติ เอกจฺฉนฺเน อาวาสาทิเก, สเจ นิปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺมินฺติ สฏฺฐิวสฺเสปิ ปาริวาสิเกฯ
วุฏฺฐาตพฺพํ, นิมนฺเตตพฺโพติ เอตฺถ กิํ อตฺตโน วุฑฺฒตรํ ปกตตฺตํ ทิสฺวา วุฏฺฐาตพฺพํ, นิมนฺเตตพฺโพติ อาห ‘‘ตทหุปสมฺปนฺนมฺปี’’ติอาทิฯ โอพุทฺธนฺติ ปลิพุทฺธํฯ เอกาสเนติ เอตฺถ เอกสทฺโท สมานปริยาโยติ อาห ‘‘สมานวสฺสิกาสเน’’ติ, สมานวสฺสิกานํ อาสเนติ อตฺโถฯ ฉมายํ นิสินฺเนติ เอตฺถ ฉมาสทฺโท ภูมิปริยาโยติ อาห ‘‘ภูมิยํ นิสินฺเน’’ติฯ อิตเรนาติ ปาริวาสิเกนฯ สหาเยน สทฺธิํ จงฺกมติ วิยาติ โยชนาฯ ‘‘เอกสฺมิํ จงฺกเม’’ติ อิมินา เอกจงฺกมสทฺทสฺส ตุลฺยาธิกรณสมาสวากฺยํ ทสฺเสติฯ
ฉมายํ จงฺกมนฺตนฺติ เอตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ฉมายํ จงฺกมนฺเต’’ติฯ อยํ ปนาติ วกฺขมาโน ปนฯ เอตฺถาติ ‘‘ฉมายํ จงฺกมนฺเต’’ติ ปาเฐฯ จงฺกมนฺเตติ ปกตตฺเต จงฺกมนฺเตฯ น จงฺกมิตพฺพนฺติ ปาริวาสิเกน น จงฺกมิตพฺพํฯ โก ปน วาโท อิฏฺฐกาจยสมฺปนฺเน เวทิกาปริกฺขิตฺเต อิติ อตฺโถติ โยชนาฯ ปพฺพตนฺตรวนนฺตรคุมฺพนฺตเรสูติ ปพฺพตมชฺฌวนมชฺฌคุมฺพมชฺเฌสุ, ปพฺพตวิวรวนวิวรคุมฺพวิวเรสุ วาฯ อุปจารนฺติ ทฺวาทสหตฺถํ อุปจารํฯ
๘๒. อิตโรติ นวโกฯ อสฺสาติ นวกสฺสฯ น วตฺตเภเท ทุกฺกฏนฺติ อญฺญาตตฺตา น วตฺตเภเท ทุกฺกฏํฯ เอเสว นโย สพฺพตฺถฯ อปจฺฉาปุริมนฺติ อปจฺฉา อปุริมํ, เอกปหาเรนาติ อตฺโถฯ สมวสฺสา ทฺเว ปาริวาสิกาติ โยชนาฯ ทฺวินฺนํ ปาริวาสิกานํ เอกโต วสนโทสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ หิ ทฺเว’’ติอาทิฯ เนสนฺติ ทฺวินฺนํ ปาริวาสิกานํฯ เอตฺถาติ ปาริวาสิกาทีสุ ปญฺจสุ ภิกฺขูสุฯ มูลายปฏิกสฺสนารหาทโย จตฺตาโรติ โยชนาฯ
ปริวาสทานาทีนีติ อาทิสทฺเทน มูลายปฏิกสฺสนมานตฺตทานอพฺภานานิ สงฺคณฺหาติฯ เอเตสฺเววาติ ปริวาสทานาทีสุ เอวฯ อยนฺติ ปาริวาสิโกฯ
๘๓. ‘‘อถ เอตฺถาติ ปาริวาสิกวตฺเตฯ โสติ อุปาลิตฺเถโรฯ อสฺสาติ อุปาลิตฺเถรสฺสฯ ตตฺถาติ ตีสุ รตฺติจฺเฉเทสุฯ ยฺวายนฺติ โย อยํ, เอกโต วาโสติ สมฺพนฺโธฯ โส วาโส สหวาโส นามาติ โยชนาฯ วิปฺปวาโสติ เอตฺถ ปกตตฺเตน วิปฺปยุตฺโต หุตฺวา วาโสติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกกสฺเสว วาโส’’ติฯ อาคนฺตุกาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน อาวาสิกา คเหตพฺพาฯ
๘๔. ตตฺถ ตตฺถาติ ตํ ตํ ฐานํฯ ทฺวีสุ ปเทสูติ ทฺวีสุ วากฺยสงฺขาเตสุ ปเทสุฯ เอเกเนเกนปีติ เอเกน เอเกน วากฺยปเทนปิฯ ปริวสิยิตฺถาติ ปริวุตฺโถ, ปริวุตฺโถ ปริวาโส เอตสฺสาติ ปริวุตฺถปริวาโส, ตสฺสฯ หีติ สจฺจํฯ เอสาติ เอโส ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธฯ สุทฺธนฺเตติ สุทฺธโกฏฺฐาเสฯ ทุกฺขสฺสาติ วฏฺฏทุกฺขสฺสฯ อนฺตนฺติ อวสานํ, วินาสํ วาฯ
๒. มูลายปฏิกสฺสนารหวตฺตกถา
๘๖. นวกตรํ มูลายปฏิกสฺสนารหํ ฐเปตฺวาติ โยชนาฯ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ ปกตตฺตา เอวาติ สมฺพนฺโธฯ เนสนฺติ มูลายปฏิกสฺสนารหมานตฺตารหมานตฺตจาริกอพฺภานารหานํ จตุนฺนํ, มูลายปฏิกสฺสนารหาทิลกฺขณนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ มูลายปฏิกสฺสนารหสฺส วตฺเตฯ อิโตติ มูลายปฏิกสฺสนารหสฺส วตฺตโตฯ
๘๗. ยเถว ปาริวาสิโก คณปูรโก น โหติ, เอวํ เอเตปิ น โหนฺตีติ โยชนาฯ
๔. มานตฺตาจาริกวตฺตกถา
๙๒. อูเน คเณติ เอตฺถ คโณ นาม คณโภชนสิกฺขาปเท (ปาจิ. ๒๑๗ อาทโย) วิย โหตีติ อาห ‘‘จตฺตาโร วา อติเรกา วา’’ติฯ สพฺพตฺถาติ ปาริวาสิกกฺขนฺธเกฯ
อิติ ปาริวาสิกกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ
๓. สมุจฺจยกฺขนฺธกํ
๑. สุกฺกวิสฺสฏฺฐิกถา
สมุจฺจยกฺขนฺธเก ตตฺถาติ จตุพฺพิเธสุ มานตฺเตสุฯ ยํ มานตฺตํ ทิยฺยติ, อิทํ อปฺปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ นามาติ โยชนาฯ เอเสว นโย อนนฺตรวากฺเยสุปิฯ ปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยาติ เหตฺวตฺเถ กรณวจนํ, การณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ วาฯ อทฺธมาสนฺติ ปนฺนรสทิวสกาลํฯ โอธายาติ สมูหํ กตฺวาฯ ‘‘เอกโต กตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘โอธายา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ เตสูติ จตุพฺพิเธสุ มานตฺเตสุฯ อิทนฺติ มานตฺตํฯ อปฺปฏิจฺฉนฺนาย…เป.… วจนโตติ ญาปกเหตุฯ เอเตน อปฺปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา ทาตพฺพํ มานตฺตํ อปฺปฏิจฺฉนฺนมานตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ตนฺติ อปฺปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํฯ อิธาติ อิมิสฺสํ ปาฬิยํฯ ตตุตฺตรีติ ตโต ตีหิปิ อุตฺตริฯ นานาวตฺถูนิ เอตาสนฺติ นานาวตฺถุกาโยฯ ตาสนฺติ นานาวตฺถุกานํฯ
มาฬกสีมายเมวาติ สีมมาฬเก เอว, สีมงฺคเณ เอวาติ อตฺโถฯ ตตฺเถวาติ มาฬกสีมายเมวฯ
เวทยามหนฺติ เวทยามิ อหํฯ มม มานตฺตจรภาวํ สงฺฆํ ชานาเปมีติ อตฺโถฯ เวทยตีติ มนฺติ ชานาเปติ, อิติ มํ สงฺโฆ ธาเรตูติ อธิปฺปาโยฯ วุตฺตนเยเนวาติ ปาริวาสิกกฺขนฺธเก วุตฺตนเยเนวฯ นิกฺขิปิตพฺพนฺติ ‘‘มานตฺตํ นิกฺขิปามิ, วตฺตํ นิกฺขิปามี’’ติ นิกฺขิปิตพฺพํฯ มาฬกโตติ สีมงฺคณโตฯ โสปีติ สห คจฺฉนฺโตปิฯ ‘‘มาฬเก นาโรจิต’’นฺติ
วิสภาเคหิ สห วสนฺตสฺส วตฺตสฺส ทุปฺปูริตตฺตา วุตฺตํ’’สภาคา ภิกฺขู วสนฺตี’’ติฯ จตูหิ, ปญฺจหิ วาติ วาสทฺเทน ตโต อติเรกมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ ปริกฺเขปารหฏฺฐานโตติ จีวรกฺขนฺธเก (มหาว. อฏฺฐ. ๓๗๙) วุตฺตปริกฺเขปารหฏฺฐานโตฯ ‘‘ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมิตฺวา’’ติ อิทํ วิหาเร ภิกฺขูนํ โอกฺกมฺมาติ มคฺคปฏิปนฺนานํ ภิกฺขูนํ วจนสทฺทสวนูปจารปหานตฺถํ โอกฺกมิตฺวาฯ ‘‘คุมฺเพน วา วติยา วา’’ติ ทสฺสนูปจารปหานตฺถํ วุตฺตํฯ อิธ อุปจาโร นาม ยตฺถ ฐตฺวา ปสฺสติ สุณาติ, โสเยว เทโสฯ อญฺโญติ จตูหิ ปญฺจหิ วา ภิกฺขูหิ อญฺโญฯ เอสาติ เอโส มานตฺตจาริโกฯ
‘‘ทฺวาทสหตฺถํ อุปจารํ โอกฺกมิตฺวา’’ติ อิมินา อโนกฺกมิตฺวา อชานนฺตสฺเสว คจฺฉติ, นตฺถิ รตฺติจฺเฉโทปีติ ทสฺเสติฯ เอตฺถ ทิฏฺฐรูปานํ สุตสทฺทานํ ทฺวาทสหตฺถูปจารโต พหิ ฐิตานมฺปิ อาโรเจตพฺพํฯ อทิฏฺฐาสุตานมฺปิ อนฺโต ทฺวาทสหตฺถูปจารคตานํ อาโรเจตพฺพนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สติ กรณีเยติ อิทํ คนฺตุสฺส การณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อสติ กรณีเยปิ คนฺตุํ วฏฺฏติฯ โสปีติ เอโก ภิกฺขุปิฯ ‘‘ตสฺส สนฺติเก อาโรเจตฺวา’’ติ อิมินา อนาโรจเน วตฺตเภททุกฺกฏํ โหตีติ ทสฺเสติฯ เอกสฺส สนฺติเก อาโรเจตฺวา นิกฺขิปิยมาเน กิํ อูเน คเณ จรณโทโส วา วิปฺปวาโส วา น โหตีติ อาห ‘‘อยญฺจา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อยญฺจาติ มานตฺตจาริโก ปนฯ ยสฺมา การณา วสิ, เตน การเณนาติ โยชนาฯ ภิกฺขูนญฺจ อตฺถิภาวํ สลฺลกฺเขตฺวาติ ปกตตฺตาคตกาเล ตสฺส อนาโรเจตฺวาว คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ภิกฺขูนญฺจ ทฺวาทสหตฺถูปจาเร อตฺถิภาวํ สลฺลกฺเขตฺวาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ‘‘คณสฺส อาโรเจตฺวา’’ติ อิมินา อูเน คเณ จรณโทสาภาวํ ทสฺเสติฯ ‘‘ภิกฺขูนญฺจ อตฺถิภาวํ สลฺลกฺเขตฺวา’’ติ อิมินา วิปฺปวาสโทสาภาวํ ทสฺเสติฯ ยนฺติ ปุพฺเพ อนาโรจิตํ ยํ ภิกฺขุํ อยนฺติ ปฐมํ ปสฺสิตพฺพสฺส อาโรเจตฺวา นิกฺขิปนํฯ ‘‘นิกฺขิตฺตวตฺตสฺส ปริหาโร’’ติ อิมินา อนิกฺขิตฺตวตฺเต อนฺโตอุปจารคตานํ สพฺเพสํ อาโรเจตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ
อยนฺติ มานตฺตจาริโก, ฐิโตติ สมฺพนฺโธฯ เตนาปีติ มานตฺตจาริเกนปิ, ยาจิตพฺพนฺติ โยชนาฯ โสติ อนิกฺขิตฺตวตฺโต ภิกฺขุฯ ตตฺราติ ‘‘โส อพฺเภตพฺโพ’’ติ วจเนฯ อยํ อพฺภานวิธิ วุตฺโตติ โยชนาฯ อยญฺจาติ อพฺภานวิธิ จฯ ตาสนฺติ อาปตฺตีนํฯ เอวนฺติอาทิ นิคมนํฯ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ ปน ทาตพฺพํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ปฏิจฺฉนฺนายา’’ติอาทินา ปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา ทาตพฺพํ มานตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ นนฺติ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํฯ
๒. ปริวาสกถา
๑๐๒. ตสฺสาติ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตสฺสฯ สโมธาเนตฺวาติ อิเธว ปริวาสกถายํ สโมธาเนตฺวาฯ อิเธว ปริวาสกถายํ ทสฺสยิสฺสามาติ โยชนาฯ อิเธวสทฺโท หิ ปุพฺพาปราเปกฺโขฯ
อิธ ตตฺถาติ ติวิเธสุ ปริวาเสสุฯ ‘‘ยถาปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา’’ติ วจนํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘กสฺสจิ หี’’ติอาทิฯ ยถา อุทายิตฺเถรสฺส เอกาหปฏิจฺฉนฺนา อยํ อาปตฺติ โหติ, ตถา กสฺสจิ เอกาหปฏิจฺฉนฺนา อาปตฺติ โหตีติ โยชนาฯ ยถา จ ปรโต อาคตา อุทายิตฺเถรสฺเสว อาปตฺติ โหติ, ตถา กสฺสจิ ทฺวิหาทิปฏิจฺฉนฺนา อาปตฺติ โหตีติ โยชนาฯ อิมินา วุตฺตนยานุสาเรน ปรโตปิ นโย เนตพฺโพฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอกาหาทิปฏิจฺฉนฺนา เอกาทิอาปตฺติ โหติ, ตสฺมา ชานิตพฺโพติ โยชนาฯ
ปฏิจฺฉนฺนภาวํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘อยํ หี’’ติอาทิฯ ตตฺถาติ ‘‘ทสหากาเรหี’’ติ ปาเฐฯ อาปตฺติอิติ สญฺญา เอตสฺสาติ อาปตฺติสญฺญี ฯ ปหุ จาติ สมตฺโถ จฯ ปปุพฺโพ หูธาตุ สมตฺถตฺเถ โหติฯ
ตตฺถาติ ตสฺสํ มาติกายํฯ ยนฺติ อาปตฺติํฯ โสปิ จาติ ภิกฺขุปิ จฯ ตตฺถาติ ตสฺสํ อาปตฺติยํฯ อยนฺติ ภิกฺขุฯ ตตฺถาติ อาปตฺติยํฯ อลชฺชิปกฺเข ติฏฺฐตีติ ‘‘สญฺจิจฺจ อาปตฺติํ ปริคูหตี’’ติ (ปริ. ๓๕๙) วุตฺตปกฺเข ฐิตตฺตา อลชฺชิปกฺเข ติฏฺฐติฯ
ปกตตฺโตติ เอตฺถ ‘‘ปาราชิกํ อนชฺฌาปนฺโน’’ติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ติวิธํ อุกฺเขปนียกมฺมํ อกโต’’ติฯ เอตนฺติ อปฺปฏิจฺฉนฺนภาวํ, ‘‘อาปชฺชติ…เป.… กุสเลหิ จินฺติตา’’ติ วจนํ วาฯ
คาถาย ‘‘สาวเสส’’นฺติ อิมินา ปาราชิกํ นิวตฺเตติฯ ครุกนฺติ เอตฺถ สงฺฆาทิเสสเมว อธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสติฯ อนาทริยนฺติ สิกฺขาปเท อนาทริยํฯ วชฺชนฺติ ทุกฺกฏํฯ อุกฺขิตฺตเกน กรณภูเตนฯ
ยสฺสาติ ภิกฺขุสฺส, นตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ ภีรุกชาติกตายาติ ภีรุกสภาวตายฯ ปพฺพตวิหาเร วสนฺตสฺส ยสฺส ภิกฺขุโนติ โยชนาฯ ปพฺพตวิหาเรติ ปพฺพตสฺส ตเล, อนฺตเร วา การิเต วิหาเรฯ เอตสฺมินฺติ เอตาทิเสฯ อนฺตราเย สติเยวาติ โยชนาฯ ตสฺส อจฺฉนฺนาว โหตีติ โยชนาฯ อนนฺตรายิกสญฺญาย ฉาทยโต อจฺฉนฺนาวาติ อนนฺตรายิกสญฺญาย ฉาเทนฺตสฺสาปิ เอกนฺเตน อนฺตรายิกตฺตา อจฺฉนฺนาวาติ อธิปฺปาโยฯ
อสฺสาติ หนุกวาโตติ หนุกสฺส เคลญฺญกโร วาโตฯ วิชฺฌตีติ หนุกํ วิชฺฌติฯ อิมินาติ ภิกฺขุนาฯ ปหุสญฺญิโน ฉาทิตาปิ เอกนฺเตน อปหุตฺตา อจฺฉาทิตาว โหติฯ
ฉาเทตุกาโม จาติ เอตฺถ อิทํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ ฉาเทตุกาโม ฉาเทติ, ฉาเทตุกาโม นจฺฉาเทติ, อจฺฉาเทตุกาโม ฉาเทติ, นจฺฉาเทตุกาโม นจฺฉาเทตีติฯ ตตฺถ ปฐมปทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อิทํ อุตฺตานตฺถเมวา’’ติฯ เอวํ เสสาสุปิ มาติกาสุ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ ปุเรภตฺเต วาติ ปุเรภตฺตํ วา, ภตฺตโต, ภตฺตสฺส วา ปุเรติ ปุเรภตฺตํฯ อพฺยยีภาวสมาเส สตฺตมีวิภตฺติยา อมิติการิยสฺส อนิจฺจภาวโต วุตฺตํ ‘‘ปุเรภตฺเต’’ติฯ เอเสว นโย ‘‘ปจฺฉาภตฺเต’’ติ เอตฺถาปิฯ ทุติยปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตฺวา ตติยปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺส ปนา’’ติอาทิฯ อภิกฺขุเก ฐาเน วสนฺตสฺส ยสฺส ภิกฺขุสฺสาติ โยชนาฯ อาคเมนฺตสฺส คจฺฉนฺตสฺสาติ อนาทเร เจตานิ สามิวจนานิฯ
จตุตฺถปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ โย ปนาติ ภิกฺขุ ปน, อาวิ กโรตีติ สมฺพนฺโธฯ สภาคนฺติ อเวริํฯ อยนฺติ ภิกฺขุฯ อุปชฺฌาโย อิติ วา อาจริโย อิติ วาติ โยชนาฯ ลชฺชายาติ ลชฺชนิมิตฺตํ, ลชฺชการณา, ลชฺชเหตุ วาฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา, อิธาติ อาปตฺติอาโรจนฏฺฐาเนฯ อเวริสภาคสฺสาติ อเวรี หุตฺวา สภาคสฺสฯ
ปกาเสตุกาโมติ อญฺเญสํ ปกาเสตุกาโมฯ อุปชฺฌายสฺสาปีติ ปิสทฺเทน อญฺญสฺส สนฺติเก กา นาม กถาติ ทสฺเสติฯ ตตฺถาติ อาปตฺติอาโรจนฏฺฐาเนฯ สภาคสงฺฆาทิเสสนฺติ วตฺถุสภาคสงฺฆาทิเสสํฯ สุทฺธสฺสาติ วตฺถุสภาคสงฺฆาทิเสสโต สุทฺธสฺสฯ อาวิกรณาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาวิกโรนฺโต จา’’ติอาทิฯ อิติ อิมานีติอาทิ นิคมนํฯ
ตโตติ ชานิตพฺพโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอกาหปฏิจฺฉนฺนาติ เอกาเหน ปฏิจฺฉนฺนาฯ ยาว จุทฺทส ทิวสานิ, ตาว ทิวสวเสน โยชนา กาตพฺพาติ โยชนาฯ ปกฺขปฏิจฺฉนฺนนฺติ ปกฺเขน ปฏิจฺฉนฺนํฯ อติเรกปกฺขปฏิจฺฉนฺนนฺติ ปกฺขโต อติเรเกน ปฏิจฺฉนฺนํฯ
สํวจฺฉรปฏิจฺฉนฺนนฺติ ตโต วาติ อติเรกสฏฺฐิสํวจฺฉ รโต วาฯ ภิยฺโยปีติ อติเรกมฺปิฯ
ตโตติ ปรนฺติ อติเรกํฯ คณนวเสนาติ อาปตฺติคณนวเสนฯ วตฺถุกิตฺตนวเสน วาติ อาปตฺตีนํ วตฺถุกิตฺตนวเสน วาฯ นามมตฺตวเสน วาติ ‘‘สงฺฆาทิเสสาปตฺติโย’’ติ เอวํ นามสฺเสว วเสน วาฯ เอตฺถ หิ มตฺตสทฺโท อวธารณตฺโถ, เตน วตฺถุํ นิวตฺเตติฯ
ตตฺถาติ ‘‘นามมตฺตวเสนา’’ติ ปเทฯ สชาติสาธารณนฺติ สสฺส อตฺตโน ชาติ สชาติ, ตาย สาธารณํ สชาติสาธารณํฯ สพฺเพสํ, สพฺเพหิ วา อาปตฺตีหิ สาธารณํ สพฺพสาธารณํฯ ตตฺถาติ ทุวิเธสุ นาเมสุฯ สพฺพสาธารณนามวเสนาปีติ เอตฺถ ปิสทฺโท ‘‘อหํ ภนฺเต สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปชฺชิํ เอกาหปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติ เอวํ สชาติสาธารณนามวเสนปิ ‘‘อหํ ภนฺเต สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปชฺชิํ เอกาหปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติ เอวํ อุภยสาธารณวเสนปิ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ หีติ สจฺจํฯ สพฺพมฺปิ ปริวาสาทิกํ อิทํ วินยกมฺมนฺติ โยชนาฯ วสติ อาปตฺติ เอตฺถ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ วตฺถุฯ โค วุจฺจติ วจนํ วา ญาณํ วา, ตํ ตายตีติ โคตฺตํฯ
ตตฺถาติ วตฺถาทีสุ จตุพฺพิเธสุฯ ตตฺถาติ เตสุ วจเนสุฯ สุกฺกวิสฺสฏฺฐิํ กายสํสคฺคนฺติอาทินา วจเนนาปีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ทุฏฺฐุลฺลาทิวจนานิ สงฺคณฺหาติฯ อิธ ปนาติ อิมสฺมิํ ปน ฐาเนฯ โย โยติ ติสฺโส วา ผุสฺโส วา อาปนฺโน โหติฯ
เอวํ อาโรเจตพฺพนฺติ เอวํ วกฺขมานนเยน อาโรเจตพฺพนฺติ โยชนาฯ กิํ อาโรเจตพฺพํ? ‘‘อหํ ภนฺเต…เป.… สงฺโฆ ธาเรตุ’’ อิติ อาโรเจตพฺพนฺติ โยชนาฯ
เวทยามหนฺติ เวทยามิ อหํฯ มม ปาริวาสิกภาวํ สงฺฆํ, สงฺฆสฺส วา ชานาเปมีติ อตฺโถฯ เวทยตีติ มนฺติ เวทยติ อิติ มํฯ ปาริวาสิกภาวํ สงฺฆํ, สงฺฆสฺส วา ชานาเปตีติ มํ สงฺโฆ ธาเรตูติ อตฺโถฯ เอตฺถ พหูสุ อฏฺฐกถาโปตฺถเกสุ ‘‘ติณฺณํ วา อติเรกานํ วา อาโรเจนฺเตน อายสฺมนฺโต ธาเรนฺตู’’ติ ปาโฐ อตฺถิ
‘‘วิหาเรเยว รตฺติปริคฺคโห’’ติ อิมินา อนฺโตอุปจารสีมายมฺปิ ปริวสิตพฺพภาวํ ทสฺเสติฯ อุปจารสีมนฺติ ปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขปํ, อปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขปารหฏฺฐานํฯ เอสาติ ปาริวาสิโก ภิกฺขุฯ อสฺสาติ อาคตสฺส ภิกฺขุโนฯ
ตโตติ อาปตฺติปฏิจฺฉนฺนทิวสโตฯ กุกฺกุจฺจวิโนทนตฺถายาติ อาปตฺติปฏิจฺฉนฺนทิวเสน สมํ ปริวสิตพฺพํ นุโข, น นุโขติ กุกฺกุจฺจสฺส วิโนทนตฺถายฯ ปริวุตฺถตฺตาติ ปริวสิตตฺตาฯ โสติ ปริวุตฺโถ ภิกฺขุฯ อิทนฺติ ทาตพฺพมานตฺตํฯ ตนฺติ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํฯ ฉารตฺตนฺติ ฉรตฺติโย สมาหฏาติ ฉารตฺตํ, สมาหาเร ทิคุฯ ‘‘ฉรตฺต’’นฺติ วตฺตพฺเพ สุขุจฺจารณตฺถํ ฉการสฺส ทีฆํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํ, อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํฯ
อปฺปฏิจฺฉนฺนาปตฺติํ ทาตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ อิมินา เหฏฺฐา วุตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ อิมสฺมิํ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺเต สโมธาเนตฺวาปิ ทาตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ เอวํ สนฺเตปิ มูลมานตฺตํ ปฏิจฺจ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตนฺติ วุจฺจติฯ กถํ ทาตุํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ
อสฺสาติ มานตฺตํ ยาจนฺตสฺสฯ ตทนุรูปนฺติ ตสฺส ยาจนสฺส อนุรูปํฯ สเจ ปฏิจฺฉนฺนา ทฺเวติ เอตฺถ ทฺเวติ นิทสฺสนมตฺตํ ตโต อติเรกมฺปิ คเหตพฺพตฺตาฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ เอกพหูสุฯ ตทนุรูปเม วาติ อิธ ปนาติ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺเต ปนฯ อิตีติอาทิ นิคมนํฯ ยํ มานตฺตํ ทิยฺยตีติ โยชนาฯ เอตฺถาติ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺเตฯ
อวเสสาติ อปฺปฏิจฺฉนฺนปริวาสปฏิจฺฉนฺนปริวาเสหิ อวเสสาฯ ตตฺถาติ อวเสเสสุ ทฺวีสุ ปริวาเสสุฯ อธมฺมิกมานตฺตจาราวสาเน อนุญฺญาตปริวาโสติ สมฺพนฺโธฯ กิสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ อนุญฺญาโตติ อาห ‘‘อิมสฺมิํ วตฺถุสฺมิ’’นฺติฯ เอสาติ สุทฺธนฺโต, ทาตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ เอตนฺติ ชานนาชานนํฯ
ตตฺถาติ โยติ ภิกฺขุ, วทตีติ สมฺพนฺโธฯ อาโรจิตทิวสโตติ อาปตฺติอาโรจิตทิวสโตฯ
ตนฺติ จูฬสุทฺธนฺตํ, ปริวสนฺเตน ปริวสิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ อคฺคเหสีติ ปริวาสํ อคฺคเหสิฯ อญฺญนฺติ คหิตมาสโต อญฺญํฯ ‘‘ปริวาสทานกิจฺจํ นตฺถี’’ติ อิมินา ปริวาสคหณกิจฺจมฺปิ นตฺถีติ ทสฺเสติ คณฺหนฺตสฺเสว ทาตพฺพตฺตา, เทนฺตสฺเสว คเหตพฺพตฺตา วาฯ อุทฺธมฺปิ อาโรหตีติ ปริวาสคหณกาลโต อญฺญมฺปิ กาลํ ปริวสิตพฺพตฺตา อุทฺธมฺปิ อาโรหติฯ เหฏฺฐาปิ โอโรหตีติ ปริวาสคหณกาลโต อูนมฺปิ กาลํ ปริวสิตพฺพตฺตา เหฏฺฐาปิ โอโรหติฯ อิทนฺติ อาโรหโนโรหนํฯ ตสฺสาติ สุทฺธนฺตปริวาสสฺสฯ เอกเมว ปฏิจฺจ ทฺเว, ติสฺโส, สมฺพหุลา วา ภวนฺตีติ อาห ‘‘เอกํ วินา สมฺพหุลานํ อภาวโต’’ติฯ
เอวํ จูฬสุทฺธนฺตํ ทสฺเสตฺวา มหาสุทฺธนฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย ปนา’’ติอาทิฯ ตนฺติ มหาสุทฺธนฺตํฯ ยาว ยตฺตโก อุปสมฺปททิวโส โหติ, ตาว ตตฺตกํ กาลนฺติ โยชนาฯ อุทฺธํ นาโรหตีติ อุทฺธํ อาโรหนกาลสฺส อภาวโต อุทฺธํ น อาโรหติฯ เอตฺถาติ สุทฺธนฺตปริวาเสฯ อยํ สุทฺธนฺตปริวาโส นามาติ นิคมนํฯ
ตตฺถาติ โอธานสโมธาโนติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘ปริวาโส’’ติ อิมินา ตทฺธิตณปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติฯ เอตฺถ จ อวธุนิยเต, อวธุนิตพฺพนฺติ วา โอธานํ, สํ เอกโต โอทหียเต สมฺปิณฺฑียเต, อุทหิยติ สมฺปิณฺฑิยตีติ วา สโมธานนฺติ อวยววจนตฺโถ กาตพฺโพฯ ‘‘มกฺเขตฺวา’’ติ อิมินา ธุธาตุยา ปปฺโปฏนธํสนโธวนานิ ทสฺเสติฯ โสติ โอธานสโมธาโน, อาคโตติ สมฺพนฺโธฯ
เอตฺถาติ โอธานสโมธาเนฯ โยติ ภิกฺขุ, ปฏิจฺฉาเทตีติ สมฺพนฺโธฯ ปริวสนฺโต วา มานตฺตารโห วา มานตฺตํ จรนฺโต วา อพฺภานารโห วา โย ภิกฺขูติ โยชนาฯ ‘‘ปุริมาย อาปตฺติยา’’ติ ปทํ ‘‘สมา วา’’ติ ปเท สหาทิโยโคฯ ‘‘อูนตรา’’ติปเท วิภตฺติอปาทานํ, อนุเมยฺยวิสยอปาทานํ วาฯ ‘‘อทิวเส กตฺวา’’ติ อิมินา โอธุนิตฺวาติ เอตฺถ ธุธาตุยา ยถาวุตฺตตฺเถเยว ทสฺเสติฯ อูนกปกฺขปฏิจฺฉนฺนาติ ปกฺขโต อูนเกน ปฏิจฺฉนฺนาฯ เอเตนุปาเยนาติ ปกฺเข วุตฺเตน เอเตน อุปาเยนฯ
ตตฺถาติ มูลาปตฺติโต อติเรกปฏิจฺฉนฺเนฯ อาวิ การาเปตฺวาติ มูลาปตฺติโต อนฺตราปตฺติยา ปฏิจฺฉนฺนภาวํ อาวิ การาเปตฺวาฯ เอตฺถาติ อาปตฺติปฏิจฺฉนฺเนฯ ปมาณนฺติ การณํฯ ยาติ อาปตฺติฯ ตตฺถาติ มูลภาเวน กตฺตพฺพายํ มูลิอาปตฺติยํฯ อิตรนฺติ มูลิภาเวน กตฺตพฺพํ มูลาปตฺติํฯ สโมธายาติ สโมทหิตฺวาฯ ปกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถฯ
เอกา วา ยา อาปตฺติ สพฺพจิรปฏิจฺฉนฺนา โหตีติ โยชนาฯ สพฺพจิรปฏิจฺฉนฺนาโยติ สพฺพาสํ อาปตฺตีนํ จิเรน ปฏิจฺฉนฺนาโยฯ ตาสนฺติ อาปตฺตีนํฯ อคฺเฆนาติ ปริจฺเฉเทนฯ อคฺฆสทฺโท เหตฺถ ปริจฺเฉทตฺถวาจโกฯ อภิธาเน (อภิธานปฺปทีปิกายํ ๑๐๔๘ คาถายํ) วุตฺตํ ‘‘อคฺโฆ มุลฺเย จ ปูชเน’’ติฯ เอตฺถ ‘‘มุลฺเย จา’’ติ ปทสฺส มูลปริจฺเฉเทติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตาสํ รตฺติปริจฺเฉทวเสนา’’ติฯ อิเมหิ อคฺฆสโมธาโนติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ เอตฺถ จ ‘‘สพฺพจิรปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติ วุตฺตตฺตา กิญฺจาปิ โกฏิอตฺถวาจโก ตติยกฺขเรน ปาโฐ ยุตฺโต วิย ทิสฺสติฯ ตถาปิ โส ปาโฐ น คเหตพฺโพฯ กสฺมา? พหูสุ ปาฬิโปตฺถเกสุ, อฏฺฐกถาโปตฺถเกสุ จ อลิขิตตฺตาฯ พหูสุ หิ โปราณโปตฺถเกสุ จตุตฺถกฺขเรน ปาโฐเยว ลิขิโต, ตสฺมา โส ปาโฐเยว คเหตพฺโพ, น อญฺโญติ ทฏฺฐพฺพํฯ โสติ อคฺฆสโมธาโนฯ อาคโตเยวาติ สมฺพนฺโธฯ
ยสฺส ปนาติ ภิกฺขุสฺส, ปฏิจฺฉนฺนาติ สมฺพนฺโธฯ สพฺพนฺติ สกลํฯ อาปตฺติสหสฺสคาถาย –
ทสสตํ อาปตฺติโย รตฺติสตํ ฉาทยิตฺวานาติ โยชนาฯ อิมินา นเยนปิ อคฺฆสโมธาโนติ เอตฺถ อคฺฆสทฺทสฺส จตุตฺถกฺขเรน ปาฐสฺส ยุตฺตภาโว เวทิตพฺโพฯ อคฺเฆน ทสรตฺติปริจฺเฉเทน สโมธาย ทาตพฺโพ อคฺฆสโมธาโนฯ
โย ปริวาโส นานาวตฺถุกาโย อาปตฺติโย เอกโต กตฺวา ทิยฺยติ, อยํ ปริวาโส มิสฺสกสโมธาโน นามาติ โยชนาฯ เอตฺถ วตฺถุวเสน มิสฺสกา อาปตฺติโย สโมธาเนตฺวา ทาตพฺโพ ปริวาโส มิสฺสกสโมธาโนติ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ ตตฺราติ มิสฺสกสโมธาเนฯ ตทนุรูปายาติ ตสฺส ยาจนสฺส อนุรูปายฯ
เอตฺถ จาติ มิสฺสกสโมธาเน จ, กาตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ
‘‘ปกฺขมานตฺตญฺจ ตํ ปนาติ ปกฺขมานตฺตํ ปนฯ ‘‘อฑฺฒมาสเมว ทาตพฺพ’’นฺติ อิมินา ปกฺขเมว ทาตพฺพํ มานตฺตํ ปกฺขมานตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ หีติ สจฺจํฯ ตํ ปนาติ ปกฺขมานตฺตํ ปน, ทาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ อตฺตโน สีมนฺติ อตฺตโน วิหารสีมํ, มหาสีมนฺติ อตฺโถฯ โสเธตฺวาติ สพฺพาสํ หตฺถปาสนยนวเสน, ฉนฺทารหานํ ฉนฺทนยนวเสน, สีมโต จตุวคฺคคณนฺติ จตุวคฺคสงฺฆํฯ คโณติ เจตฺถ สงฺโฆเยวาธิปฺเปโตฯ
ตตฺราติ ‘‘โยชนา กาตพฺพา’’ติ วจเนฯ มุขมตฺตทสฺสนนฺติ อุปายมตฺตทสฺสนํ, อาทิมตฺตทสฺสนํ วาฯ ‘‘อาปนฺนาย ภิกฺขุนิยา’’ติ ปทํ ‘‘เอวมสฺส วจนีโย’’ติ ปเท กตฺตา, ‘‘ยาจาเปตฺวา’’ติ ปเท การิตกมฺมํฯ ‘‘พฺยตฺตาย ภิกฺขุนิยา’’ติ ปทํ ‘‘ญาเปตพฺโพ’’ติ ปเท การิตกตฺตา, ‘‘สงฺโฆ’’ติ ปทํ ตตฺเถว การิตกมฺมํฯ ‘‘เอตํ การณ’’นฺติ ธาตุกมฺมํ อชฺฌาหริตพฺพํฯ ตพฺพปจฺจเยน การิตกมฺมเมว วุตฺตํฯ ญาเปตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุณาตุ เม’’ติอาทิฯ
นิกฺขิตฺตวตฺตนฺติ กรณตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํฯ นิกฺขิตฺตวตฺเตนาติ หิ อตฺโถฯ ตตฺเถวาติ มาฬกสีมายเมวฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ อสฺสาติ มานตฺตจาริกาย ภิกฺขุนิยาฯ ตตฺราติ ตสฺมา กตฺตพฺพวินยกมฺมภาวโตติ อตฺโถฯ โนติ อมฺหากํ, สนฺติกนฺติ สมฺพนฺโธฯ จตูหิ ปกตตฺตภิกฺขุนีหิ นิสีทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ คามูปจารโต ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมิตฺวาติ อิทํ ภิกฺขุนีวิหารูปจาราติกฺกมํ สนฺธาย วุตฺตํฯ วิหารูปจารโตปีติ ภิกฺขุวิหารูปจารโตปิฯ ตตฺถาติ ภิกฺขุนีนํ นิสินฺนฏฺฐานํฯ กุรุนฺทิมหาปจฺจรีสุ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ วิหารสฺส จาติ ภิกฺขุวิหารสฺส จฯ คามสฺส อุปจารํ มุญฺจิตุํ วฏฺฏตีติ น วุตฺตนฺติ โยชนาฯ ตสฺมา คามูปจาเรปิ นิสีทิตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโยฯ
ตาย ภิกฺขุนิยา อาโรเจตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ
ตตฺเถวาติ ภิกฺขุนีนํ นิสีทนฏฺฐาเนเยวฯ ฐานนฺติ ภิกฺขูนํ ฐานํฯ เอตีติ อาคจฺฉติฯ ปเควาติ ปาโตเยวฯ ตายาติ มานตฺตจารินิยาฯ
อนิกฺขิตฺตวตฺตาย ปน ภิกฺขุนิยาติ สมฺพนฺโธฯ อชานนปจฺจยาติ อชานนการณาฯ ตนฺติ วจนํฯ ปาริวาสิกวตฺตาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน อาคนฺตุกวตฺตปูรณนิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธาทโย สงฺคณฺหาติ ยุตฺตตรํ ทิสฺสตีติ ยุตฺตตรํ หุตฺวา ทิสฺสติฯ อิมินา อนิกฺขิตฺตวตฺตภิกฺขุนา วิย ภิกฺขุนิยาปิ อนฺโตอุปจารสีมคตานํเยว อาโรเจตพฺพํ, น คาเม ฐิตานมฺปิ อุโปสเถติ อุโปสถทิวเสฯ เอเสว นโย ปวารณายปิฯ เทวสิกนฺติ ทิวเส ทิวเสฯ ตสฺมิํ คาเมติ ภิกฺขุนีนํ วสนคาเมฯ อญฺญตฺราติ ภิกฺขุนีนํ วสนคามโต อญฺญสฺมิํ คาเมฯ ตตฺราติ ภิกฺขุนีนํ วสนคามํฯ ทสฺเสตฺวาติ ภิกฺขุนีนํ ทสฺเสตฺวาฯ ตายาติ มานตฺตจารินิยาฯ วิหารนฺติ ภิกฺขูนํ วิหารํฯ อุปจารสีมายาติ อุปจารสีมโต พหีติ สมฺพนฺโธฯ อยนฺติ มานตฺตจารินีฯ
วีสติ คโณ อิมสฺสาติ วีสติคโณ, สงฺโฆ, ตสฺมิํฯ มานตฺตํ จรมานา ภิกฺขุนีติ โยชนาฯ อิทํ ปกฺขมานตฺตํ นามาติ อิทํ ปุพฺพวจนสฺส นิคมวเสน ปรวจนสฺส กถนตฺถาย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
ตตฺถาติ ติวิเธสุ มานตฺเตสุฯ ยเทตํ มานตฺตํ อนุญฺญาตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปรโตติ ปรสฺมิํฯ ปริวาสํ ปริวสนฺตสฺส มูลายปฏิกสฺสิตสฺส อุทายิตฺเถรสฺส อนุญฺญาตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อาปชฺชิตฺวาติ อาปชฺชนโตฯ อิทนฺติ มานตฺตํ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ โอธานสโมธานนฺติ เอตฺถ วจนตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ ตมฺปีติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตวจนมฺปิฯ
ตนฺติ อคฺฆสโมธานมิสฺสกสโมธานํ, ทาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺตาวตาติ เอตปริมาเณน วจนกฺกเมน, ‘‘อยญฺหิ อิธ อธิปฺเปโต ปริวาโส นามา’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. ๑๐๒) วจนโต ปฏฺฐาย ยาว ‘‘โยเชตฺวา ทาตพฺพ’’นฺติ วจนํ, ตาว วจนกฺกเมนาติ อตฺโถฯ ‘‘เตน หิ ภิกฺขเว…เป.… ทสฺเสสฺสามา’’ติ ยํ วจนํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ ‘‘อตฺถโต’’ติ อิมินา สทฺโทปิ คเหตพฺโพ อวินาภาวโตฯ
ปฏิจฺฉนฺนปริวาสกถา
๑๐๒. ยา ปาฬิ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ
๑๐๘. ตโตติ ปาฬิโตฯ ตํ อาปตฺตินฺติ ตํ อนฺตราปตฺติํฯ อสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ นิกฺขิตฺตวตฺโต ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ, หุตฺวาติ วาฯ โสติ ตสฺสา อาปตฺติยาติ ตสฺสา อนฺตราปตฺติยาฯ ปฏิจฺฉนฺนา โหตีติ อนฺตราปตฺติปิ ปฏิจฺฉนฺนา โหติ ตสฺมิมฺปีติ มูลาย ปฏิกสฺสเนปิฯ มกฺขิตาติ ปิสิตา, ธํสิตา วาฯ มกฺขิยนฺติ ปิสิยนฺติ, ธํสิยนฺตีติ วา มกฺขิตา, ปริวุตฺถทิวสาฯ ตโตติ ปาฬิโต ปรนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปรโตปิ เอเสว นโยฯ เอวนฺติอาทิ นิคมนํฯ ปฏิจฺฉนฺนวาเร ทสฺสิตา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ
สโมธานปริวาสกถา
๑๒๕. ตโตติ ปฏิจฺฉนฺนวารโต, ปรํ ทสฺสิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ จาติ เอตสฺมิํ วาเร จฯ ยสฺมาติ ยสฺมา การณา, เยน การเณน วาฯ เตเนวาติ เตเนว การเณน, ตสฺมา การณา วา, ‘‘มูลาย…เป.… เทตู’’ติ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ ตสฺมา สพฺเพ มกฺขิตาว โหนฺตีติ โยชนาฯ ตโตติ วารโต ปรํ นิฏฺฐาปิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ
อคฺฆสโมธานปริวาสกถา
๑๓๔. ตโตติ วารโต ปรํ ทสฺสิโตติ สมฺพนฺโธฯ ตโตติ วารโต ปรํ ปาฬิ ฐปิตาติ สมฺพนฺโธฯ ลชฺชิธมฺเม วา อุปฺปนฺเนติ สมฺพนฺโธฯ ยนฺติ กมฺมํฯ ตโตติ วารโต ปรํ ตเถว ปาฬิ ฐปิตาติ สมฺพนฺโธฯ
๑๓๘. ตโตติ วารโต ปรํ ปุริมนเยเนว ปาฬิ ฐปิตาติ สมฺพนฺโธฯ
สุทฺธนฺตปริวาสาทิกถา
๑๕๖. ตโตติ วารโต ปรํ สุทฺธนฺตปริวาโส ทสฺสิโตติ สมฺพนฺโธฯ
๑๖๐. ตโตติ ปาฬิโต ปรํ ปาฬิ ฐปิตาติ สมฺพนฺโธฯ
๑๖๕. ตตฺถาติ ปาฬิยํฯ อนฺตรา…เป.… อปฺปฏิจฺฉนฺนาโยติอาทีสุ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ
๑๖๖. ปจฺฉิมสฺมิํ อาปตฺติกฺขนฺเธติ เอตฺถ อาปตฺติกฺขนฺธสฺส เภทภาวโต กิํ ‘‘ปจฺฉิมสฺมิํ อาปตฺติกฺขนฺเธ’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอโกว โส อาปตฺติกฺขนฺโธ’’ติฯ อถ กสฺมา ‘‘ปจฺฉิมสฺมิํ ปนสทฺโท ครหตฺถวาจโก, ตถาปีติ หิ อตฺโถฯ เอโกปิ อาปตฺติกฺขนฺโธ ปจฺฉา ฉาทิตตฺตา ปจฺฉิมสฺมิํ อาปตฺติกฺขนฺเธติ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ
๑๘๐. ‘‘ววตฺถิตา สมฺภินฺนา’’ติ เอตํ วจนนฺติ โยชนาฯ
๘. ทฺเวภิกฺขุวารเอกาทสกาทิกถา
๑๘๑. ตโตติ ปาฬิโต ปรํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ ปาฬิยํฯ มิสฺสกนฺติ เอตฺถ เกหิ มิสฺสกนฺติ อาห ‘‘ถุลฺลจฺจยาทีหิ มิสฺสก’’นฺติฯ
๑๘๔. ตโตติ ปาฬิโต ปรํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ ‘‘อิธ ปน ภิกฺขเว’’ติอาทิปาเฐฯ ตญฺจาติ ‘‘อิธ ปน ภิกฺขเว’’ติอาทิวจนญฺจ อิโต ปุพฺเพ อวุตฺตํ สพฺพํ วจนญฺจาติ โยชนาฯ
อิติ สมุจฺจยกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ
๔. สมถกฺขนฺธกํ
๑. สมฺมุขาวินยกถา
๑๘๖-๗. สมถกฺขนฺธเก เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ฉ มาติกาปทานีติ วากฺยมฺปิ สมาโสปิ ยุตฺโตเยวฯ ตตฺถ สมาโส ปน อสมาหารทิคุเยวฯ ‘‘นิกฺขิปิตฺวา’’ติ ปทํ ‘‘วุตฺโต’’ติ ปเท ปุพฺพกาลกิริยาวิเสสนํ, ตุลฺยตฺโถ วาฯ วิตฺถาโรติ วิภงฺโคฯ ตตฺถาติ วิภงฺเคฯ สญฺญาเปตีติ เอตฺถ สญฺญํ กตฺวา ชานาเปตีติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ปริโตเสตฺวา ชานาเปตี’’ติฯ อิมินา สํปุพฺโพ ญาธาตุ ปริโตสนตฺถํ อนฺโตกตฺวา อวโพธนตฺโถ โหตีติ ทสฺเสติฯ การณปติรูปกานีติ การณสฺส ปฏิภาคานิฯ นิชฺฌาเปตีติ เอตฺถ เฌธาตุ โอโลกนตฺโถติ ยถาติ เยนากาเรน, กริยมาเนติ โสติ ธมฺมวาทีฯ ปรโตปิ เอเสว นโยฯ ‘‘ปุนปฺปุน’’นฺติ อิมินา อนุเปกฺขตีติ เอตฺถ อนุสทฺโท น อุปจฺฉินฺนตฺโถติ ทสฺเสติฯ เปกฺขติ อนุเปกฺขตีติ เอตฺถ อิกฺขธาตุ ‘‘ทสฺเสติ อนุทสฺเสตี’’ติ เอตฺถ ทิสธาตุยา สทิสตฺโถติ อาห ‘‘ทสฺเสติ…เป.… ปริยายวจนานี’’ติฯ เตสญฺเญวาติ ‘‘เปกฺขติ อนุเปกฺขตี’’ติ ปทานญฺเญวฯ ปริยายวจนานีติ เววจนสทฺทา อตฺเถ ปริพฺยตฺติํ อยนฺติ คจฺฉนฺติ อิเมหีติ ปริยายานิ, ตานิเยว วจนานิ ปริยายวจนานิฯ โสติ อธมฺมวาทีฯ โมเหตฺวาติ ธมฺมวาทีปุคฺคลาทิํ โมหาเปตฺวาฯ
๑๘๘. ธมฺมวาที ปุคฺคโล ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธฯ อโมเหตฺวาติ อธมฺมวาทีปุคฺคลาทิํ อโมหาเปตฺวา, อวิปรีตํ ชานาเปตฺวาติ อตฺโถฯ
๒. สติวินยกถา
๑๙๕. ปรมฺมุขํ วิเนติ วินาเสตีติ วินโย, ปรมฺมุขํ วิเนติ วินาเสติ อเนนาติ วา วินโย, วินยกมฺมํฯ สงฺฆธมฺมวินยปุคฺคลสมฺมุขานํ ทาตพฺโพ วินโย สมฺมุขาวินโยฯ ปญฺจิมานีติ เอตฺถ ปญฺจนฺนํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุทฺธสฺสา’’ติอาทิฯ อนุวทิตสฺส ทานนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตานีติ ปญฺจ องฺคานิฯ ‘‘เอเกกองฺควเสน น ลพฺภนฺตี’’ติ อิมินา สมุทายวากฺยนิพฺพตฺติภาวโต ปญฺจงฺควเสเนว ลพฺภนฺตีติ ทสฺเสติฯ เทสนามตฺตเมเวตนฺติ ‘‘ปญฺจิมานี’’ติ เอตํ วจนํ เทสนามตฺตเมว, น อวยววากฺยนิพฺพตฺติวจนนฺติ อธิปฺปาโยฯ ธมฺมนฺติ ภูตํฯ เอตฺถาติ ‘‘ปญฺจิมานิ ภิกฺขเว’’ติอาทิวจเนฯ ตตฺถ จาติ ‘‘ปญฺจิมานิ ภิกฺขเว’’ติอาทิวจเน จฯ อนุวทนฺตีติ เอตฺถ อนุทฺธํสเนน วทนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โจเทนฺตี’’ติฯ อยํ ปน สติวินโย ทาตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ อนาคามิโนปีติ ปิสทฺโท สมฺภาวเน, สกทาคามิอาทิเก ปน กา นาม กถาติ ทสฺเสติฯ โส จ โขติ สติวินโย จฯ โจทิยมาเนเยวาติ โจทิยมานสฺเสว, อยเมว วา ปาโฐฯ ตสฺมินฺติ สติวินยสฺมิํ ทินฺเนติ สมฺพนฺโธฯ อโจทิตตฺตา อาปชฺชตีติ โจทโก อาปชฺชติฯ โจทนาทิอสารุปฺเป วิเนติ วินาเสตีติ วินโย, วิเนติ วินาเสติ อเนนาติ วา วินโย, วินยกมฺมํฯ สติเวปุลฺลปตฺตสฺส ทาตพฺโพ วินโย สติวินโยฯ
๓. อมูฬฺหวินยกถา
๑๙๖. ภาสิตปริกนฺตนฺติ ปริกนฺตํ, ปริกนฺตํ หุตฺวา กตํ ปริกนฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ปริกฺกเมตฺวาติ อติกฺกมิตฺวาฯ สรตายสฺมาติ เอตฺถ อุการโลปสนฺธิํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สรตุ อายสฺมา’’ติฯ ‘‘เอวรูปิยา อาปตฺติยา’’ติ อิมินา อาปชฺชิตาติ เอตฺถ ตุปจฺจยโยคภาวโต กมฺมตฺถฉฏฺฐิยาปิ สมฺภวภาวํ ทสฺเสติฯ ตุปจฺจยโยเค กมฺมตฺถฉฏฺฐี อนิจฺจํ โหติ, ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘เอวรูปิยา อาปตฺติยา’’ติ กมฺมตฺถฉฏฺฐีภาเวน อวตฺวา ‘‘เอวรูปิํ อาปตฺติ’’นฺติ กมฺมตฺถทุติยาภาเวน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตสฺสาติ ‘‘อาปชฺชิตฺวา’’ติ ปาฐสฺสฯ ‘‘ปฐมํ ปจฺฉา’’ติ ปเทหิ อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติฯ โจทกสฺส กถํ วิเนติ วินาเสตีติ วินโย, โจทกสฺส กถํ วิเนติ วินาเสติ อเนนาติ วา วินโยฯ ปฐมํ มูฬฺหภาวํ อุปคนฺตฺวา ปจฺฉา อมูฬฺหสฺส ทาตพฺโพ วินโย อมูฬฺหวินโยฯ
๔. ปฏิญฺญาตกรณกถา
๒๐๐. ปฏิชานิยเต, ปฏิชานนํ วา ปฏิญฺญา, ตาย กาเรตพฺพํฯ
๕. เยภุยฺยสิกากถา
๒๐๒. เยภุยฺยสิกาติ เอตฺถ เยภุยฺเยน ปวตฺตา เยภุยฺยสิกา, ธมฺมวาทีนํ เยภุยฺยตาสมฺปาทิกา กิริยาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺสา กิริยายา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยสฺสา กิริยายาติ ยสฺสา เยภุยฺยตาสมฺปาทิกาย กิริยายฯ เอสาติ เยภุยฺยตาสมฺปาทิกา กิริยาฯ
๒๐๔. โอรมตฺตกนฺติ น จ คติคตนฺติ เอตฺถ จิรกาลภาวํ น จ คตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทฺเว ตโย…เป.… อวินิจฺฉิต’’นฺติฯ ตตฺถ ตตฺเถวาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ วิวาทาธิกรณชาตอาวาเส เอว, น จ สริตสาริตปทานํ สุทฺธการิตกิริยภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สยํ สริตํ วา อญฺเญหิ สาริตํ วา น โหตี’’ติฯ เตหิ ภิกฺขูหีติ วิวาทการเกหิ ภิกฺขูหิฯ ‘‘สลากํ คาเหนฺโต’’ติ อิมินา ‘‘ชานาตี’’ติ ปทสฺส กตฺตารํ ทสฺเสติฯ อิมินา นีหาเรนาติ อิมินา การเณนฯ อปิ นามาติ อิมินา อปฺเปวนามสทฺโท อปินามปริยาโยติ ทสฺเสติฯ อสฺสูติ ภเวยฺยุํฯ อิมินา ‘‘ปาฬิยํ อธมฺมวาที พหุตรา ภเวยฺยุํ, อปฺเปว นาม สาธู’’ติ โยชนานยํ ทสฺเสติฯ ‘‘อยมสฺส อชฺฌาสโย โหตี’’ติ อิมินา ปาฐเสสํ ทสฺเสติฯ อสฺสาติ สลากคาหสฺสฯ ทฺวีสุปีติ ‘‘ชานาติ สงฺโฆ ภิชฺชิสฺสตี’’ติ จ ‘‘อปฺเปว นาม สงฺโฆ ภิชฺเชยฺยา’’ติ จ ทฺวีสุปิ ปเทสุฯ
‘‘อธมฺเมน คณฺหนฺตี’’ติ เอตฺถ ‘‘คณฺหนฺตี’’ติ กิริยาปทสฺส อธมฺมวาทิโน เอว กตฺตา นามาติ อาห ‘‘อธมฺมวาทิโน’’ติฯ ‘‘ทฺเว ธมฺมวาทิโน’’ติ อิมินา ‘‘วคฺคา คณฺหนฺตี’’ติ เอตฺถ ‘‘คณฺหนฺตี’’ติ กิริยาปทสฺส ธมฺมวาทิโน เอว กตฺตา นามาติ ทสฺเสติฯ น จ ยถาทิฏฺฐิยา คณฺหนฺตีติ เอตฺถ ธมฺมวาทิโน หุตฺวา ธมฺมวาทิสลากํ อคฺคเหตฺวา อธมฺมวาทิสลากสฺส คหณํ น จ ยถาทิฏฺฐิยา คณฺหนฺติ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ธมฺมวาทิโน หุตฺวา’’ติอาทิฯ ปฏิวตฺเตตฺวาติ อิมเมวตฺถํ ปฏิเสเธตฺวาฯ ‘‘ปริวตฺเตตฺวา’’ติปิ ปาโฐ, เหฏฺฐุปริยายํ กตฺวาติ อตฺโถฯ เตติ ธมฺมวาทิโนฯ เอตฺถาติ สมถกฺขนฺธเกฯ
๖. ตสฺสปาปิยสิกากถา
๒๐๗. อสุจีติ เอตฺถ นตฺถิ สุจีนิ กายวจีกมฺมานิ เอตสฺสาติ อสุจีติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อสุจีหิ กายวจีกมฺเมหิ สมนฺนาคโต’’ติ อลชฺชีติ เอตฺถาปิฯ สานุวาโทติ เอตฺถ อนุวาทอุปวาทสทฺทานํ ปริยายตฺตา วุตฺตํ ‘‘สอุปวาโท’’ติฯ อิติ ปญฺจาติ อิมานิ ปญฺจ องฺคานิฯ เอตฺถาติ ตสฺสปาปิยสิกกมฺเมฯ อิทนฺติ กมฺมํ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ หีติ วิตฺถาโรฯ โย ปุคฺคโล ปาปิโยติ โยชนาฯ ปาปุสฺสนฺนตายาติ ลามกุสฺสนฺนตายฯ อิมินา อยญฺจ ปาโป อยญฺจ ปาโป, อยมิเมสํ วิเสเสน ปาโปติ ปาปิโยติ จ ปาปานํ อติสเยน ปาโปติ ปาปิโยติ จ วจนตฺโถ ทสฺสิโตฯ ตสฺสาติ ปุคฺคลสฺสฯ อิมินา ตสฺส ปาปิยสฺส กตฺตพฺพํ ตสฺสปาปิยสิกํ, ตเมว กมฺมํ ตสฺสปาปิยสิกกมฺมนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ เกสุจิ โปตฺถเกสุ ยกาเร ทฺเวภาโว อตฺถิ, โส อยุตฺโตเยวฯ ‘‘เยภุยฺยสิกา’’ติ เอตฺถ ยกาเร ทฺเวภาวสฺส ทสฺสนโต เอตฺถาปิ ทฺเวภาโว ยุตฺโต ภเวยฺยาติ ลิขนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ
๗. ติณวตฺถารกาทิกถา
๒๑๒. กกฺขฬตาย วาฬตายาติ เอตฺถ กกฺขฬสฺส ภาโว กกฺขฬตา, วาฬสฺส ภาโว วาฬตาติ เภทายาติ เอตฺถ อญฺญสฺส เภทํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘สงฺฆเภทายา’’ติฯ คิลาเนปีติ ปิสทฺโท อญฺเญ ปน กา กถาติ ทสฺเสติฯ ตตฺเถวาติ อธิกรณวูปสมฏฺฐาเนเยวฯ ‘‘เอกโต’’ติ อิมินา เอกชฺฌนฺติ ปทสฺส ‘‘เอกโต’’ติ ปเทน สมานตํ ทสฺเสติ, เอกสทฺทโต ชฺฌปจฺจโย จ โตปจฺจโย จ วิเสโส, ‘‘ติณวตฺถารกสทิสตฺตา’’ติ อิมินา สทิสูปจารํ ทสฺเสติฯ ติเณหิ อวตฺถริตพฺพนฺติ ติณวตฺถารํ, คูถมุตฺตํ, ติณวตฺถารมิว ติณวตฺถารกํฯ เอตฺถ อธิกรณเมว มุขฺยโต ลพฺภติ, สมโถ ปน ผลูปจารโต, สทิสตฺเถ กปจฺจโยฯ ตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิฯ ฆฏฺฏิยมานํ คูถํ วา มุตฺตํ วาติ โยชนาฯ ‘‘ฆฏฺฏิยมาน’’นฺติ ปทํ เหตุอนฺโตคธวิเสสนํ, ‘‘พาธตี’’ติ อิมินา มูลานุมูลนฺติ มูลญฺจ อนุมูลญฺจ มูลานุมูลํฯ ตนฺติ อธิกรณํฯ อิมินา กมฺเมนาติ ติณวตฺถารกกมฺเมนฯ คูถํ ติเณหิ ปฏิจฺฉนฺนํ สุวูปสนฺตํ โหติ วิย ติณวตฺถารเกน ปฏิจฺฉนฺนํ สุวูปสนฺตํ โหตีติ โยชนาฯ อิตีติ ตสฺมาฯ
๒๑๓. ถุลฺลวชฺชนฺติ เอตฺถ ถุลฺลจฺจยสฺสาปิ ถุลฺลวชฺชตฺตา อิธ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสเมวาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ปาราชิกญฺเจว สงฺฆาทิเสสญฺจา’’ติฯ คิหิปฏิสํยุตฺตนฺติ เอตฺถ คิหีนํ ปฏิสํยุตฺตํ คิหิปฏิสํยุตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คิหีน’’นฺติอาทิฯ ‘‘หีเนนา’’ติ ปทํ ‘‘ขุํสนวมฺภน’’ อิติ ปเทเนว สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ธมฺมิกปฏิสฺสเวสูติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนํฯ
๒๑๔. กมฺมวาจาปริโยสาเน วุฏฺฐิตา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ อธิกรณวูปสมฏฺฐาเนฯ อญฺญาวิหิตาปีติ อธิกรณวินิจฺฉยโต อญฺญสฺมิํ ฐาเน จิตฺตํ อาวิหิตาปิ ฐปิตาปิฯ อุปสมฺปทมณฺฑลโตติ อุปสมฺปทสีมพิมฺพโต, เย ปนาติ ภิกฺขู ปน, ทิฏฺฐาวิกมฺมํ กโรนฺตีติ วา อนาคตาติ วา นิสินฺนาติ วา สมฺพนฺโธฯ เตหิ วาติ อธิกรณํ วินิจฺฉินนฺเตหิ ภิกฺขูหิ วาฯ ตตฺถาติ อธิกรณวินิจฺฉิตฏฺฐานํฯ ฉนฺทํ ทตฺวาติ ฉนฺทํ สงฺฆสฺส ทตฺวาฯ ปริเวณาทีสูติอาทิสทฺเทน อาวาสาทโย สงฺคณฺหาติฯ เตติ ภิกฺขูฯ
๘. อธิกรณกถา
๒๑๕. วิปจฺจตายาติ วิปจฺจํ, จิตฺตทุกฺขํ, ตเทว วิปจฺจตา, ตทตฺถายาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จิตฺตทุกฺขตฺถ’’นฺติฯ ‘‘ผรุสวจน’’นฺติ อิมินา โวหาร สทฺโท วจนปริยาโยติ ทสฺเสติฯ โย ตตฺถาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตสุ อนุวทนฺเตสู’’ติฯ โย อุปวาโทติ โยชนาฯ ‘‘อนุวทนา’’ติ อาการทสฺสนนฺติ อนุวทนสฺส อาการทสฺสนํ, ทสฺสนเหตุ วาฯ ‘‘ปุนปฺปุน’’นฺติ อิมินา อนุสมฺปวงฺกตาติ เอตฺถ อนุสทฺทสฺส น อุปจฺฉินฺนตฺถํ ทสฺเสติฯ ตตฺเถวาติ อนุวทเน เอวฯ สมฺปวงฺกตาติ สมฺมา ปกาเรน นินฺนโปนปพฺภารตาฯ อพฺภุสฺสหนตาติ เอตฺถ อติเรกํ อุสฺสาหนตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กสฺมา’’ติอาทิฯ อนุพลปฺปทานนฺติ เอตฺถ ปุนปฺปุนํ พลสฺส ปทานนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุริมวจนสฺสา’’ติอาทิฯ
กิจฺจยตาติ เอตฺถ ‘‘มา ปณฺฑิจฺจย’’นฺติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๒.๑) วิย พฺยญฺชนวฑฺฒนวเสน ยการาคโมติ อาห ‘‘กิจฺจเมว กิจฺจย’’นฺติฯ ‘‘อุภยํเปตํ สงฺฆสฺเสว อธิวจน’’นฺติ อิมินา กิจฺจกรณียสทฺโท กตฺตุวาจโกติ ทสฺเสติ, สงฺโฆ หิ กโรตีติ วจนตฺเถน กิจฺโจติ จ กรณีโยติ จ วุจฺจติฯ ตสฺส ภาโว, กิจฺจยตา กรณียตาติ วุตฺเต สงฺฆกมฺมํเยว ลพฺภติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุภยํเปตํ สงฺฆกมฺมสฺเสว อธิวจน’’นฺติฯ ยทิ กมฺมวาจโก ภเวยฺย, ‘‘กตฺตพฺพนฺติ กิจฺจํ, กรณีย’’นฺติ วุตฺเตเยว สงฺฆกมฺมสฺส ลภนโต ตาปจฺจโย สฺวตฺโถ ภเวยฺยฯ เอวญฺหิ สติ กิจฺจยสฺส ภาโว กิจฺจยตา กรณียสฺส ภาโว กรณียตาติ วจนตฺโถ น กตฺตพฺโพ ภเวยฺย, กโต จ, ตสฺมา น กมฺมวาจโกติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตสฺเสวาติ สงฺฆกมฺมสฺเสวฯ ตตฺถาติ อปโลกนาทีสุ จตูสุ กมฺเมสุฯ สีมฏฺฐกสงฺฆนฺติ ‘‘อุปจารสีมาทีสุ ฐิตํ สงฺฆํฯ โสเธตฺวาติ เอตฺถ โสธนํ นาม สีมฏฺฐกสงฺฆสฺส หตฺถปาสนยนํ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺทสฺส อาหรณํ, สีมโต พหิกรณํฯ ตเมวตฺถํ เอกเทสโต ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ฉนฺทารหานํ ฉนฺทํ อาหริตฺวา’’ติฯ อปโลเกติ อาปุจฺฉติ อเนนาติ อปโลกนํ, ตํเยว กมฺมํ อปโลกนกมฺมํฯ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘สีมฏฺฐกสงฺฆํ โสเธตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตนเยเนวฯ ‘‘สุณาตุ เม’’ติอาทินา สงฺฆคณปุคฺคเล ญาเปติ เอตายาติ ญตฺติ, สาเยว กมฺมํ ญตฺติกมฺมํ, ญตฺติเยว ทุติยํ ญตฺติทุติยํ, ตเมว กมฺมํ ญตฺติทุติยกมฺมํฯ เอตฺถ กิญฺจาปิ ญตฺติ ปฐมํ ฐปิตา, กมฺมวาจาเยว ทุติยา ผสฺสปญฺจมาติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ธมฺมสงฺคณิยํ (ธ. ส. ๑ อาทโย) ‘‘ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สญฺญา โหติ, เจตนา โหติ เอกาย จ อนุสาวนายาติ ญตฺติโต อนุปจฺฉา สาเวตพฺพาติ อนุสาวนา, ตาย, ตีหิ จ อนุสาวนาหีติ ญตฺติโตอนุ ปจฺฉา, ปุนปฺปุนํ วา ติกฺขตฺตุํ สาเวตพฺพาติ อนุสาวนา, ตาหิฯ ตตฺถาติ จตูสุ กมฺเมสุฯ
อปโลเกตฺวาวาติ เอตฺถ เอวผลํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ญตฺติกมฺมาทิวเสน น กาตพฺพ’’นฺติฯ ญตฺติกมฺมมฺปีติ ปิสทฺเทน น เกวลํ อปโลกนกมฺมเมว, อถ โข ญตฺติกมฺมมฺปีติ ทสฺเสติฯ ญตฺติทุติยกมฺมํ ปนาติ เอตฺถ ปนสทฺโท วิเสสตฺถโชตโก, ปกฺขนฺตรโชตโก วาฯ ตตฺถาติ ทฺวีสุ กมฺเมสุฯ ครุกานีติ อลหุกานิฯ อวเสสานีติ ฉหิ กมฺเมหิ อวเสสานิ, เอวรูปานิ ลหุกกมฺมานีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อวเสสา’’ติปิ ปาโฐ, สมฺมุติโยติ สมฺพนฺโธฯ อปโลเกตฺวาปีติ ปิสทฺโท ญตฺติทุติยกมฺมวาจํ สาเวตฺวาปีติ สมฺปิณฺเฑติฯ อญฺญตฺถาโปหนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ญตฺติกมฺมญตฺติจตุตฺถกมฺมวเสน ปน น กาตพฺพเมวา’’ติฯ ญตฺติจตุตฺถกมฺมํ กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ สมถกฺขนฺธเกฯ
วิตฺถารโต ปน อาคโตเยวาติ สมฺพนฺโธฯ เอเตสนฺติ จตุนฺนํ กมฺมานํฯ ยํ ปน อตฺถชาตํ อนุตฺตานนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ จตูสุ กมฺเมสุฯ ตนฺติ อตฺถชาตํฯ เอวนฺติ เอวํ กมฺมวคฺเคเยว วณฺณยมาเนฯ หีติ ลทฺธคุณโชตโกฯ สุวิญฺเญยฺยาติ สุเขน วิญฺญาตพฺพาฯ
๒๑๖. ปาฬิวเสเนวาติ น อฏฺฐกถาวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ
๒๒๐. เยนาติ จิตฺตุปฺปาเทนฯ อิมินา วิวทนฺติ อเนนาติ วิวาโทติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ สมเถหิ จาติ จสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน สมเถหิ จาติ สมเถหิ เอวฯ อิมินา สมเถหิ อธิกรียติ วูปสมียตีติ อธิกรณนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ วิวาโทเยว อธิกรณํ วิวาทาธิกรณํฯ เอวมาทินา นเยนาติ อาทิสทฺเทน อนุทฺธํสเนน วทนฺติ อเนน จิตฺตุปฺปาเทนาติ อนุวาโทติอาทโย วจนตฺเถ สงฺคณฺหาติฯ
๒๒๒. สนฺธายภาสิตวเสนาติ โลกวชฺชํ สนฺธาย ภาสิตสฺส วจนสฺส วเสนฯ สนฺธายภาสิตตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ยสฺมิํ หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปถวิขณนาทิเก ยสฺมิํ อาปตฺตาธิกรเณติ ตสฺมินฺติ กุสลจิตฺตงฺเค อาปตฺตาธิกรเณฯ ตสฺมาติ ยสฺมา น สกฺกา วตฺตุํ, ตสฺมาฯ อิทนฺติ ‘‘นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ วจนํ, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ สนฺธาย อวุตฺตํ ทสฺเสตฺวา สนฺธาย วุตฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทํ ปน สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ ตตฺถ อิทํ ปนาติ การณํ ปน สนฺธายาติ สมฺพนฺโธฯ ยํ อาปตฺตาธิกรณนฺติ โยชนาฯ ‘‘โลกวชฺช’’นฺติ ปเท ตุลฺยาธิกรณํฯ โลกสฺมิํ, โลเกหิ วา วชฺเชตพฺพนฺติ โลกวชฺชํฯ ตนฺติ อาปตฺตาธิกรณํฯ ตตฺถาติ อาปตฺตาธิกรเณฯ วิกปฺโปติ วิวิธา กปฺปนํ, วิวิธตกฺโก วาฯ ยํ ปนาติ อาปตฺตาธิกรณํ ปนฯ ‘‘ปณฺณตฺติวชฺช’’นฺติ ปเท ตุลฺยาธิกรณํฯ ภควโต ปญฺญตฺติยา เหตุภูตาย วชฺเชตพฺพนฺติ ปณฺณตฺติวชฺชํฯ ตนฺติ อาปตฺตาธิกรณํ, อกุสลํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ กิญฺจีติ อปฺปมตฺตกํ, อาปตฺตานาปตฺติํ อชานนฺตสฺส อาปชฺชนโตติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อพฺยากตํ โหติ, ตสฺมาฯ ตตฺถาติ ปณฺณตฺติวชฺชภูเต อาปตฺตาธิกรเณฯ ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ…เป.… กุสล’’นฺติ อิทํ วจนํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ
ยทิ กุสลจิตฺโต อาปชฺชติ, อถ นนุ อาปตฺตาธิกรณํ กุลลนฺติ วตฺตพฺโพ ภเวยฺยาติ อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิฯ ยนฺติ อาปตฺตาธิกรณํฯ ‘‘อิทํ วุจฺจติ…เป.… กุสล’’นฺติ วเทยฺย สเจติ โยชนาฯ เอฬกโลมญฺจ ปทโสธมฺมญฺจ เอฬกโลมปทโสธมฺมานิ, ตานิ อาทีนิ เยสํ ตานีติ เอฬกโลมปทโสธมฺมาทีนิ, ตานิ สมุฏฺฐานานิ ยาสนฺติ เอฬกโลมปทโสธมฺมาทิสมุฏฺฐานา, ตาสํ อาปตฺตีนมฺปีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ เอฬกโลมปทโสธมฺมาทิสมุฏฺฐานาสุ อาปตฺตีสุฯ อาปตฺติยา องฺคนฺติ อาปตฺติยา การณํฯ เอวํ อาปตฺติยา อนงฺคํ ทสฺเสตฺวา ตสฺสาเยว องฺคํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กายวจีวิญฺญตฺติวเสน ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ จลิตปฺปวตฺตานนฺติ จลิเตน เหตุภูเตน ปวตฺตานํฯ อถ วา จลิโต จ กาโย, ปวตฺตา จ วาจาติ จลิตปฺปวตฺตา, ตาสํ จลิตปฺปวตฺตานํ กายวาจานํฯ ตญฺจาติ กายวาจานํ อญฺญตรญฺจฯ อพฺยากตนฺติ เอตฺถ อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถฯ
อยมตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ เตนาติ จิตฺเตนฯ ‘‘อิทํ…เป.… สทฺธิ’’นฺติ อิมินา สญฺชานนฺโตติ เอตฺถ สํสทฺทสฺส สุนฺทรตฺถํ สห อากาเรน ทสฺเสติฯ ‘‘วีติกฺกม…เป.… กปฺเปตฺวา’’ติ อิมินา เจจฺจาติ ปทสฺส อตฺถํ สห วิเสสเนน ทสฺเสติฯ ‘‘อุปกฺกมวเสน…เป.… เปเสตฺวา’’ติ อิมินา อภิวิตริตฺวาติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ ปาฬิยํ ยํสทฺโทวีติกฺกมวิสโยติ อาห ‘‘ยํ อาปตฺตาธิกรณํ วีติกฺกม’’นฺติฯ ‘‘อาปชฺชตี’’ติ อิมินา ปาฐเสสํ ทสฺเสติฯ เอวํ วีติกฺกมโต ตสฺส ภิกฺขุโนติ โยชนาฯ
อพฺยากตวาเรปีติ ตสฺสาติ จิตฺตสฺสฯ อชานนฺโตติอาทีนํ ปทานมตฺโถ อกุสลวาเร วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺโพฯ ยํ อาปตฺตาธิกรณนฺติอาทีนํ ปทานมตฺโถ อกุสลวาเรน สทิโสเยวฯ
๒๒๔. อยํ วิวาโท โน อธิกรณนฺติอาทีสุ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ
๙. อธิกรณวูปสมนสมถกถา
๒๒๘. จตุวคฺคกรเณ กมฺเมติ สีมสมฺมุติอาทิกมฺเมฯ ปญฺจวคฺคกรเณติ ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ อุปสมฺปทาทิกมฺเมฯ ทสวคฺคกรเณติ มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ อุปสมฺปทกมฺเมฯ วีสติวคฺคกรเณติ อพฺภานกมฺเมฯ กมฺมปฺปตฺตาติ กมฺมสฺส ปตฺตา ยุตฺตา อนุรูปาฯ
๒๓๐. สมฺปฏิจฺฉิตพฺพนฺติ ภณฺฑกนฺติ จีวราทิภณฺฑกํฯ มานนิคฺคหตฺถายาติ ภณฺฑนชาตานํ มานสฺส นิคฺคหตฺถายฯ กติปาหนฺติ กติปยาหํ, ทฺวีหตีหนฺติ อตฺโถฯ
๒๓๑. อนนฺตานิ เจว ภสฺสานีติ เอตฺถ อนนฺตสทฺโท อปริมาณสทฺเทน อตฺถโต เอโกติ อาห ‘‘อปริมาณานี’’ติฯ ‘‘วจนานี’’ติ อิมินา ภสฺสสทฺโท วจนปริยาโยติ ทสฺเสติฯ อุพฺพาหิกาย สมฺมนิตพฺโพติ เกน สมฺมนิตพฺโพติ อาห ‘‘อปโลเกตฺวา วา’’ติอาทิฯ อิมินา อปโลกนกมฺเมน วา ญตฺติทุติยกมฺเมน วา สมฺมนิตพฺโพติ ทสฺเสติฯ อนนฺตานิ ภสฺสานิ ธมฺมกถิกํ อุทฺธริตฺวา พาหติ ปฏิเสเธติ อิมาย สมฺมุติยาติ อุพฺพาหิกา, ตายฯ เอวํ สมฺมเตหิ ปน ภิกฺขูหิ วินิจฺฉิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ วิสุํ นิสีทิตฺวา ตสฺสาเยว ปริสาย นิสีทิตฺวา วาติ โยชนาฯ อญฺเญหีติ สมฺมตภิกฺขูหิ อญฺเญหิฯ
๒๓๓. ตตฺรสฺสาติ เอตฺถ ตตฺร อสฺสาติ ปทวิภาคํ กตฺวา ตสทฺโท ปริสวิสโย ปสิทฺธวิสโย, อสฺสสทฺโท อาขฺยาติโกติ อาห ‘‘ตสฺสํ ปริสติ ภเวยฺยา’’ติฯ ‘‘เนว สุตฺตํ อาคต’’นฺติ สามญฺญโต วุตฺเตปิ ‘‘โน สุตฺตวิภงฺโค’’ติ วกฺขมานตฺตา มาติกํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘น มาติกา อาคตา’’ติฯ วินโยปีติ ขนฺธกวินโยปิฯ ปิสทฺเทน สุตฺตวิภงฺคํ อเปกฺขติฯ พฺยญฺชนจฺฉายายาติ เอตฺถ ฉายาสทฺโท ปฏิพิมฺเพ จ ปภาย จ โหตีติ อาห ‘‘พฺยญฺชนมตฺตเมวา’’ติ, พฺยญฺชนปฏิพิมฺพิกพฺยญฺชนปภาวนฺตภูตํ อตฺถํ อคฺคเหตฺวา พฺยญฺชนปฏิพิมฺพพฺยญฺชนปภามตฺตเมว ปฏิพาหสทฺโท ปฏิเสธตฺโถเยว, น มทฺทนตฺโถติ ทสฺเสติฯ ปฏิพาหนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ชาตรูปรชตเขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณาทีสู’’ติอาทิฯ กินฺติ เกน การเณน, กสฺมา การณา วาฯ อิเมติ ชาตรูปาทิปฏิคฺคาหเก ภิกฺขูฯ กาเรถาติ ตุมฺเห สุตฺเตติ สุตฺตนฺตปิฏเกฯ อปโร ธมฺมกถิโก วทตีติ สมฺพนฺโธฯ อิเมสนฺติ โอลมฺเพตฺวา นิวาเสนฺตานํฯ เอตฺถาติ โอลมฺเพตฺวา นิวาสเนฯ
๒๓๔. พหุตรา ภิกฺขูติ เอตฺถ ทฺวิคุณติคุณาทินา อธิกา เอว พหุตรา นามาติ อาห ‘‘เอเกนปิ อธิกา พหุตราวา’’ติฯ ‘‘โก ปน วาโท’’ติอาทินา ‘‘เอเกนปี’’ติ เอตฺถ ปิสทฺทสฺส ครหตฺถํ ทสฺเสติฯ
ติวิธสลากคฺคาหกถา
๒๓๕. สญฺญตฺติยาติ เอตฺถ สญฺญาปนํ สญฺญตฺติ, ตทตฺถายาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สญฺญาปนตฺถายา’’ติฯ คูหิตพฺโพติ คูฬฺโห, โสเยว คูฬฺหโก, สลากคฺคาโห กาตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ วิวริตพฺโพติ วิวโฏ, โสเยว วิวฏโกฯ สสฺส อตฺตโน กณฺณสมีเป ชปฺปียติ กถียตีติ สกณฺณชปฺโป, โสเยว สกณฺณชปฺปโกฯ ‘‘นิมิตฺตสญฺญํ อาโรเปตฺวา’’ติ อิมินา วณฺณาวณฺณาโย กตฺวาติ เอตฺถ วณฺณสทฺโท สณฺฐานวาจโกติ ทสฺเสติฯ สุสณฺฐานทุสณฺฐานา สลากาโย กตฺวาติ อตฺโถฯ ตโตติ วิสภาคกรณโต ปรํ คเหตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ สพฺพาปิ ตา สลากาโยติ โยชนาฯ กตฺวาติ ปกฺขิปนํ กตฺวาฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘อลชฺชุสฺสนฺนายา’’ติอาทินา วุตฺตนเยนฯ ‘‘ยาวตติย’’นฺติ อิมินา ปจฺจุกฺกฑฺฒิตพฺพนฺติ เอตฺถ ปุนปฺปุนํ อุทฺธํ กฑฺฒิตพฺพนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ อติเรกชาเตติ อธมฺมวาทีหิ อติเรกโต ชาเต สตีติ สมฺพนฺโธฯ ยาวตติยมฺปีติ ปิสทฺโท ตโต อูเน เอกทฺเววาเร ปน กา นาม กถาติ ทสฺเสติฯ
สกณฺณชปฺปเก ปน เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ สเจ สงฺฆตฺเถโร คณฺหาตีติ สมฺพนฺโธฯ โสติ สงฺฆตฺเถโรฯ วโยอนุปฺปตฺตาติ ปจฺฉิมวยํ อนุปฺปตฺตาฯ เอตนฺติ อธมฺมวาทิสลากํฯ อสฺสาติ อิตรา สลากาติ อธมฺมวาทิสลากาหิ อญฺญา ธมฺมวาทิสลากาฯ โสติ สงฺฆตฺเถโรฯ ตนฺติ ธมฺมวาทิสลากํฯ ตโตติ เนว อวพุชฺฌนการณาฯ วุตฺตนยเมวาติ คูฬฺหเก วุตฺตนยเมวฯ วิวโฏ อตฺโถ อิมสฺสาติ วิวฏตฺโถฯ
ตสฺสปาปิยสิกาวินยกถา
๒๓๘. ปาราชิกสามนฺตํ นามาติ ปาราชิกสฺส อาสนฺนํ นามฯ อทินฺนาทานาทีสูติ อาทิสทฺเทน มนุสฺสวิคฺคห อุตฺตริมนุสฺสธมฺมปาราชิเก สงฺคณฺหาติฯ นิพฺเพฐยมานนฺติ เวฐนรหิตํ, ตเมนํ ภิกฺขุนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิมินา นิพฺเพเฐนฺตนฺติ เอตฺถ อนฺตสทฺโท มานสทฺทปริยาโยติ ทสฺเสติฯ อติเวเฐตีติ เอตฺถ เกหิ อติเวเฐตีติ อาห ‘‘อิงฺฆายสฺมาติอาทิวจเนหี’’ติฯ เตนาติ โจทเกนฯ มนฺติ มมํฯ อาหาติ จุทิตโก อาหฯ เอตสฺสาติ อวชานนปฏิชานนาทิการกสฺส ปาปิยสฺส ปุคฺคลสฺสฯ สีลวา ภวิสฺสตีติ ปาปิโย ปุคฺคโล สเจ สีลวา ภวิสฺสติฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธินฺติ ปาปิยภาวโต ปฏิปฺปสฺสมฺภนํฯ โน เจติ สีลวา โน ภวิสฺสติ เจฯ ตถา นาสิโตติ เตน ตสฺส ปาปิยสิกกมฺมกรเณน นาสํ คโต ภวิสฺสติฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมิํ สมถกฺขนฺธเกฯ
อิติ สมถกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ
๕. ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกํ
ขุทฺทกวตฺถุกถา
๒๔๓. ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเก มุฏฺฐิกมลฺลาติ มุฏฺฐิเกน มถนฺติ อญฺญมญฺญํ หิํสนฺตีติ มุฏฺฐิกมลฺลาฯ อิมินา ปาฬิยํ ปทสฺส เหฏฺฐุปริยํ ทสฺเสติฯ คามมุทวาติ เอตฺถ ฉวิราคมณฺฑนานุยุตฺเตน มุโท โมทนํ เอเตสมตฺถีติ มุทวา, คาเม วสนฺตา มุทวา คามมุทวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉวิราคมณฺฑนานุยุตฺตา นาคริกมนุสฺสา’’ติฯ ‘‘วณฺณวา อเหสุ’’นฺติอาทีสุ ถมฺเภติ เอตฺถ น ยตฺถ กตฺถจิ ถมฺโภ โหติ, อถ โข นฺหานติตฺเถ นิขณิตฺวา ฐปิตถมฺโภเยวาติ อาห ‘‘นฺหานติตฺเถ นิขณิตฺวา ฐปิตตฺถมฺเภ’’ติฯ
อิฏฺฐกาสิลาทารุกุฏฺฏานนฺติ อิฏฺฐกากุฏฺฏสิลากุฏฺฏทารุกุฏฺฏานํฯ อฏฺฐปทากาเรนาติ อฏฺฐปทผลกากาเรนฯ ราชิโยติ เลขาโยฯ ตตฺถาติ อฏฺฏาเน, อากิริตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ คนฺธพฺพหตฺถโกติ เตนาติ คนฺธพฺพหตฺเถน, คเหตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ กุรุวินฺทกปาสาณจุณฺณานีติ เอวํนามกสฺส ปาสาณสฺส จุณฺณานิฯ ตนฺติ กตคุฬิกกลาปกํ, คเหตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ วิคฺคยฺหาติ อญฺญมญฺญสฺส สรีเร ทฬฺหํ คเหตฺวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อญฺญมญฺญํ สรีเรน สรีร’’นฺติฯ มกรทนฺตเกติ มกรนามกสฺส มจฺฉสฺส ทนฺตสทิเส ทนฺเตฯ มลฺลกมูลสณฺฐาเนนาติ เขฬปฏิคฺคหปาทสณฺฐาเนนฯ คิลานสฺสาปีติ ปิสทฺโท อคิลานสฺส ปเควาติ ทสฺเสติฯ
๒๔๔. ทนฺเตติ มกรทนฺเตฯ อกตํ มลฺลกํ อกตมลฺลกํฯ กปาลขณฺฑํ วาติ วาสทฺโท สมุจฺจยตฺโถฯ กาสผุลฺลวิรหิตตฺตา วตฺถวฏฺฏิ อุกฺกาสิกา นามฯ นตฺถิ กาสํ ผุลฺลเมติสฺสาติ อุกฺกาสา, สา เอว อุกฺกาสิกาฯ ยสฺส กสฺสจีติ คิลานาคิลานสฺส วา ชราทุพฺพลตรุณพลวสฺส วาฯ ปิฏฺฐินฺติ ปิฏฺฐิยํ, อยเมว วา ปาโฐฯ ปาณิตลสฺส ปุถุฏฺฐานํ ปุถุปาณิ, เตน กตํ ปุถุปาณิกํ, หตฺถปริกมฺมํ, เตน วุตฺตํ ‘‘หตฺถปริกมฺมํ วุจฺจตี’’ติฯ สพฺเพสนฺติ นฺหายนฺตานํ วา อนฺหายนฺตานํ วา สพฺเพสํฯ
๒๔๕. กณฺณโตติ กณฺณจฺฉิทฺทโตฯ มุตฺโตลมฺพกาทิวลฺลิสทิสตฺตา วลฺลิกา นามฯ ปลมฺพกสุตฺตนฺติ ปริมุญฺจิตฺวา ลมฺพิยติ อเนนาติ ปลมฺพกํ, ตเมว สุตฺตํ ปลมฺพกสุตฺตํฯ วลยนฺติ นิยุรํฯ
๒๔๖. ทฺวีหิ มาเสหิ นิยุตฺตํ ทุมาสิกํฯ ทฺเว องฺคุลานิ เอตสฺสาติ ทุวงฺคุลํ, เกโสฯ อุภเยนปีติ ทุมาสิกทุวงฺคุลสงฺขาเตน อุภเยนปิ ตโตติ ทุมาสิกทุวงฺคุลโตฯ
โอสณฺเฐนฺตีติ เอตฺถ โอลิขิตฺวา สมํ ปติฏฺฐาเปนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โอลิขิตฺวา สนฺนิสีทาเปนฺตี’’ติฯ ทนฺตมยาทีสูติ อาทิสทฺเทน อฏฺฐิมยาทโย สงฺคณฺหาติฯ หตฺถผเณนาติ หตฺถสงฺขาเตน ผเณนฯ จิกฺขลฺเลนาติ จิกฺขลฺลสทิเสน นิยฺยาเสนฯ อุทกเตเลนาติ เอตฺถ อุทกญฺจ เตลญฺจาติ จ อุทกสงฺขาเตน เตเลนาติ จ อตฺถํ นิวตฺเตนฺโต อาห ‘‘อุทกมิสฺสเกน เตเลนา’’ติฯ อิมินา อุทเกน มิสฺสกํ เตลํ อุทกเตลนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ อุฏฺฐโลเมติ อุฏฺฐิตโลเมฯ หตฺถํ เตเมตฺวาติ หตฺถํ อุทกเตเลน เตเมตฺวาฯ อุณฺหาภิตตฺตรโชกิณฺณสิรานมฺปีติ อุณฺเหน อภิตตฺโต จ รเชหิ โอกิณฺณสิโร จ อุณฺหาภิตตฺตรโชกิณฺณสิรา, อถ วา อุณฺเหน อภิตตฺโต สิโร เอเตสนฺติ อุณฺหาภิตตฺตสิรา, รเชหิ โอกิณฺโณ สิโร เอเตสนฺติ รโชกิณฺณสิรา อลฺลหตฺเถนาติ อทฺทหตฺเถน, อยเมว วา ปาโฐฯ
๒๔๗. เยสุ กํสปตฺตาทีสุ มุขนิมิตฺตํ ปญฺญายติ, สพฺพานิ ตานิ กํสปตฺตาทีนิปีติ โยชนาฯ ยตฺถ กตฺถจีติ ยสฺมิํ กสฺมิํจิ อาทาเส วา อุทกปตฺเต วาติ สมฺพนฺโธฯ สญฺฉวิ นุ โขติ สญฺชาตา ฉวิ นุ โข, อหํ ชิณฺโณ อมฺหิ นุ โข, โนติ โยชนาฯ
มุขํ อาลิมฺปนฺตีติ เอตฺถ เกหิ อาลิมฺปนฺตีติ อาห ‘‘วิปฺปสนฺนฉวิราคกเรหิ มุขเลปเนหี’’ติฯ ‘‘มโนสิลายา’’ติ อิมินา มโนสิลา เอว มโนสิลิกาติ ทสฺเสติฯ ตานีติ ลญฺฉนานิฯ หริตาลาทีหิปีติ ปิสทฺเทน น เกวลํ มโนสิลิกาย เอว, อถ โข หริตาลาทีหิปีติ ทสฺเสติฯ
๒๔๘. น ภิกฺขเว นจฺจํ วาติอาทีสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ นิจฺจาเปนฺตสฺส วาติ ปเรหิ นจฺจาเปนฺตสฺส วาฯ สาธุคีตนฺติ สุนฺทรํ อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺตํ คีตํ, สชฺชนานํ วาฯ ทนฺตคีตมฺปิ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ ยนฺติ คีตํฯ ปุพฺพภาเคติ คายนโต ปุพฺพภาเคฯ คายาเปนฺตสฺสาปีติ ปเรหิ วา คายาเปนฺตสฺสาปิฯ ยํ ปนาติ กิริยาปรามสนํฯ ยํ ปหรติ, ตตฺถ ปหรเณ อนาปตฺตีติ โยชนาฯ สพฺพนฺติ อขิลํ นจฺจคีตวาทิตํฯ ปสฺสโตติ ปสฺสนฺตสฺส จ สุณนฺตสฺส จฯ สวนมฺปิ หิ เอกเสเสน วา สามญฺญนิทฺเทเสน วา ปสฺสเนเนว สงฺคหิตํฯ วิหารโตติ อนจฺจอคีตอวาทิตฏฺฐานวิหารโตฯ วิหารนฺติ นจฺจคีตวาทิตฏฺฐานวิหารํฯ อสนสาลายาติ คาเม ฐิตาย อสนสาลายฯ
๒๔๙. สรกิริยนฺติ สรสฺส กิริยํฯ อิมินา สรกุตฺตินฺติ เอตฺถ สรสฺส กรณํ สรกุตฺตีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ อลทฺธํ สมาธินฺติ สมฺพนฺโธฯ ปจฺฉิมา ชนตาติ เอตฺถ สมูหิํ อวยวํ วินา สมูหสฺส อวยวิโน อภาวา ตาปจฺจโย สฺวตฺโถปิ โหตีติ อาห ‘‘ปจฺฉิโม ชโน’’ติฯ ตํ ตํ วตฺตนฺติ สุตฺตนฺตวตฺตาทิํ ตํ ตํ วตฺตํฯ อกฺขรานิ วินาเสตฺวาติ อญฺญถา วตฺตพฺพานิ อกฺขรานิ อญฺญถา วทเนน จ ทีฆาทีนิ รสฺสาทิวทเนน จ วินาเสตฺวาฯ ธมฺเม ปนาติ เอตฺถ สทฺโท ปน วิเสสโชตโกฯ คีตโต วิเสโสว เวทิตพฺโพติ หิ อตฺโถฯ สุตฺตนฺตวตฺตนฺติ สุตฺตนฺตสฺส อุจฺจารณํ วตฺตํฯ เอเสว นโย ‘‘ชาตกวตฺตํ คาถาวตฺต’’นฺติ เอตฺถาปิฯ ตนฺติ วตฺตํฯ ยทิ ปน ตํ วินาเสตฺวา อติทีฆํ กาตุํ น วฏฺฏติ, เอวํ สติ ยถา สุตฺตนฺตวตฺตาทีนิ โหนฺติ, ตถา กถํ ทสฺเสตพฺพานีติ อาห ‘‘จตุรสฺเสน วตฺเตนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ จตุรสฺเสน วตฺเตนาติ ปริปุณฺเณน อุจฺจารณวตฺเตนฯ ปริมณฺฑลานีติ สมนฺตโต มณฺฑลานิ พิมฺพานิ ปุณฺณานีติ อตฺโถฯ ‘‘สเรน ภณิต’’นฺติ อิมินา สรภญฺญนฺติ เอตฺถ สเรน ภณิตพฺพนฺติ สรภญฺญนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ สรภญฺเญ กิร อตฺถีติ สมฺพนฺโธ ตรงฺควตฺถาทีนํ อุจฺจารณวิธานานิ (วชิร. ฏี. จูฬวคฺค ๒๔๙; สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค ๓.๒๔๙; วิ. วิ. ฏี. จูฬวคฺค ๒.๒๔๘-๙) เอตรหิ นตฺถิฯ ทฺวตฺติํสวตฺตานีติ จ สงฺขฺยามตฺตเมว อตฺถิ, น สงฺขฺเยยฺยํฯ ตสฺมา ฏีกาสุ (สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค ๓.๒๔๙; วชิร. ฏี. จูฬวคฺค. ๒๔๙) ‘‘ตรงฺควตฺตาทีนํ อุจฺจารณวิธานานิ นฏฺฐปโยคานี’’ติ วุตฺตํฯ อตฺถีติ สํวิชฺชนฺติฯ อยญฺหิ อตฺถิสทฺโท นิปาโตฯ เตสูติ ทฺวตฺติํสวตฺเตสุฯ ยนฺติ วตฺตํฯ อุจฺจารณวิธานานิ นฏฺฐปโยคานิปิ เตสํ สพฺเพสํ สามญฺญลกฺขณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺเพส’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ สพฺเพสนฺติ ทฺวตฺติํสวตฺตานํ, ลกฺขณนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อวินาเสตฺวา’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘วิการํ อกตฺวา’’ติฯ ตตฺถ วิการกรณํ นาม ยตฺตกาหิ มตฺตาหิ อกฺขรํ ปริปุณฺณํ โหติ, ตโต อธิกมตฺตายุตฺตํ กตฺวา กถนํ, ตถา อกตฺวา สมณสารุปฺเปน จตุรสฺเสน นเยน ปวตฺตนํเยว ลกฺขณนฺติ อตฺโถฯ
พาหิรโลมิํ อุณฺณินฺติ เอตฺถ ‘‘พาหิรโลมิ’’นฺติ ปทํ ภาวนปุํสกนฺติ อาห ‘‘อุณฺณโลมานิ พหิ กตฺวา’’ติฯ ‘‘อุณฺณปาวาร’’นฺติ อิมินา อุณฺณีติ เอตฺถ อุตฺตรปทโลปํ ทสฺเสติฯ อถ วา ปาวารปเทน อุณฺณา เอตสฺส อตฺถีติ อุณฺณีติ กตฺวา ตทฺธิตปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติฯ ‘‘ตถา ธาเรนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ วจนสฺส อตฺถาปตฺตินยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โลมานิ อนฺโต กตฺวา ปารุปิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ
๒๕๑. องฺคชาตํ ฉินฺทนฺตสฺเสวาติ องฺคชาตเมว ฉินฺทนฺตสฺสาติ โยชนาฯ อถ วา องฺคชาตํ ฉินฺทนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยเมวาติ โยชนาฯ อหิกีฏทฏฺฐาทีสุ นิมิตฺตภูเตสุ ฉินฺทนฺตสฺสาติ โยชนาฯ
๒๕๒. อุปฺปนฺนา โหตีติ ปฏิลาภวเสน อุปฺปนฺนา โหติฯ อุปฺปนฺนภาวํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘โส’’ติอาทิฯ ตตฺถ โสติ ราชคหโก เสฏฺฐิ, กีฬตีติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺสาติ เสฏฺฐิสฺสฯ อิทํ ปทํ ‘‘ชาเล’’ติ ปเท สามฺยตฺถฉฏฺฐี, ‘‘อุปฺปนฺนา โหตี’’ติ ปเท สมฺปทานํฯ ตนฺติ จนฺทนคณฺฐิํฯ อสฺสาติ เสฏฺฐิสฺสฯ อิทํ ปทํ ‘‘ปุริสา’’ติ ปเท สามฺยตฺถฉฏฺฐี, ‘‘อทํสู’’ติ ปเท สมฺปทานํฯ วิกุพฺพนิทฺธีติ วิวิธํ, วิการํ อธิฏฺฐานิทฺธีติ
คิหี อุปนาเมนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ พฺยญฺชนํ กตฺวาติ พฺยญฺชนํ ปกฺขิปนํ กตฺวาฯ ตนฺติ สุวณฺณตฏฺฏิกาทิํฯ อามสิตุมฺปีติ ปิสทฺโท ปเคว ปฏิคฺคณฺหิตุนฺติ ทสฺเสติฯ สงฺฆิกปริโภเคน วาติ วาสทฺโท ปนสทฺทตฺโถฯ สงฺฆิกปริโภเคน ปนาติ หิ อตฺโถฯ คิหิวิกฏานิ วาติ วาสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ คิหิวิกฏานิ ภาชนานิปิ วฏฺฏนฺตีติ หิ อตฺโถฯ กํสโลหวฏฺฏโลหานํ สภาคตฺตา วุตฺตํ ‘‘กํส…เป.… สงฺคหิโต’’ติฯ
๒๕๓. ‘‘ลิขิตุ’’นฺติ เอตํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ ปกติมณฺฑลนฺติ เอตฺถ กิํ มกรทนฺตมตฺตมฺปิ อจฺฉินฺนมณฺฑลนฺติ อาห ‘‘มกรทนฺตจฺฉินฺนกมณฺฑลเมวา’’ติฯ
๒๕๔. ปหริตฺวาติ อาวฏฺฏนโต อญฺญมญฺญํ ปหริตฺวาฯ ตโย ปตฺเต อุปรุปริ ฐเปตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ ภูมิอาธารโก นาม ภูมิยา อาสนฺโน ทนฺตาทีหิ กโต วลยาธารโกฯ ทารุอาธารโก นาม เอกทารุนา กโต อาธารโกฯ ทณฺฑาธารโก นาม จตุทณฺฑโต ปฏฺฐาย พหูหิ ทณฺเฑหิ กโต อาธารโกฯ ตตฺถาติ ภมโกฏิสทิสทารุ อาธารกติทณฺฑกาธาเรสุฯ คเหตฺวา เอวาติ ปตฺตํ คเหตฺวา เอว, เอกเมว ฐเปตพฺพํ อิติ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ
ตตฺเถวาติ มิฑฺฒนฺเตเยวฯ วิตฺถิณฺณายาติ วิตฺถารายฯ พาหิรปสฺเสติ กุฏฺฏสฺส พาหิรปสฺเสฯ กตายาติ กุฏฺฏสฺส ถิรภาวตฺถํ กตายฯ เอตฺถาติ ปริภณฺฑนฺเตฯ
ยํ โจฬกํ นามาติ โยชนาฯ ตสฺมิํ ปนาติ โจฬเก ปนฯ ยตฺถาติ ยสฺสํ วาลิกายํฯ น ทุสฺสตีติ ปตฺโต น ทุสฺสติฯ ปตฺตมาฬกนฺติ ปตฺตสฺส ฐปนตฺถาย กตํ อฏฺฏํฯ ภณฺฑกุกฺขฬิกาติ ปตฺตาทิภณฺฑกานํ ปกฺขิปนา อุกฺขฬิกาฯ ยตฺถ กตฺถจีติ ภิตฺติขีลาทิเก ยสฺมิํ กสฺมิํจิฯ ลคฺเคนฺตสฺสาติ ปตฺตํ ถวิกาย ลคฺเคนฺตสฺสฯ นิสีทนสยนตฺถํ วา กตํ โหตูติ โยชนาฯ อญฺเญนาติ ปตฺตโต อญฺเญนฯ อฏฺฏกฉนฺเนนาติ อฏฺฏปติรูเปน, อฏฺฏกสทิเสนาติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ อฏฺฏกฉนฺเนน ฐปิเต มญฺจปีเฐฯ อํเส พทฺธิยติ อเนนาติ อํสพทฺโธ, โสเยว อํสพทฺธโก, เตน ลคฺเคตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ฉตฺเต ฐเปตุํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ ภตฺเตน ปูโร ภตฺตปูโร, ปตฺโตฯ พนฺธิตฺวา ฐปิเต ฉตฺเต วา อฏฺฏกํ กตฺวา ฐปิเต ฉตฺเต วาติ โยชนาฯ โย โกจิ ภตฺตปูโรปิ ตุจฺฉปตฺโตปีติ สมฺพนฺโธฯ
๒๕๕. ยสฺสาติ ปตฺตหตฺโถ น โหติ, อปิจ โข ปน หตฺเถ วา ปิฏฺฐิปาเท วา ยตฺถ กตฺถจิ สรีราวยเว ปตฺตสฺมิํ สตีติ โยชนาฯ เอเสว นโย อนนฺตรวากฺเยปิฯ อิเมหิ วากฺเยหิ ‘‘ปตฺตหตฺโถ’’ติ จ ‘‘กวาฏํ ปณาเมตุ’’นฺติ จ อุปลกฺขณมตฺตเมวาติ ทสฺเสติฯ สูจิํ วา อวาปุริตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ กุญฺจิกาย วาติ วาสทฺโท ‘‘สรีราวยเวนา’’ติ ปทํ อเปกฺขติฯ
ลาพุกฏาหนฺติ ลมฺพตีติ ลาพุ, ลาพุยา กฏาหํ ลาพุกฏาหํฯ ‘‘ตาวกาลิก’’นฺติ อิมินา เอกวารเมว เตน อามิสํ คเหตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา ฉฑฺเฑตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ ฆฏิกปาลนฺติ ภาชนกปาลํฯ อภุํ เมติ อวฑฺฒิ มยฺหํ, อุปฺปชฺชิตฺถาติ อตฺโถฯ ‘‘อภุ เม’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. ๒.๑๔๙; ม. นิ. ฏี. ๒.๑๔๙) วตฺตพฺเพ นิคฺคหิตาคมวเสน เอวํ วุตฺตํฯ อุตฺราสวจนนฺติ อุตฺราเสน วจนการณํ ปทํฯ ทินฺนกเมวาติ ปเรหิ ทินฺนกเมว อามิสนฺติ สมฺพนฺโธฯ
จมฺเพตฺวาติ อปวิทฺธามิสานีติ ฉฑฺฑิตานิ อามิสานิฯ เอเตสูติ จลกาทีสุฯ อนุจฺฉิฏฺฐํ สุทฺธปตฺตนฺติ นตฺถิ อุจฺฉิฏฺโฐ เอตฺถาติ อนุจฺฉิฏฺโฐ, สุทฺธปตฺโต, ตํฯ อุจฺฉิฏฺฐหตฺเถนาติ อุจฺฉิฏฺโฐ เอตฺถ อตฺถีติ อุจฺฉิฏฺโฐ, โสเยว หตฺโถ อุจฺฉิฏฺฐหตฺโถ, เตนฯ วามหตฺเถน อาสิญฺจิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ สุทฺธปตฺเตฯ เอตฺตาวตาปีติ เอตฺตเกน เอกอุทกเคณฺฑุสคหณมตฺเตนาปิฯ โสติ สุทฺธปตฺโตฯ หตฺถํ ปนาติ อุจฺฉิฏฺฐหตฺถมฺปิฯ ปนสทฺโท เหตฺถ สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ ยํ อฏฺฐิํ วา ยํ จลกํ วาติ โยชนาฯ ตตฺถาติ มจฺฉมํสผลาทีสุฯ ตนฺติ อฏฺฐิจลกํฯ ยํ ปนาติ อฏฺฐิจลกาทิํ ปน, ปฏิขาทิตุกาโมติ สมฺพนฺโธ, ปุน ขาทิตุกาโมติ อตฺโถฯ ตตฺเถวาติ ปตฺเต เอวฯ กตฺวาติ ฐปนํ กตฺวาฯ ยํ กิญฺจิ อฏฺฐิกณฺฏกาทินฺติ สมฺพนฺโธฯ
๒๕๖. สตฺถกเวฐนกนฺติ สตฺถกสฺส เวฐนกรณํฯ ปิปฺผลิกํ วา ทณฺฑสตฺถกํ นามาติ โยชนาฯ ปิปฺผาเลติ เอตายาติ ปิปฺผลิ, สาเยว ปิปฺผลิกํฯ อญฺญมฺปีติ ปิปฺผลิกโต อญฺญมฺปิฯ ยํกิญฺจิ ทณฺฑํ โยเชตฺวา กตสตฺถกํ วา ทณฺฑสตฺถกํ นามาติ โยชนาฯ อิมินา ทณฺเฑน โยชิตํ สตฺถกํ ทณฺฑสตฺถกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ
มลคฺคหิตาติ อยมลคฺคหิตาฯ กิณฺเณนาติ มทิราทิพีเชน กิณฺเณนฯ เตนาติ ปาสาณจุณฺณสงฺขาเตน สริตเกนฯ มกฺเขตุนฺติ สูจิํ มกฺเขตุํฯ มกฺขิตมธุสิตฺถกํ ตํ สริตกํ ปริภิชฺชตีติ มธุสิตฺถกปิโลติกนฺติ มธุสิตฺถเกน มกฺขิตํ ปิโลติกํฯ ตตฺถาติ นิสฺเสณิยํฯ ยาย รชฺชุยา กถิเน พนฺธนฺติ, สา รชฺชุ กถินรชฺชุ นามาติ โยชนาฯ ตตฺถาติ ทีฆสฺส ภิกฺขุโน ปมาเณน กเต กถิเนฯ ทณฺฑเกติ กถินทณฺฑกมฺหิฯ ตสฺสาติ ทีฆสฺส ภิกฺขุโน ปมาเณน กตสฺส กถินสฺสฯ อิตรสฺส ภิกฺขุโนติ ทีฆภิกฺขุโต อิตรสฺส รสฺสภิกฺขุโนฯ
ทณฺฑกถินปมาเณน กตสฺส กฏสารกสฺสาติ โยชนาฯ ‘‘ทุคุณกรณ’’นฺติ อิมินา ปิทลกนฺติ ทุคุณกรณสงฺขาตสฺส กิริยาวิเสสสฺส วินนฺธนรชฺชุนฺติ วิเสเสน นหิยติ พนฺธิยติ เอตายาติ วินนฺธนา, สาเยว รชฺชุ วินนฺธนรชฺชุ, ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘วินนฺธิตุํ รชฺชุ’’นฺติฯ วินนฺธนสุตฺตกนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เตน สุตฺตเกนาติ วินนฺธนสุตฺตเกนฯ ตตฺถาติ ขุทฺทกนิสฺเสณิยํ กาจิ สุตฺตนฺตริกาโยติ สมฺพนฺโธฯ ปมาณสญฺญากรณนฺติ สุตฺตนฺตริกปมาณสฺส สญฺญากรณํฯ กาฬสุตฺเตน สญฺญากรณํ วิย หลิทฺทิสุตฺเตน สญฺญากรณนฺติ โยชนาฯ องฺคุลิยา ปฏิคฺคณฺหนฺตีติ เอตฺถ ‘‘ปฏิคฺคณฺหนฺตี’’ติ ปทสฺส ‘‘องฺคุลิยา’’ติ กรณสฺเสว วุตฺตตฺตา กมฺมสฺส อวุตฺตตฺตา ตสฺส กมฺมํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สูจิมุข’’นฺติฯ องฺคุลิโกสกนฺติ องฺคุลิกญฺจุกํฯ
๒๕๗. ปาติจงฺโกฏกาทินฺติ เอตฺถ ปาติ นาม ปฏิคฺคหสณฺฐาเนน กโต สูจิอาทิภณฺฑฏฺฐปโน ภาชนวิเสโสฯ อากิริตฺวาติ ปกฺขิปิตฺวาฯ โอธุนิตฺวาติ ปปฺโผเฏตฺวาฯ ฆนทณฺฑกนฺติ นิรนฺตรทณฺฑกํฯ อนฺโตกตฺวาติ กถินสฺส อนฺโตกตฺวาฯ
๒๕๘. วินนฺธิตฺวาติ โจฬเกน วินนฺธิตฺวาฯ
๒๕๙. อปริสฺสาวนกสฺเสว ภิกฺขุโนติ โยชนาฯ โย ปน ยาจตีติ สมฺพนฺโธฯ มชฺเฌทณฺฑเกติ ทณฺฑกสฺส มชฺเฌฯ อุทกนฺติ อกปฺปิยอุทกํฯ ตนฺติ อุทกํฯ ยนฺติ ปริสฺสาวนํฯ อุทกํ ปริสุทฺธํ หุตฺวา สวติ คจฺฉติ ปวตฺตติ อเนนาติ ปริสฺสาวนํฯ ยํ อุทเก โอตฺถริตฺวา ฆเฏน อุทกํ คณฺหนฺติ, ตํ โอตฺถรกํ นามาติ โยชนาฯ ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตํ หี’’ติอาทิฯ ตนฺติ ปริสฺสาวนํ, พนฺธิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ เตสูติ จตูสุ ขาณุเกสุฯ สพฺพปริยนฺเตติ สพฺพปริสฺสาวนสฺส ปริยนฺเต โมเจตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ โอตฺถริตฺวาติ โอคาเหตฺวาฯ จีวรกุฏิกาติ จีวเรน กตา กุฏิกา, สา มกสานํ ปริตฺตาณตฺถํ กตตฺตา มกสกุฏิกาติ วุจฺจติฯ
๒๖๐. เสมฺหาทิโทสุสฺสนฺนกายาติ อคฺคฬตฺถมฺโภติ กวาฏตฺถมฺโภฯ ยตฺถาติ อคฺคฬตฺถมฺเภฯ ตตฺถาติ ทฺวารพาหายฯ ตตฺถาติ อคฺคฬปาสเกฯ ธูโม นิกฺขมติ เอเตนาติ ธูมเนตฺโต, ฉิทฺโทฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ธูมนิกฺขมนฉิทฺท’’นฺติ อุทกฏฺฐานนฺติ เอตฺถ อุทกสฺส ฐปนํ ฐานํ อุทกฏฺฐานนฺติ มชฺเฌปทโลปสมาสํ ทสฺเสติฯ ตตฺถาติ อุทกฏฺฐาเนฯ โกฏฺฐโกติ เอตฺถ น ยตฺถ กตฺถจิ, ยสฺส กสฺสจิ วา โกฏฺฐโก โหติ, อปิ จ โข ปน ทฺวาเร เอว, ทฺวารสฺเสว วา โกฏฺฐโกติ อาห ‘‘ทฺวารโกฏฺฐโก’’ติฯ
๒๖๑. ปริกมฺมนฺติ ปิฏฺฐิอาทิปริกมฺมํฯ ปฏิจฺฉาทิยติ อิมายาติ ปฏิจฺฉาทิ, วตฺถเมว ปฏิจฺฉาทิ วตฺถปฏิจฺฉาทิฯ อุทกํ น โหตีติ เอตฺถ ปาโนทกํ นิวตฺเตนฺโต อาห ‘‘นฺหาโนทกํ น โหตี’’ติฯ
๒๖๒. ปณฺณิกานํ ตุลํ วิย อุทกอุพฺพาหนกตุลนฺติ โยชนาฯ ทีฆวรตฺตาทีหีติอาทิสทฺเทน รชฺชุ อาทโย สงฺคณฺหาติฯ อรหตฺถฆฏิยนฺตํ นาม จกฺกสณฺฐานํ อเนการํ อเร อเร ฆฏานิ พนฺธิตฺวา เอเกน วา ทฺวีหิ วา ปริพฺภมิยมานํ ยนฺตํฯ อรสงฺขาเตสุ หตฺเถสุ ฆฏา พนฺธิตพฺพา เอตฺถาติ อรหตฺถฆฏิ, ตเมว ยนฺตํ อรหตฺถฆฏิยนฺตํฯ จมฺมภาชนนฺติ จมฺมมยํ ภาชนํฯ อปริกฺขิตฺตา โหตีติ จนฺทนิกา อปาการา โหติฯ อุทกปุญฺชนํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺมินฺติ อุทกปุญฺชเนฯ ‘‘อุทกปุญฺชนี’’ติปิ ปาโฐฯ เอวํ สติ ตาย อุทกปุญฺชนิยาติ อตฺโถฯ ปจฺจุทฺธริตุนฺติ อปเนตุํฯ
๒๖๓. อา สมนฺตโต วิทฺธํ ปกฺขปาสกเมตฺถาติ อาวิทฺธปกฺขปาสกํฯ มณฺฑเลติ กณฺณิกมณฺฑลมฺหิฯ กตํ กูฏญฺจ ฉทนญฺจ เอตฺถาติ กตกูฏจฺฉทนํ, ชนฺตาฆรํ, ตสฺสฯ เอตนฺติ ‘‘นิลฺเลขชนฺตาฆร’’นฺติ เอตํ นามํฯ ‘‘จตฺตาโร มาเส’’ติ อิมินา ‘‘จตุมาส’’นฺติ ทิคุสมาสสฺส วากฺยํ ทสฺเสติฯ
๒๖๔. นมตกนฺติ เอตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนมตกโต (จูฬว. อฏฺฐ. ๒๕๖) วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอฬกโลเมหี’’ติอาทิฯ อวายิมนฺติ วายิตฺวา น กตํฯ จมฺมขณฺฑปริหาเรนาติ จมฺมขณฺฑํ วิย อธิฏฺฐานวิกปฺปนอปนยเนน, ปริภุญฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เปฬายาติ อฏฺฐํสาทิอากาเรน กตาย เอตนฺติ ‘‘อาสิตฺตกูปธาน’’นฺติ เอตํ นามํฯ ทารุมยาปีติ ปิสทฺโท น ตมฺพโลหรชตมยา เอวาติ ทสฺเสติฯ เอตฺเถวาติ มโฬริกายเมวฯ อาธารกสงฺเขปคมนโตติ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ ปุพฺเพ ปตฺตรกฺขนตฺถํ อาธารโก อนุญฺญาโต, อิทานิ ภุญฺชนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอโก ภิกฺขุ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธฯ เสสกนฺติ คเหตพฺพผลปูเวหิ เสสกํฯ ตสฺมิํ ขเณติ ตสฺมิํ ภุญฺชนกฺขเณฯ
๒๖๕. เอเกเกนปิ องฺเคนาติ ปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถ, ตโต ปน อธิเกหิ องฺเคหิ ปเควาติ หิ อตฺโถฯ สมนฺนาคตสฺส อุปาสกสฺส นิกฺกุชฺชิตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺสาติ อุปาสกสฺสฯ น คเหตพฺโพติ สงฺเฆน น คเหตพฺโพฯ อสุกสฺส อุปาสกสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ อุกฺกุชฺชนกาเลติ ปตฺตสฺส อุกฺกุชฺชนกาเลฯ ยาจาเปตฺวาติ ปตฺตนิกุชฺชิเตน อุปาสเกน ยาจาเปตฺวาฯ หตฺถปาสนฺติ สงฺฆสฺส หตฺถปาสํฯ
๒๖๘. ปุรกฺขตฺวาติ เอตฺถ ปุรสทฺทสฺส อคฺคตฺถภาวญฺจ กรสทฺทสฺส ขาเทสภาวญฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อคฺคโต กตฺวา’’ติฯ โสติ โพธิราชกุมาโร, สนฺถรีติ สมฺพนฺโธฯ ลจฺฉามีติ ลภิสฺสามิ, เอส โพธิราชกุมาโร ปุตฺตลาภาย อภพฺโพติ โยชนาฯ อกฺกมเน โทสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยที’’ติอาทิฯ ปจฺฉาติ อกฺกมนโต ปจฺฉาฯ อยนฺติ ภควาฯ อิทนฺติ การณํฯ ตาวาติ สิกฺขาปทปญฺญตฺติโต, สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา วา ปฐมํฯ ปริภวโตติ คิหีนํ ปริภวโตฯ
มงฺคลตฺถายาติ อโรคาทิกสฺส มงฺคลสฺส อตฺถายฯ โธตปาทกนฺติ เอตฺถ โธเตหิ ปาเทหิ อกฺกมนฏฺฐาเน อตฺถริตํ โธตปาทกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โธตปาทกํ นามา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘ปจฺจตฺถรณํ อตฺถต’’นฺติ อิมินา ‘‘โธตปาทก’’นฺติ เอตฺถ ณิกปจฺจยสฺส อตฺถริตตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสติฯ
๒๖๙. ปทุมกณฺณิกาการนฺติ ปทุมกณฺณิกสณฺฐานํฯ กตํ ปาทฆํสนํ กตกํ นามาติ โยชนาฯ ตนฺติ กตกํ, ปฏิกฺขิตฺตเมวาติ สมฺพนฺโธฯ โปตฺถเกสุ ตํสทฺโท คลิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ พาหุลฺลิกานุโยคตฺตาติ ปาสาณเผณโกปีติ ปาสาณอพฺพุทมฺปิฯ พีชนีติ จตุรสฺสพีชนีฯ ตนฺติ วิธูปนํ, กตํ โหตูติ สมฺพนฺโธฯ อิธาปิ ตํสทฺโท คลิโตฯ เวฬุทนฺตวิลีเวหิ วา โมรปิญฺเฉหิ วา จมฺมวิกตีหิ วา กตํ โหตูติ โยชนาฯ สพฺพํ วิธูปนนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปาฬิยํ ตาลวณฺฏนฺติ สห วณฺเฏน กตํ ตาลํ ตาลวณฺฏํ, ตาลสทฺเทน ตํมยา มณฺฑลพีชนี คเหตพฺพา วิการีวิการภาเวน สมฺพนฺธตฺตาฯ มกสพีชนีติ
๒๗๐. ยสฺสาติ ภิกฺขุสฺส จกฺขุํ วา ทุพฺพลํ โหตีติ โยชนาฯ อญฺโญติ กายฑาหาทีหิ อาพาเธหิ อญฺโญ, โกจิ อาพาโธ วา อุปฺปชฺชตีติ โยชนาฯ ‘‘วสฺเส ปนา’’ติ ปทํ ‘‘จีวรคุตฺตตฺถ’’นฺติ ปเท เอว สมฺพนฺธิตพฺพํฯ จีวรคุตฺตตฺถนฺติ จีวรสฺส วสฺสเตมนโต คุตฺตตฺถํ, วาฬมิคโจรภเยสุ สนฺเตสูติ สมฺพนฺโธฯ ตาลปณฺณาทินา เอเกน ปณฺเณน กตํ ฉตฺตํ เอกปณฺณจฺฉตฺตํฯ สพฺพตฺเถวาติ สพฺเพสุ เอว คามารญฺเญสุฯ
‘‘อสิ อสฺสา’’ติ อิมินา อสิสฺสาติ ปทสฺส อนวกาสวิธิํ ทสฺเสติฯ อสีติ ขคฺโคฯ อสฺสาติ โจรสฺส, อสีติ สมฺพนฺโธฯ วิชฺโชตลตีติ เอตฺถ อลปจฺจโย รูปสิทฺธิมตฺโตวาติ อาห ‘‘วิชฺโชตตี’’ติฯ ‘‘จตุหตฺโถเยวา’’ติ อิมินา ปมาณยุตฺโตติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ ตโตติ จตุหตฺถโตฯ สพฺเพสนฺติ คิลานาคิลานานํฯ ‘‘สกฺกา ปนา’’ติ ปทํ ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ ปเท กตฺตา, ‘‘ทาตพฺพา’’ติ ปเท กมฺมํฯ สมฺมนฺนิตฺวาว ทาตพฺพา, น วินา สมฺมุติยาติ อธิปฺปาโยฯ
๒๗๓. อาคตนฺติ อุทริยโต นิกฺขมิตฺวา อาคตํฯ อุคฺคารนฺติ คลโต อุคฺคารํ โภชนนฺติ สมฺพนฺโธฯ สนฺธาเรตฺวาติ ปติฏฺฐาเปตฺวาฯ อสนฺธาริตเมว หุตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ
ยนฺติ ตนฺติ ขาทนียโภชนียํ, คเหตฺวา ปริภุญฺชิตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิทนฺติ วจนํฯ
๒๗๔. กุพฺพํ กริสฺสามีติ เอตฺถ กริยติ อุจฺจาริยตีติ กุพฺพนฺติ วุตฺเต สทฺโทติ อาห ‘‘สทฺทํ กริสฺสามี’’ติฯ สทฺทนฺติ ‘‘อยํ มํ ภิกฺขุ วิปฺปกโรตี’’ติ อุจฺจาสทฺทํฯ นขาทีหีติอาทิสทฺเทน มุขกุฏฺเฏ สงฺคณฺหาติฯ อนุรกฺขนตฺถนฺติ อนุทเยน ปาลนตฺถํฯ นขจฺเฉทนนฺติ นขํ ฉินฺทติ อเนนาติ นขจฺเฉทนํ, สตฺถกาทิฯ วีสติมฏฺฐนฺติ เอตฺถ วีสติยา นขานํ มฏฺฐํ วีสติมฏฺฐนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วีสติปิ นเข’’ติอาทิฯ ลิขิตมฏฺเฐติ ลิขิเต หุตฺวา มฏฺเฐฯ การาเปนฺตีติ นหาปิเต การาเปนฺติฯ นขโตติ นขโต วา นขนฺตรโต วาฯ อปกฑฺฒิตุนฺติ กฑฺฒิตฺวา อปเนตุํฯ
๒๗๕. ขุรโกสกนฺติ กตฺตริยาติ กนฺติยติ ฉินฺทิยติ อิมายาติ กตฺตริ, อโยมโย เอโก อุปกรณวิเสโส, ตายฯ ‘‘เฉทาเปนฺตี’’ติ อิมินา กปฺปาเปนฺตีติ เอตฺถ กปฺปสทฺทสฺส วิธฺยตฺถํ อธิปฺปาเยน ทสฺเสติฯ มสฺสุํ วฑฺฒาเปนฺตีติ เอตฺถ มสฺสุํ วฑฺเฒตฺวา รุหาเปนฺตีติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘มสฺสุํ ทีฆํ การาเปนฺตี’’ติฯ เอฬกมสฺสูติ เอฬกสฺส วิย มสฺสูติ เอฬกมสฺสุฯ ‘‘โคโลมิก’’นฺติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘จตุโกณ’’นฺติ อิมินา จตุรสฺสนฺติ เอตฺถ อํสสทฺโท โกณตฺโถติ ทสฺเสติฯ จตุรสฺสนฺติ เอตฺถ หิ ‘‘จตุรํส’’นฺติ วตฺตพฺเพ นิคฺคหิตสฺส โลปํ กตฺวา ปรสฺส สการสฺส ทฺเวภาวํ กตฺวา ‘‘จตุรสฺส’’นฺติ วุตฺตํฯ โลมสํหรณนฺติ โลมานํ อปนยนํฯ โลมราชิฏฺฐปนนฺติ โลมเลขาฐปนํฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ, มสฺสุกปฺปนาทีสูติ สมฺพนฺโธฯ คณฺฑวณรุธิอาพาธปจฺจยาติ คณฺโฑ จ วโณ จ รุธิ จ คณฺฑวณรุธโย, เตเยว อาพาธา คณฺฑวณรุธิอาพาธา, เตสํ ปจฺจยาฯ วโณติ มหนฺโต วโณฯ รุธีติ ขุทฺทโก วโณฯ สกฺขราทีหีติ สกฺขรมธุสิตฺถเกหิฯ สณฺฑาโสติ สุฏฺฐุ โลมํ ฑํสตีติ สณฺฑาโสฯ ยนฺติ โลมํ, ฐิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ กตฺถ ฐิตนฺติ อาห ‘‘ภมุกาย วา’’ติอาทิฯ กิํ หุตฺวา ฐิตนฺติ วิภจฺโฉ, อโสภโณฯ ‘‘วิคจฺฉ’’นฺติปิ ปาโฐ, วิรูปํ คจฺฉติ, คมยตีติ วา วิคจฺโฉฯ ตตฺถ ปุริมปาโฐเยว มูลปาโฐติ ทฏฺฐพฺโพติฯ ปลิตํ วา อปลิตํ วา ตาทิสํ โลมนฺติ โยชนาฯ
๒๗๗. กํสปตฺถริกาติ เอตฺถ กํสอาปเณ ปตฺถรนฺติ ปสาเรนฺตีติ กํสปตฺถริกาติ วุตฺเต กํสภณฺฑวาณิชา คเหตพฺพาติ อาห ‘‘กํสภณฺฑวาณิชา’’ติฯ วาสิทณฺฑาทีนํ อปาตนตฺถํ พนฺธติ อเนน โลเหนาติ พนฺธนํ, ตเมว มตฺตํ อปฺปนฺติ พนฺธนมตฺตํฯ
๒๗๘. นิกฺขมนฺเตนาติ อารามโต นิกฺขมนฺเตนฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ฐาเนฯ ‘‘สริตฺวา’’ติ อิมินา อสริตฺวา ปิณฺฑาย จริตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ พหุรชฺชุกนฺติ พหู รชฺชุโย เอตสฺสาติ พหุรชฺชุกํฯ อิมินา กลาเปน พหุรชฺชูนํ สมูเหน กตฺตพฺพนฺติ กลาปุกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ, อิการสฺสุกาโรฯ เทฑฺฑุภกนฺติ เอตฺถ เทฑฺฑุภสทฺเทน ตสฺส สีสํ คเหตพฺพํ เอกเทสูปจาเรน, เทฑฺฑุภํ วิยาติ เทฑฺฑุภกํ, สทิสตฺเถ กปจฺจโย โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุทกสปฺปสีสสทิส’’นฺติฯ ‘‘มุรชวฏฺฏิสณฺฐาน’’นฺติ อิมินา มุรชสทฺเทน มุรชวฏฺฏิ คเหตพฺพา ตสฺส วิการตฺตา, เตน สทิสํ มุรชนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ เวเฐตฺวาติ พหุรชฺชุเก เอกโต เวเฐตฺวาฯ มทฺทวีณสทฺโท ปามงฺคปริยาโยฯ มทฺทวีณํ วิยาติ มทฺทวีณํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปามงฺคสณฺฐาน’’นฺติฯ ‘‘ปเคว พหูนี’’ติ อิมินา ‘‘เอกมฺปี’’ติ เอตฺถ ปิสทฺทสฺส สมฺภาวนตฺถํ ทสฺเสติฯ มจฺฉกณฺฏกวายิมาติ มจฺฉกณฺฏกํ กุญฺชรจฺฉิกาทิเภทาติ วารณอจฺฉิกาทิเภทาฯ วารโณ หิ กุํ ภูมิํ ชราเปตีติ กุญฺชโรติ (วิ. ว. อฏฺฐ. ๓๑; อ. นิ. ฏี. ๑.๑.๒) จ กุญฺเช นิกุญฺเช รมตีติ กุญฺชโรติ จ วุจฺจติฯ ตสฺส อจฺฉิ วิยาติ กุญฺชรจฺฉิกํ, ตํ อาทิ เยสํ ตานีติ กุญฺชรจฺฉิกาทีนิ, เตสํ เภทาติ กุญฺชรจฺฉิกาทิเภทาฯ อาทิสทฺเทน โคณจฺฉิกาทโย สงฺคณฺหาติฯ ‘‘กุญฺจิกาโกสกสณฺฐาน’’นฺติ อิมินา สูกรสฺส อนฺตํ วิย สูกรนฺตกนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ สูกรสฺส หิ อนฺตํ กุญฺจิกาโกสกํ วิย มชฺเฌ สุสิโร โหติฯ สูกรนฺตกํ อนุโลเมตีติ สูกรนฺตเกน อนุโลเมติฯ ทสาสุเยวาติ กายพนฺธนสฺส อนฺเตสุเยวฯ เอตฺถาติ ทสาสุฯ ‘‘จตุนฺนํ อุปริ น วฏฺฏตี’’ติ อิมินา มุรชทสา ตโต อุปริ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ เวเฐตฺวาติ รชฺชุํ วตฺเถน เวเฐตฺวาฯ มุทฺทิกสณฺฐาเนนาติ วรกสีสสณฺฐาเนนฯ เอวํ สิพฺพิตาติ เอวํ สิพฺพิยมานาฯ หีติ ผลโชตโกฯ ปาสนฺโตติ ปาสโกฏิฯ
๒๘๐. โอลมฺพกํ กตฺวา นิวตฺถํ หตฺถิโสณฺฑกํ นามาติ โยชนาฯ โจฬิกอิตฺถีนนฺติ โจฬรฏฺเฐ นิวาสีนํ อิตฺถีนํฯ หตฺถิยา โสณฺโฑ วิย หตฺถิโสณฺฑกํ นิวตฺถํฯ มจฺฉวาลํ วิยาติ มจฺฉวาลกํฯ จตฺตาโร กณฺณา เอตสฺส นิวตฺถสฺสาติ จตุกณฺณกํฯ ตาลวณฺฏํ วิยาติ ตาลวณฺฏกํฯ สตํ วลิโน เอตสฺส นิวตฺถสฺสาติ สตวลิกํฯ ‘‘อเนกกฺขตฺตุ’’นฺติ อิมินา ‘‘สตวลิก’’นฺติ เอตฺถ สตสทฺทสฺส อเนกตฺถวาจกตํ ทสฺเสติฯ ‘‘วามทกฺขิณปสฺเสสุ วา’’ติ อิมินา ปุริมนิวตฺถํ กฏิโต ปฏฺฐาย เหฏฺฐา นิวตฺถํ นามาติ ทสฺเสติฯ
สํวลฺลิตฺวา นิวตฺถํ สํวลฺลิยํฯ มลฺโล จ กมฺมกาโร จ มลฺลกมฺมการา, เต อาทโย เยสํ เตติ มลฺลกมฺมการาทโยฯ อาทิสทฺเทน ธุตฺตาทโย สงฺคณฺหาติฯ ยมฺปิ นิวตฺถํ นิวาเสนฺติ, สพฺพํ ตํ นิวตฺถํ น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ เอกํ วา โกณนฺติ สมฺพนฺโธฯ โกเณติ อนฺตรวาสกสฺส โกเณฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘เอกํ วา ทฺเว วา โกเณ อุกฺขิปิตฺวา อนฺตรวาสกสฺส อุปริ ลคฺเคนฺตี’’ติ อตฺถํ อติทิสติฯ อนฺโตกาสาวสฺส ทสฺเสตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ทฺเว นิวาเสนฺเตน อคิลาเนนาติ โยชนาฯ สคุณนฺติ อนฺโตกาสาเวน พหิกาสาวํ สมานคุณํ กตฺวาฯ อิตีติอาทิ นิคมนํฯ ยญฺจาติ ยํ นิวตฺถญฺจฯ อิธาติ ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเกฯ ยญฺจ เสขิยวณฺณนายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๕๗๖ อาทโย) ปฏิกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ สพฺพํ ตํ นิวตฺถนฺติ โยชนาฯ นิพฺพิการํ กตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ อุโภ กณฺเณติ เหฏฺฐา ฐิเต อุโภ กณฺเณ อุปริ จ ฐิเต อุโภ กณฺเณฯ ตนฺติ ปริมณฺฑลปารุปนํฯ
ตตฺถาติ ‘‘คิหิปารุต’’นฺติ วจเน ยํกิญฺจิ อญฺญถาปารุตํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ตสฺเสวาติ ทีฆสาฏกสฺเสวฯ ตสฺเสวาติ สาฏกสฺเสวฯ ปาฬิการโกติ ปาฬิํ คณฺหนฺตํ วา วาเจนฺตํ วา การโกฯ ตถาติ ยถา ปารุปนฺติ, ตถาฯ
๒๘๑. กุหิญฺจิ ฐานํ คจฺฉโต รญฺโญติ โยชนาฯ ‘‘ปริกฺขารภณฺฑวหนมนุสฺสา’’ติ อิมินา เต มนุสฺสา มุณฺฑํ สีสํ โจฬเกน เวเฐนฺตีติ มุณฺฑเวฐิโน นามาติ ทสฺเสติฯ อธิปฺปาโยติ อุชฺฌายนฺตานํ มนุสฺสานมธิปฺปาโยฯ อนฺตรากาชนฺติ เอตฺถ อนฺตราสทฺโท มชฺฌตฺถวาจโกติ อาห ‘‘มชฺเฌ’’ติฯ ‘‘ลคฺเคตฺวา’’ติอาทินา กาชสฺส อนฺตเร ลคฺเคตฺวา วหิตพฺพํ อนฺตรากาชนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ
๒๘๒. ‘‘จกฺขูนํ หิต’’นฺติ อิมินา อจกฺขุสฺสนฺติ เอตฺถ สฺสปจฺจโย จกฺขุสทฺทโต หิตตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติฯ ปมาณงฺคุเลนาติ วฑฺฒกีนํ ปมาณยุตฺเตน องฺคุเลนฯ
๒๘๓. ‘‘ติณวนาทีสู’’ติ อิมินา ทายํ อาลิมฺเปนฺตีติ เอตฺถ ทายสทฺโท วนวาจโกติ ทสฺเสติฯ ‘‘อคฺคิํ เทนฺตี’’ติ อิมินา อาปุพฺโพ ลิปิธาตุ อุปสคฺควเสน อคฺคิทานตฺโถติ ทสฺเสติฯ ปริตฺตนฺติ เอตฺถ สมนฺตโต ตายติ อเนนาติ ปริตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปฺปหริตกรเณน วา ปริขาขเณน วา ปริตฺตาณ’’นฺติฯ เอตฺถาติ ปริตฺตกรเณฯ ทาตุํ ลพฺภตีติ สยํ ทาตุํ ลพฺภติฯ หริตุนฺติ อปเนตุํฯ ปตฺตํ วา อปตฺตํ วา อคฺคินฺติ สมฺพนฺโธฯ ตถาติ อคฺคิทานาทินา อากาเรนฯ อุทเกน นิพฺพาเปนฺเตน ภิกฺขุนาติ สมฺพนฺโธฯ
๒๘๔. สติ กรณีเยติ เอตฺถ กรณียสทฺโท กิจฺจปริยาโยติ อาห ‘‘สุกฺขกฏฺฐาทิคฺคหณกิจฺเจ’’ติฯ ‘‘สุกฺขกฏฺฐาทิคฺคหณ’’ อิติ ปเทน กิจฺจสรูปํ ทสฺเสติฯ ‘‘ปุริสปฺปมาณ’’นฺติ อิมินา โปริสิยนฺติ เอตฺถ ณิยปจฺจโย ปมาณตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติฯ ปุริสปฺปมาณํ นาม อุปริ พาหุทฺวยตตสฺส ปุริสสฺส ปมาณํฯ ทิสฺวา วา หุตฺวา วา ทิสฺวาติ โยชนาฯ อติอุจฺจมฺปีติ ปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถฯ นีจํ ปน รุกฺขํ ปเควาติ หิ อตฺโถฯ
๒๘๕. กลฺยาณวากฺกรณาติ เอตฺถ กริยติ อุจฺจาริยตีติ กรโณ, สทฺโท, วาจาเยว กรโณ วากฺกรโณ, กลฺยาโณ วากฺกรโณ เอเตสนฺติ กลฺยาณวากฺกรณาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มธุรสทฺทา’’ติฯ เวทํ วิยาติ สุติํ วิยฯ วาจนามคฺคนฺติ วาจนาย อุปายํฯ สกาติ สมฺมาสมฺพุทฺธสงฺขาตสฺส นิรุตฺตีติ อตฺถํ นีหริตฺวา วุจฺจเต อิมาย สทฺทปญฺญตฺติยาติ นิรุตฺติ, วจธาตุสฺส วการสฺส อุกาโร, สพฺพโวหาโร ลพฺภติฯ อิธ ปน ‘‘สกายา’’ติ วุตฺตตฺตา มาคธโวหาโร เอวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มาคธโวหาโร’’ติฯ ‘‘สภาวนิรุตฺตี’’ติปิ ปาโฐฯ เอวญฺหิ สติ สพฺพสตฺตานํ สภาเวน ปวตฺตา มูลภาสาภูตา มาคธนิรุตฺติเยวฯ
๒๘๖. โลกายตํ นาม ติตฺถิยสตฺถนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิมินาว การเณนาติ ‘‘เสโต กาโก, กสฺมา? อฏฺฐีนํ เสตตฺตาฯ รตฺโต พโก, กสฺมา? โลหิตสฺส รตฺตตฺตา’’ อิติ (ม. นิ. อฏฺฐ. ๒.๒๒๓; สํ. นิ. อฏฺฐ. ๓.๕.๑๐๘๐; อ. นิ. ๑๐.๖๙-๗๐) อิมินา เอว การเณนฯ
๒๘๘. อนฺตรา อโหสีติ เอตฺถ อนฺตรสทฺโท พฺยวธานตฺโถติ อาห ‘‘อนฺตริตา อโหสิ ปฏิจฺฉนฺนา’’ติฯ เตน สทฺเทน ธมฺมกถา พฺยวธานา อโหสีติ อตฺโถฯ
๒๘๙. อาพาธปฺปจฺจยาติ เอตฺถ อาพาธสฺส เภสชฺชสงฺขาโต ปจฺจโย อาพาธปจฺจโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิฯ อิมินา อาพาโธเยว ปจฺจโย อาพาธปจฺจโยติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปติฯ
๒๙๓. ทุกฺกฏวตฺถุ นาม อกปฺปิยโวหาราทินา มาลาวจฺฉโรปนาทิ, ปาจิตฺติยวตฺถุ นาม มาลาวจฺฉโรปนาทิอตฺถาย ปถวีขณนาทิฯ ปหรณีติ ปหรติ อิมายาติ ปหรณีฯ เอตนฺติ ‘‘ปหรณี’’ติ เอตํ นามํฯ ยสฺส กสฺสจิ อาวุธสงฺขาตสฺส โลหภณฺฑสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ ตนฺติ อาวุธสงฺขาตํ โลหภณฺฑํฯ วุตฺตเมวาติ ‘‘กตกํ นาม ปทุมกณฺณิกาการ’’นฺติอาทินา (จูฬว. อฏฺฐ. ๒๖๙) วุตฺตเมวฯ ธนิยสฺเสวาติ ธนิยสฺส เอวฯ อญฺเญสญฺหิ กตาย สพฺพมตฺติกามยกุฏิยา อปากฏตฺตา วุตฺตํ ‘‘ธนิยสฺเสวา’’ติฯ อถ วา ธนิยสฺส สพฺพมตฺติกามยกุฏิ อิวาติ โยชนาฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมิํ ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเกฯ
อิติ ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ
๖. เสนาสนกฺขนฺธกํ
วิหารานุชานนกถา
๒๙๔. เสนาสนกฺขนฺธเก อปญฺญตฺตํ โหตีติ เอตฺถ น ญปธาตุ โหติ, อปิจ ญาธาตุเยว, โส จ โข อนุชานนตฺโถติ อาห ‘‘อนนุญฺญาตํ โหตี’’ติฯ อิมินา ญาธาตุสฺส อวโพธนาทโย อตฺเถ นิวตฺเตติ, อนุชานนตฺถํเยว ทสฺเสติฯ อฑฺฒโยคาทีนํ วิสุํ คหิตตฺตา วิหารสทฺเทน ปาริเสสโต อวเสสาวาโสว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘อฑฺฒโยคาทิมุตฺตโก อวเสสาวาโส’’ติฯ สุวณฺณวงฺกเคหนฺติ สุวณฺณวงฺกฉทเนน ฉาทิตํ เคหํฯ อิฏฺฐกาคุหาติ อิฏฺฐกาย อาคตสฺส จ อนาคตสฺส จาติ เอตฺถ จสทฺเทน ทฺวนฺทวากฺยํ ทสฺเสติฯ อาคจฺฉตีติ อาคโต, น อาคโต อนาคโต, สงฺโฆฯ อาคโต จ อนาคโต จ อาคตานาคโต, สมาหารทฺวนฺโท ปุํลิงฺโค, ตสฺสฯ ‘‘อปฺปฏิหตจารสฺสา’’ติ อิมินา จตูสุ ทิสาสุ อปฺปฏิหตจาโร จาตุทฺทิโสติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ
๒๙๕. อนุโมทนคาถาสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ อุตุวิสภาควเสนาติ สีตอุณฺหานํ อุตูนํ วิสภาควเสนฯ สํผุสิตกวาโตติ สห อุทกพินฺทุนา อาคโต วาโตฯ เอตฺถ หิ สํสทฺโท สหตฺโถ, ผุสิตสทฺโท อุทกพินฺทุวาจโกฯ อุชุกเมฆวุฏฺฐิโย เอวาติ วาเตน อปหริตตฺตา อุชุกํ ปติตา เมฆวุฏฺฐิโย เอวฯ ปาฬิยํ ตโตติ เอตฺถ โตปจฺจโย ปจฺจตฺตตฺเถ วตฺตติฯ โส วิหาโรติ หิ อตฺโถฯ วาฬมิคานิ จาติ วาฬมิเค จฯ ลิงฺควิปลฺลาโส เหสฯ เอตานิ สพฺพานีติ ‘‘สีต’’นฺติอาทีนิ สพฺพานิ สตฺต ปทานิฯ โยเชตพฺพานีติ โส วิหาโร สีตํ ปฏิหนติ…เป.… วุฏฺฐิโย ปฏิหนตีติ โยเชตพฺพานีติ อตฺโถฯ
‘‘วิหาเรนา’’ติ อิมินา ปาฬิยํ ตโตติ เอตฺถ โตปจฺจโย กตฺตุตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ, เตน วิหาเรนาติ อตฺโถฯ ปฏิหญฺญตีติ ปฏิหนียติฯ สุขตฺถนฺติ เอตฺถ อุตฺตรปทโลโปติ อาห ‘‘สุขวิหารตฺถ’’นฺติฯ ‘‘เลณตฺถญฺจ สุขตฺถญฺจา’’ติ ปททฺวยํ ‘‘โหตี’’ติ ปาฐเสเสน โยเชตพฺพํฯ วิหารทานํ เลณตฺถญฺจ สุขตฺถญฺจ โหตีติ หิ อตฺโถฯ อิทนฺติ อยํ อธิปฺปาโยฯ วุตฺตนฺติ วุตฺโตฯ วิหารทานํ สุขตฺถญฺจ โหตีติ โยชนาฯ ฌายิตุํ วิปสฺสิตุญฺจ ยํ สุขํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ ตทตฺถนฺติ ตสฺส สุขสฺส อตฺถายฯ ปรปเทนปีติ ‘‘ฌายิตุญฺจ วิปสฺสิตุ’’นฺติ ปททฺวยโต อิธาติ อิมสฺมิํ วิหาเรฯ วิหารทานนฺติ วิหารสฺส ทานํ, ทาตพฺพวิหารํ วา, วณฺณิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ วุตฺตนฺติ สํยุตฺตนิกาเย วุตฺตํฯ สาธกปาฬิยํ โย อุปสฺสยํ ททาติ, โส จ สพฺพทโท สพฺเพสํ พลาทีนํ โส จาติ เอตฺถ จสทฺโท อวธารณตฺโถฯ โส เอวาติ หิ อตฺโถฯ
‘‘วิหาเร’’ติ อิมินา วาสเยตฺถาติ เอตฺถ เอตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติฯ วาสเยติ วาเสยฺยฯ เตสํ อนฺนญฺจาติ เอตฺถ ‘‘เตส’’นฺติ ปทํ ‘‘อนุจฺฉวิย’’นฺติ ปาฐเสเสน โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตสํ อนุจฺฉวิย’’นฺติฯ ตตฺถ อนุจฺฉวิยํ อนฺนญฺจ อนุจฺฉวิยานิ วตฺถานิ จาติ โยชนาฯ อถ วา เตสนฺติ ภุมฺมตฺเถ สมฺปทานวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตสู’’ติ, ภิกฺขูสูติ อตฺโถฯ อุชุภูเตสูติ เอตฺถ สมฺปทานตฺเถ ภุมฺมวจนํ กตฺวา อุชุภูตานํ เตสํ ภิกฺขูนํ ทเทยฺยาติ อตฺโถปิ ยุชฺชเตวฯ ‘‘อกุฏิลจิตฺเตสู’’ติ อิมินา ‘‘อุชุภูเตสู’’ติ เอตฺถ อุชุสทฺทสฺส อกุฏิลตฺถญฺจ ภูตสทฺเทน พาหิรตฺถสมาสญฺจ ทสฺเสติฯ อุชุภูตํ จิตฺตเมเตสนฺติ อุชุภูตาติ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ นิทเหยฺยาติ นิขณิตฺวา ฐเปยฺยฯ ‘‘น จิตฺตปสาทํ วิราเธตฺวา’’ติ อิมินา วิปฺปสนฺเนน เจตสาติ เอตฺถ เอวตฺถผลํ วา อญฺญตฺถาโปหนํ วา ทสฺเสติฯ หีติ ผลโชตโกฯ เอวํ วิปฺปสนฺนจิตฺตสฺส ตสฺส วิหารทายกสฺส เต ภิกฺขู ธมฺมํ เทเสนฺตีติ โยชนาฯ
๒๙๖. อาวิญฺฉนฉิทฺทนฺติ องฺคุลิํ อว ปเวเสตฺวา อญฺฉติ อากฑฺฒติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา อาวิญฺฉนํฯ อวปุพฺโพ อฉิธาตุ, อุปสคฺคอการสฺส ทีฆํ กตฺวา, ธาตุอการสฺส จ อิการํ กตฺวา ‘‘อาวิญฺฉน’’นฺติ วุตฺตํ, ตเมว ฉิทฺทํ อาวิญฺฉนฉิทฺทํฯ อาวิญฺฉนรชฺชุนฺติ กวาฏจฺฉิทฺเท อว ปเวเสตฺวา อญฺฉติ อากฑฺฒติ อิมายาติ อาวิญฺฉนา, สาเยว รชฺชูติ อาวิญฺฉนรชฺชุฯ กาจิ รชฺชุ น น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ อถ วา น วฏฺฏติ น โหติ, วฏฺฏติเยวาติ โยชนาฯ ตีณิ ตาลานีติ เอตฺถ ตาลสทฺโท กุญฺจิกาปริยาโยติ อาห ‘‘ติสฺโส กุญฺจิกาโย’’ติฯ อิมินา ตาลสทฺทสฺส รุกฺขตูริยวิเสเส นิวตฺเตติฯ ยํ ยนฺติ อุปกรณํฯ ตสฺสาติ ยนฺตกสฺสฯ เวทิกาวาตปานนฺติ วาตํ ปิวติ อเนนาติ วาตปานํ, เวทิกาย กตํ วาตปานํ เวทิกาวาตปานํฯ จกฺกลิกนฺติ เอตฺถ จกฺกากาเรน อลติ ปวตฺตตีติ จกฺกลํ, โจฬกปาทปุญฺชนํฯ เตน พนฺธิตพฺพนฺติ จกฺกลิกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห วาตปานภิสีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ
๒๙๗. ‘‘อุจฺจกมฺปิ อาสนฺทิก’’นฺติ วจนโต วฏฺฏตีติ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ เอกโตภาเคน ปมาณาติกฺกนฺโตปีติ ปิสทฺโท ปมาณยุตฺโต ปน ปเควาติ ทสฺเสติฯ สตฺตงฺโคติ ตีสุ ทิสาสุ อปสฺสโย, จตฺตาโร ปาทาติ สตฺต องฺคานิ เอตสฺสาติ สตฺตงฺโคฯ อยมฺปีติ ปิสทฺโท อาสนฺทิกํ อเปกฺขติฯ เอฬกปาทปีฐํ นาม วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ เอฬกสฺส ปาโท วิย ปาโท เอตฺถาติ เอฬกปาทํ, ตเมว ปีฐํ เอฬกปาทปีฐํฯ อามลกวณฺณิกปีฐนฺติ อามลกาย วณฺโณ สณฺฐาโน อามลกวณฺโณ, เตน โยชิตํ อามลกวณฺณิกํ, ตเทว ปีฐํ อามลกวณฺณิกปีฐํฯ ‘‘อากาเรนา’’ติ อิมินา วณฺณสทฺทสฺส สณฺฐานตฺถํ ทสฺเสติฯ อิมานีติ ปีฐานิฯ เอตฺถาติ ปีเฐฯ มุญฺจปพฺพชมยนฺติ มุญฺเชน จ ปพฺพเชน จ กตํฯ
มนุสฺสานนฺติ วฑฺฒกีมนุสฺสานํฯ ฉวิสํรกฺขนตฺถายาติ ฉวิยา วินาสนโต สุฏฺฐุ รกฺขนตฺถายฯ สิมฺพลิรุกฺขาทีนนฺติอาทิสทฺเทน ตูลนิพฺพตฺตเก สพฺพรุกฺเข สงฺคณฺหาติฯ ขีรวลฺลิอาทีนนฺติอาทิสทฺเทน ตูลนิพฺพตฺตกา สพฺพา ลตาโย สงฺคณฺหาติฯ โปฏกีติณาทีนนฺติอาทิสทฺเทน ตูลนิพฺพตฺตกา สพฺพา ติณชาติโย สงฺคณฺหาติฯ ตีหีติ รุกฺขลตาโปฏกีหิฯ นนุ ภูตคามานํ อเนกตฺตา เอเตหิ ตีหิ มุตฺโต ภูตคาโม อตฺถิ, กสฺมา ปน สพฺพภูตคามา สงฺคหิตา โหนฺตีติ อาห ‘‘รุกฺขวลฺลิติณชาติโย หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ หิ ยสฺมา นตฺถิ, ตสฺมา สงฺคหิตา โหนฺตีติ โยชนาฯ ตสฺมาติ ยสฺมา นตฺถิ, ตสฺมาฯ สพฺพมฺปิ เอตํ ตูลนฺติ โยชนาฯ พิพฺโพหเน โลมมฺปิ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ โลมมฺปีติ ปิสทฺเทน ตูลํ อเปกฺขติฯ ยํกิญฺจิ ปุปฺผนฺติ สพฺพํ ปุปฺผํฯ ปตฺตํ ปาปุณิตฺวา สุทฺธํ ตมาลปตฺตเมว น วฏฺฏติ, อวเสสํ ปญฺจวิธนฺติ อุณฺณโจฬวากติณปณฺณวเสน ปญฺจปการํฯ
‘‘อุปฑฺฒกายปมาณานี’’ติ อิมินา อทฺธกายิกานีติ เอตฺถ อทฺธสฺส กายสฺส ปมาเณน กตานิ อทฺธกายิกานีติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ เยสุ พิพฺโพหเนสุ กฏิโต ปฏฺฐาย ยาว สีสํ อุปทหนฺติ, ตานิ พิพฺโพหนานิ อทฺธกายิกานิ นามาติ โยชนาฯ ยสฺสาติ พิพฺโพหนสฺสฯ วิตฺถารโต มุฏฺฐิรตนํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ อิมินา ยตฺถ สห คีวาย สกลํ สีสํ ฐเปตุํ สกฺกา, ตสฺส มุฏฺฐิรตนํ วิตฺถารปมาณนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘ตีสุ กณฺเณสุ ทฺวินฺนํ กณฺณาน’’นฺติ อิทํ พิพฺโพหนสฺส อุโภสุ อนฺเตสุ ฐเปตพฺพโจฬปมาณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อิทํ ปน พิพฺโพหนสฺส อุโภสุ อนฺเตสุ ฐปิตโจฬสฺส โกฏิยา โกฏิํ อาหจฺจ ทฺวิคุณํ กตํ ติกณฺณํ โหติ, เตสุ ตีสุ กณฺเณสุ ทฺวินฺนํ กณฺณานมนฺตรํ วิทตฺถิ จตุรงฺคุลํ โหติ, มชฺฌฏฺฐานํ โกฏิโต โกฏิมาหจฺจ มุฏฺฐิรตนํ โหติ, อิทํ ปน พิพฺโพหนํ ติกณฺณํ โหติฯ วฏฺฏํ วา จตุรสฺสาทิํ วา กตฺวา สิพฺพิตํ สีสูปธานนฺติ สีสํ อุปทหนฺติ ฐเปนฺติ เอตฺถาติ สีสูปธานํฯ พิพฺโพหนานีติ วิเสเสน, วิเสสํ วา สุขํ วหนฺตีติ พิพฺโพหนานิฯ อุปรีติ พิพฺโพหนานํ อุปริฯ ยานิ ปน กปฺปิยตูลานิ สนฺตีติ โยชนาฯ มหนฺตมฺปีติ ปิสทฺโท ขุทฺทกํ ปน ปเควาติ ทสฺเสติฯ วินยธรอุปติสฺสตฺเถโร ปน อาหาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘วินยธร’’ อิติ ปเทน ผุสฺสเทวตฺเถรโต วิเสสํ ทสฺเสติฯ อกปฺปิยตูลํ วาติ ภิสิยํ อกปฺปิยตูลํ วาฯ พิพฺโพหเน หิ อกปฺปิยตูลํ นาม นตฺถิฯ
ปญฺจภิสิโยติ เอตฺถ วากฺยภาวญฺจ อสมาหารทิคุภาวญฺจ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ปญฺจหิ อุณฺณาทีหิ ปูริตา ภิสิโย’’ติฯ อิมินา ปญฺจหิ อุณฺณาทีหิ ปูริตา ภิสิโย ปญฺจภิสิโยติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ อตฺถโต ปน วากฺยมฺปิ อสมาหารทิคุปิ ยุชฺชเตวฯ กสฺมา ปญฺจคณนา โหตีติ หิ ยสฺมา ตูลคณนาย เอตาสํ คณนา วุตฺตา, ตสฺมา ปญฺจภิสิโย โหนฺตีติ โยชนาฯ ตตฺถาติ อุณฺณาทีสุ ปญฺจสุฯ อุณฺณคฺคหเณน คหิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ กมฺพลเมวาติ อุณฺณามยํ กมฺพลเมวฯ อุณฺณาย, อุณฺณํ วา ปกฺขิปิตฺวา กตา ภิสิ อุณฺณาภิสิฯ เอเสว นโย โจฬภิสิอาทีสุฯ
ปมาณนิยโมติ เอตฺตกา ปมาณาติ ปมาณสฺส นิยโมฯ มญฺเจ อตฺถริตพฺพา ภิสิ มญฺจภิสิฯ เอตาสนฺติ มญฺจภิสิอาทีนํฯ ยํ เอตํ ตูลนฺติ โยชนาฯ สูรเกปีติ จมฺมมยภิสิยมฺปิฯ เอเตนาติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตวจเนน สิทฺธํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ
มญฺจภิสินฺติ มญฺเจ อตฺถริตพฺพํ ภิสิํฯ ‘‘อตฺถรณตฺถาย สํหรนฺตีติ ยุชฺชตี’’ติ อิมินา ‘‘อตฺถรนฺตี’’ติ เอตฺถ การิยูปจาเรน อตฺโถ คเหตพฺโพติ ทสฺเสติฯ อตฺถรณาย หิ สํหรณํ การณํ นาม, อตฺถรณํ การิยํ นามฯ อุปรีติ ภิสิฉวิยา อุปริฯ ผุสิตานีติ พินฺทูนิฯ ภิตฺติกมฺมนฺติ ภิตฺติยํ นานาวณฺเณหิ ราชิกรณํ วิย กตฺตพฺพํ กมฺมํฯ
๒๙๘. ‘‘อิกฺกาส’’นฺติ นามํ นิยฺยาสสิเลสานํ นามนฺติ อาห ‘‘รุกฺขนิยฺยาสํ วา สิเลสํ วา’’ติฯ ‘‘กุณฺฑกมิสฺสกมตฺติก’’นฺติ อิมินา กุณฺฑเกน มิสฺสกา มตฺติกา กุณฺฑกมตฺติกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ สาสปปิฏฺฐนฺติ สาสปจุณฺณํฯ ‘‘พินฺทุ พินฺทุ อจฺจุสฺสนฺนํ โหตีติ เอตฺถ การณูปจารํ ทสฺเสติฯ อจฺจุสฺสนฺนญฺหิ การณํ โหติ, ‘‘พินฺทุ พินฺทุ หุตฺวา’’ติ ฐานํ การิยํ โหติฯ ‘‘ปุญฺชิตุ’’นฺติ โสเธตุํฯ คณฺฑุปฺปาทคูถมตฺติกนฺติ มหิลตาย คูถมยํ มตฺติกํฯ อิมินา ลณฺฑมตฺติกนฺติ เอตฺถ ลณฺฑสทฺโท คูถปริยาโยติ ทสฺเสติฯ
๒๙๙. น ภิกฺขเว ปฏิภานจิตฺตนฺติ เอตฺถ ‘‘อิตฺถิรูปกํ ปุริสรูปก’’นฺติ ปาฬิยํ วุตฺตตฺตา กิํ อิตฺถิปุริสรูปเมว น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิฯ ติรจฺฉานรูปมฺปิ กาตุํ วา ‘‘กโรหี’’ติ วตฺตุํ วา น ทฺวารปาลนฺติ ทฺวารปาลรูปํฯ ปสาทนียานีติ ปสาเทตพฺพานิ, ปสาเทตุํ อรหานีติ อตฺโถฯ
๓๐๐. เอกงฺคณาติ อวิหารฏฺฐาเนน สมานภูมิภาคาฯ มุณฺฑจฺเฉทนคพฺโภติ มุณฺเฑน ฉาเทตพฺโพ คพฺโภฯ
ตตฺถาติ วิชฺฌิตพฺพรุกฺเขฯ ‘‘กต’’นฺติ อิมินา กุลงฺกปาทกนฺติ เอตฺถ ณิกปจฺจยสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ ตํ อาหริมํ ภิตฺติปาทํ ปติฏฺฐาเปตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ วสฺสปริตฺตาณตฺถนฺติ วสฺโสทกปริตฺตาณตฺถํฯ ‘‘มทฺทิตมตฺติก’’นฺติ อิมินา อุทฺทสุธนฺติ เอตฺถ สุธาสทฺทสฺส เลปนสุธํ ทสฺเสติ, โภชนสุธํ นิวตฺเตติฯ
ปมุขนฺติ วิหารสฺส ปมุขํฯ ยนฺติ ปเทสํ, หนนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺส กตปเทสสฺสาติ โยชนาฯ ‘‘ปฆาน’’นฺติปิ วุจฺจตีติ ทีฆวเสน ‘‘ปฆาน’’นฺติปิ วุจฺจติฯ อิมินา ปุริมปาเฐ รสฺสภาวํ ทีเปติฯ ‘‘ปกุฏฺฏ’’นฺติปิ ปาโฐติ สสํโยควเสน ‘‘ปกุฏฺฏ’’นฺติปิ ปาโฐฯ อิมินา ปุริมปาเฐ นิสํโยคภาวํ ทสฺเสติฯ วํสนฺติ เวฬุํฯ ตโตติ วํสโตฯ ‘‘โอสาเรตฺวา กต’’นฺติ อิมินา โอสาเรตฺวา กตํ โอสารกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘ฉทนปมุข’’นฺติ อิมินา ณิกปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติฯ จกฺกลยุตฺโตติ จกฺกเลน ยุตฺโตฯ
๓๐๑. ปานียทานภาชนนฺติ ปานียํ เทติ อเนนาติ ปานียทานํ, ตเมว ภาชนํ ปานียทานภาชนํฯ ‘‘อุฬุงฺโก จ ถาลกญฺจา’’ติ อิมินา ทฺเว ปานียสงฺขสฺส อนุโลมานีติ โยชนาฯ
๓๐๓. ทฺวารถกนกนฺติ ทฺวารํ ถเกติ อเนนาติ ทฺวารถกนกํฯ คามทฺวาเรสุ ทฺวารถกนกํ วิย จกฺกลยุตฺตํ ทฺวารถกนกนฺติ โยชนาฯ
๓๐๕. อสฺสตริรถาติ อสฺสตโร, อถ วา ปกติอสฺเส ตรติ อติกฺกมตีติ อสฺสตโร, โส เอเตสุ รเถสุ ยุชฺชิตพฺโพติ อสฺสตรี, เตเยว รถาติ อสฺสตริรถาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อสฺสตรยุตฺตา รถา อสฺสตริรถา’’ติฯ ตตฺถ ‘‘อสฺสตรยุตฺตา’’ติ อิมินา ‘‘อสฺสตรี’’ติ ปทสฺส อสฺสตฺถิตทฺธิตํ ทสฺเสติฯ อามุตฺตมณิกุณฺฑลาติ ปทสฺส ‘‘สตํ กญฺญา อามุตฺตมณิกุณฺฑลา กญฺญาโยฯ
ขนฺธปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต’’ติฯ สีติภูโตติ เอตฺถ กิเลสาตปานํ อภาเวเนว สีติภูโต, น อญฺเญสนฺติ อาห ‘‘กิเลสาตปาภาเวนา’’ติฯ ‘‘กิเลสูปธิอภาเวนา’’ติ อิมินา นิรุปธีติ เอตฺถ ขนฺธูปธิอภิสงฺขารูปธิอภาเวนาติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปติฯ
อาสตฺติโยติ เอตฺถ ปุนปฺปุนํ วิสเยสุ, ภเวสุ วา สญฺชนฺตีติ อาสตฺติโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รูปาทีสู’’ติอาทิฯ ปตฺถนาโยติ ตณฺหาโยฯ อิมินา อาสตฺตีนํ สรูปํ ทสฺเสติฯ ‘‘ฉินฺทิตฺวา’’ติ อิมินา เฉตฺวาติ เอตฺถ เฉธาตุยา เฉทนตฺถํ ทสฺเสติฯ วิเนยฺยหทเย ทรนฺติ เอตฺถ ‘‘วิเนยฺยา’’ติ ปทสฺส ตฺวาปจฺจยนฺตภาวญฺจ หทยสทฺทสฺส จิตฺตวาจกภาวญฺจ ทรถสรูปญฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จิตฺเต กิเลสทรถํ วิเนตฺวา’’ติฯ ตตฺถ ‘‘จิตฺเต’’ติ อิมินา หทยสทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘กิเลส’’ อิติ ปเทน ทรถสรูปํ, ‘‘วิเนตฺวา’’ติ อิมินา ตฺวาปจฺจยนฺตภาวํ ทสฺเสติฯ วยกรณนฺติ ปริพฺพยมูลํฯ ตญฺหิ วยํ กริยติ อเนนาติ วยกรณนฺติ วุจฺจติฯ อิมินา วยสฺส กรณํ วยายิกํ, กรณตฺเถ อายิกปจฺจโย, วยายิกเมว เวยฺยายิกนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ
๓๐๗. อาเทยฺยวาโจติ เอตฺถ อาทิยิตพฺพาติ อาเทยฺยา, สา วาจา เอตสฺสาติ อาเทยฺยวาโจติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺส วจน’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ตสฺสาติ อนาถปิณฺฑิกสฺสฯ สธนาติ สํวิชฺชมาน ธนา, อตฺตโน วา ธนวนฺโตฯ มนฺทธนาติ อปฺปธนาฯ อทาสีติ อนาถปิณฺฑิโก อทาสิฯ อิตีติ เอวํ, ทตฺวา กตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ โสติ อนาถปิณฺฑิโก, อคมาสีติ สมฺพนฺโธฯ
กหาปเณ ปฏิปาเตตฺวาติ ปฏิหนาเปตฺวา เตสนฺติ ตาสํ รุกฺขโปกฺขรณีนํฯ สามญฺญญฺหิ อเปกฺขิตฺวา ปุลฺลิงฺควเสน วุตฺตํฯ ปริกฺเขปปมาณนฺติ ปริณาหสฺส ปมาณํฯ อสฺสาติ อนาถปิณฺฑิกสฺสฯ
เอวํ พหุธนํ จชนฺตสฺสาปิ คหปติโนติ โยชนาฯ โกฏฺฐกํ มาเปสีติ เอตฺถ อญฺเญ โกฏฺฐเก ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ทฺวารโกฏฺฐกปาสาท’’นฺติฯ
วิหาราทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ปาฬิยํ อาคเต ปริเวณาทโย จุทฺทส อุปกรเณ สงฺคณฺหาติฯ อมฺหากํ ภควโต วิหารการาปนปสงฺเคน สตฺตนฺนมฺปิ พุทฺธานํ วิหารการาปนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิปสฺสิสฺสา’’ติอาทิฯ ตตฺถ วิปสฺสิสฺส ภควโต วิหารํ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๒.๑๒) การาเปสีติ สมฺพนฺโธฯ ติคาวุตปฺปมาณํ ภูมิํ สุวณฺณยฏฺฐิสนฺถเรน กิณิตฺวา วิหารํ การาเปสีติ โยชนาฯ เอเสว นโย ปรโตปิฯ อฏฺฐกรีสปฺปมาณา ภูมิ อุสเภน ทสอุสภปฺปมาณา ยฏฺฐิยา ทฺวิสตยฏฺฐิปฺปมาณา โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘เอวํ อนุปุพฺเพน ปริหายนฺตี’’ติ วตฺวา สพฺพชนํ สํเวเชนฺโต อาห ‘‘สมฺปตฺติโย หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยสฺมา สมฺปตฺติโย ปริหายนฺติ, ตสฺมา อลเมว สพฺพสมฺปตฺตีสุ วิรชฺชิตุํ, อลํ เอว สพฺพสมฺปตฺตีหิ วิมุจฺจิตุนฺติ โยชนาฯ ‘‘สพฺพสมฺปตฺตีสู’’ติ ปทญฺหิ ‘‘วิมุจฺจิตุ’’นฺติ ปเทน วิภตฺติปริณามํ กตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ
๓๐๘. ขณฺฑผุลฺลสทฺทานํ อธิกรณภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ขณฺฑนฺติ ฉินฺโนกาโสฯ ผุลฺลนฺติ ผลิโตกาโส’’ติฯ ตตฺถ ‘‘ฉินฺโนกาโส’’ติ อิมินา ขณฺฑติ ฉิชฺชติ เอตฺถาติ ขณฺฑนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘ผลิโตกาโส’’ติ อิมินา ผุลฺลติ ผลติ เอตฺถาติ ผุลฺลนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ปฏิสงฺขริสฺสตีติ เอตฺถ ปาฏิสทฺทสฺส ปากติกตฺถภาวํ, สงฺขริสฺสติสทฺทสฺส จ กรธาตุยา นิปฺผนฺนภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปากติกํ กริยตี’’ติฯ
๓๑๐. เถโรติ อิทนฺติ คิลานปฏิชคฺคนาทิฯ อสฺสาติ เถรสฺสฯ อคฺคาสนนฺติอาทีสุ อคฺคสทฺโท ปฐมตฺโถปิ อุตฺตมตฺโถปิ ยุชฺชติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เถราสน’’นฺติอาทิฯ อนฺตรา สตฺถีนนฺติ เอตฺถ อนฺตราติ ภุมฺมตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํฯ สตฺถิสทฺโท จ อูรุสงฺขาโต ปาทวาจโกติ อาห ‘‘จตุนฺนํ ปาทานํ อนฺตเร’’ติฯ
๓๑๕. ปติฏฺฐาเปสีติ เอวนฺติอาทิ นิคมนํฯ
อาสนปฺปฏิพาหนาทิกถา
๓๑๖. วิปฺปกตโภชเนนาติ เอตฺถ วิปฺปกตสทฺโท อนิฏฺฐิตปริยาโยติ อาห ‘‘อนิฏฺฐิเต โภชเน’’ติฯ ปกิริยิตฺถ, ปกิริยิสฺสเต วา ปกตํ, น ปกตํ วิปฺปกตนฺติ วิคฺคโห กาตพฺโพ, อตฺถโต ปน ‘‘กริยมาโน อนิฏฺฐิโต’’ติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถาติ ฐาเนฯ อติสมีปนฺติ ภุญฺชมานสฺส ภิกฺขุสฺส อติอาสนฺนํฯ ตสฺสาติ ภุญฺชมานสฺส ภิกฺขุสฺสฯ ปิวิตฺวา วาติ ยาคุํ ปิวิตฺวา วาฯ ขาทิตฺวา วาติ ขชฺชกํ ขาทิตฺวา วาฯ ริตฺตหตฺถมฺปีติ ตุจฺฉหตฺถมฺปิฯ ปิสทฺเทน อามิสหตฺถํ ปน ปเควาติ ทสฺเสติฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ โสติ ริตฺตหตฺโถ ภิกฺขุฯ
อาปตฺตินฺติ ทุกฺกฏาปตฺติํฯ ยนฺติ วิปฺปกตโภชนํ ภิกฺขุํฯ โสติ ปจฺฉา อาคโต ภิกฺขุฯ อยญฺจ ภิกฺขูติ วิปฺปกตโภชโน อยญฺจ ภิกฺขุฯ เตนาติ วิปฺปกตโภชเนน นวเกน วา วุฑฺฒตเรน วา ภิกฺขุนาฯ กิํ นวเกน วุฑฺฒตรํ อาณาเปตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘วุฑฺฒตรํ หี’’ติอาทิฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ โสติ วุฑฺฒตโร ภิกฺขุฯ ตโตติ อุทกํ อาหราเปตุํ อาณตฺติโตฯ ยนฺติ กมฺมํฯ
โยติ ภิกฺขุฯ ‘‘เอวรูปสฺสา’’ติ ปเทน ตสฺส นิยมนํ เวทิตพฺพํฯ กาสสฺส เขฬมลฺลกํ ฐเปตพฺพํฯ ภคนฺทรอติสารานํ วจฺจกปาลํ ฐเปตพฺพํ ยสฺมิํติ ยสฺมิํ คิลาเนฯ โยปิ เภสชฺชํ กโรตีติ สมฺพนฺโธฯ เลสกปฺเปนาติ เอตฺถ เลสกปฺปสทฺทานํ อตฺถโต เอกตฺตา วุตฺตํ ‘‘อปฺปเกน สีสาพาธาทิมตฺเตนา’’ติฯ ภิกฺขู คเณตฺวาติ เอตฺถ คณํ ญตฺวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริจฺเฉทํ ญตฺวา’’ติฯ ตตฺถ ‘‘ปริจฺเฉท’’นฺติ อิมินา คณสทฺทสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘ญตฺวา’’ติ อิมินา อิธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติฯ
เสนาสนคฺคาหกถา
๓๑๘. เสยฺยาติ กายปสารณสงฺขาตํ สยนกิริยํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เสนาสนสงฺขาตํ เสยฺยํ ทสฺเสนฺโต เสยฺยคฺเฆนาติ เอตฺถ อคฺฆสทฺทสฺส ปูชนตฺถํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปริจฺเฉทนตฺถํ ทีเปติฯ เอตฺถ จ อคฺฆสทฺทสฺส จตุตฺถกฺขเรน ยุตฺตภาโว เหฏฺฐา สมุจฺจยกฺขนฺธกวณฺณนา (จูฬว. อฏฺฐ. ๑๐๒) โยชนาย วุตฺโตเยวฯ กาลนฺติ เสยฺยาปฏิคฺคหณสฺส กาลํฯ คาหิยมานาติ คาหาปิยมานาฯ ‘‘อติเรกานิ อเหสุ’’นฺติ อิมินา อุสฺสารยิํสูติ เอตฺถ อุทฺธํ สารยิํสุ คจฺฉิํสุ ปวตฺติํสูติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ อติเรกานีติ จ ภิกฺขุปริจฺเฉทโต เสยฺยาปริจฺเฉทานิ อติเรกานิฯ อนุภาคนฺติ เอตฺถ อนุ ปจฺฉา ทาตพฺโพ ภาโค อนุภาโคติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุน อปรมฺปิ ภาคํ ทาตุ’’นฺติฯ อติมนฺเทสูติอาทิวจเนน กิญฺจิมนฺเทสุ ภิกฺขูสุ เอเกกสฺส ภิกฺขุโน ทฺเว ติสฺโส เสยฺยา ทาตพฺพาฯ ยโต กิญฺจิมนฺเทสุ ภิกฺขูสุ ทฺเว ตโย วิหารา ทาตพฺพาติ อตฺโถปิ คเหตพฺโพฯ ตตฺถาติ ‘‘น อกามา ทาตพฺโพ’’ติ วจเนฯ อนุภาเค คหิเตติ โยชนาฯ เยน อนุภาโค จ ปฐมภาโค จ คหิโต, โส ภิกฺขูติ โยชนาฯ
‘‘อุปจารสีมโต พหี’’ติ อิมินา นิสฺสีเมติ เอตฺถ สีมโต พหิ นิกฺขนฺตํ, นิสินฺนํ วา นิสฺสีมนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ อุปจารสีมาย อาวาสวฑฺฒนวเสน อติวิตฺถารตฺตา วุตฺตํ ‘‘ทูเร ฐิตสฺสาปี’’ติฯ อุตุกาเลปีติ ปุริมโก, ปจฺฉิมวสฺสูปนายิกทิวเส คาโห ปจฺฉิมโกฯ
อนฺตรา ทฺวีหิ วสฺสูปนายิกทิวเสหิ มุตฺเต กาเล คาโห อนฺตรามุตฺตโกฯ เอกสฺมิํ วิหาเรติ เอกิสฺสํ วิหารสีมายํฯ เสนาสนสามิกาติ เสนาสนทายกา, เทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ตนฺติ เสนาสนํฯ อาวาสิกา น โอโลเกนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ เสนาสเนฯ ปลุชฺชนฺตมฺปีติ วินสฺสนฺตมฺปิฯ ภควา อาหาติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺสาติ เสนาสนสฺสฯ อปรชฺชูติ อปรสฺมิํ อหนิ อปรชฺชุฯ คตายาติ อติกฺกมิตายฯ ปวารณาย คตาย ปวารณทิวเส อติกฺกมิเต สติ อปรชฺชุ อนฺตรามุตฺตโก คาเหตพฺโพติ โยชนาฯ
ตนฺติ อนฺตรามุตฺตกํฯ คาเหนฺเตนาติ คาหาเปนฺเตนฯ เตนาติ คณฺหนฺเตนฯ อฏฺฐมาเสติ จตฺตาโร เหมนฺตมาเส, จตฺตาโร จ คิมฺหมาเสติ อฏฺฐมาเสฯ กทาจิ ปญฺจ คิมฺหมาเสติ นวมาเส วาฯ ขณฺฑํ วาติ ฉินฺนฏฺฐานํ วาฯ ผุลฺลํ วาติ ผลิตฏฺฐานํ วาฯ ปฏิสงฺขริตพฺพนฺติ ปากติกํ กาตพฺพํฯ ทิวสํ เขเปตฺวาติ ปริเวเณ ทิวสํ เขเปตฺวาฯ ตตฺถาติ คหิตเสนาสเนฯ รตฺตินฺทิวนฺติ รตฺติ น ลพฺภตีติ สงฺฆตฺเถเรน น ลพฺภติฯ อิทนฺติ เสนาสนํฯ
อนฺตรามุตฺตกคาเหน อคเหตพฺพเสนาสนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมิํ ปนา’’ติอาทิฯ เตมาสจฺจเยน เตมาสจฺจเยนาติ ติณฺณํ มาสานํ อติกฺกเมน ติณฺณํ มาสานํ อติกฺกเมนฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ ยสฺมิํ ปนาติ เสนาสเน ปนฯ สกิเทวาติ เอกวารเมวฯ อยนฺติ เอสา กถาฯ
ตตฺถาติ ทุวิเธสุ เสนาสนคฺคาเหสุฯ อุตุกาลนฺติ อุตุกาเล อาคจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เตสํ ตทาว ทาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ อกาโล นามาติ อุพฺภณฺฑิกาติ อุกฺขิตฺตภณฺฑิกาฯ
พหูสูติ ตโย อาทิํ กตฺวา พหูสุ ภิกฺขูสุฯ ปโหตีติ เอเกกสฺส ภิกฺขุสฺส ปโหติฯ ตตฺถาติ ปริเวเณฯ ตสฺเสวาติ ปริเวณสามิกสฺเสวฯ เอวํ อปโหนฺเตสูติ เอวํ ปริเวณคฺเฆน อปโหนฺเตสุฯ ปาสาทคฺเฆนาติ วิหารสงฺขาตสฺส ปาสาทสฺส ปริจฺเฉเทนฯ โอวรกคฺเฆนาติ คพฺภสฺส ปริจฺเฉเทนฯ เสยฺยคฺเฆนาติ จตุปญฺจหตฺถปฺปมาณาย เสยฺยาย ปริจฺเฉเทนฯ มญฺจฏฺฐาเนนาติ ทฺวิหตฺถวิตฺถารสฺส จตุหตฺถอายามสฺส มญฺจสฺส ฐาเนนฯ เอกมญฺจฏฺฐานสฺส ทฺวินฺนํ ปีฐกานํ ฐานตฺตา วุตฺตํ ‘‘เอกปีฐกฏฺฐานวเสนา’’ติฯ อิทํ นิสีทิตุํ สกฺกุเณยฺยวเสน วุตฺตํฯ สเจ น สกฺกา นิสีทิตุํ, น ทาตพฺพํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุโน ปน ฐิโตกาสมตฺตํ น คาเหตพฺพ’’นฺติฯ เอตนฺติ ฐิโตกาสมตฺตํฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ เอกมญฺจฏฺฐานสฺส ติณฺณํ ชนานํ เอกปีฐกฏฺฐานภาเวน อปโหนฺตตฺตา วุตฺตํ ‘‘เอกํ มญฺจฏฺฐานํ วา ติณฺณํ ชนานํ ทาตพฺพ’’นฺติฯ หีติ สจฺจํฯ ‘‘สีตสมเย’’ติ อิมินา อุณฺหสมเยปิ สพฺพทิวสํ อชฺโฌกาเส วสิตุํ น สกฺกาติ ทีเปติฯ ปริฬาหสมเย ปน สกฺกา สพฺพรตฺติํ อชฺโฌกาเส วสิตุํฯ กิญฺจาปิ สกฺกา, สีตุณฺหกาเล ปน น ทาตพฺพตฺตา ปริฬาหสมเยปิ น ทาตพฺพนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอกมญฺจฏฺฐาเน วา เอกปีฐกฏฺฐาเน วา ติณฺณํ ชนานํ นิสีทนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มหาเถเรนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ มหาเถเรน วตฺตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ นิทฺทาครุโกติ นิทฺทาย ครุการโกฯ สีตํ อนุทหตีติ สีตํ มํ ปีเฬติฯ เตนาติ มหาเถเรนฯ ทุติยตฺเถเรนาปีติ ปิสทฺโท มหาเถรํ อเปกฺขติฯ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘อุกฺกาสิตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตนเยเนวฯ เอวนฺติอาทิ นิคมนํฯ ชมฺพุทีเป ปน เอกจฺเจ ภิกฺขู คาเหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ กิญฺจิเทว มญฺจฏฺฐานํ อยนฺติอาทิ ปุริมวจนสฺส นิคมนวเสน ปจฺฉิมวจนสฺส กถนตฺถาย วุตฺตวจนํฯ
วสฺสาวาเส อาคนฺตุกวตฺตนฺติ อาคนฺตุกสฺส วตฺตํฯ อญฺญตฺถาติ อญฺญสฺมิํ ฐาเนฯ คนฺตฺวา วสิตุกาเมน อาคนฺตุเกนาติ โยชนาฯ วสฺสูปนายิกทิวสเมวาติ วสฺสํ อุปคมนทิวเสเยวฯ ตตฺถาติ อญฺญํ ฐานํฯ นคนฺตพฺพการณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วสนฏฺฐานํ วา หี’’ติอาทิฯ หีติ ยสฺมาฯ ตตฺราติ อญฺญสฺมิํ ฐาเนฯ เตนาติ สมฺพาธอสมฺปชฺชนการณาฯ ตสฺมาติ ยสฺมา น ผาสุํ วิหเรยฺย, ตสฺมาฯ ตํ วิหารนฺติ ยสฺมิํ วสิตุกาโม, ตํ วิหารํฯ ตตฺถาติ วิหาเร, วสนฺโต สุขํ วสิสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ อุทฺเทสตฺถิโกติ อุทฺเทสํ อตฺถิโก, อุทฺเทเสน วาฯ กมฺมฏฺฐานสปฺปายตนฺติ กมฺมฏฺฐาเนน, กมฺมฏฺฐานสฺส วา สปฺปายภาวํฯ
ตตฺถาติ อญฺญวิหารํฯ คจฺฉนฺเตน ฆฏฺเฏตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ ฆฏฺเฏตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ตตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตตฺถาติ สกฏฺฐาเนฯ กิํ น วตฺตพฺพาติ อาห ‘‘ตุมฺเห’’ติอาทิฯ สลากภตฺตาทีนิ วา ยาคุขชฺชกาทีนิ วา นตฺถิ น วิชฺชนฺตีติ โยชนาฯ อุโปสถาคารสฺส ปริกฺขาโรติ สมฺพนฺโธฯ ตุมฺหากํ วิหารสฺส อิทํ ตาฬญฺเจว อิมํ สูจิญฺจ สมฺปฏิจฺฉถาติ โยชนาฯ คมิยวตฺตนฺติ คมิกานํ ภิกฺขูนํ วตฺตํฯ ‘‘ทหเรหี’’ติ ปทํ ‘‘อุกฺขิปาเปตฺวา’’ติ จ ‘‘คาหาเปตฺวา’’ติ จ ปททฺวเย การิตกมฺมํ, ‘‘ปตฺตจีวรภณฺฑิกาโย’’ติ ปทํ ‘‘อุกฺขิปาเปตฺวา’’ติ ปเท ธาตุกมฺมํ, ‘‘เตลนาฬิกตฺตรทณฺฑาทีนี’’ติ ปทํ ‘‘คาหาเปตฺวา’’ติ ปเท ธาตุกมฺมเมวฯ อตฺตานํ ทสฺเสนฺเตนาติ อตฺตานํ มนุสฺสานํ ปกาเสนฺเตนฯ วิตกฺกนฺติ ปจฺจยพาหุลฺลิกวิตกฺกํฯ ‘‘สปริวาร’’นฺติ ปทํ ‘‘คจฺฉนฺตญฺจา’’ติ ปเท กิริยาวิเสสนํฯ เอวญฺหิ สติ สปริวารํ คจฺฉนฺตญฺจาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘น’’นฺติ ปเท ปน การกวิเสสนํฯ เอวญฺหิ สติ สปริวารํ นํ ภิกฺขุนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ทิสฺวา’’ติ ปเท จ กิริยาวิเสสนเมวฯ เอวญฺหิ สติ คจฺฉนฺตญฺจ นํ ภิกฺขุํ สปริวารํ ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธฯ มนุสฺสา วทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เตสูติ มนุสฺเสสุฯ เอโก ปณฺฑิตมนุสฺโสติ สมฺพนฺโธฯ อยํ กาโล วสฺสูปนายิกกาโล นามาติ โยชนาฯ ยตฺถาติ ฐาเนฯ ตสฺสาติ เอกสฺส ปณฺฑิตมนุสฺสสฺส, วจนนฺติ สมฺพนฺโธฯ เต มนุสฺสา ยาจนฺตีติ สมฺพนฺโธ อญฺญตฺถาติ อญฺญํ ฐานํฯ เมชฺชนฺติ อญฺญมญฺญํ สิเนหนฺตีติ มิตฺตาฯ สุขทุกฺเขสุ อมา สห วตฺตนฺตีติ อมจฺจาฯ มิตฺตาเยว อมจฺจาติ มิตฺตามจฺจา, เตฯ สมฺมนฺตยิตฺวาติ สมํ, สมฺมา วา มนฺตยิตฺวาฯ อิเธวาติ คาเม เอว, วิหาเร เอว วาฯ กสฺมา สาทิตุํ วฏฺฏติ, นนุ สพฺพเมตํ อกปฺปิยญฺจ สาวชฺชญฺจาติ อาห อุภยมฺปีติ มหาอฏฺฐกถากุรุนฺทีสุ วุตฺตวจนวเสน อุภยมฺปิ เอตํ วจนนฺติ สมฺพนฺโธฯ
อาวาสิกวตฺตํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ปฏิกจฺเจว หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปฏิกจฺเจวาติ อาคนฺตุกานํ อาคตโต ปฐมเมวฯ ปธานฆรวิหารมคฺโคติ ปธานฆรมคฺโค จ วิหารมคฺโค จฯ มุทฺทเวทิกายาติ เจติยสฺส หมฺมิยเวทิกายฯ กสฺมา อิทมฺปิ สพฺพํ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘วสฺสํ วสิตุกามา หี’’ติอาทิฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ วสฺสํ วสิตุกามา สุขํ วสิสฺสนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ กตปริกมฺเมหิ อาวาสิเกหีติ สมฺพนฺโธฯ ยโต กุลโต ปกติยา ลพฺภติ, ตสฺมิํ กุเล วสฺสาวาสิกํ ปุจฺฉิตพฺพนฺติ โยชนาฯ น ทินฺนปุพฺพนฺติ ปุพฺเพ น ทินฺนํฯ หีติ ยสฺมาฯ อุปทฺทุตาติ อุปคนฺตฺวา, ภุสํ วา ปีฬิตาฯ ตตฺถาติ มนุสฺเสสุฯ เยติ มนุสฺสาฯ วสฺสาวาสิเก คาหิเตติ วสฺสาวาสิเก เสนาสเน คาหาปิยมาเนฯ คาหิตภิกฺขูนนฺติ คาหาปิตภิกฺขูนํฯ วสฺสาวาสิกนฺติ วสฺสํ อาวสนฺตานํ ทาตพฺพํ จีวรํฯ คาหณกาโลติ คาหาปนกาโลฯ อุปกฏฺโฐติ อาสนฺโนฯ ฉาตกาทีหีติ อาทิสทฺเทน โรคาทโย สงฺคณฺหาติฯ ยนฺติ จีวรํฯ ตโตติ จีวรโตฯ ตนฺติ วจนํฯ ตทนุรูเปนาติ เตสํ มนุสฺสานํ วจนสฺสานุรูเปนฯ เตสํ เตสนฺติ มนุสฺสานํ, วสฺสาวาสิกํ จีวรนฺติ สมฺพนฺโธฯ
ยสฺสาติ ภิกฺขุโนฯ โสติ ภิกฺขุฯ อิติ วทนฺตีติ โยชนาฯ ตนฺติ จีวรํฯ ปฏิกฺกมฺมาติ ปฏิกฺกมิตฺวาฯ วิหารโต อปสกฺกิตฺวาติ อตฺโถฯ ตตฺราติ คาเมฯ อุปนิกฺเขปํ ฐเปตฺวาติ กปฺปิยวตฺถุํ วา อกปฺปิยวตฺถุํ วา อารามิกาทีนํ หตฺเถ อุปนิกฺเขปํ ฐเปตฺวาฯ วิหาเรติ วิหารสฺส, วิหาเร วสฺสํ วสนฺตสฺส วาฯ อปุจฺฉิตฺวาปีติ ปิสทฺเทน เตสนฺติกุลานํฯ วตฺตนฺติ ชคฺคนาทิวตฺตํฯ เตสนฺติ กุลานํฯ อาคตญฺจ ตนฺติ ตํ ปํสุกูลิกํ อาคตญฺจ วทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เตนาติ ปํสุกูลิเกนฯ ทาตุํ น อิจฺฉนฺตีติ สงฺฆสฺส อาจิกฺขนฺเตปิ สงฺฆสฺส ทาตุํ น อิจฺฉนฺติฯ สภาโค ภิกฺขูติ อตฺตนา สภาโค ภิกฺขุฯ เอตนฺติ วสฺสาวาสิกํฯ ปํสุกูลิกสฺส น วฏฺฏติ, กสฺมา? คหปติจีวรตฺตาฯ อิตีติอาทิ นิคมนํฯ สทฺธาเทยฺเยติ สทฺธาย ทาตพฺเพ วสฺสาวาสิกลาภวิสเยฯ
ตตฺรุปฺปาเทติ ตสฺมิํ วิหาเร อุปฺปชฺชนกลาภวิสเยฯ ภณฺฑปฏิจฺฉาทนนฺติ ปฏิจฺฉาทนจีวรภณฺฑํฯ จีวรภณฺฑเมว หิ ยสฺมา อเนน สรีรํ ปฏิจฺฉาทิยติ, ตสฺมา ภณฺฑปฏิจฺฉาทนนฺติ คาเหถาติ ภิกฺขูหิ คาหาเปถฯ คาเหตพฺพนฺติ ภิกฺขูหิ คาหาเปตพฺพํฯ วตฺถุ ปนาติ สาฏกโต อญฺญํ กปฺปิยํ วา อกปฺปิยํ วา วตฺถุ ปนฯ กสฺมา วฏฺฏติเยว, นนุ อกปฺปิยวตฺถุ น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘กปฺปิยการกานญฺหิ’’ติอาทิฯ ตตฺถ หิ ยสฺมา อนุญฺญาตํ, ตสฺมา วฏฺฏติเยวาติ โยชนาฯ ทินฺนวตฺถุโต อุปฺปนฺนนฺติ สมฺพนฺโธฯ
ยนฺติ วตฺถุ ทินฺนนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ กปฺปิยการกานํ หตฺเถ ทินฺนวตฺถูสุฯ ตนฺติ วตฺถุ อุปนาเมนฺเตหีติ สมฺพนฺโธฯ ครุภณฺฑํ โหติ, ครุภณฺฑตฺตา อญฺเญสุ ปจฺจเยสุ น อุปนาเมตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ ปุคฺคลวเสเนวาติ ‘‘ภิกฺขู จีวเรน กิลมนฺติ, เอตฺตกํ นาม ตณฺฑุลภาคํ ภิกฺขูนํ จีวรํ กาตุํ รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’ติอาทินา ปุคฺคลํ ปรามสิตฺวา ปุคฺคลวเสเนวฯ สงฺฆวเสนาติ ‘‘สงฺโฆ จีวเรน กิลมตี’’ติอาทินา สงฺฆวเสน น กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ ปุคฺคลวเสน อปโลกนกมฺมสฺส อกตฺตพฺพตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วตฺถุวเสน ตสฺเสว อกตฺตพฺพตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ชาตรูปรชตวเสนาปี’’ติอาทิฯ กปฺปิยภณฺฑวเสนาติ จีวรตณฺฑุเลหิ อวเสสสฺส กปฺปิยภณฺฑสฺส วเสนฯ จีวรตณฺฑุลานญฺหิ วิสุํ คหิตตฺตา ‘‘กปฺปิยภณฺฑวเสนา’’ติ เอตฺถ เตหิ อวเสโส กปฺปิยภณฺโฑว คเหตพฺโพฯ ตํ ปนาติ อปโลกนกมฺมํ ปนฯ กตฺตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิฯ สุภิกฺขนฺติ สมิทฺธภิกฺขํฯ สุลภปิณฺฑนฺติ
เอวํ จีวรปจฺจยํ สลฺลกฺเขตฺวา เสนาสนํ สลฺลกฺเขตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ กาเลติ คาหาปนสฺส กาเลฯ วุตฺตนฺติ มหาอฏฺฐกถาย วุตฺตํฯ กสฺมา ทฺเว สมฺมนฺนิตพฺพา, นนุ เอกมฺปิ สมฺมนฺนิตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘เอวญฺหี’’ติอาทิฯ ตตฺถ หิ ยสฺมา คาเหสฺสติ, ตสฺมา ทฺเว สมฺมนฺนิตพฺพาติ โยชนาฯ เอเกน หิ สมฺมุติลทฺเธน สกฺกา ปรํ คาหาเปตุํ, อตฺตนา ปน อตฺตโน ปาเปตุํ น สกฺกา, ตสฺมา ทฺวีสุ สมฺมเตสุ นวโก วุฑฺฒสฺส, วุฑฺโฒ จ นวกสฺสาติ อุโภ อญฺญมญฺญํ คาเหสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ สมฺมนฺนิตพฺพาติ เอกโต สมฺมนฺนิตพฺพาฯ อฏฺฐปิ โสฬสปีติ เอตฺถ ปิสทฺเทน ตโต อธิกมฺปิ เอกโต สมฺมนฺนิตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ สตฺตสติกกฺขนฺธเก อุพฺพาหิกสมฺมุติยํ (จูฬว. ๔๕๖) อฏฺฐปิ ชนา เอกโตว สมฺมตาติ วจนญฺเจตฺถ สาธกํฯ นิคฺคหกมฺมเมว หิ สงฺโฆ สงฺฆสฺส น กโรตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตสนฺติ อฏฺฐโสฬสชนานํ, สมฺมุติ วฏฺฏติเยวาติ สมฺพนฺโธฯ กินฺติ สลฺลกฺเขตพฺพนฺติ อาห ‘‘เจติยฆร’’นฺติอาทิฯ
อาสนฆรนฺติ รุกฺขมูลนฺติ ฉนฺนกวาฏพทฺธรุกฺขมูลํฯ เอเสว นโย เวฬุคุมฺเพปิฯ คาเหนฺเตน จ คาเหตพฺพานีติ สมฺพนฺโธฯ สงฺฆิโกติ ตตฺรุปฺปาโทฯ เตสูติ ทฺวีสุ จีวรปจฺจเยสุฯ ยนฺติ จีวรปจฺจยํฯ ตสฺสาติ จีวรปจฺจยสฺสฯ ฐิติกโตติ ปพนฺธวเสน ฐิตฏฺฐานโตฯ อิตโรติ ปฐมํ คหิตจีวรปจฺจยโต อิตโรฯ
อปฺปตายาติ ปริเวณคฺเฆนาติ ปริเวณปริจฺเฉเทนฯ ลภนฺตีติ ปริเวณสามิกา ภิกฺขู ลภนฺติฯ ตนฺติ ปริเวณํฯ วิชเฏตฺวาติ วิชฏํ กตฺวา, ทฺเว วา ตโย วา โกฏฺฐาเส กตฺวาติ อตฺโถฯ ปกฺขิปิตฺวาติ ภาคโกฏฺฐาสํ ปกฺขิปิตฺวาฯ น เอวํ กาตพฺพนฺติ ยถา มหาสุมตฺเถโร อาห, ตถา น กาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อกาตพฺพการณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มนุสฺสา หี’’ติอาทิฯ ตตฺถาติ ปริเวเณ, ปวิสิตพฺพํ อิติ อาหาติ โยชนาฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ คาหณฏฺฐาเนฯ ปฏิกฺโกสตีติ ปฏิเสเธติฯ ปฏิกฺโกสนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มา อาวุโส’’ติอาทิฯ อิติ วุตฺตํ, อิติ ปฏิกฺโกสตีติ โยชนาฯ เอโก หิ อิติสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐฯ ตสฺสาติ มหาเถรสฺสฯ สงฺคหนฺติ ภิกฺขูนํ สงฺคหํฯ ตนฺติ มหาเถรํฯ
เอวํ วตฺตพฺพนฺติ เอวํ วกฺขมานนเยน วตฺตพฺพํฯ ปจฺจยํ ธาเรถ, อิติ วตฺตพฺพนฺติ โยชนาฯ ปาปุณาติ อาวุโส อิติ วุตฺเตติ โยชนาฯ ‘‘คหิตํ โหตี’’ติ อิมินา ‘‘คณฺหถ, คณฺหามี’’ติ ปจฺจุปฺปนฺนกาลวเสน วุตฺตตฺตา คหิตํ โหตีติ ทสฺเสติฯ อตีตอนาคตกาลวเสน อคหิตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิฯ สตุปฺปาทมตฺตนฺติ คหเณ สติยา อุปฺปาทนมตฺตํฯ เอตฺถาติ เสนาสนปจฺจยคหณฏฺฐาเนฯ
โยปีติ ยมฺปิฯ อุปโยคตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํ, ยมฺปิ ปจฺจยํ วิสฺสชฺเชตีติ โยชนาฯ ปจฺจยนฺติ จ จีวรปจฺจยํฯ อยมฺปีติ อยมฺปิ ปจฺจโยฯ ปิสทฺโท มหาลาภปริเวเณ ปจฺจยํ สมฺปิณฺเฑติฯ ตสฺมิํเยว ปริเวเณติ ตสฺมิํ ปํสุกูลิเกน คหิตปริเวเณ เอวฯ อญฺญสฺสาติ ปํสุกูลิกโต อญฺญสฺส ภิกฺขุสฺสฯ ปํสุกูลิโก ‘‘อหํ วสามี’’ติ เสนาสนํ ชคฺคิสฺสติฯ อิตโร ‘‘อหํ ปจฺจยํ คณฺหามี’’ติ เสนาสนํ ชคฺคิสฺสตีติ โยชนาฯ ทฺวีหิ การเณหีติ วสนคหณวเสน ทฺวีหิ การเณหิฯ ปํสุกูลิเก คณฺหนฺเตติ สมฺพนฺโธฯ อิธาติ เสนาสเนฯ เตนาติ เหฏฺฐาติ เสนาสนสฺส เหฏฺฐา, ฐิตํ อญฺญํ ภิกฺขุนฺติ สมฺพนฺโธฯ เตนาติ ปํสุกูลิเกน วฏฺฏตีติ ปํสุกูลิกสฺส วฏฺฏติฯ ตสฺมิํ เสนาสเนติ ปํสุกูลิเกน คหิตเสนาสเนฯ เยสํ ปนาติ มนุสฺสานํ ปนฯ เตสนฺติ มนุสฺสานํฯ
ถูปํ กตฺวาติ เจติยํ กตฺวาฯ ตสฺสาติ ถูปสฺสฯ เตน ภิกฺขุนาติ วสฺสาวาสิกํ คาหกภิกฺขุนาฯ ตนฺติ โภชนสาลํฯ คาเหตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ สพฺพมิทนฺติ สพฺพํ อิทํ วจนํฯ
ปาฏิปทอรุณโตติ วสฺสูปนายิกทิวสสงฺขาตสฺส ปาฏิปทสฺส อรุณุคฺคมนโตฯ วิตกฺกจาริโกติ ‘‘กตฺถ นุ โข วสิสฺสามี’’ติอาทินา วิตกฺเกน จรเณ อนุยุตฺโตฯ เสนาสนํ ยาจตีติ เสนาสนคฺคาหาปกํ เสนาสนํ ยาจติฯ คหิตนฺติ สงฺเฆน คหิตํฯ ยตฺถาติ ฐาเนฯ วสฺสูปคเตหิ วตฺตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ ปุนปฺปุนํ, สมํ วา เจติยงฺคณาทิํ มุญฺจนฺติ โสเธนฺติ อิมาหีติ สมฺมุญฺจนิโยฯ มุจิธาตุ โสธนตฺเถ ยุปจฺจโย กรณตฺเถ โหติฯ ตาลุโช ปฐมกฺขโรฯ สุลภา เจ ทณฺฑกา, เอเกเกน ทฺเว ติสฺโส ยฏฺฐิสมฺมุญฺจนิโย พนฺธิตพฺพาฯ สุลภา เจ สลากา, ฉปญฺจมุฏฺฐิสมฺมุญฺจนิโย พนฺธิตพฺพาติ อตฺโถฯ ปญฺจ ปญฺจ อุกฺกาติ อรญฺญวิหาเรสุ ปริสฺสยวิชานนตฺถํ ปญฺจ ปญฺจ อคฺคิอุกฺกา โกฏฺเฏตพฺพา ฉินฺทิตพฺพาติ อตฺโถฯ
‘‘นิพทฺธวตฺตํ ฐเปตฺวา’’ติ เอตฺถ อกตฺตพฺพวตฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วตฺตํ กโรนฺเตหิ จา’’ติอาทิฯ ตตฺถ วตฺตํ กโรนฺเตหิ จ เอวรูปํ อธมฺมิกวตฺตํ น กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ หิ สจฺจํ, สพฺเพว เอเต อุทฺเทสาทโย ปปญฺจาติ โยชนาฯ ปปญฺเจนฺติ สํสาเร จิรํ ฐเปนฺตีติ ปปญฺจาฯ มูคพฺพตนฺติ มูคานํ วตํ, มูเคหิ กตฺตพฺพํ วา, มูเคน วิย วา อมูเคหิ กตฺตพฺพํ วตํฯ เอวํ อกาตพฺพวตฺตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กาตพฺพวตฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริยตฺติธมฺโม นามา’’ติอาทิฯ ติวิธมฺปีติ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธวเสน ติปฺปการมฺปิฯ อวยวปริยตฺติธมฺโมปิ อวยวิปริยตฺติธมฺมํ, อวยวิปริยตฺติธมฺโม อุทฺทิสถาติ ปริยตฺติํ อุทฺทิสถฯ โสเธตฺวา…เป.… อุปสมฺปาเทถาติ เอตฺถ โสธนํ นาม สพฺเพสํ อาจารกุลปุตฺตานํ อุปปริกฺขนํฯ โสเธตฺวา นิสฺสยํ เทถาติ เอตฺถ โสธนํ นาม ภิกฺขุสภาคตํ อุปปริกฺขนํฯ หีติ สจฺจํฯ กุลปุตฺโตติ อาจารกุลปุตฺโตฯ ยตฺตกานิ ธุตงฺคานิ สมาทิยิตุํ สกฺโกถาติ โยชนาฯ อนฺโตวสฺสํ นาเมตนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนเมตํฯ เอตสฺมิํ อนฺโตวสฺเสติ หิ อตฺโถ, ภวิตพฺพนฺติอาทีสุ สกลทิวสนฺติ สกลทิวสมฺหิ, อปฺปมตฺเตหีติ สมฺพนฺโธฯ เอกจาริกวตฺตนฺติ เอกเกน จริตพฺพํ วตฺตํฯ ภสฺเสติ วจเนฯ ทสวตฺถุกกถนฺติ อปฺปิจฺฉตาทิทสวตฺถุก กถํฯ
วิคฺคาหิกปิสุณผรุสวจนานีติ วิคฺคหํ กลหํ ชเนตีติ วิคฺคาหิกํ, วิคฺคาหิกวจนญฺจ ปิสุณวจนญฺจ ผรุสวจนญฺจ วิคฺคาหิกปิสุณผรุสวจนานิฯ มนสิการพหุลา วิหรถ อิติ โอวทิตพฺพาติ โยชนาฯ ทนฺตกฏฺฐขาทนวตฺตนฺติ เหฏฺฐา อทินฺนาทานวณฺณนายํ วุตฺตํ ทนฺตกฏฺฐขาทเน, ทนฺตกฏฺฐขาทนสฺส วา วตฺตํฯ ‘‘ปตฺตํ ถวิกาย ปกฺขิปนฺเตน น กเถตพฺพ’’นฺติ อิมินา กเถนฺเต ปมาเทน ปตฺโต ภิชฺเชยฺยาติ ปตฺตสฺส คุตฺตตฺถาย กถนํ นิวาเรติฯ อาจิกฺขิตพฺพาติ อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถฯ
โกจิ ทายโกติ สมฺพนฺโธฯ อาคนฺตุโก ภิกฺขูติ จีวรคฺคาหิตโต ปจฺฉา อาคโต อาคนฺตุโก ภิกฺขุฯ สงฺฆตฺเถโรติ อาวาสิกสงฺฆตฺเถโรฯ ปฐมภาคนฺติ ปุพฺเพ คาหิตํ ปฐมภาคํ, ปริวตฺเตตฺวาติ ปุพฺเพ คาหิตภาเคน ปจฺฉา ทาตพฺพํ วสฺสาวาสิกํ ปริวตฺเตตฺวาฯ อาคนฺตุกสฺส วสฺสคฺเคน ปตฺตฏฺฐาเน อาคนฺตุกสฺส ทาตพฺพนฺติ โยชนาฯ ‘‘อาคนฺตุกสฺสา’’ติ ปทํ ปุพฺพาปรํ อเปกฺขติฯ ตสฺมา ทฺวินฺนํ ปทานํ มชฺเฌ วุตฺตํฯ ปฐมวสฺสูปคตาติ ปฐมวสฺสูปนายิกทิวเส วสฺสูปคตาฯ ‘‘ทฺเว ตีณิ จตฺตารี’’ติ วจนสฺส วา พหูนํ ภิกฺขูนํ วา พฺยาปนตฺถาย ‘‘ลทฺธํ ลทฺธ’’นฺติ วิจฺฉาวเสน วุตฺตํฯ เตน ปนาติ อาคนฺตุเกน
ทฺวีสุปีติ ปฐม ทุติยวเสน ทฺวีสุปิฯ วสฺสูปคตา ภิกฺขู ภิกฺขาย กิลมนฺตา วทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อิธาติ ฐาเนฯ วสนฺตาติ เอกโต วสนฺตาฯ ทฺเว ภาคา โหม สาธุ วตาติ โยชนาฯ สาธุ วตาติ เอกํเสน สุนฺทรา ภเวยฺยุนฺติ อตฺโถฯ เยสนฺติ ภิกฺขูนํฯ ตตฺถาติ ญาติปวาริตฏฺฐาเนสุฯ ปวารณายาติ ปวารณาทิวเสฯ เตสูติ ภิกฺขูสุฯ เยติ ภิกฺขูฯ ตตฺถาติ ญาติปวาริตฏฺฐาเนสุฯ กสฺมา อปโลเกตฺวา ทาตพฺพํ, นนุ เต สาทิยนฺตีติ อาห ‘‘สาทิ ยนฺตาปิ หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ หีติ ยสฺมาฯ ‘‘เนว วสฺสาวาสิกสฺส สามิโน’’ติ อิมินา เตสํ วสฺสจฺฉินฺนตํ ทีเปติฯ เนว อทาตุํ ลภนฺตีติ ปฐมเมว กติกวตฺตสฺส กตตฺตา อทาตุํ เนว ลภนฺติ, สพฺเพสํ โน อมฺหากนฺติ โยชนาฯ อิธาติ ฐาเนฯ ตนฺติ กติกวตฺตํฯ เอโก ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธฯ เตสนฺติ ภิกฺขูนํฯ ตตฺถาติ สภาคฏฺฐาเนฯ วสิตฺวา อาคตานํ เตสํ ภิกฺขูนนฺติ อิเมสนฺติ วสฺสาวาสิอปฺปตฺตกานํ เอกจฺจานํฯ คาหิตสทิสเมวาติ วสฺสาวาสิกสฺส คาหิเตน สทิสเมวฯ เตสเมวาติ เอกจฺจานเมวฯ
ปกฺกนฺโตปีติ อญฺญํ ฐานํ ปกฺกมนฺโตปิฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ เตน ภิกฺขุนา กตํ ปานียอุปฏฺฐปนาทิกมฺมํ ภตินิวิฏฺฐํ ภติยา ฐิตนฺติ โยชนาฯ อปโลกนกมฺมํ กตฺวา คาหิตํ สงฺฆิกนฺติ สมฺพนฺโธฯ สงฺฆิกนฺติ ตตฺรุปฺปาทํ สนฺธาย วุตฺตํฯ วิพฺภนฺโตปีติ ปิสทฺโท ปเคว ฉินฺนวสฺโสติ ทสฺเสติฯ ปจฺจยวเสเนวาติ สทฺธาเทยฺยปจฺจยวเสนฯ วทนฺตีติ เกจิ วทนฺติฯ
ทิสํคมิโก ภิกฺขุ วิพฺภมตีติ สมฺพนฺโธฯ มนุสฺเสติ วสฺสาวาสิกทายกมนุสฺเสฯ สมฺมุขาติ อาวาสิกสฺส สมฺมุขาฯ สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวาติ ‘‘สุฏฺฐุ ทสฺสามา’’ติ ปฏิจฺฉาเปตฺวาฯ ยสฺส คาหิตนฺติ ยสฺส ภิกฺขุโน เสนาสนํ คาหิตํฯ เสนาสนสามิกสฺสาติ เสนาสนทายกสฺส ปุตฺตธีตาทโยติ เสนาสเน เทมาติ เสนาสนสฺส เทมฯ ตตฺถาติ เสนาสเนฯ เอกเมว วตฺถํ ทาตพฺพํฯ กสฺมา? ปุคฺคลสฺส อทตฺวา เสนาสนสฺเสว ทาตพฺพตฺตาฯ วสฺสาวาสิกฏฺฐิติกายาติ วสฺสาวาสิกคาหิตสฺส ฐิติกายฯ เอเสว นโยติ เสนาสนสฺเสว ทินฺนตฺตา เอเสว นโยฯ ตสฺเสว โหนฺตีติ ปุคฺคลสฺเสว ทินฺนตฺตา ตสฺเสว โหนฺติฯ
ทุติโย เถราสเน คาหิโต โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ปฐมภาคสฺส สามเณรสฺส คาหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘วรภาคํ สามเณรสฺส ทตฺวา’’ติฯ อุโภปีติ ทฺเว เถรสามเณเรปิฯ สยเมวาติ ทายโก สยเมวฯ ยนฺติ วสฺสาวาสิกํฯ ยสฺสาติ เถรสฺส วา สามเณรสฺส วาฯ
อิโตติ วุตฺตนยโตฯ ทหรสามเณรสฺสาติ ตรุณสฺส สามเณรสฺสฯ โสติ ฆรสามิโกฯ นนฺติ ปตฺตชนํฯ ยสฺสาติ ภิกฺขุโนฯ เตสนฺติ มนุสฺสานํฯ ยถาภูตํ อาจิกฺขิตพฺพนฺติ วิพฺภมกาลงฺกตการณํ ยถาภูตํ อาจิกฺขิตพฺพํฯ สุทฺธปํสุกูลิกาเยวาติ อญฺเญหิ อมิสฺสา สุทฺธา ปํสุกูลิกาเยวาติฯ อิทํ เนวาสิกวตฺตนฺติ นิคมนํฯ
อุปนนฺทวตฺถุกถา
๓๑๙. อยมตฺโถติ อยํ วกฺขมาโน อตฺโถ, เอวํ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ คามเก ตนฺติ เสนาสนํ, คณฺหนฺเตเนวาติ สมฺพนฺโธฯ อิธาติ สาวตฺถิยํฯ มุตฺตนฺติ เต เสนาสนํ มุญฺจิตํ โหติฯ ตตฺราปีติ คามเกปิฯ อุภยตฺถาติ สาวตฺถิยํ, คามเก จาติ อุภยตฺถฯ
เอตฺถาติ อุปนนฺทวตฺถุสฺมิํฯ กถนฺติ เกน ปกาเรน ปฏิปฺปสฺสมฺภติฯ อิธาติ สาสเนฯ เอกจฺโจ คณฺหาตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺราปีติ สามนฺตวิหาเรปิ ตสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ อิธาติ เสนาสเนฯ อาลยมตฺตนฺติ จิตฺตุปฺปาทมตฺตํฯ อิจฺจสฺสาติ อิติ อสฺส, เอวํ อสฺส ภิกฺขุสฺสาติ อตฺโถฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมิํ ‘‘คหเณน คหณ’’นฺติอาทิเก จตุกฺเกฯ โย ปน คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธฯ อุปจารสีมาติกฺกเมติ นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ, ภาเวน ภาวลกฺขเณ วาฯ ตตฺถาติ อญฺญสฺมิํ วิหาเร ปจฺจาคจฺฉติ, วฏฺฏติ, เสนาสนคฺคาโห น ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ อธิปฺปาโยฯ
๓๒๐. โยติ ภิกฺขุฯ มหนฺตตโร วา ทหรตโร วาติ อตฺตโน มหนฺตตโร วา ทหรตโร วา โหติฯ โส ภิกฺขุ ติวสฺสนฺตโร นามาติ โยชนาฯ เอกสฺส ภิกฺขุโน ติณฺณํ วสฺสานมนฺตเร ฐิโต ติวสฺสนฺตโร อญฺโญ ภิกฺขุฯ ตตฺถาติ ภิกฺขูสุฯ อิเม สพฺเพติ ติวสฺสนฺตรทฺวิวสฺสนฺตรสมานวสฺสิเก อิเม ภิกฺขู, ลภนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ยํ ติณฺณํ ปโหตีติ มญฺจปีฐวินิมุตฺตํ ยํ อาสนํ ติณฺณํ สุขํ นิสีทิตุํ ปโหติ, ตถารูเป อาสเนปิ ทฺเว ทฺเว หุตฺวา นิสีทิตุํ ลภนฺตีติ โยชนาฯ อปิสทฺเทน มญฺจปีฐานิ อเปกฺขติฯ อิทํ ปจฺฉิมทีฆาสนํฯ อนุปสมฺปนฺเนนาปีติ ปิสทฺโท ปเคว อุปสมฺปนฺเนนาติ ทสฺเสติฯ
หตฺถิกุมฺเภติ หตฺถิสิโรปิณฺเฑฯ อิมินา หตฺถิสทฺเทน หตฺถิกุมฺโภ คหิโต อวยวูปจาเรน วา อุตฺตรปทโลเปน วาติ ทสฺเสติฯ หตฺถี วิยาติ หตฺถี, ภูมิภาโค, หตฺถิมฺหิ ปติฏฺฐิโต ปาทสงฺขาโต นโข อิมสฺสาติ หตฺถินขโก, ปาสาโทฯ เอตํ ‘‘หตฺถินขโก’’ติ นามํ เอวํกตสฺส ปาสาทสฺส นามนฺติ โยชนาฯ ‘‘สุวณฺณรชตาทิวิจิตฺรานี’’ติ ปทํ ‘‘กวาฏานิ มญฺจปีฐานิ ตาลวณฺฏานี’’ติ สพฺพปเทสุ โยเชตพฺพํฯ ยํกิญฺจิ จิตฺตกมฺมกตํ อตฺถิ, สพฺพํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ปาสาทสฺส เทมาติ สมฺพนฺโธฯ ปาเฏกฺกนฺติ ปาสาทโต วิสุํฯ ปฏิคฺคหิตเมวาติ สพฺพํ ปฏิคฺคหิตเมว โหติฯ โคนกาทีนิ อฏฺฐารส อตฺถรณานิ ปริภุญฺชิตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ คิหิวิกฏนีหาเรนาติ คิหีหิ วิเสเสน ยถากามํ กริยตีติ คิหิวิกฏํ, คิหิสนฺตกํฯ ‘‘คิหิวิกฏ’’นฺติ นีหาโร อภินีหาโร คิหิวิกฏนีหาโร, เตนฯ ลพฺภนฺตีติ นิสีทิตุเมว ลพฺภนฺติฯ ตตฺราปีติ ธมฺมาสเนปิฯ
อวิสฺสชฺชิยวตฺถุกถา
๓๒๑. เอตานีติ ตตฺถาติ ราสิวเสน ปญฺจสุ สรูปวเสน ปญฺจวีสติยา ครุภณฺเฑสุฯ อาคนฺตฺวา, อาภุโส วา รมนฺติ เอตฺถาติ อาราโมฯ เตสํเยวาติ ปุปฺผารามผลารามานเมวฯ ‘‘ฐปิโตกาโส’’ติ อิมินา วตฺถุสทฺทสฺส ภูมิเภทตฺถํ ทสฺเสติฯ วสติ อาราโม ปติฏฺฐหติ เอตฺถาติ อารามวตฺถุฯ เตสุ วาติ เอตฺถ วาสทฺเทน นวภูมิภาคโต อญฺญสฺส โปราณภูมิภาคสฺสปิ อารามวตฺถุภาวํ วิกปฺเปติฯ วิเสเสน จตุอิริยาปเถ หรติ ปวตฺเตติ เอตฺถาติ วิหาโรฯ ตสฺสาติ วิหารสฺสฯ จตุนฺนํ มญฺจานนฺติ นิทฺธารณตฺเถ สามิวจนํฯ อญฺญตโร มญฺโจ นามาติ โยชนาฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ ‘‘โลเหน กตา กุมฺภี’’ติ อิมินา โลหกุมฺภีติ เอตฺถ มชฺเฌโลปสมาสํ ทสฺเสติฯ โลหมยา กุมฺภี โลหกุมฺภีติ วจนตฺโถปิ ยุชฺชเตวฯ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา โลเหน กตํ ภาณกํ, โลเหน กโต วารโก, โลเหน กตํ กฏาหนฺติ อตฺถํ อติทิสติฯ เอตฺถาติ ภาณกวารกกฏาเหสุฯ อรญฺชโรติ อติมหนฺตตฺตา อรํ ขิปฺปํ ชรติ วินาเสตีติ อรญฺชโรฯ อถ วา ชลํ คณฺหิตุํ อลนฺติ อรญฺชโร ลการานํ รกาเร กตฺวาฯ
คาถาวเสน นิคมนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอว’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ เอวํ ปกาสยีติ สมฺพนฺโธฯ ทฺเว ครุภณฺฑานิ ทฺวิสงฺคหานิ โหนฺติ, ตติยํ ครุภณฺฑํ จตุสงฺคหํ โหติ, จตุตฺถํ ครุภณฺฑํ นวโกฏฺฐาสํ โหติ, ปญฺจมํ ครุภณฺฑํ อฏฺฐเภทนํ โหติ, อิติ อิมินา ปกาเรน ปญฺจนิมฺมลโลจโน นาโถ ปญฺจหิ ราสีหิ ปญฺจวีสวิธํ ครุภณฺฑํ ปกาสยีติ โยชนาฯ
ตตฺราติ ครุภณฺเฑฯ หีติ วิตฺถาโรฯ สพฺพมฺปิ อิทํ ครุภณฺฑํ อวิสฺสชฺชิยนฺติ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ อิธาติ อิมสฺมิํ วตฺถุสฺมิํฯ ปริวาเร ปน อาคตนฺติ สมฺพนฺโธฯ
ปญฺจ ราสโย มเหสินา วุตฺตาติ โยชนาฯ เอตฺถาติ ปริวาเรฯ
ตตฺราติ ถาวรา, ฐาธาตุ วรปจฺจโย, ฐาการสฺส ถากาโรฯ อิมินา อารามอารามวตฺถุวิหารวิหารวตฺถูนิ คเหตพฺพานิฯ อวิสฺสชฺชิยอเวภงฺคียตฺตา ครุ อลหุกํ ภณฺฑํ ครุภณฺฑํฯ อิมินา มญฺจาทีนิ เอกวีสติ ครุภณฺฑานิ คเหตพฺพานิฯ ถาวเรติ อาธาเร ภุมฺมํ, ปริยาปนฺนนฺติ สมฺพนฺโธฯ อถ วา นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ถาวเรสูติ หิ อตฺโถ, เขตฺตนฺติอาทีสุ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ขิปติ เขตฺตํฯ วสติ อปรณฺณพีชํ ปติฏฺฐาติ เอตฺถาติ วตฺถุ, ตเล ภูมิภาเค เอกโต วา ทฺวีหิ วา ตีหิ วา ฐาเนหิ อาวรณํ กรียติ เอตฺถาติ ตฬาโก, สโรฯ กสฺสกานํ มเตน กตฺตพฺพาติ มาติกาฯ อาราเมน ปริวตฺเตตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ กานิ ปริวตฺเตตุนฺติ อาห ‘‘อิมานิ จตฺตาริปี’’ติฯ ปิสทฺโท อวยวสมฺปิณฺฑโนฯ
ตตฺราติ ‘‘ปริวตฺเตตุํ วฏฺฏตี’’ติ วจเนฯ ทูเรติ สงฺฆารามโต ทูรฏฺฐาเนฯ ยมฺปีติ นาฬิเกรผลมฺปิฯ หรนฺตีติ สงฺฆสฺส หรนฺติฯ อญฺเญสนฺติ สงฺฆโต อญฺเญสํ มนุสฺสานนฺติ สมฺพนฺโธฯ เตติ มนุสฺสาฯ สงฺเฆน สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ รุจฺจตีติ สงฺฆสฺสาราเมน มนุสฺสานมารามํ, มนุสฺสานมาราเมน วา สงฺฆสฺสารามํ ปริวตฺเตตุํ รุจียติ อิจฺฉียติฯ ภิกฺขูนํ อาราโมติ สมฺพนฺโธฯ อยนฺติ มนุสฺสานมาราโมฯ ขุทฺทโกติ สงฺฆารามโต ขุทฺทโกฯ อายนฺติ อยติ อายสามิโก ธเนน วฑฺฒิํ คจฺฉติ อเนนาติ อาโย, ตํฯ สมกเมวาติ สมปฺปมาณเมว, อายํ สเจ เทตีติ สมฺพนฺโธฯ ปมาณตฺเถ กปจฺจโยฯ มนุสฺสานํ รุกฺขาติ สมฺพนฺโธฯ อติเรกํ สงฺฆสฺส เทมาติ สมฺพนฺโธฯ ชานาเปตฺวาติ ‘‘สงฺเฆ ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๓๗๖) สงฺฆสฺส ทินฺนทานสฺส อานิสํสํ มนุสฺสานํ ชานาเปตฺวาฯ ผลธาริโน โหนฺติ นนูติ โยชนาฯ เอวนฺติอาทิ นิคมนํฯ เอเตเนว นเยนาติ เยน นเยน อาราโม อาราเมน ปริวตฺเตตพฺโพ, เอเตเนว นเยนฯ มหนฺเตน วา ขุทฺทเกน วา อารามวตฺถุนา จาติ โยชนาฯ อาราม อารามวตฺถุวิหารวิหารวตฺถูนิ ปริวตฺเตตพฺพานีติ สมฺพนฺโธฯ
อุโภปีติ ตตฺถาติ เคเหฯ อิทํ ปนาติ ปาสาทสงฺขาตํ เคหํ, มนุสฺสานํ เคหนฺติ สมฺพนฺโธฯ มหคฺเฆน วา อปฺปคฺเฆน วา วิหารวตฺถุนา จาติ โยชนาฯ วิหารวิหารวตฺถุอารามอารามวตฺถูนิ ปริวตฺเตตพฺพานีติ สมฺพนฺโธฯ เอวนฺติอาทิ นิคมนํฯ
ครุภณฺเฑน ครุภณฺฑปริวตฺตเน เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ปํสฺวาคารเกสูติ ปํสุกีฬนตฺถาย กเตสุ อคารเกสุฯ กปฺปิยมญฺจาติ สงฺฆคณปุคฺคลานํ กปฺปิยา สุวณฺณรชตาทีหิ อกตา มญฺจาฯ วิหารสฺส ปน สุวณฺณรชตมยาทิกาปิ กปฺปิยา มญฺจา ทาตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ พหิสีมายาติ อุปจารสีมโต พหิฯ ตตฺถาติ สงฺฆตฺเถรสฺส วสนฏฺฐาเนฯ ตตฺถาติ ตสฺส ภิกฺขุโน วสนฏฺฐาเนฯ ‘‘มหคฺเฆนา’’ติ วุตฺตวจนํ นิยเมนฺโต อาห ‘‘สตคฺฆนเกน วา สหสฺสคฺฆนเกน วา’’ติฯ มญฺจสตนฺติ มญฺจพหุํฯ เอเตสุปีติ ปีฐภิสิพิพฺโพหเนสุปิฯ ตตฺถาติ ปีฐภิสิพิพฺโพหเนสุฯ กปฺปิยํ ปีฐาทีติ สมฺพนฺโธฯ อกปฺปิยํ วา มหคฺฆํ กปฺปิยํ วาติ กปฺปิเยน วา มหคฺฆกปฺปิเยน วา ปริวตฺเตตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘วุตฺตวตฺถูนี’’ติ
ปสตมตฺตอุทกคณฺหกานิปีติ เอตฺถ ปสโต นาม กุญฺจิตปาณิฯ สีหฬทีเปติ สีหํ ลาติ คณฺหาตีติ สีหโฬ ลการสฺส ฬการํ กตฺวา, สีหพาหุนามโก ราชา, ตสฺส ปุตฺตตฺตา วิชยกุมาโรปิ สีหโฬ นาม, เตน อาทิมฺหิ นิวาสภาเวน คหิตตฺตา ทีโป สีหฬทีโป นาม, ตสฺมิํฯ ปาทํ คณฺหาตีติ ปาทคณฺหโน, โสเยว ปาทคณฺหนโกฯ ปาโท นามาติ ‘‘ปาทคณฺหนโก’’ติ เอตฺถ ปาโท นามฯ โย โลหวารโก มคธนาฬิยา ปญฺจนาฬิมตฺตํ คณฺหาติ, โส โลหวารโก ปาโท นามาติ โยชนาฯ อิมินา ปมาณสฺส นามํ ปมาณวนฺเต อุปจารโต โวหารนยํ ทสฺเสติฯ ตโตติ ปญฺจนาฬิมตฺตคณฺหนกวารกโตฯ อิมานีติ โลหกุมฺภีอาทีนิฯ
ภิงฺคาร …เป.… กฏจฺฉุอาทีนีติ ภิงฺคาโร จ ปฏิคฺคโห จ อุฬุงฺโก จ ทพฺพิ จ กฏจฺฉุ จ ปาติ จ ตฏฺฏโก จ สรโก จ สมุคฺโค จ องฺคารกปลฺโล จ ธูมกฏจฺฉุ จ ภิงฺคาร…เป.… ธูมกฏจฺฉุโย, ตา อาทิ เยสํ ตานีติ ภิงฺคาร…เป.… กฏจฺฉุอาทีนิฯ อาทิสทฺเทน อญฺญานิ อุปกรณานิ คเหตพฺพานิฯ ภาชนียานีติ ภาเชตพฺพานิฯ กํสโลหาทีติอาทิสทฺเทน วฏฺฏโลหํ สงฺคณฺหาติฯ วฏฺฏโลหํ นาม ปีตโลหํฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ ปาริหาริยนฺติ สงฺฆิกปริโภคํ ปริหริตฺวา อปเนตฺวา ปุคฺคลิกปริโภเคน ปริภุญฺชนํ, ‘‘อตฺตสนฺตก’’นฺติ วา ปริคฺคเหน หริตฺวา ภุญฺชนํ น วฏฺฏติฯ คิหิวิกฏนีหาเรเนวาติ ‘‘คิหิวิกฏ’’นฺติ อภินีหาเรเนวฯ
อญฺญสฺมิมฺปิ กปฺปิยโลหภณฺเฑ ปริยาปนฺนา อญฺชนีติ โยชนาฯ อถ วา กปฺปิยโลหภณฺเฑติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ‘‘อญฺชนี’’ติอาทินา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ สูจีติ จีวราทิสิพฺพนกา สูจิฯ ปณฺณสูจีติ ปณฺเณ ลิขนา สูจิฯ อญฺญมฺปีติ อญฺชนิอาทิโต อญฺญมฺปิฯ ธูมเนตฺตญฺจ ผาลญฺจ ทีปรุกฺโข จ ทีปกปลฺลโก จ โอลมฺพกทีโป จ ธูมเนตฺต…เป.… โอลมฺพกทีปาฯ อิตฺถิปุริสติรจฺฉานคตสงฺขาตานิ รูปานิ เอเตสุ อตฺถีติ อิตฺถิปุริสติรจฺฉานคตรูปกานิฯ ธูมเนตฺต…เป.… โอลมฺพกทีปา จ เต อิตฺถิปุริสติรจฺฉานคตรูปกานิ เจติ ธูมเนตฺต…เป.… รูปกานิ, วิเสสนปรนิปาโตฯ ตานิ วา อญฺญานิ วา ภิตฺติจฺฉทนกวาฏาทีสุ อุปเนตพฺพานิ โลหภณฺฑานีติ สมฺพนฺโธฯ โลหขิลกนฺติ โลหมยํ อาณิํฯ ปริหริตฺวาติ ‘‘อตฺตโน สนฺตก’’นฺติ ปริคฺคเหน หริตฺวา, สงฺฆิกปริโภคคิหิวิกฏานิ วา อปเนตฺวาฯ ขีรปาสาณมยานีติ ขีรวณฺเณน ปาสาเณน กตานิฯ
สุวณฺณญฺจ สุวณฺณ…เป.… ชาติผลิกานิ, เตหิ กตานิ ภาชนานิ สุวณฺณ…เป.… ภาชนานิฯ สพฺพนฺติ สุวณฺณรชตาทิสพฺพํฯ วฏฺฏตีติ สงฺฆคณปุคฺคลานํ วฏฺฏติฯ
วาสิอาทีสุ ตโตติ วาสิโตฯ มหตฺตรีสทฺโท มหนฺตปริยาโย อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกฯ มหตฺตรี วาสีติ สมฺพนฺโธฯ เวชฺชานนฺติ ภิสกฺกานํฯ สิราเวธนผรสุปีติ ปิสทฺเทน ตโต มหนฺตํ ปน ปเควาติ ทสฺเสติฯ ยา ปน กุฐารี อาวุธสงฺเขเปน กตาติ สมฺพนฺโธฯ อถ วา อาวุธสงฺเขเปน กตา ยา ปน กุฐารี อตฺถีติ โยชนาฯ อนามาสาติ อนามสิตพฺพา, อนามาสารหาติ อตฺโถฯ จตุรงฺคุลมตฺโตปีติ ปิสทฺโท ตโต อธิโก ปน ปเควาติ ทสฺเสติฯ นิขณิตฺวา ขาทตีติ นิขาทนํฯ จตุรสฺสํ มุขเมตสฺสาติ จตุรสฺสมุขํฯ โทณิสทิสํ มุขเมตสฺสาติ โทณิมุขํฯ สมฺมุญฺจนิทณฺฑเวธนมฺปิ นิขาทนํ ทณฺฑพทฺธํ โหติ เจติ โยชนาฯ ทณฺเฑน พนฺธิตพฺพนฺติ ทณฺฑพทฺธํ, ทณฺฑํ พทฺธเมตสฺสาติ วา ทณฺฑพทฺธํฯ ‘‘อทณฺฑก’’นฺติ วตฺวา ตสฺเสวตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ผลมตฺตเมวา’’ติฯ นตฺถิ ทณฺฑเมตสฺสาติ อทณฺฑกํฯ ยนฺติ นิขาทนํฯ ปริหริตุนฺติ ปุคฺคลิกภาเวน ปริคฺคเหตฺวา หริตุํ, สงฺฆิกภาวํ อปเนตุํ วาฯ สิขรมฺปิ นิขาทเนเนว สงฺคหิตํ ลกฺขณหารนเยน สมานกิจฺจภาวโตฯ สิขรนฺติ เยน ปริพฺภมิตฺวา ฉินฺทนฺติ, เยหิ มนุสฺเสหิ ทินฺนานีติ สมฺพนฺโธฯ เตติ มนุสฺสา, วทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ โนติ อมฺหากํฯ ปากติเกติ ปกติยา ฐิเต, ยถา ปฐมํ ฐิตา โหนฺติ, ตถา กริสฺสามาติ อตฺโถฯ สเจ อาหรนฺตีติ สเจ อายาจนํ อกตฺวา หรนฺติฯ อนาหรนฺตาปีติ ปุน อนาหรนฺตาปิฯ
กมฺมาโร จ ตฏฺฏกาโร จ จุนฺทกาโร จ นฬกาโร จ มณิกาโร จ ปตฺตพนฺธโก จ กมฺมาร…เป.… ปตฺตพนฺธกา, เตสํฯ อธิกรณี จ มุฏฺฐิโก จ สณฺฑาโส จ ตุลา จ อธิกรณิ…เป.… ตุลาฯ สงฺเฆ ทินฺนกาลโตติ สงฺฆสฺส ทินฺนกาลโตฯ ติปุํ ฉินฺทติ อเนนาติ ติปุจฺเฉทนํ, ตเมว สตฺถกํ ติปุจฺเฉทนสตฺถกํฯ มหากตฺตริญฺจ มหาสณฺฑาสญฺจ
วลฺลิอาทีสุ เวตฺตวลฺลิอาทิกาติ เวตฺตสงฺขาตวลฺลิอาทิกาฯ อฑฺฒพหุปฺปมาณาติ เอตฺถ –
‘‘พฺยาโม สหกรา พาหุ, ทฺเวปสฺสทฺวยวิตฺถตา’’ติฯ –
อภิธาเน (อภิธานปฺปทีปิกายํ ๒๖๙ คาถายํ) วุตฺตตฺตา พาหุ นาม อิธ พฺยาโมว อธิปฺเปโตฯ ตสฺมา ทฺวีสุ ปสฺเสสุ วิตฺถตานํ พฺยามสงฺขาตานํ สหกรานํ ทฺวินฺนํ พาหูนํ อฑฺโฒติ อฑฺฒพาหุ, ตสฺส ปมาณเมตสฺสาติ อฑฺฒพาหุปฺปมาณาติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ, ทีฆโต ทฺวิหตฺถา วลฺลีติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถชาตกาติ ติสฺสํ สงฺฆสฺส ภูมิยํ ชาตกาฯ รกฺขิตโคปิตาติ สงฺเฆน สยํ รกฺขิตา, ปเรหิ โคปิตาฯ อิมินา อรกฺขิตอโคปิตา ครุภณฺฑํ น โหตีติ ทสฺเสติฯ สาติ วลฺลิฯ อติเรกา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ อุปเนตุนฺติ ตํ วลฺลิํ อุปเนตุํฯ สุตฺตญฺจ มกจิวากญฺจ นาฬิเกรหีรญฺจ จมฺมญฺจ สุตฺต…เป.… จมฺมานิ, เตหิ กตา สุตฺต…เป.… จมฺมมยาฯ รชฺชุกา วา โยตฺตานิ วา ครุภณฺฑํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ เอกวฏฺฏา วา ทฺวิวฏฺฏา วาติ เอตฺถ วาสทฺเทน ติวฏฺฏาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อวฏฺเฏตฺวา ทินฺนํ สุตฺตญฺจ อวฏฺเฏตฺวา ทินฺนา มกจิวากนาฬิเกรหีรา จาติ โยชนาฯ
โย โกจิ เวฬูติ สมฺพนฺโธฯ โสปีติ เวฬุปิ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ ปิสทฺเทน วลฺลิํ อเปกฺขติฯ อิทเมตฺถาติ อิทํ สพฺพํ เอตฺถ เวฬุมฺหิ, เวฬูสุ วา อิทนฺติ สมฺพนฺโธฯ สมกํ วาติ คหิตเวฬุนา สมปฺปมาณํ วาฯ อติเรกํ วาติ ตโต อติเรกํ วาฯ ตํอคฺฆนกนฺติ ตสฺส เวฬุโน อคฺฆนารหํฯ ผาติกมฺมนฺติ วฑฺฒิกมฺมํฯ ตตฺเถวาติ คณฺหนฏฺฐาเนวฯ คมนกาเลติ คณฺหนฏฺฐานโต อญฺญตฺถ คมนกาเลฯ ‘‘ปหิณิตฺวา ทาตพฺโพ’’ติ อิมินา สยํ วา อาคนฺตฺวา ทาตพฺโพติ อตฺโถปิ ลกฺขณหารนเยน คเหตพฺโพ สมานกิจฺจตฺตาฯ
มุญฺชปพฺพชสทฺเทน ยตฺถาติ ยสฺมิํ ฐาเน, อิตีติ เอวํฯ ติณญฺจ ครุภณฺฑํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถชาตกํ วาติ ตสฺมิํ สงฺฆาราเม ชาตกํ วาฯ พหาราเมติ สงฺฆารามโต พหิฯ ตมฺปีติ ติณมฺปิฯ ปิสทฺเทน วลฺลิเวฬู อเปกฺขติฯ อฏฺฐงฺคุลปฺปมาโณปีติ ทีฆโต อฏฺฐงฺคุลปมาโณปิ ริตฺตโปตฺถโกติ อลิขิตตฺตา ตุจฺโฉ มกจิวตฺถาทิโกปิ ปณฺณมโยปิ โปตฺถโกฯ อิทญฺจ ปณฺณปสงฺเคน วุตฺตํฯ
ปญฺจวณฺณา วาติ นีลปีตโลหิโตทาตมญฺชิฏฺฐวเสน ปญฺจวณฺณนา วาฯ ตมฺปีติ มตฺติกมฺปิฯ ปิสทฺเทน วลฺลิเวฬุติณานิ อเปกฺขติฯ
ทารุภณฺเฑ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ รกฺขิตโคปิโต โย โกจิ ทารุภณฺฑโก อตฺถีติ โยชนาฯ มหาอฏฺฐกถายํ ปน วุตฺโตติ สมฺพนฺโธฯ
ตตฺราติ มหาอฏฺฐกถายํ, ‘‘เตน โข ปน สมเยนา’’ติ ปาฬิยํ วาฯ อิเมสูติ อาสนฺทิกาทีสุฯ เอตฺถาติ ปีเฐสุ, ปลาลปีเฐนาติ สมฺพนฺโธฯ พฺยคฺฆจมฺมโอนทฺธนฺติ พฺยคฺฆจมฺเมน อวนทฺธํฯ วาฬรูปปริกฺขิตฺตนฺติ วาฬรูเปหิ ปริวาริตํฯ รตนปริสิพฺพิตนฺติ รตนสุตฺเตน สมนฺตโต สิพฺพิตํฯ
เอเตสุปีติ วงฺกผลกาทีสุปิฯ ‘‘สงฺขถาลกํ ปน ภาชนีย’’นฺติ ปาฐสฺสานนฺตรํ ‘‘ตถา’’ติ ปาโฐ อตฺถิ, โส เอตฺถ น ยุชฺชติ, ปรโต ปน ‘‘เยน เกนจิ กตํ ครุภณฺฑเมวา’’ติ ปาฐสฺสานนฺตรํ ยุชฺชติฯ ตตฺถ หิ ยถา เยน เกนจิ กตํ ครุภณฺฑเมว โหติ, ตถา ถมฺภตุลาโสปานผลกาทีสุ ทารุมยํ วา ปาสาณมยํ วา ยํกิญฺจิ เคหสมฺภารรูปํ ครุภณฺฑเมวาติ อตฺโถฯ
สพฺพนฺติ สกลํ อุทกตุมฺพปาทกถลิกมณฺฑลํฯ เอเตสุปีติ อาธารกาทีสุปิฯ ตถา ถมฺภตลาติ เอตฺถ ตถาสทฺเทน ‘ครุภณฺฑเมวา’’ติ สงฺเฆ ทินฺนนฺติ สงฺฆสฺส ทินฺนํฯ ภูมตฺถรณนฺติ ภูมิยํ อตฺถริตพฺพํฯ ตมฺปีติ เอฬกจมฺมมฺปิฯ
อุทุกฺขลํ ครุภณฺฑเมวาติ สมฺพนฺโธฯ เอเสว นโย มุสลนฺติอาทีสุปิฯ เอเตสูติ มญฺจปาทาทีสุฯ อนุญฺญาตวาสิยาติ ภาชนตฺถาย อนุญฺญาตวาสิยาฯ ธมกรโณติ เอตฺถ ‘‘สงฺขํ ธมติ, สงฺขธมโก’’ติอาทีสุ วิย นิสฺสํโยคปาโฐเยว ยุชฺชติฯ ตสฺมา ธมติ วาเตน ปวตฺตตีติ ธโม, วาตเหตุโก สทฺโท, ธมํ กโรตีติ ธมกรโณติ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ สพฺพเมตนฺติ อนุญฺญาตวาสิทณฺฑาทิกํ เอตํ สพฺพํฯ ตโตติ อนุญฺญาตวาสิทณฺฑาทิกโต, มหนฺตตรํ วาสิทณฺฑาทิกํ ครุภณฺฑนฺติ โยชนาฯ
ยถาชาตเมวาติ เตหีติ หตฺถิทนฺตาทีหิ, ‘‘กต’’อิติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตจฺฉิตนิฏฺฐิโตปีติ ตจฺฉิตกมฺเมน นิฏฺฐิโตปิฯ
มตฺติกาภณฺเฑ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา, อุปโภโค จ ปริโภโค จ อุปโภคปริโภคํ, สมาหารทฺวนฺโทฯ อิทํ ปทํ ‘‘ฆฏปิธานาทิกุลาลภาชน’’นฺติ ปเทเนว สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ถุปิกาตีติ เอตฺถ อิติสทฺโท อิมสทฺทตฺโถฯ อิทํ สพฺพํ สงฺฆสฺส ทินฺนกาลโต ปฏฺฐาย ครุภณฺฑนฺติ โยชนาฯ ‘‘อนติริตฺตปมาโณ’’ติ วิเสสนปทํ ‘‘ฆฏโก’’ติ วิเสสฺยปเทเนว สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เอตฺถาติ มตฺติกาภณฺเฑ, อาธาเร วา นิทฺธารเณ วา ตฺถ ปจฺจโยฯ มตฺติกาภณฺเฑ กุณฺฑิกา ภาชนียโกฏฺฐาสํ ภชติ, เอวํ โลหภณฺเฑปีติ โยชนาฯ เอตฺถาติ ครุภณฺฑวินิจฺฉเยฯ
นวกมฺมทานกถา
๓๒๓. ภณฺฑิกาฏฺฐปนมตฺเตนาติ เอตฺถ ภณฺฑิกาฏฺฐปนํ นาม ภณฺฑิกโยชนนฺติ อาห ‘‘กโปตภณฺฑิกโยชนมตฺเตนา’’ติฯ อสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ จิตกธูโมติ จิตเก อุฏฺฐิโต ธูโมฯ เอตสฺเสวาติ ภิกฺขุสฺส ธูมกาเลติ ธูมสฺส อุฏฺฐิตกาเลฯ ‘‘อปโลเกตฺวา’’ติ อิมินา ธูมกาเล อปโลกิตํ ธูมกาลิกํฯ ธูมกาลิกํ หุตฺวาติ อตฺถโยชนํ กตฺวา ปาฬิยํ ‘‘ปริโยสิตวิหาร’’นฺติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพภาวํ ทสฺเสติฯ กตปริโยสิตวิหารนฺติ กตปริโยสิโต วิหาโร อิมสฺส นวกมฺมสฺสาติ กตปริโยสิตวิหารํฯ อิทํ นวกมฺมํ เทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ยาว โคปานสิโย น อาโรหนฺติ, ตาว วิปฺปกโต นามาติ โยชนาฯ ตโตติ โคปานสิอาโรหนโตฯ กญฺจิเทว สมาทเปตฺวา กาเรสฺสตีติ วิหารสามิโกเยว กญฺจิ ภิกฺขุํสมาทเปตฺวา กาเรสฺสติฯ ปญฺจหตฺเถ วิหาเรติ สมฺพนฺโธฯ ฉวสฺสิกํ นวกมฺมนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ อฑฺฒโยเคฯ โสติ อฑฺฒโยโคฯ มหลฺลกํ นิยาเมตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทสหตฺเถ เอกาทสหตฺเถ’’ติฯ ทสวสฺสิกํ วา เอกาทสวสฺสิกํ วา นวกมฺมนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตโตติ ทฺวาทสหตฺถโตฯ โลหปาสาทสทิเสปิ ปาสาเทติ สมฺพนฺโธฯ ตโตติ ทฺวาทสวสฺสิกนวกมฺมโตฯ
นวกมฺมิโกติ นวกมฺเม ยุตฺตปยุตฺโตฯ อุตุกาเลติ เหมนฺตคิมฺหกาเลฯ ปฏิพาหิตุนฺติ อญฺเญสํ สมฺปตฺตภิกฺขูนํ ปฏิเสเธตุํฯ อาวาสสามิกสฺสาติ อาวาสทายกสฺสฯ ตสฺสาติ อาวาสสามิกสฺสฯ วํเสติ อนฺวเยฯ เตติ ตวฯ โสติ อาวาสสามิอาทิโกฯ ภิกฺขูหิ ชคฺคิตพฺโพติ เตปีติ ญาติอุปฏฺฐากาปิฯ ตสฺมิมฺปีติ สงฺฆิกปจฺจเยปิฯ พหู อาวาเสติ สมฺพนฺโธฯ เอกํ อาวาสนฺติ โยชนาฯ
เอกํ วา อาวาสนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตโตติ วิสชฺชิตาวาเสหิ, อุปฺปนฺนานีติ สมฺพนฺโธฯ กุรุนฺทิยํ ปน วุตฺตํ, กินฺติ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ เอกํ มญฺจฏฺฐานํ คเหตฺวาติ เอกํ มญฺจฏฺฐานํ ปุคฺคลิกภาเวน คเหตฺวาฯ ติภาคนฺติ ตติยภาคํฯ อยเมว วา ปาโฐฯ เอตฺถาติ นฏฺฐวิหาเรฯ ปุคฺคลิกเมวาติ ปุคฺคลิกํ เอว, ปุคฺคลิกํ อิว วาฯ ชคฺคาติ ชคฺคาหิฯ หีติ เอวํ ชคฺคิโต ปนาติ เอวํ ชคฺคิโต วิหาโร ปนฯ ตสฺมินฺติ ชคฺคนฺเตฯ สทฺธิวิหาริกาทีนํ ทาตุกาโม โหตีติ สงฺฆสฺส ภณฺฑฏฺฐปนํ วา นวกานํ วสนฏฺฐานํ วา อทตฺวา อตฺตโนเยว สทฺธิวิหาริกาทีนํ ทาตุกาโม โหติฯ สทฺธิวิหาริกาทีนํ ทาตุํ ลพฺภตีติ สพฺพวิหารํ ปุคฺคลิกภาเวน อคฺคเหตฺวา เอกเทสสฺเสว คหิตตฺตา สทฺธิวิหาริกาทีนํ ทาตุํ ลพฺภตีติ อตฺโถฯ ชคฺคาเปตพฺโพ อิติ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ เอตฺถ ‘‘วุตฺต’’นฺติ ปาโฐ อตฺถิ, โส อปาโฐเยว ‘‘กุรุนฺทิยํ ปน วุตฺต’’นฺติ ปทสฺส อาการตฺตาฯ
อญฺญํ อิทมฺปิ จ วกฺขมานวจนํ ตตฺเถว กุรุนฺทิยํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ กินฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทฺเว ภิกฺขู’’ติอาทิฯ ทฺเว ภิกฺขู กโรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เยนาติ ภิกฺขุนาฯ โสเยว สามีติ เยน สา ภูมิ ปฐมํ คหิตา, โสเยว สามีติ อตฺโถฯ ปติรูเป ฐาเนติ ปติรูเป เสนาสนฏฺฐาเนฯ ตนฺติ ปุคฺคลิกกรณํฯ ยํ ปน วยกมฺมนฺติ โยชนาฯ เอตฺถ จ วยกมฺมนฺติ ตสฺมิํ วิหาเร กตสฺส กมฺมสฺส มูลํฯ วิหารสฺส มูลํ ทาตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺสาติ สงฺฆิกํ กโรนฺตสฺสฯ ตตฺเถวาติ กตวิหาเร เอวฯ กตาวาเสติ สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนํ, กตาวาสสมีเปติ วุตฺตํ โหติฯ ฉายูปคผลูปคาติ ฉายํ อุปคจฺฉนฺตา จ ผลํ อุปคจฺฉนฺตา จ, ฉายาผลานิ อุปหรนฺตาติ อตฺโถฯ อปโลเกตฺวาติ สงฺฆํ อปโลเกตฺวาฯ สามิกาติ รุกฺขสามิกาฯ หาเรตพฺพาติ อปเนตพฺพาฯ
‘‘สงฺฆิกวลฺลิมตฺตมฺปิ อคฺคเหตฺวา’’ติ อิมินา สงฺฆิกํ คเหตฺวา สงฺฆิกาย ภูมิยา สเจ วิหารํ กโรติ, สงฺฆิกเมวาติ ทสฺเสติฯ ทฺวิภูมกติภูมกาทีสุ ปาสาเทสุ อุปฑฺฒภาคํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาสาโท เจว โหตี’’ติอาทิฯ อุปริ ปาสาโทติ สมฺพนฺโธฯ โสติ วิหารการโก ภิกฺขุ, ตสฺส เหฏฺฐาปาสาโทติ สมฺพนฺโธฯ วิหาเรติ สงฺฆิกวิหาเร, วิหารสมีเปติ อตฺโถฯ อกตฏฺฐาเนติ จยปมุขานํ อกตปุพฺพฏฺฐาเนฯ จยํ วา ปมุขํ วาติ สงฺฆิกวิหารสฺส จยํ วา ปมุขํ วาฯ พหิกุฏฺเฏติ กุฏฺฏสฺส, กุฏฺฏโต วา พหิฯ ตสฺสาติ จยปมุขการกสฺส ภิกฺขุสฺส โหตีติ วิสมํ ปพฺพตกนฺทราทินฺติ สมฺพนฺโธฯ อปเทติ สุกรสฺส อการเณฯ กตํ โหตีติ จยํ วา ปมุขํ วา กตํ โหติฯ ตตฺถาติ จยปมุเขสุ, สงฺโฆ อนิสฺสโร อิติ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ
วรเสยฺยํ คเหตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ
ปุน อาคนฺตฺวาติ ปกฺกมิตฺวา ปุน อาคนฺตฺวาฯ ตสฺสาติ นวกมฺมคาหกสฺส ภิกฺขุสฺสฯ เอตนฺติ เสนาสนํฯ
อญฺญตฺรปริโภคปฏิกฺเขปาทิกถา
๓๒๔. นาติหรนฺตีติ เอตฺถ อติสทฺโท หรณตฺโถ, หรสทฺโท ปริภุญฺชนตฺโถติ อาห ‘‘อญฺญตฺร หริตฺวา น ปริภุญฺชนฺตี’’ติฯ ยํ มญฺจปีฐาทีติ โยชนาฯ ตตฺถาติ อุนฺทฺริยมหาวิหาเรฯ ตนฺติ มญฺจปีฐาทิํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อนุชานาติ, ตสฺมาฯ ตนฺติ มญฺจปีฐาทิํฯ อญฺญตฺราติ อญฺญํ วิหารํฯ อโรคนฺติ อนฏฺฐาชิณฺณตฺตา อโรคํฯ ตสฺมิํ วิหาเรติ อุนฺทฺริยวิหาเรฯ ตสฺมินฺติ อุนฺทฺริยวิหาเรฯ ตโตติ อุนฺทฺริยวิหารโตฯ สุโยชิตานีติ สุฏฺฐุ โยชิตานิฯ มูลทานํ วา ปฏิปากติกํ วา นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ฉฑฺฑิตวิหารโตติ ภิกฺขูหิ อนเปกฺเขน ฉฑฺฑิตสงฺฆิกวิหารโต จ ปุคฺคเลน สาเปกฺเขน ฉฑฺฑิตปุคฺคลิกวิหารโต จฯ อาวาสิกกาเลติ อาวาสิกานํ ฐิตกาเลฯ ตโตติ ฉฑฺฑิตวิหารโตฯ
ผาติกมฺมตฺถายาติ เอตฺถ ผาติสทฺโท วฑฺฒนตฺโถติ อาห ‘‘วฑฺฒิกมฺมตฺถายา’’ติฯ เอตฺถาติ ‘‘ผาติกมฺมตฺถายา’’ติ ปาเฐฯ
จกฺกลิกนฺติ จกฺกากาเรน ลาติ ปวตฺตติ, จกฺกาการํ วา ลาติ คณฺหาตีติ จกฺกลํ, ตเทว จกฺกลิกํ, ปาทปุญฺชนํ, ‘‘กมฺพลาทีหิ เวเฐตฺวา กต’’นฺติ อิมินา ตสฺส กรณาการํ ทสฺเสติฯ เยหีติ ปาเทหิ อุทกนฺติ เสนาสนสฺส ตินฺตกํ อุทกํฯ อุทกํ น ปญฺญายตีติ โยชนาฯ สอุปาหเนน อกฺกมิตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ
สุธาภูมิยนฺติ สุธาย ลิตฺตายํ ภูมิยํฯ ปริภณฺฑภูมิยนฺติ โคมยกสาวปริภณฺฑภูมิยํฯ ปาทาติ มญฺจปาทาฯ ตสฺมินฺติ โจฬเกฯ ฐเปนฺตสฺสาติ มญฺจปาเท ฐเปนฺตสฺสฯ ตตฺถาติ เตสุ ภิกฺขูสุ เนวาสิกาติ นิพทฺธํ วสนฺตีติ เนวาสิกาฯ ฐเปนฺตีติ มญฺจปาเท ฐเปนฺติฯ ตเถวาติ ยถา เนวาสิกา วฬญฺชนฺติ, ตเถว อาคนฺตุเกหิ วฬญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ
เสตภิตฺติ วาติ เอตฺถ วาสทฺเทน นีลภิตฺติอาทโย สมฺปิณฺเฑติฯ ‘‘ทฺวารมฺปิ วาตปานมฺปี’’ติอาทินา สามญฺญโต วุตฺตตฺตา ทฺวารวาตปานาทโย อปริกมฺมกตาปิ น อปสฺสยิตพฺพาฯ เกนจิ วา วตฺถาทินาติ สมฺพนฺโธฯ
‘‘หุตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘โธตปาทกา’’ติ ปทสฺส ‘‘นิปชฺชิตุ’’นฺติ ปเท กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติ, ‘‘ภิกฺขู’’ติ ปเท การกวิเสสนภาวํ นิวตฺเตติฯ กสฺมิํ ฐาเน นิปชฺชิตุํ กุกฺกุจฺจายนฺตีติ อาห ‘‘โธเตหิ ปาเทหิ อกฺกมิตพฺพฏฺฐาเน’’ติฯ ‘‘อกฺกมิตพฺพฏฺฐานสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ อิมินา ‘‘โธตปาทเก’’ติ ปาฐสฺส โธโต ปาโท ติฏฺฐติ เอตฺถ ฐาเนติ โธตปาทกํ, ตสฺมิํ โธตปาทเกติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ เอตนฺติ ‘‘โธตปาทเก’’ติ นามํฯ ‘‘ปจฺจตฺถริตฺวา’’ติ เอตฺถ เกน ปจฺจตฺถริตฺวาติ อาห ‘‘ปจฺจตฺถรเณนา’’ติฯ ‘‘อตฺตโน สนฺตเกนา’’ติ อิมินา สงฺฆิเกน ปจฺจตฺถรเณน ปจฺจตฺถรณํ ปฏิกฺขิปติฯ นิทฺทายโตปีติ นิทฺทายการณาปิ, สํกุฏิเตติ สมฺพนฺโธฯ อถ วา นิทฺทายโตปีติ นิทฺทายนฺตสฺสปิฯ ‘‘สรีราวยโว’’ติ ปเท สามฺยตฺถฉฏฺฐี, ‘‘อาปตฺติเยวา’’ติ ปเท สมฺปทานํฯ โลเมสุ ผุสนฺเตสูติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ปริโภคสีเสนา’’ติ อิมินา ปริโภคํ อกตฺวา เกนจิ กมฺเมน สรีราวยเวน ผุสนฺตสฺส อนาปตฺตีติ ทสฺเสติฯ หตฺถตเลน ผุสิตุํ ปาทตเลน ผุสิตุํ วา อกฺกมิตุํ วาติ ยถาลาภโยชนา ทฏฺฐพฺพาฯ ‘‘ปริโภคสีเสนา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มญฺจปีฐํ นีหรนฺตสฺสา’’ติอาทิฯ
สงฺฆภตฺตาทิอนุชานนกถา
๓๒๕. ‘‘สงฺฆสฺส สงฺฆภตฺตนฺติ ปทสฺส ฉฏฺฐีสมาสํ ทสฺเสติฯ สงฺฆสฺส อตฺถาย อาภตํ ภตฺตํ กาตุํ น สกฺโกนฺตีติ โยชนาฯ อุทฺเทสภตฺตนฺติอาทีสุ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ‘‘อุทฺเทเสน ลทฺธภิกฺขูนํ ภตฺตํ กาตุ’’นฺติ อิมินา อุทฺเทเสน ลทฺธภิกฺขูนํ กาตพฺพํ ภตฺตํ อุทฺเทสภตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ตเถวาติ ยถา สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวา ลทฺธภิกฺขู, ตเถวฯ ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ ‘‘เอกํ วา’’ติอาทินา ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ เตสนฺติ ลทฺธภิกฺขูนํฯ อิมินา นิมนฺเตตฺวา ลทฺธภิกฺขูนํ กาตพฺพํ ภตฺตํ นิมนฺตนภตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘สลากาโย ฉินฺทิตฺวา’’ติ อิมินา สลากาโย ฉินฺทิตฺวา กาตพฺพํ ภตฺตํ สลากภตฺตนฺติ วจนตฺถํ ปกฺขิกํฯ อุโปสเถ กาตพฺพํ อุโปสถิกํฯ ปาฏิปเท กาตพฺพํ ปาฏิปทิกํ, ตเมว ภตฺตํ ปาฏิปทิกภตฺตํฯ อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตนนฺติ เอตฺถ อิติสทฺโท อาทฺยตฺโถ, อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตนนฺติอาทิํ อิมํ โวหารํ ปตฺตานีติ หิ อตฺโถฯ อุทฺเทสภตฺตาทีนิเยว อนุชานนมกตฺวา กสฺมา สงฺฆภตฺตมฺปิ อนุชานาตีติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยสฺมา สกฺขิสฺสนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เตติ มนุสฺสาฯ ตมฺปีติ สงฺฆภตฺตมฺปิฯ ปิสทฺเทน อุทฺเทสภตฺตาทีนิ อเปกฺขติฯ
สงฺฆภตฺตาทีนํ วิตฺถารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘สงฺฆภตฺตํ อุทฺเทสภตฺต’’นฺติอาทิปาเฐ, เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา, สงฺฆภตฺตาทีสุ วา นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ภุญฺชนฺตานํ อมฺหากํ อชฺช ทส ทฺวาทส ทิวสา อเหสุนฺติ โยชนาฯ อญฺญโตติ อญฺญสฺมา ฐานาฯ ตตฺถาติ สงฺฆภตฺเตฯ วตฺตพฺพาติ มนุสฺสา วตฺตพฺพาฯ ตนฺติ สงฺฆภตฺตํ, ธาตุกมฺมํ, ‘‘อมฺหาก’’นฺติ การิตกมฺมํฯ ตนฺติ สงฺฆภตฺตํฯ
อุทฺเทสภตฺตกถา
อยํ นโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ รญฺญา วา ปหิเตติ สมฺพนฺโธฯ สเจ อตฺถีติ สเจ ฐิติกา อตฺถิฯ อุทฺเทสเกนาติ ภตฺตุทฺเทสเกน น อติกฺกาเมตพฺพนฺติ อุทฺเทสภตฺตํ น อติกฺกาเมตพฺพํฯ เต ปนาติ ปิณฺฑปาติกา ปนฯ ฐิติกํ ฐเปตฺวาติ ฐิติกํ ฐิตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา มุญฺจิตฺวาติ อตฺโถฯ เตสนฺติ มหาเถรานํฯ โยชนนฺตริกวิหารโตปีติ โยชเนน พฺยวธาเน ฐิตวิหารโตปิฯ ฐิตฏฺฐานโตติ ฐิติกาย ฐิตฏฺฐานโตฯ อสมฺปตฺตานมฺปีติ ภตฺตุทฺเทสฏฺฐานํ อสมฺปตฺตานมฺปิฯ วฑฺฒิตา นาม สีมาติ อุปจารสีมา วฑฺฒิตา นามฯ สงฺฆนวกสฺส ทินฺเนปีติ ยาว ทุติยภาโค น ทาตพฺโพ, ตาว สงฺฆนวกสฺส ทินฺเนปิฯ วสฺสคฺเคนาติ คณิยตีติ คํ, วสฺสเมว คํ วสฺสคฺคํ, เตน วสฺสคฺเคน, วสฺสคณนายาติ วุตฺตํ โหติฯ ยทิ ‘‘วสฺสคฺเฆนา’’ติ จตุตฺถกฺขเรน ปาโฐ ภเวยฺย, เอวํ สติ วสฺสปริจฺเฉเทนาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, อยเมว ยุตฺตตโรฯ
เอกสฺมิํ วิหาเรติ เอกิสฺสํ วิหารสีมายํฯ ตสฺมิํเยว ภตฺตุทฺเทสฏฺฐาเนติ เอตฺถ เอวสทฺเทน อญฺญสฺมิํ ฐาเน คาหณํ ปฏิกฺขิปติฯ เอโกติ เอโก ทายโกฯ เตนาติ ปหิตภิกฺขุนาฯ โส อตฺโถติ โส เหตุฯ ตํทิวสนฺติ ตสฺมิํ ปหิตทิวเสฯ ปมุสฺสตีติ สติปวาเสน มุสฺสติฯ โภชนสาลายาติ ภตฺตุทฺเทสฏฺฐานสงฺขาตาย โภชนสาลายฯ ยา ปกติฏฺฐิติกาติ โยชนาฯ ‘‘เอกาพทฺธา นวํ ฐิติกนฺติ ภตฺตุทฺเทสฏฺฐาเน ฐปิตปกติฏฺฐิติกโต อญฺญํ นวํ ฐิติกํฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ เอตนฺติ อุทฺเทสภตฺตํฯ ‘‘สฺเว’’ติ นิยาเมตฺวา วุตฺตตฺตา ทุติยทิวเส น ลพฺภติฯ
โกจีติ ทายโกฯ สกวิหาเร ฐีติกาวเสเนว คาเหตพฺพนฺติ ยํ วิหารํ คจฺฉนฺติ, ตตฺถ อปวิฏฺฐตฺตา สกวิหาเร ฐิติกาวเสเนว คาเหตพฺพํฯ ทินฺนํ ปน ภตฺตํ คาเหตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ สมฺปตฺตานนฺติ ทินฺนฏฺฐานํ สมฺปตฺตานํฯ ตตฺถาติ ทินฺนฏฺฐานํ, สมฺปตฺตานํเยวาติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺส วิหารสฺสาติ ปวิฏฺฐวิหารสฺสฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเนติ คามทฺวารวีถิจตุกฺกสงฺขาเต ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเนฯ อนฺโตอุปจารคตานนฺติ เอตฺถ อนฺโตอุปจาโร นาม ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตรํฯ
คามทฺวารูปจาร เอตฺถาติ ตีสุ อุปจาเรสุฯ ฆรูปจาโร เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ เอโก อุปจาโร เอตฺถาติ เอกูปจารํ ฆรํฯ อิเมสนฺติ จตุนฺนํ ฆรานํฯ ตตฺถาติ จตูสุ ฆเรสุฯ เอกกุลสฺส ยํ ฆรนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอกวฬญฺชนฺติ เอกทฺวาเรน สมานปริโภคํฯ ตตฺถาติ เอกูปจาเรฯ
ยํ ปน เอกํ ฆรํ กตนฺติ สมฺพนฺโธฯ สุขวิหารตฺถายาติ กลหํ วิจฺฉินฺทิตฺวา สุขวิหารตฺถายฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเนติ ภิตฺติยา ปริจฺฉินฺเน ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเนฯ
ยสฺมิํ ปน ฆเร นิสีทาเปนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ยมฺปิ นิเวสนนฺติ โยชนาฯ
โย ปน อุทฺเทสลาโภ อุปฺปชฺชติ, โส ปาปุณาตีติ โยชนาฯ กิญฺจาปิ ทิสฺสนฺติ, ตถาปีติ โยชนาฯ
โย ปนาติ ภิกฺขุ ปน, ลภตีติ สมฺพนฺโธฯ อญฺญสฺมินฺติ อตฺตนา อญฺญสฺมิํฯ เตนาติ อุทฺเทสภตฺตํ ลภนฺเตน ภิกฺขุนาฯ
กาลํ ปฏิมาเนนฺเตสูติ โภชนกาลํ ปฏิมาเนนฺเตสุ ภิกฺขูสุ, นิสินฺเนสูติ สมฺพนฺโธฯ โกจิ
เอตฺถาติ อุทฺเทสภตฺเต, เอวํวจเน วาฯ เปสโลติ ปิยสีโลฯ เตนาติ อุทฺเทสเกนฯ กินฺติ ชานาตีติ อาห ‘‘ทสวสฺเสน ลทฺธ’’นฺติฯ ตสฺสาติ อุทฺเทสกสฺส, วจนนฺติ สมฺพนฺโธฯ อปฺปสทฺทาติ สณิกสทฺทาฯ ‘‘อปสทฺทา’’ติปิ ปาโฐ, นิสฺสทฺทาติ อตฺโถฯ สพฺพนวกสฺสาติ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ นวกสฺสฯ ฉายายปิ ปุจฺฉิยมานายาติ อนาทเร ภุมฺมวจนํ, สามิวจนํ วาฯ น ลภตีติ ปาปุณาปิตตฺตา น ลภติฯ นิสินฺนสฺสาปิ นิทฺทายนฺตสฺสาปีติ อนาทเร สามิวจนํ, ภิกฺขุสฺส นิสินฺนสฺสาปิ นิทฺทายนฺตสฺสาปีติ อตฺโถฯ หีติ สจฺจํฯ เอตํ ภาชนียภณฺฑํ ตตฺถาติ ‘‘สมฺปตฺตสฺเสว ปาปุณาตี’’ติ วจเนฯ อุปจาเรนาติ ทฺวาทสหตฺถูปจาเรนฯ ตสฺมินฺติ อนฺโตปริกฺเขเปฯ
โกจิ อุปาสโก ปหิณาตีติ สมฺพนฺโธฯ ปณีตโภชนานนฺติ ปณีตโภชเนหิฯ อุทกสฺสาติ อุทเกน, ปูเรตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ อาคตา มนุสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ เยนาติ ภิกฺขุนาฯ ยนฺติ วตฺถุฯ ติจีวรปริวารนฺติ ติจีวเรน ปริวาริตํ, ติจีวรปริวารวนฺตํ วา อุทฺเทสภตฺตนฺติ อตฺโถฯ หิ สจฺจํ อสฺส ภิกฺขุสฺส ปุญฺญวิเสโส อีทิโสติ โยชนาฯ นนุ อุทกํปิสฺส ปุญฺญวิเสสํ, กสฺมา อญฺญํ อุทฺเทสภตฺตํ ลภตีติ อาห ‘‘อุทกํ ปนา’’ติอาทิฯ
คเหตฺวา อาคตา เต มนุสฺสาติ โยชนาฯ เตสนฺติ มหาเถราทีนํฯ ทหรสามเณเรหีติ ทหเรหิ สามเณเรหิ, ลทฺเธสูติ สมฺพนฺโธฯ
ตตฺถาติ อุทฺเทสภตฺเตฯ ปุรโตติ มหาเถรานํ ปุรโตฯ ปตฺเตติ สงฺฆุทฺเทสปตฺเต, อคาหิเตเยวาติ สมฺพนฺโธฯ อาหฏมฺปิ อุทฺเทสภตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ
เอโก วทตีติ สมฺพนฺโธฯ โสติ มนุสฺโส, ภณตีติ สมฺพนฺโธฯ ยถา เต รุจฺจติ, ตถา วตฺวา อาหราติ โยชนาฯ วิสฺสฏฺฐทูโต นามาติ อตฺตโน รุจิํ วิสฺสชฺชิตฺวา ตสฺส รุจิยา วิสฺสฏฺโฐ ทูโต นามฯ ปฏิปาฏิปตฺตํ วาติ สงฺฆโต ปฏิปาฏิยา ลทฺธํ ปตฺตํ วา, อิทํ นิมนฺตนภตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยํ อิจฺฉตีติ วิสฺสฏฺฐทูโต ยํ อิจฺฉติฯ โสติ พาโล, น วตฺตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ ปุจฺฉาสภาเคน วเทยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ ตโตติ วทนการณาฯ
กูฏฏฺฐิติกา นามาติ อญฺเญหิ อุทฺเทสภตฺเตหิ มิสฺเสตฺวา อุชุกฏฺฐิติกาย ปวตฺติตฺวา กูเฏน ปวตฺตา ฐิติกา นาม โหติฯ ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘รญฺโญ วา หี’’ติอาทิฯ เอกจาริกภตฺตานีติ ปติ เอกํ กตฺวา จริตพฺพานิ ภกฺขิตพฺพานีติ เอกจาริกานิ, อญฺเญหิ อุทฺเทสภตฺเตหิ อมิสฺเสตฺวา ปติ เอกํ กตฺวา ภกฺขิตพฺพานีติ วุตฺตํ เตสูติ เอกจฺเจสุ ภิกฺขูสุฯ ตงฺขณํเยวาติ ตสฺมิํ นิสินฺนกฺขเณเยวฯ ปุน ตงฺขณํเยวาติ ตสฺมิํ คาหณกฺขเณเยวฯ ‘‘ปณีตภตฺต’’นฺติ วุตฺเต ‘‘กติวสฺสโต ปฏฺฐายา’’ติ วทนฺติ, ‘‘เอตฺตกวสฺสโต นามา’’ติ วุตฺเตติ โยชนาฯ คาหิเตติ ฐิติกํ อชานนฺเตหิ อาคนฺตุเกหิ ปตฺเต คาหิเตฯ อาคเตหิปิ ฐิติกํ ชานนกภิกฺขูหีติ สมฺพนฺโธฯ เอเสว นโย ปรโตปิฯ ภิกฺขูเยว อาคจฺฉนฺตูติ ปตฺตํ อคฺคเหตฺวา ภิกฺขูเยว อาคจฺฉนฺตูติ อธิปฺปาโยฯ
เนติ ฐิติกํ อชานนฺเต อาคนฺตุเกฯ ราชา โภเชตฺวาติ ราชา อตฺตโน เคเห โภเชตฺวาฯ เนสนฺติ อาคนฺตุกานํ, ปตฺเตปีติ สมฺพนฺโธฯ ยํ อาหฏนฺติ ยํ ภตฺตํ อภุญฺชิตฺวา อาหฏํฯ ตํ น คาเหตพฺพนฺติ ตํ ภตฺตํ ฐิติกาย น คาเหตพฺพํ โถกตฺตาฯ เนสนฺติ อาคนฺตุกานํฯ คีวา โหตีติ อิณํ โหติฯ อิณํ นาม ปฏิทาตพฺพสภาโว โหติ, ตสฺมา ปฏิทาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถาติ ฐิติกํ อชานิตฺวา ภุตฺตฏฺฐาเนฯ ตาว นิสีทิตพฺพนฺติ ตาว อาคเมตฺวา นิสีทิตพฺพํฯ ปตฺตฏฺฐาเนน คาหณมฺปิ คีวาสทิโสติ ปุริมเถรสฺส มติ ภเวยฺยฯ เอวญฺหิ สติ ทฺวินฺนํ เถรานํ วาโท สทิโสเยวฯ
เอโก ปิณฺฑปาโตติ สมฺพนฺโธฯ ตถารูโปติ ติจีวรปริวาโร สตคฺฆนโกฯ อยนฺติ ปิณฺฑปาโตฯ อิติ วุตฺตํ อฏฺฐกถาสุฯ
เอโก ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธฯ อนฺตราภฏฺฐโกติ อุทฺเทสภตฺตสฺส อนฺตเร เวมชฺเฌ ภสฺสติ คลตีติ อนฺตราภฏฺฐโกฯ ปริปุณฺณวสฺโส โย ปน สามเณโรติ โยชนาฯ ตสฺส อุปสมฺปชฺชิตสามเณรสฺส ฐิติกา อติกฺกนฺตาติ สมฺพนฺโธฯ โสติ อุทฺเทสภตฺตปตฺโต ภิกฺขุฯ สมีเปติ อตฺตโน สมีเปฯ ตญฺเจ เถยฺยาย หรนฺตีติ ตํ ปตฺตํ ปตฺตหารกา เถยฺยาย หรนฺติ เจฯ คีวา โหตีติ ปตฺตทาปกสฺส คีวา โหติฯ โส ภิกฺขูติ สมีเป นิสินฺโน โส ภิกฺขุฯ อสฺสาติ ปตฺตทาปกสฺสฯ ‘‘อย’’นฺติ โปตฺถเกสุ ปาโฐ อตฺถิ, โส น สุนฺทโรฯ ตโตติ อุทฺเทสภตฺตฆรโตฯ ‘‘สุหโฏ’’ติ วจนสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภตฺตสฺส ทินฺนตฺตา คีวา น โหตี’’ติฯ
สาทิยนโกติ ภิกฺขุทตฺติยํ นามาติ ภิกฺขุนา ทตฺติยํ นามฯ โส ภิกฺขูติ สาทิยนโก โส ภิกฺขุฯ เต ภิกฺขูติ ปิณฺฑปาติเก เต ภิกฺขูฯ เอถ ภนฺเต มยฺหํ สหายา โหถ อิติ วตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺสาติ อุปาสกสฺสฯ ตตฺถาติ อุปาสกสฺส ฆเรฯ ตสฺเสวาติ สาทิยนกสฺเสวฯ อิตเรติ นวปิณฺฑปาติกาฯ เนสนฺติ ทสนฺนํ ภิกฺขูนํฯ ตสฺส ภิกฺขุโนติ สาทิยนกสฺส ภิกฺขุโนฯ ภุตฺตาวีนนฺติ ภุตฺตวนฺตานํฯ
เตติ นวปิณฺฑปาติกา, วุตฺตา คจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ อุปาสกสฺส ฆเรฯ ตตฺราติ ทสสุ ภิกฺขูสุฯ มธุเรน สเรน อนุโมทนํ กโรนฺตสฺส เอกสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวาติ โยชนาฯ อกตภาโค นามาติ ปุพฺเพ น กริยิตฺถาติ อกโต, โสเยว ภาโค โกฏฺฐาโสติ อกตภาโค, อาคนฺตุกภาโค นามาติ อตฺโถฯ
เอโก อุปาสโก เทตีติ สมฺพนฺโธฯ อิมนฺติ ขาทนียโภชนียํฯ ปตฺตสามิกสฺส ทาตพฺพนฺติ โยชนาฯ ฐเปตฺวาติ ปกติยา ฐเปตฺวาฯ ‘‘สพฺโพ สงฺโฆ ภุญฺชตู’’ติ วตฺวา จ กิญฺจิ อวตฺวา จ คเตปิ ปฐมเมว ‘‘สพฺพํ สงฺฆิกํ ปตฺตํ เทถา’’ติ วุตฺตตฺตา ภาเชตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพํฯ
ปาติยา อาหริตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ เอเกกํ อาโลปนฺติ เอเกกสฺส ภิกฺขุสฺส เอเกกํ อาโลปํฯ อจฺฉตีติ วสติฯ กสฺส เตติ กสฺส อตฺถาย ตยา, อานีตนฺติ โยชนาฯ ‘‘เอเกน ภิกฺขุนา’’ติ ปทํ ‘‘คาเหตพฺพ’’นฺติ ปเท การิตกมฺมํ, ‘‘ภตฺต’’นฺติ ธาตุกมฺมํ ตพฺพปจฺจโย วทติฯ
กิํ อาหรียตีติ อวตฺวาติ กิํ วตฺถุ ตยา อาหรีตีติ อุปาสกํ อปุจฺฉิตฺวาฯ ‘‘กิํ อาหริสฺสสี’’ติปิ ปาโฐ, กิํ วตฺถุํ ตฺวํ อาหริสฺสสีติ อตฺโถฯ สปริวาราย ยาคุยา จ มหคฺฆานํ ผลานญฺจ ปณีตานํ ขชฺชกานญฺจ ตถา อาเวณิกา ฐิติกา กาตพฺพาติ โยชนา เอกา เอว ฐิติกาติ สมานา เอว ฐิติกาฯ ตถา ผาณิตสฺสาติ เอตฺถ ตถาสทฺเทน ‘‘เอกา เอว ฐิติกา วฏฺฏตี’’ติ ปทํ อติทิสติฯ
อิติ อุทฺเทสภตฺตกถาย โยชนา สมตฺตาฯ
นิมนฺตนภตฺตกถา
นิมนฺตนํ นิมนฺตนํ นามฯ เอตฺถาติ นิมนฺตเนฯ ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏตีติ ‘‘ภิกฺข’’นฺติ กปฺปิยโวหาเรน วุตฺตตฺตา ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏติฯ ปฏิปาฏิยาติ สงฺฆโต ลทฺธปฏิปาฏิยาฯ อาคตมนุสฺโส วทตีติ สมฺพนฺโธฯ วิจฺฉินฺทิตฺวาติ ‘‘ตุมฺเห จ คจฺฉถา’’ติ วจนํ วิจฺฉินฺทิตฺวาฯ
นิมนฺตนภตฺตฆรโตติ นิมนฺตนภตฺตสฺส ทินฺนฆรโตฯ เอโก อาหรตีติ สมฺพนฺโธฯ ปูเรตฺวาติ ภตฺตสฺส ปูเรตฺวาฯ ตนฺติ ภตฺตํฯ อิธาปีติ นิมนฺตเนปิฯ
ตโตติ วทนการณาฯ ‘‘โส ภิกฺขู’’ติ ปทํ ‘‘อสฺสา’’ติ ปเท ปกติกตฺตา, ‘‘ชิคุจฺฉนีโย’’ติ ปทํ ตตฺเถว วิกติกตฺตาฯ อสฺสาติ ภเวยฺย, โหติ วาฯ ‘‘ปตฺตตฺถาย อาคโตมฺหี’’ติ วทนฺตสฺส ตสฺส ปตฺโต ทาตพฺโพติ โยชนาฯ ภตฺตาหรณกปตฺตนฺติ ภตฺตํ อาหรติ อเนนาติ ภตฺตาหรณโก, โสเยว ปตฺโต ภตฺตาหรณกปตฺโต, ตํฯ ปฏิปาฏิภตฺตนฺติ ปฏิปาฏิยา ลทฺธํ ภตฺตํฯ
อาโลปภตฺตฏฺฐิติกโตติ เอเกกอาโลเปน ลทฺธสฺส ภตฺตสฺส ฐิติกโตฯ อาโลปสงฺเขเปนาติ เอเกกสฺมิํ อาโลเป ตํสํขิปเนนฯ อยํ นโย อุทฺเทสภตฺตโต วิเสโสฯ กสฺส เต อาภตนฺติ กสฺส อตฺถาย ตยา อาภตนฺติ โยชนาฯ สงฺฆสฺส เม ภตฺตนฺติ สงฺฆสฺส อตฺถาย มยา ภตฺตํ อาภตํฯ เถรานํ เม ภตฺตนฺติ เถรานํ มยา ภตฺตํ อาภตํฯ
อุปาสโก อิเม ตโย ชนาติ สงฺฆตฺเถโร จ คนฺถธุตงฺควเสน อภิญฺญาโต จ ภตฺตุทฺเทสโก จาติ อิเม ตโย ชนาฯ ปุจฺฉิตุนฺติ ‘‘กิํ สงฺฆโต คณฺหามิ, อุทาหุ เย ชานามิ, เตหิ สทฺธิํ อาคจฺฉามี’’ติ ปุจฺฉิตุํฯ อารุหิยิตฺถาติ อารูฬฺหาฯ อตฺตนวเมหีติ อตฺตา นวโม เอเตสนฺติ อตฺตนวมา, เตหิ ภิกฺขูหีติ สมฺพนฺโธฯ หีติ ยสฺมาฯ เอเต ภิกฺขูติ สงฺฆตฺเถราทโย ตโย เอเต ภิกฺขูฯ เตนาติ คนฺถธุตงฺคาทีหิ อนภิญฺญาเตน ภิกฺขุนา ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ นิสฺสิตเก วา, เย ภิกฺขู ชานาถ, เต ภิกฺขู วา คเหตฺวาติ โสเยว คาโมติ นิมนฺตนคาโมเยวฯ
ตตฺราติ อสนสาลายํฯ อุสฺสวาทีสูติ ฉณาทีสุฯ อาทิสทฺเทน อญฺเญน เกนจิ การเณน มนุสฺสานํ พหุสนฺนิปาตํ สงฺคณฺหาติฯ ตทาติ ตสฺมิํ นิมนฺตนกาเลฯ สนฺนิปาตฏฺฐานโตติ ภิกฺขูนํ สนฺนิปาตฏฺฐานโตฯ ยถาสตฺตีติ สตฺติยา อนุรูปํ, สตฺติํ อนติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ สตฺติสทฺทสฺส กุนฺตสงฺขาตสฺส สตฺถสฺสปิ วาจกตฺตา ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ยถาพล’’นฺติฯ
สงฺฆตฺเถโร วา อาคจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ พหุกตฺตารมเปกฺขิตฺวา ‘‘อาคจฺฉนฺตี’’ติ พหุวจนวเสน วุตฺตํฯ เอกวารนฺติ เอกสฺมิํ ทิวเส, อาคมนทิวเสติ อตฺโถฯ ปฏิพทฺธกาลโตติ ตตฺเถว สกฏฺฐาเน วาสสฺส นิพทฺธกาลโตฯ ทุติยวาเรติ ทุติยทิวเสฯ อภินวอาคนฺตุกาวาติ อนาคมนปุพฺพา อภินวา อาคนฺตุกาวฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ ปตฺตฏฺฐาเนฯ เตสนฺติ อภินวอาคนฺตุกานํฯ เอตฺถาติ อนาคตปุพฺพฏฺฐาเนฯ
สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ สกฏฺฐานอาคนฺตุกฏฺฐาเนสุฯ เตนาติ อติลาภินา ภิกฺขุนาฯ อวิเสเสตฺวาติ วิเสสมกตฺวาฯ
สลากภตฺตกถา
สลากภตฺตํ สลากาย วาติ กุสทณฺเฑ วาฯ อสุกสฺส นามาติ อสุกสฺส นาม อุปาสกสฺสฯ อุปนิพนฺธิตฺวาติ ลิขิตฺวา, ฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘โอปุญฺชิตฺวา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ เหฏฺฐุปริยวเสน อาโลเฬตฺวา’’ติฯ ภตฺตุทฺเทสเกน ทาตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ
น พหุกาติ อปฺปกาฯ คามวเสนปีติ เยภุยฺเยน สมานลาภคามวเสนปิฯ ปิสทฺเทน กุลํ อเปกฺขติฯ คาเหนฺเตน คาหิตาเนวาติ สมฺพนฺโธฯ สฏฺฐิสลากภตฺตานิ โหนฺตีติ โยชนาฯ เตสนฺติ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ สลากภตฺตานํฯ
ตนฺติ พหุสลากภตฺตคามํฯ ตํ ปนาติ เอกสลากภตฺตํ ปนฯ เอเตสูติ ภิกฺขูสุฯ นิคฺคเหนาติ ตนฺติ สลากภตฺตํฯ โอริมคาเมติ โอรภาเค ฐิเต คาเมฯ คาหิตสญฺญายาติ คาหิตา อิติ สญฺญายฯ ปุน วิหารํ อาคนฺตฺวาติ ปุน วิหารํ อนาคนฺตฺวา โอริมคาเม สลากภตฺตานิ ปฐมํ คเหตฺวา ปจฺฉา วิหารํ อาคนฺตฺวา อตฺตโน ปาเปตฺวา ภุญฺชิตุมฺปิ วฏฺฏติฯ กสฺมา ปุน วิหาโร อาคนฺตพฺโพ, นนุ อคาหิโตปิ อตฺตโน ปตฺตตฺตา คเหตฺวา ภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ หิ ยสฺมา พหิสีมาย สงฺฆลาโภ คาเหตุํ น ลพฺภติ, ตสฺมา วิหาโร อาคนฺตพฺโพติ โยชนาฯ เอกพาหวเสน วาติ เอกาย ฆรปาฬิสงฺขาตาย พาหายวเสน วาฯ วีถิอาทีสุ จาติ วีถิพาหกุเลสุ จ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ฐาเนฯ สลากาสุ อสติ อสนฺตาสูติ โยชนาฯ อุทฺทิสิตฺวาปีติ ‘‘อสุกคามสฺส สลากภตฺตานิ ตุยฺหํ ปาปุณนฺตี’’ติ คามาทีนิ อุทฺทิสิตฺวาปิฯ
ตเมวตฺถํ เตนาติ สลากทายเกน ภิกฺขุนาฯ คาเหตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ วารคาเมติ อติทูรตฺตา วาเรน คนฺตพฺเพ คาเมฯ ตตฺราติ ตํ คามํฯ
อติเรกคาวุเตติ คาวุตโต อติเรเก ฐาเนฯ ตํทิวสนฺติ ตสฺมิํ สลากภตฺตคหณทิวเสฯ โย น คจฺฉติ, ตสฺส น ทาตพฺพาติ โยชนาฯ หีติ ยสฺมาฯ ตีณิ ปน ทิวสานีติ อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํฯ ตนฺติ โอริมวารคามสลากํฯ ทณฺฑกมฺมํ ปน กินฺติ คาฬฺหํ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘สฏฺฐิโต วา ปณฺณาสโต วา น ปริหาเปตพฺพ’’นฺติฯ วิหารวาโรติ วิหารสฺส รกฺขนตฺถาย วาโรฯ วิหารวาริกสฺสาติ วิหารํ วาเรน, วารํ คเหตฺวา วา รกฺขตีติ วิหารวาริโก, ตสฺส ทาตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ วิหารโคปกาติ วิหารํ โคเปนฺตีติ วิหารโคปกาฯ อญฺญถตฺตนฺติ ปสาทญฺญถตฺตํฯ อญฺเญสุ กุเลสุ ทาตพฺพาติ อญฺเญสํ กุลานํ ยาคุอาทโย ทาตพฺพาฯ
วารํ คาเหตฺวาติ อญฺเญหิ วารํ คาหาเปตฺวาฯ เนสนฺติ วิหารวาริกานํฯ สลากาติ ปกติกตฺตารํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘ภวนฺตี’’ติ พหุวจนวเสน วุตฺตํฯ ผาติกมฺมเมวาติ วิหารรกฺขนตฺถาย สงฺเฆน ทาตพฺพผาติกมฺมเมวฯ อญฺญมฺปีติ ปิสทฺเทน น เกวลํ ผาติกมฺมเมว, อญฺญมฺปีติ ทสฺเสติฯ อติเรกอุตฺตริภงฺคสฺสาติ อติเรกํ อุตฺตริภงฺคเมตสฺสาติ อติเรกอุตฺตริภงฺคํ, ตสฺสฯ
สลากา ลทฺธาติ สลากา เอว ลทฺธาฯ ตํทิวสนฺติ ตสฺมิํ สลากลทฺธทิวเสฯ เอกสฺเสวาติ วิชเฏตฺวาติ ตานิ ทฺเว ตีณิ เอกจาริกภตฺตานิ วิชฏํ นิคุมฺพํ กตฺวาฯ
เอกสมฺโภคาติ เอกโต สมฺโภคาฯ คาเหนฺเตน ทาตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ สมฺมุขีภูตสฺสาติ อุปจารสีมายํ ฐิตสฺส ยสฺส กสฺสจิ, ปาเปตฺวาติ โยชนาฯ รสสลากนฺติ อุจฺฉุสลากํฯ ‘‘รสาลสลาก’’นฺติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ ขุทฺทกวิหาเร คาเหตพฺพวิธานํ ทสฺเสตฺวา มหาอาวาเส ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มหาอาวาเส’’ติอาทิฯ
‘‘ตกฺกสลากมฺปิ เภสชฺชาทิสลากาโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน คนฺธมาลาสลากาโย สงฺคณฺหาติฯ เอตฺถาติ สลากาสุฯ อคฺคภิกฺขมตฺตนฺติ อคฺคโต ทาตพฺพํ ภิกฺขามตฺตํฯ ตาทิสานิ ภตฺตานีติ อคฺคภิกฺขามตฺตสภาวานิ ภตฺตานิฯ โน เจติ ตาทิสานิ ภตฺตานิ พหูนิ โน เจ โหนฺติฯ ลทฺธา วา อลทฺธา วาติ ลภิตฺวา วา อลภิตฺวา วาฯ
สลากาสุ คาหิตาสูติ อญฺญาสุ สลากาสุ คาหิตาสุฯ สมีเป ฐิตสฺสาติ หตฺถํ อปสาเรตฺวา สมีเป ฐิตสฺสฯ อสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ อยํ สลากาติ ‘‘อยํ ตสฺส สลากา’’ติ ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ อธมฺมิกาติ กติกา อธมฺมยุตฺตาฯ อนาคตสฺส เทถาติ อนาคตสฺส ภิกฺขุสฺส สลากํ เทถฯ
โสติ ภตฺตุทฺเทสโก, วเทยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ มยา มยฺหํ ปาปิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ คาเมฯ ภุญฺเชยฺยาถ อิติ วเทยฺย, วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ตตฺเถวาติ อสนสาลายเมวฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ คาเมฯ วิหารํ อาเนตฺวาติ วิหารํ สลากภตฺตํ อาเนตฺวาฯ สลากคฺคาหณกาเลติ สลากาย ภิกฺขูหิ คาหาปนกาเลฯ
ตตฺถาติ ตสฺมิํ ทิสาภาเคฯ อญฺเญนาติ อตฺตนา อญฺเญน, ลทฺธา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ เตน ปนาติ คมิกโต อิตเรนฯ ตสฺมินฺติ คมิเกฯ อุปจารสีมํ อนติกฺกนฺเตเยวาติ โยชนาฯ
ตตฺถาติ ฉฑฺฑิตวิหาเรฯ เตสูติ อาวาสิเกสุ ภิกฺขูสุ, คเตสูติ สมฺพนฺโธฯ โสวาติ อาคนฺตุโก เอวฯ โย ปน คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธฯ ตนฺติ สลากภตฺตํ, น ปาปุณาตีติ สมฺพนฺโธฯ
ปุญฺเญนาติ ตา จ โข ปนาติ สลากาโย ปนฯ ปจฺฉิํ ปนาติ สลากปจฺฉิํ ปนฯ ตตฺถาติ ปจฺฉิยํฯ เอตฺโตวาติ อากิรณฏฺฐานโตวฯ เอกนฺติ เอกํ สลากํฯ วตฺตพฺพนฺติ สลากทายเกน วตฺตพฺพํฯ
ภิกฺขู คตาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ อญฺญสฺมิํ วิหาเรฯ มหาเถโรปิ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธฯ คตวิหาเร อภุญฺชิตฺวาว โคจรคามํ อนุปฺปตฺเตหิ วิหารฏฺฐกํ ภตฺตนฺติ วิหาเร ฐิตํ ภตฺตํฯ
ปกฺขิกภตฺตาทิกถา
ยนฺติ ภตฺตํ ทิยฺยตีติ สมฺพนฺโธฯ จาตุทฺทสีปญฺจทฺทสีปญฺจมีอฏฺฐมีติ อภิลกฺขิเตสูติ โยชนาฯ กมฺมปฺปสุเตหีติ กมฺมูปจเยหิฯ อิเมหิ ปาเฐหิ ปกฺเขสุ ทาตพฺพํ ปกฺขิกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ตนฺติ ปกฺขิกภตฺตํฯ ‘‘โหตี’’ติ ปเท วุตฺตกตฺตา, ‘‘คาเหตฺวา’’ติ ปเท ธาตุกมฺมํ, ‘‘ภุญฺชิตพฺพ’’นฺติ ปเท วุตฺตกมฺมํฯ สพฺเพสนฺติ ภิกฺขูนํฯ เยสนฺติ ภิกฺขูนํฯ มนฺทาติ อปฺปาฯ ตนฺติ สลากภตฺตํฯ ปณีตํ เทนฺตีติ ปณีตํ กตฺวา เทนฺติฯ ลูขภตฺตนฺติ อสินิทฺธภตฺตํฯ
ยํ ภตฺตํ อตฺตนา ภุญฺชติ, ตเทว ทิยฺยตีติ โยชนาฯ อิมินา อุโปสเถ ทาตพฺพํ อุโปสถิกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ อุโปสเถติ อุโปสถทิวเสฯ เอตฺถ จ ปญฺจทฺทสิยํ สเจ ทายกา ‘‘ปกฺขิก’’นฺติ วตฺวา เทนฺติ, ปกฺขิกํ นามฯ อถ ‘‘อุโปสถิก’’นฺติ วตฺวา เทนฺติ, อุโปสถิกํ นามาติ วิเสโสฯ ปาฏิปเทติ ปาฏิปททิวเสฯ อุโปสถกมฺเมนาติ อุโปสถกมฺเมน เหตุภูเตนฯ ‘‘ปาฏิปเท ทิยฺยนกทาน’’นฺติ อิมินา ปาฏิปเท ทาตพฺพํ ปาฏิปทิกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ตมฺปิ อุภยนฺติ อุโปสถิกปาฏิปทิกวเสน อุภยมฺปิ ตํ ภตฺตํฯ อิติ อิมานีติ เอตฺถ อิมสทฺเทน อิติสทฺทสฺส อิมสทฺทตฺถภาโว ทสฺสิโต โหติฯ สตฺตปิ ภตฺตานีติ อิมสฺมิํ เสนาสนกฺขนฺธเก อาคตานิ สงฺฆภตฺตาทีนิ สตฺตปิ ภตฺตานิฯ
อปรานิปิ จตฺตาริ ภตฺตานีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ จตูสุ ภตฺเตสุฯ ‘‘อาคนฺตุกานํ ทินฺน’’นฺติอาทินา อาคนฺตุกภตฺตนฺติ ปทสฺส จตุตฺถีมชฺเฌโลปสมาสํ ทสฺเสติฯ อญฺญตฺถ ปน ‘‘อาคนฺตุกสฺส อตฺถาย อาภต’’นฺติอาทินา ฉฏฺฐีมชฺเฌโลปสมาสํ ทสฺเสติฯ เอตฺถาติ จตูสุ สพฺเพสนฺติ ภิกฺขูนํฯ เอโก อาคนฺตุโก นิสีทตีติ สมฺพนฺโธฯ เตนาติ ปฐมอาคนฺตุเกนฯ
โยติ อาคนฺตฺวาปีติ ปิสทฺโท ครหตฺโถ, ปจฺฉา ปน ปเควาติ อตฺโถฯ เตน คณฺหิตพฺพนฺติ โยชนาฯ ‘‘อาคตทิวเสเยวา’’ติ อิมินา น ทุติยทิวสาทีสุ ภุญฺชิตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ
กตฺถจีติ กิญฺจิ ฐานํฯ ตนฺติ อาคนฺตุกภตฺตํฯ นิพนฺธาปิตนฺติ นิจฺจํ ฐปิตํฯ อสนสาลายนฺติ อนฺโตคาเม อสนสาลายํฯ อสตีติ อสนฺเตสุฯ
อาวาสิโกปีติ ปิสทฺโท น คมิโกเยวาติ ทสฺเสติฯ ยถา อาคนฺตุกภตฺตํ ทฺเว วา ตีณิ วา สตฺต วา ทิวสานิ ลพฺภติ, เอวํ อิทํ คมิยภตฺตํ น ลพฺภตีติ โยชนาฯ ปนฺถนฺติ มคฺคํฯ รุนฺธนฺตีติ ปิทหนฺติฯ อุทกํ วา รุนฺธตีติ สมฺพนฺโธฯ เอเต อุปทฺทเวติ โจราทโย เอเต อุปทฺทเวฯ โอฑฺเฑตฺวาติ ฐเปตฺวาฯ
เอตสฺสาติ มหาคิลานสฺสฯ ปุน เอตสฺสาติ อนาคตสฺส มหาคิลานสฺสฯ สปฺปายโภชนนฺติ คิลานานํ สปฺปายโภชนํฯ มิสฺสกยาคุนฺติ นานาตณฺฑุเล มิสฺเสตฺวา ปจิตํ ยาคุํฯ น กุปฺปตีติ น วิการํ กโรติฯ
อิทมฺปีติ คิลานุปฏฺฐากภตฺตมฺปิฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ กุเลฯ อสฺสาติ คิลานสฺสฯ เอวํ ทินฺนานีติ เอวํ วกฺขมานนเยน ทินฺนานิ โหนฺติฯ ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏตีติ ‘‘ภิกฺข’’นฺติ กปฺปิยโวหาเรน วุตฺตตฺตา ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏติฯ น วฏฺฏตีติ ‘‘ภตฺต’’นฺติ อกปฺปิยโวหาเรน วุตฺตตฺตา น วฏฺฏติฯ
อปรานิปิ ตีณิ ภตฺตานีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ ตีสุ ภตฺเตสุฯ ธุรภตฺตนฺติ เอตฺถ ธุรสทฺทสฺส ธุวสทฺเทน อตฺถโต สทิสตฺตา นิจฺจตฺโถติ อาห ‘‘นิจฺจภตฺตํ วุจฺจตี’’ติฯ ตนฺติ ธุรภตฺตํฯ ตตฺถาติ ทุวิเธสุฯ ‘‘สงฺฆิเก’’ติ ปาฐเสโส โยเชตพฺโพฯ ปุคฺคลิเกปีติ ปิสทฺโท ‘‘สงฺฆิเก’’ติ ปทํ อเปกฺขติฯ ปจฺฉาติ ปฐมํ ‘‘ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ วุตฺตวจนโต, วุตฺตวจนสฺส วา ปรํฯ
กุฏิํ กุฏิภตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กุฏิภตฺตํ นามา’’ติอาทิฯ ยนฺติ ภตฺตํ, นิพนฺธาปิตนฺติ สมฺพนฺโธ, เสนาสนวาสิโน ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธฯ ยํ ปนาติ ภตฺตํ ปน, ทินฺนนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺเสวาติ ปุคฺคลสฺเสวฯ ตสฺมินฺติ ปุคฺคเลฯ
วาเรน วารภตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วารภตฺตํ นามา’’ติอาทิฯ ตมฺปีติ วารภตฺตมฺปิฯ นิคมนวเสน สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิติ อิมานิ จา’’ติอาทิฯ
อฏฺฐกถายนฺติ มหาอฏฺฐกถายํ, วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ จตูสุ ภตฺเตสุฯ วิหาเร อุปฺปนฺนํ ภตฺตํ วิหารภตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิหารภตฺตํ นามา’’ติอาทิฯ ตตฺรุปฺปาทภตฺตนฺติ ตสฺมิํ วิหาเร ทินฺนเขตฺตวตฺถุอาทีหิ อุปฺปาทภตฺตํฯ ตนฺติ วิหารภตฺตํฯ ยถาติ เยนากาเรน, ปฏิคฺคหิยมาเนติ สมฺพนฺโธฯ อฏฺฐนฺนํ สมูโห, อฏฺฐ ปริมาณานิ ยสฺสาติ วา อฏฺฐโก, ตสฺส ทินฺนํ ภตฺตํ อฏฺฐกภตฺตํฯ เอวํ จตุกฺกภตฺตนฺติ เอตฺถาปิฯ ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฏฺฐนฺนํ ภิกฺขูนํ เทมา’’ติอาทิฯ มหาภิสงฺขาริเกนาติ สพฺพิโนนีตาทีหิ มหนฺโต อภิสงฺขาโร มหาภิสงฺขาโร, โส เอตสฺส อตฺถีติ มหาภิสงฺขาริโก, เตน อติรสกปูเวน ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ถเกตฺวา ทินฺน’’นฺติ อิมินา คูหิตฺวา ทาตพฺพํ คุฬฺหกํ, ตเมว ภตฺตํ คุฬฺหกภตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ
อิธาติ อิมสฺมิํ โลเกฯ เอกจฺเจ มนุสฺสา เทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ภิกฺขุปริจฺเฉทชานนตฺถํ คุฬเก เทนฺตี’’ติ อิมินา คุฬเกน ภิกฺขู คเณตฺวา ทาตพฺพํ ภตฺตํ คุฬกภตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ เอตฺถ จ ปุริมนเย ฬกาเร หการสํโยโค อตฺถิ, ปจฺฉิมนเย นตฺถีติ ทฏฺฐพฺพํฯ คุฬปิณฺฑคณนาย ภิกฺขุคณนํ ชานาติฯ อิตีติอาทิ นิคมนํฯ จีวรภาชนียํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ
สพฺพิอาทีสุ เภสชฺเชสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ‘‘สพฺพิสฺสา’’ติ ปทํ ‘‘กุมฺภสตมฺปี’’ติ ปเท นิสฺสิตสมฺพนฺโธฯ
ปจฺฉา อาคตานํ ทาตพฺพเมวาติ ทุติยภาเค อทาตพฺเพเยว ปจฺฉา อาคตานํ ทาตพฺพเมวฯ สพฺพสนฺนิปาตฏฺฐาเนเยวาติ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ สนฺนิปาตฏฺฐาเนวฯ ภาชนียภณฺฑํ นาม ภาชนฏฺฐานํ สมฺปตฺตสฺเสว ปาปุณาติ, น อสมฺปตฺตสฺสฯ สพฺพสนฺนิปาตฏฺฐาเน จ เยภุยฺเยน สมฺปตฺโต โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพสนฺนิปาตฏฺฐาเนเยวา’’ติฯ
ยถาฐิตํเยวาติ กิญฺจิ อภาเชตฺวา ยถาฐิตํเยวฯ ‘‘ทุคฺคหิต’’นฺติ วตฺวา ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตํ คตคตฏฺฐาเน สงฺฆิกเมว โหตี’’ติฯ อาวชฺเชตฺวาติ ปริณาเมตฺวาฯ ตมฺปีติ ถาลเก ถินนฺติ ฆนภาเวน ติฏฺฐตีติ ถินํ, ฆนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ วุตฺตปริจฺเฉทโตติ ‘‘ทส ภิกฺขู, ทเสว จ สพฺพิกุมฺภา’’ติ วุตฺตปริจฺเฉทโตฯ
คาถายํ ปาฬินฺติ วินยปาฬิํฯ อฏฺฐกถญฺเจวาติ ตสฺสา อฏฺฐกถญฺเจวฯ วิจกฺขโณติ วิวิธํ อตฺถํ จกฺขติ ปสฺสตีติ วิจกฺขโณฯ เอวนฺติ ยถาวุตฺตนเยนฯ ตตฺรายํ โยชนา – เอวํ วิจกฺขโณ ภิกฺขุ ปาฬิํ, อฏฺฐกถญฺเจว โอโลเกตฺวา อปฺปมตฺโตว หุตฺวา สงฺฆิเก ปจฺจเย ภาชเยติฯ
อิติ ปจฺจยภาชนียกถาย โยชนา สมตฺตาฯ
อุปฑฺฒภาโคติ ภิกฺขูนํ ลทฺธภาคโต อุปฑฺโฒ ภาโคฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
อิติ เสนาสนกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ
๗. สงฺฆเภทกกฺขนฺธกํ
ฉสกฺยปพฺพชฺชากถา
๓๓๐. สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก อภิญฺญาตา อภิญฺญาตาติ เอตฺถ อภิปุพฺโพ ญาตสทฺโท ปากฏตฺโถติ อาห ‘‘ปากฏา ปากฏา’’ติฯ กาฬุทายิปฺปภูตโยติ กาฬุทายิอาทโยฯ ปริวาเรหิ สทฺธิํ ทส ทูตา จ อญฺเญ จ พหู ชนา สกฺยกุมารา นามาติ โยชนาฯ อมฺเหสูติ ‘‘กุลา’’ติ เอตฺถ นิสฺสกฺกตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ทสฺเสติฯ ฆราวาสตฺถนฺติ เอตฺถ ฆเร อาวสนฺตานํ มนุสฺสานํ กิจฺจนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฆราวาเส ย’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ยนฺติ ยํกิญฺจิฯ อุทกํ นินฺเนตพฺพนฺติ เอตฺถ อุทกํ นีหริตฺวา เนตพฺพํ อปเนตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา อุทกํ สพฺพฏฺฐาเนสุ สุสํ โหตี’’ติฯ สุสนฺติ สุกฺขํฯ ติณานีติ สสฺสทูสกานิ ติณานิฯ ‘‘อุทฺธริตพฺพานี’’ติ อิมินา นิทฺธาเปตพฺพนฺติ เอตฺถ ธุธาตุยา ปปฺโผฏนธํสนตฺเถ ทสฺเสติ ภุสาติ สสฺสนาฬทณฺฑา, เตหิ มิสฺสา ปลาลา ภุสิกาฯ โอผุณาเปตพฺพนฺติ เอตฺถ ผุณธาตุยา อวกิรณตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปเนตพฺพ’’นฺติฯ ตฺวญฺเญว ฆราวาสตฺเถน อุปชานาติ เอตฺถ ฆราวาสตฺเถนาติ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํฯ อุปชานาติ อุปตฺยูปสคฺโค ธาตฺวตฺถานุวตฺตโก, หิวิภตฺติ จ โลโป โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘ตฺวญฺเญว ฆราวาสตฺถํ ชานาหี’’ติฯ อหนฺติ ภทฺทิยกุมารนามโก อหํฯ ตยาติ อนุรุทฺธกุมารนามเกน ตยาฯ ‘‘สทฺธิํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อิมินา ปาฐเสสํ ทสฺเสติฯ เสสนฺติ ‘‘สทฺธิํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ วจนํฯ
๓๓๑. นิปฺปาติตาติ เอตฺถ นิกฺขมิตฺวา คมาปิตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิกฺขามิตา’’ติฯ มานสฺสิโนติ เอตฺถ มานํ สยนฺติ นิสฺสยนฺตีติ มานสฺสิโนติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มานสฺสยิโน’’ติฯ
๓๓๒. ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปาติ เอตฺถ อนฺตรสทฺโท จิตฺตวาจโก, โตปจฺจโย จ สตฺตมฺยตฺถวาจโกติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺส จิตฺเต’’ติฯ กสฺมา โกปา น สนฺตีติ อาห ‘‘ตติยมคฺเคน สมูหตตฺตา’’ติฯ อนาคามิมคฺเคน โทสสฺส สมูหตตฺตา ยสฺส ขีณาสวสฺส จิตฺเต โกปา น สนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ อิติ ภวาภวตญฺจ วีติวตฺโตติ เอตฺถ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยสฺมา ปน วุจฺจติ, ตสฺมา เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติ โยชนา ตสฺสาติ ขีณาสวสฺสฯ
๓๓๓. อหิเมขลิกาติ เมขลา วิย เมขลิกา, อหิเมว เมขลิกา อหิเมขลิกาฯ ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อหิํ กฏิยํ พนฺธิตฺวา’’ติฯ
๓๓๔. สมฺมนฺนตีติ เอตฺถ ‘‘สมฺมาเนตี’’ติ จุราทิคณิกธาตุวเสน วตฺตพฺเพ ทิวาทิคณิกธาตุวเสน วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมฺมาเนตี’’ติฯ อจินฺเตยฺโย หิ ปาฬินโยฯ สมฺมาเนตีติ สมฺมานํ กโรติฯ ยนฺติ กมฺมํฯ โสติ สตฺถาฯ อิมินา ยํ ตุโมติ เอตฺถ ตุโมติ รุฬฺหีสทฺโท อิธ ‘‘โส’’ติ สพฺพนามสทฺเทน สทิสตฺโถติ ทสฺเสติฯ
ปกาสนียกมฺมาทิกถา
๓๓๖. ‘‘เขฬสทิสา’’ติ เขโฬ, มิจฺฉาชีวปจฺจยา, เขเฬ อสติ ภกฺขติ อชฺโฌหรตีติ เขฬาสโกติ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ เอตรหิ ปาฬิยํ, อฏฺฐกถายญฺจ ‘‘เขฬาปกสฺสา’’ติ โอฏฺฐเชน ปฐมกฺขเรน ปาโฐ อตฺถิฯ
๓๔๐. ปตฺถทฺเธนาติ เอตฺถ ภูโส ถทฺโธ ปตฺถทฺโธ, พาฬฺหถทฺโธติ อตฺโถฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นิจฺจเลนา’’ติฯ โปตฺถกรูปสทิเสนาติ เอตฺถ โปตฺถกรูปํ นาม วตฺถทนฺตาทิมยํ, เตน สทิโส โปตฺถกรูปสทิโส, เตนฯ
๓๔๒. ราชญาตกา นามาติ เอตฺถ รญฺญา ชานิยนฺติ ‘‘อมฺหากํ ครู’’ติ ราชญาตา, เตเยว ราชญาตกาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตทตฺถํ อธิปฺปาเยน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ราชา อมฺเห ชานาตี’’ติอาทิฯ ปหฏฺฐกณฺณวาโลติ ปหฏฺโฐ กณฺโณ จ วาโล จ เอตสฺสาติ ปหฏฺฐกณฺณวาโลฯ พนฺธนิจฺจเลติ รชฺชุวลฺลีหิ พนฺโธ วิย นิจฺจเล, ปหฏฺฐกณฺณวาเลติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘กตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘อภิธาวี’’ติ ปเท กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติฯ
ทุกฺขญฺหิ กุญฺชร นาคมาสโทติ เอตฺถ กุญฺชรสทฺทสฺส อามนฺตนปทภาวํ อาวิกโรนฺโต อาห ‘‘โภ กุญฺชรา’’ติฯ นาคสทฺทสฺส อหินาคหตฺถินาเคสุ ปวตฺตนโต วุตฺตํ ‘‘พุทฺธนาค’’นฺติฯ อาสโทติ ปทสฺส อาโกเธน สทนํ อุปคมนํ อาสโทติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วธกจิตฺเตน อุปคมนํ นามา’’ติฯ ทุกฺขนฺติ เอตรหิ จ อายติญฺจ ทุกฺขการณํฯ ทุกฺขํ หีติ หิสทฺโท ปทปูรณมตฺตํ, อถ วา ทุกฺขเมวาติ อตฺโถฯ ‘‘พุทฺธนาคํ ฆาตกสฺสา’’ติ อิมินา นาคํ หนตีติ นาคหโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ
ปฏิกุฏิโยว โอสกฺกีติ เอตฺถ ตถาคตสฺส ปฏิมุขํ กุเฏน คมนเมตสฺสาติ ปฏิกุฏิโย, ปฏิกุฏิโย เอว หุตฺวา โอสกฺกีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตถาคตาภิมุโขเยว ปิฏฺฐิเมหิ ปาเทหิ โอสกฺกี’’ติฯ ‘‘น ชานาตี’’ติ อิมินา ลกฺข ทสฺสนงฺเกสูติ ธาตุปาเฐสุ (ปาณินี ๑๕๓๙ สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๘ ทการนฺตธาตุ) วุตฺเตสุ อตฺเถสุ อิธ ทสฺสนตฺโถติ ทสฺเสติฯ น ลกฺขิตพฺโพติ อญฺเญหิ สปฺปุริเสหิ น ลกฺขิตพฺโพติ อตฺโถฯ เอตฺถ ณฺยปจฺจโย กตฺตุกมฺเมสุ โหติ, ยการสฺส กการํ กตฺวา อลกฺขิโกติ วุตฺตํฯ
๓๔๓. ‘‘ภุญฺชิตพฺพโภชน’’นฺติ ติกโภชนนฺติ เอตฺถ ยุปจฺจยสฺส กมฺมตฺถภาวํ ทสฺเสติฯ ตนฺติ ติกโภชนํฯ ยถาธมฺโมติ ‘‘คณโภชเน ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๒๐๙) วุตฺตาย มาติกาวิภงฺคปาฬิยา อนุรูปํ ปญฺจวตฺถุยาจนกถาติ ปญฺจ วตฺถูนิ ยาจนสฺส กถาฯ อายุกปฺปนฺติ อวีจิมหานิรเย อายุกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อวีจิมหานิรเย อายุกปฺโป นาม เอโก อนฺตรกปฺโปติ ชินาลงฺการฏีกาทีสุ (มิ. ป. ๔.๑.๓; กถา. อฏฺฐ. ๖๕๔-๖๕๗; อิติวุ. อฏฺฐ. ๑๘; สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค ๓.๓๔๓; อ. นิ. ฏี. ๓.๖๖๒) วุตฺโตฯ ‘‘เอโก อสงฺขฺเยยฺยกปฺโป’’ติ สมฺโมหวิโนทนาทีสุ (วิภ. อฏฺฐ. ๘๐๙; ม. นิ. อฏฺฐ. ๓.๑๒๘; วิ. วิ. ฏี. ๑.๔๑๐; วชิร. ฏี. ปาราชิกณฺฑ ๔๑๐) วุตฺโตฯ เสฏฺฐํ ปุญฺญนฺติ มหนฺตํ ปุญฺญํฯ อิมินา พฺรหํ ปุญฺญนฺติ พฺรหสทฺโท มหนฺตตฺโถติ ทสฺเสติฯ พฺรห วุทฺธิยนฺติ ธาตุปาเฐสุ (ปาณินี ๗๓๕; สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๖ หการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา พฺรหสทฺโท มหนฺตวาจโก โหติฯ พฺรหธาตุโต อปจฺจยํ กตฺวา ‘‘พฺรหา’’ติปิ, มปจฺจยํ กตฺวา ‘‘พฺรหฺมา’’ติปิ ปาโฐ อตฺถิฯ อายุกปฺปเมวาติ สคฺเคสุ อายุกปฺปเมวฯ
สงฺฆเภทกถา
๓๔๔. โสติ เทวทตฺโต, คโต กิราติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺเถวาติ วิหารสีมายเมวฯ อาเวณิกนฺติ ภิกฺขุสงฺฆโต อาเวณิกํฯ
๓๔๕. อาคิลายตีติ เอตฺถ อาตฺยูปสคฺโค อภิภวนตฺโถ, คิเลธาตุ พาธนตฺโถติ อาห ‘‘เวทนาภิภูตา พาธตี’’ติฯ ตนฺติ ปิฏฺฐิํฯ ปรสฺส จิตฺตํ อาทิสิตฺวา เทสยติ เอตายาติ อาเทสนา, สา เอว ปาฏิหาริยํ อาเทสนาปาฏิหาริยํฯ อนุสาสติ เอตายาติ อนุสาสนี, อิมเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวมฺปิ เต’’ติอาทิฯ
๓๔๖. มมานุกฺรุพฺพนฺติ เอตฺถ อนุตฺยูปสคฺโค อนุกิริยตฺโถ กรธาตุ อนฺตปจฺจโย คจฺฉนฺตาทิคโณติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มมานุกิริยํ กุรุมาโน’’ติฯ ‘‘ทุกฺขิโต’’ติ อิมินา กปโณติ เอตฺถ กปธาตุ หิํสนตฺโถติ ทสฺเสติฯ มหาวราหสฺสาติ วราหสทฺทสฺส สูกรตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘มหานาคสฺสา’’ติฯ ‘‘ปถวิ’’นฺติ อิมินา มหิํ วิกุพฺพโตติ เอตฺถ มหีสทฺทสฺส เอวํนามกํ มหานทิํ ภิสํ ฆสมานสฺสาติ เอตฺถ มานสทฺโท กตฺวตฺโถติ อาห ‘‘ภิสํ ฆสนฺตสฺสา’’ติฯ ฆสนฺตสฺสาติ ภกฺขนฺตสฺสฯ นทีนามกํ ตํ โปกฺขรณินฺติ โยชนาฯ อิมินา นทีสุ ชคฺคโตติ เอตฺถ นที นาม โปกฺขรณีติ ทสฺเสติฯ ชคฺคโตติ หตฺถิยูถํ ปาเลนฺตสฺสฯ
๓๔๗. ‘‘สุตาติ โสตา’’ติ อิมินา ปาฬิยา ทฺวิธาภาวํ ทสฺเสติฯ ‘‘นิสฺสนฺเทโห’’ติ อิมินา อสนฺทิทฺโธติ เอตฺถ ทิหธาตุํ ทสฺเสติ, ทิสธาตุํ นิวตฺเตติฯ
๓๕๐. พุทฺธสหสฺเสนปีติ ปิสทฺโท ครหตฺโถ, ปเคว เอเกน พุทฺเธนาติ ทสฺเสติฯ
‘‘สตฺโต’’ติ อิมินา โกจิสทฺทสฺส ปธานปทํ ทสฺเสติฯ อฏฺฐาติ อาขฺยาตปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฐิโต’’ติฯ เทวทตฺโตติ เม สุตนฺติ เอตฺถ ‘‘เม’’ติ ปทํ ภควนฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ภควตา’’ติฯ ตเทวาติ สุตเมวฯ อิทนฺติ ‘‘เทวทตฺโตติ เม สุต’’นฺติ วจนํฯ อนุจินาตีติ อนุวฑฺเฒติฯ ‘‘ปตฺวา’’ติ อิมินา อาสชฺชนนฺติ เอตฺถ สทธาตุยา คตฺยตฺถํ, กิริยาวิเสสนญฺจ ทสฺเสติฯ อวีจินิรยํ ปตฺโตติ เอตฺถ อิทานิ น เทวทตฺโต อวีจินิรยํ ปตฺโต โหติ, อายติํ ปน อวีจินิรเย อวสฺสมฺภาวิยตฺตา ‘‘อวีจินิรยํ ปตฺโต’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อาสํสายํ อตีตวจน’’นฺติฯ อาสํสายนฺติ อวสฺสมฺภาวิยตฺเถฯ เภสฺมา หิ อุทธี มหาติ เอตฺถ เภสฺมาสทฺโท ภยานกปริยาโยติ อาห ‘‘ภยานโก’’ติฯ
อุปาลิปญฺหากถา
๓๕๑. เอกโตติ เอตฺถ โตปจฺจยสฺส สตฺตมฺยตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ธมฺมวาทีปกฺเข’’ติฯ ‘‘อนุนยนฺโต’’ติ อิมินา อนุสฺสาเวตีติ อนุนยนฺโตติ ปุนปฺปุนํ นยนฺโตฯ สาวนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ตุมฺหากํเยวา’’ติอาทิฯ อยํ อธมฺโม วา อยํ อวินโย วา อิทํ อสตฺถุสาสนํ วา ยทิ ภเวยฺยาติ โยชนาฯ ‘‘โพเธตี’’ติ อิมินา สาเวตีติ เอตฺถ สุธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘อนุสฺสาเวตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘อนุสฺสาเวติ, สลากํ คาเหตี’’ติ เอตฺถ อนุสฺสาวนกิริยา ปุพฺพภาเค ปวตฺตา, สลากคฺคาหกิริยา ปจฺฉาภาเคติ ทสฺเสติฯ
เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน อนุสฺสาวนสลากคฺคาหมตฺเตนฯ น ปน สงฺโฆ ภินฺโน โหติ, อนุสฺสาเวตฺวา
เอตฺถ ฐตฺวา กสฺสจิ โจทกสฺส อนุโยโค สิยาติ โยชนาฯ กินฺติ สิยาติ อาห ‘‘เอวํ เทวทตฺโต’’ติอาทิฯ ตตฺถ เอวนฺติ ปกตตฺเต สงฺเฆ ภินฺเท สตีติ อตฺโถฯ กถนฺติ เกนากาเรนฯ ปุน กถนฺติ กสฺมา การณาฯ รญฺโญติ อชาตสตฺตุรญฺโญ, การิตกมฺมํฯ ‘‘ฆาตาปิตตฺตา’’ติ พิมฺพิสารราชานํ ฆาตาปิตตฺตาฯ ตตฺถาติ ‘‘ภิกฺขุ โข อุปาลี’’ติอาทิวจเน, ฐตฺวา ปริหารํ วทามาติ โยชนาฯ วิรทฺธตฺตาติ วิราธิตตฺตาฯ ตมตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘เตน หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ เตน หีติ อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโตฯ เอวญฺหีติ เอวเมวฯ ตสฺสาติ เทวทตฺตสฺสฯ กุมาโร ปนาติ อชาตสตฺตุกุมาโร ปน, กตมตฺเตเยว น วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺสาติ เทวทตฺตสฺสฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สงฺฆเภทโต ปุพฺเพ รุหิตุปฺปาทกมฺมํ กโรนฺตสฺสาปิ ปจฺฉา อภพฺพภาโว โรปิโต, ตสฺมาฯ
เภทกรวตฺถูสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ธมฺมาธมฺมาทีนํ สุตฺตนฺตวินยปริยาเยน วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สุตฺตนฺตปริยาเยนาติ สุตฺตนฺตเทสนาย, สุตฺตนฺตเทสนานยโตติ วุตฺตํ โหติฯ ตถาติ ตโต อญฺญถาฯ
ตตฺถาติ เอวํ อมฺหากนฺติ เอวํ กริยมาเน อมฺหากํฯ เอวํ สุตฺตนฺตปริยาเยน ธมฺมาธมฺมานํ วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วินยปริยาเยน เตสํ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยปริยาเยน ปนา’’ติอาทิฯ ภูเตน วตฺถุนา กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ ‘‘อภูเตน วตฺถุนา’’ติ เอตฺถาปิฯ
เอวํ ทฺวินฺนํ ปริยายานํ วเสน ธมฺมาธมฺมทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วินยาวินยทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยนา’’ติอาทิ วินโย, วินยนเยน กายํ วาจํ วิเนตีติ วินโยติ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ
เอวํ ทฺวินฺนํ ปริยายานํ วเสน วินยาวินยทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ภาสิตาภาสิตทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยน จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ อิทํ วจนํ ตถาคเตน ภาสิตํ ลปิตนฺติ โยชนาฯ
เอวํ ทฺวินฺนํ ปริยายานํ วเสน ภาสิตาภาสิตทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาจิณฺณานาจิณฺณทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยน เทวสิก’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘เทวสิก’’นฺติ ปทํ ‘‘สมาปชฺชนํ, โวโลกน’’นฺติ ตีสุเยว ปเทสุ โยเชตพฺพํฯ อฏฺฐุปฺปตฺติวเสนาติ การณุปฺปตฺติวเสนฯ การณญฺหิ อรติ ผลํ เอตสฺมาติ อตฺโถติ วุจฺจติ, อตฺถสฺส อุปฺปตฺติ อตฺถุปฺปตฺติ, สาเยว อฏฺฐุปฺปตฺติ ตฺถการสฺส ฏฺฐการํ กตฺวา, อฏฺฐุปฺปตฺติยา วโส อฏฺฐุปฺปตฺติวโส, เตนฯ อิทํ ปทํ ‘‘สุตฺตนฺตเทสนา ชาตกกถา’’ติ ทฺวีหิปิ ปเทหิ โยเชตพฺพํฯ อิทนฺติ ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนาทิฯ อาจิณฺณนฺติ อา พนฺธิตํ, ปุนปฺปุนํ วา อุปจิตํ วฑฺฒิตํ, ปคุณํ วาฯ จาริยปกฺกมนนฺติ จาริยตฺถํ ปกฺกมนํฯ
เอวํ
อาปตฺตานาปตฺติทุเก ‘‘น โมจนาธิปฺปายสฺสา’’ติ ปาฐสฺส อนนฺตเร ปจฺฉิมวากฺเย ฐิโต อาทิสทฺโท อาเนตพฺโพฯ อิติ อาทินา นเยนาติ หิ อตฺโถฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ อิทํ ปทํ ปจฺฉิมวากฺเยปิ อนุวตฺเตตพฺพํฯ
ลหุกครุกทุเก ปญฺจาปตฺติกฺขนฺธาติ ถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยปาฏิเทสนียทุกฺกฏทุพฺภาสิตวเสน ปญฺจ อาปตฺติราสโยฯ ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธาติ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสวเสน ทฺเว อาปตฺติราสโยฯ
สาวเสสานาวเสสทุเก ฉ อาปตฺติกฺขนฺธาติ ปาราชิกาปตฺติโต อวเสสา ฉ อาปตฺติราสโยฯ
ทุฏฺฐุลฺลาทุฏฺฐุลฺลทุเก ลหุกครุกทุกสทิสเมวฯ อยํ ปน วิเสโส – ครุกาปตฺติ ทุฏฺฐุลฺลา นาม อทุฏฺฐุลฺลา นามาติ เอวํ วินยปริยายวเสเนว จตุนฺนํ ทุกานํ วิเสโส ทสฺสิโตฯ
เอตฺถาติ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโมติ ทีเปนฺตี’’ติอาทิวจเนฯ จตุนฺนํ สงฺฆกมฺมานนฺติ อปโลกนาทิวเสน จตุนฺนํ สงฺฆกมฺมานํฯ กโรนฺเตหิ เหตุภูเตหิ, เหตฺวตฺเถ เจตํ กรณวจนํฯ
ตตฺถาติ ‘‘เต อิเมหี’’ติอาทิวจเนฯ อปกสฺสนฺตีติ เอตฺถ กสธาตุสฺส คตฺยตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริสํ อากฑฺฒนฺตี’’ติฯ วิชเฏนฺตีติ วิชฏํ กโรนฺติ, วิสุํ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ เอกมนฺตํ อุสฺสาเทนฺตีติ เอกสฺมิํ อนฺเต อุสฺสทํ กโรนฺติฯ อวปกสฺสนฺตีติ เอตฺถ ทฺวินฺนํ อุปสคฺคานํ วเสน อติวิยตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติ อาห ‘‘อติ วิย อากฑฺฒนฺตี’’ติฯ อติวิยตฺถํ อาวิกโรนฺโต อาห ‘‘ยถา วิสํสฏฺฐาว ยถาติ เยนากาเรน กริยมาเนติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘วิสุ’’นฺติ อิมินา อาเวณิสทฺโท ‘‘วิสุ’’นฺติอตฺถวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกติ ทสฺเสติฯ วตฺถูสูติ เภทกรวตฺถูสุฯ อิมํ คณฺหถาติ อิมํ วาทํ คณฺหถฯ วิสุนฺติ อาเวณิํฯ อิมสฺมิํ ขนฺธเก วุตฺตวจนํ ปริวารปาฬิยา สํสนฺเทนฺโต อาห ‘‘ปริวาเร ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปญฺจหิ อากาเรหีติ ‘‘กมฺเมน อุทฺเทเสน โวหรนฺโต อนุสฺสาวเนน สลากคฺคาเหนา’’ติ (ปริ. ๔๕๘) เอวํ ปญฺจหิ การเณหิฯ ตสฺสาติ ปริวาเร วุตฺตวจนสฺสฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก, วุตฺเตน อิมินา สงฺฆเภทลกฺขเณนาติ โยชนาฯ ‘‘อตฺถโต นานากรณํ นตฺถี’’ติ อิมินา สทฺทโต นานากรณํ อตฺถีติ ทีเปติฯ อสฺสาติ สงฺฆเภทลกฺขณสฺสฯ ตํ ปน นานากรณาภาวนฺติ โยชนาฯ ตตฺเถวาติ ปริวาเร เอวฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมิํ สงฺฆเภทกกฺขนฺธเกฯ
อิติ สงฺฆเภทกกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ
๘. วตฺตกฺขนฺธกํ
๑. อาคนฺตุกวตฺตกถา
๓๕๗. วตฺตกฺขนฺธเก อารามนฺติ อุปจารสีมํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุปจารสีมสมีป’’นฺติฯ ‘‘คเหตฺวา’’ติ ปทสฺส ‘‘อุปาหนา’’ติ กมฺมํ ปากฏํ, กรณํ ปน อปากฏํฯ ตสฺมา กรณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปาหนทณฺฑเกน คเหตฺวา’’ติฯ อิมินา ‘‘หตฺเถนา’’ติ กรณํ นิวตฺเตติฯ ปฏิกฺกมนฺตีติ เอตฺถ ปวิสนฺตีติ จ อปกฺกมนฺตีติ จ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘สนฺนิปตนฺตี’’ติฯ อุปาหนา…เป.… ปุจฺฉิตพฺพาติ เอตฺถ ‘‘ปุจฺฉิตพฺพา’’ติ ปทสฺส สห กมฺเมน ปุจฺฉิตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กตรสฺมิํ ฐาเน’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘กตรสฺมิํ…เป.… โจฬก’’นฺติ อิมินา ปุจฺฉิตพฺพาการํ ทสฺเสติฯ ‘‘อาวาสิกา ภิกฺขู’’ติ อิมินา กมฺมํ ทสฺเสติฯ ‘‘ปตฺถริตพฺพ’’นฺติ อิมินา วิสฺสชฺเชตพฺพนฺติ เอตฺถ สชธาตุยา จชนตฺถํ โคจโร ปุจฺฉิตพฺโพติ เอตฺถ โคจรสทฺโท ภิกฺขาจารสทฺเทน อตฺถโต เอกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภิกฺขาจาโร ปุจฺฉิตพฺโพ’’ติฯ ภิกฺขาย จรนฺติ เอตฺถาติ ภิกฺขาจาโร, โคจรคาโมฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ คาเมฯ ‘‘กิ’’นฺติอาทินา ปานียํ ปุจฺฉิตพฺพนฺติอาทีสุ ปุจฺฉิตพฺพาการํ ทสฺเสติฯ กํ กาลนฺติ กสฺมิํ กาเลฯ
พหิ นิกฺขมนฺตสฺสาติ วิหารโต พหิ นิกฺขมนฺตสฺสฯ นิลฺโลเกตพฺโพติ โอโลเกตพฺโพฯ ‘‘ยทิ สกฺโกตี’’ติ อิมินา สเจ อุสฺสหตีติ เอตฺถ สเจสทฺโท ยทิปริยาโย, อุสฺสหติสทฺโท สกฺโกติ ปริยาโยติ ทสฺเสติฯ สกฺโกนฺตสฺส วิหารโสธนวตฺเตติ สมฺพนฺโธฯ
๒. อาวาสิกวตฺตกถา
๓๕๙. อาวาสิกวตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ สพฺพํ กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺสาติ วุฑฺฒตรสฺส อาคนฺตุกสฺสฯ ‘‘ปณฺฑิโต’’ติอาทินา สเจ พาโล ‘‘สมฺมชฺชาหิ ตาว เจติยงฺคณ’’นฺติ น วทติ, สมฺมชฺชนิํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส วตฺตเมว กาตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ เภสชฺชเมว กาตพฺพนฺติ สหาวธารเณน วุตฺตตฺตา พาโล ‘‘กโรหิ ตาว เภสชฺช’’นฺติ อวทนฺโตปิ เภสชฺชเมว กาตพฺพํฯ ‘‘ปณฺฑิโต หี’’ติอาทินา ปน อาคนฺตุกสฺส วตฺตพฺพภาวมตฺตเมว ‘‘อปิจา’’ติอาทิฯ พีชเนนาติ พีชนิยาฯ ‘‘พีชน’’นฺติ หิ นปุํสกลิงฺโค, ‘‘พีชนี’’ติ อิตฺถิลิงฺโคฯ ‘‘พีชิตพฺโพ’’ติ จ ‘‘พีชิตพฺพ’’นฺติ จ อิมินา อฏฺฐกถาวจเนน พีชิยติ อเนนาติ พีชนํ, พีชิยติ เอตายาติ พีชนีติ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ อสฺสาติ วุฑฺฒตรอาคนฺตุกสฺสฯ มกฺเขตพฺพาติ อญฺเชตพฺพาฯ หีติ สจฺจํฯ เอตฺถาติ อุปาหนปุญฺฉเนฯ กตฺถาติ กสฺมิํ วิหาเรฯ ปุจฺฉิเตน อาวาสิเกนาติ สมฺพนฺโธฯ
‘‘อตฺตโน สนฺติกํ…เป.… น ลภตี’’ติ อิมินา อตฺตานํ สนฺธาย อนาคจฺฉนฺโตปิ อตฺตโน สนฺติกํ สมฺปตฺตสฺส อาคนฺตุกสฺส วตฺตํ อกาตุํ น ลภตีติ ทสฺเสติฯ
๓. คมิกวตฺตกถา
๓๖๐. คมิกวตฺเต ตตฺถาติ เสนาสนกฺขนฺธเกฯ ตํ สพฺพํ ปฏิสาเมตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ยตฺถ เยสุ ปาสาณปิฏฺฐิปาสาณตฺถมฺเภสุ อุปจิกา นาโรหนฺติ, ตสฺสํ ปาสาณปิฏฺฐิยํ วา เตสุ ปาสาณตฺถมฺเภสุ วา ยํ กตเสนาสนํ อตฺถิ, ตํ อนาปุจฺฉนฺตสฺสาปิ อนาปตฺตีติ โยชนาฯ จตูสุ ปาสาเณสูติอาทิ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ, อุปจิกานํ อุปฺปตฺติฏฺฐาเน กเตติ สมฺพนฺโธฯ อยนฺติ อานิสํโสฯ โอวสฺสกเคเห ปน ฐปิตานํ มญฺจปีฐานนฺติ สมฺพนฺโธฯ
๔. อนุโมทนวตฺตกถา
๓๖๒. อิทฺธํ อโหสีติ เอตฺถ อิธธาตุยา วฑฺฒนตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘สมฺปนฺนํ อโหสี’’ติฯ สงฺฆตฺเถเร นิสินฺเนติ สมฺพนฺโธฯ อนุเถเร อนุโมทนตฺถาย นิสินฺเนติ โยชนาฯ สงฺฆตฺเถเรน อชฺฌิฏฺเฐปีติ สมฺพนฺโธฯ อนุโมทโก วทตีติ สมฺพนฺโธฯ อนุ ปุนปฺปุนํ, ปจฺฉา วา ทายเก ธมฺมกถาย โมเทตีติ อนุโมทโกฯ ‘‘คจฺฉถา’’ติ สเจ วทติ อนุโมทโกติ โยชนาฯ ตสฺสาติ อนุโมทกสฺสฯ มนุสฺสา กาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘เอเกนา’’ติ ปทํ ‘‘กาเรนฺตี’’ติ ปเท การิตกมฺมํฯ ตสฺสาติ การิตภิกฺขุสฺสฯ อนุโมทนโตติ อนุโมทนการณาฯ อุปนิสินฺนกถาติ อุปสมีเป นิสินฺนานํ กถิยติ เอตายาติ อุปนิสินฺนกถาฯ อนุโมทนายาติ อนุโมทนตฺถายฯ อชฺฌิฏฺโฐวาติ สยํ อชฺฌิฏฺโฐ เอวฯ เอตฺถาติ อนุโมทนวตฺถุสฺมิํฯ ‘‘สญฺชาตวจฺโจ’’ติ อิมินา วจฺโจ สญฺชาโต อิมสฺสาติ วจฺจิโตติ กตฺวา สญฺชาตตฺเถ อิต ปจฺจโยติ ทสฺเสติฯ
๕. ภตฺตคฺควตฺตกถา
๓๖๔. ภตฺตคฺควตฺเตติ อนุปขชฺชาติ เอตฺถ ขทธาตุสฺส หิํสนํ นาม อติอลฺลียนนฺติ ทสฺเสติฯ อาสเนสุ สตีติ อาสเนสุ สนฺเตสุฯ นิสีทนฺตสฺส นวกสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ อาปชฺชตีติ อาปตฺติํ อาปชฺชติฯ อาปุจฺฉิเต อนนุชานนฺโต เถโร อาปชฺชตีติ โยชนาฯ สงฺฆาฏินฺติ ปารุตสงฺฆาฏิํฯ
ปตฺตโธวนอุทกนฺติ ภุญฺชนตฺถาย ปตฺตานํ โธวนอุทกํฯ คเหตพฺพนฺติ หตฺเถน คเหตพฺพํฯ
ยถา คณฺหิยมาเนติ โยชนาฯ มตฺตายาติ ปมาณายฯ สพฺพิอาทีสุ เอวาติ เอวสทฺโท อชฺฌาหริตพฺโพฯ สพฺพิอาทีสูติ สพฺพิเตลอุตฺตริภงฺเคสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ ยนฺติ สพฺพิอาทิกํฯ อปฺปโหตีติ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ นปฺปโหติฯ ตนฺติ สพฺพิอาทิกํ, สมฺปาเทหีติ สมฺพนฺโธฯ ตาทิสํ สพฺพิอาทิกนฺติ สมฺพนฺโธฯ
ยํ ภตฺตคฺคนฺติ โยชนาฯ หตฺถโธวนอุทกนฺติ ภุตฺตาวีนํ หตฺถสฺส โธวนอุทกํฯ อนฺตราติ โภชนสฺส มชฺเฌฯ ปิปาสิเตนาติ ปิวิตุํ อิจฺฉนฺเตนฯ คเลติ กณฺเฐฯ
นิวตฺตนฺเตนาติ เอตฺถ กสฺมา ฐานา นิวตฺตนฺเตนาติ อาห ‘‘ภตฺตคฺคโต’’ติฯ กถํ เกนากาเรน นิวตฺติตพฺพนฺติ โยชนาฯ กสฺมา นวเกหิ ภิกฺขูหิ ปฐมตรํ นิวตฺติตพฺพนฺติ อาห ‘‘สมฺพาเธสุ หี’’ติอาทิฯ นิกฺขมโนกาโสติ ปฐมตรํ นิกฺขนฺโตกาโสฯ ปฏิปาฏิยาติ วุฑฺฒปฏิปาฏิยาฯ ธุเรติ เคหทฺวารสฺส สมีเปฯ ธุรสทฺโท หิ อิธ สมีปวาจโกฯ นวกา อนฺโตเคเห เจ นิสินฺนา โหนฺตีติ โยชนาฯ อนฺตเรนาติ ภิกฺขูนํ วิวเรน, มชฺเฌน วาฯ วิรฬายาติ ตนุกายฯ
๖. ปิณฺฑจาริกวตฺตกถา
๓๖๖. ปิณฺฑจาริกวตฺเต ยญฺจาติ ยญฺจ กิญฺจิ วตฺถุํ, คเหตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ กโรนฺตี ฐิตา วาติ กโรนฺตี หุตฺวา ฐิตา วาฯ ตนฺติ กมฺมํฯ น จ ภิกฺขาทายิกายาติ อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตตฺตา อิตฺถิยา เอว มุขํ น อุลฺโลเกตพฺพนฺติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘อิตฺถี วา โหตู’’ติอาทิฯ ‘‘ภิกฺขาทานสมเย’’ติ อิมินา อญฺญสฺมิํ สมเย โอโลเกนฺโตปิ นตฺถิ โทโสติ ทสฺเสติฯ เอกสฺมิํ กาเล ภิกฺขาย ททมานาย สพฺพกาลมฺปิ น โอโลเกตพฺพนฺติ อนิจฺฉิตตฺถํ ปฏิกฺขิปติฯ
๗. อารญฺญิกวตฺตกถา
๓๖๘. อารญฺญิกวตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ เสนาสนา โอตริตพฺพนฺติ เอตฺถ อรญฺเญ รุกฺขมูลาทีสุ นิสินฺนสฺส วิหาราภาวโต เสนาสนํ นาม วสนฏฺฐานํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วสนฏฺฐานโต นิกฺขมิตพฺพ’’นฺติฯ
ปตฺตํ ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวาติ เอตฺถ กถํ ปตฺโต ถวิกาย ปกฺขิปิตพฺโพติ อาห ‘‘สเจ พหี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปตฺโต ปกฺขิปิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ โธวิตฺวา กตฺวาติ ปเทสุ ‘‘ปตฺตํ โวทก’’นฺติ วิภตฺติปริณามํ กตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตมฺปีติ เวฬุนาฬิกมฺปิฯ สมีเปติ อารญฺญกสฺส เสนาสนสฺส สมีเปฯ ยถา จ อารญฺญกสฺส อรณิสหิตํ อิจฺฉิตพฺพํ, เอวํ กนฺตารํ ปฏิปนฺนสฺสาปิ อรณิสหิตํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ โยชนาฯ คณวาสิโนติ คเณน สห วาสิโน, อารญฺญกสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ เตนาติ อรณิสหิเตนฯ ‘‘นกฺขตฺตาเนว นกฺขตฺตปทานี’’ติ อิมินา อสฺสยุชาทินกฺขตฺตาเนว (อภิธานปฺปทีปิกายํ ๕๘-๖๐ คาถาสุ) ทิสาภาคชานนสฺส, จ สมยชานนสฺส จ การณตฺตา นกฺขตฺตปทานิ นามาติ ทสฺเสติฯ
๘. เสนาสนวตฺตกถา
๓๖๙. เสนาสนวตฺเต ทฺวารํ นามาติ มหาทฺวารํฯ มหาวฬญฺชนฺติ มหนฺเตหิ ชเนหิ ปริภุญฺชิตพฺพํฯ ตตฺถาติ ทฺวาเรฯ อาปุจฺฉิตฺวาวาติ วุฑฺฒํ อาปุจฺฉิตฺวาว, สภาคสฺส วุฑฺฒตรสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ วฏฺฏติเยวาติ ยถาสุขํ วิหริตุํ วฏฺฏติเยวฯ ปริวตฺติตพฺพนฺติ ปริมุขํ วตฺติตพฺพํฯ
๙. ชนฺตาฆรวตฺตาทิกถา
๓๗๑. ชนฺตาฆรวตฺเต พหิชคตีติ พหิอาลินฺโทฯ
๓๗๓. อาจมนวตฺถุสฺมิํ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ นีหริตฺวาติ อุทกํ นีหริตฺวาฯ อาจมิตพฺพนฺติ โธวิตพฺพํฯ ‘‘อาปุพฺโพ จมุ โธวเน’’ติ หิ ธาตุปาเฐสุ วุตฺตํฯ อิทํ อติวิวฏนฺติ อิทํ ฐานํ อติวิวฏํ, น เกนจิ ปฏิจฺฉนฺนนฺติ อตฺโถฯ อุทกํ อลภนฺตสฺเสวาติ อุทกํ อลภนฺเตเยวฯ
๓๗๔. วจฺจกุฏิวตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ อยนฺติ ทนฺตกฏฺฐํ ขาทโต วจฺจกรณํฯ สพฺพตฺเถวาติ สพฺพสฺมิํ เอว ฐาเนฯ ‘‘น ผรุเสน กฏฺเฐนา’’ติ เอตฺถ น เกวลํ ขรกฏฺฐเมว, ผาลิตกฏฺฐาทโยปิ ฉวิอวเลขนกฏฺฐา ผรุสาเยว นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ผาลิตกฏฺเฐน วา’’ติอาทิฯ ปวิฏฺฐสฺสาติ วจฺจกุฏิํ ปวิฏฺฐสฺสฯ
สพฺพสาธารณฏฺฐานนฺติ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ, สพฺเพหิ วา สาธารณํ วจฺจกุฏิสงฺขาตํ ฐานํฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ สพฺพสาธารเณ ฐาเนฯ นิพทฺธคมนตฺถายาติ อตฺตโน นิพทฺธคมนตฺถาย กตํ ยํ ฐานํ วา ยํ ปุคฺคลิกฏฺฐานํ วา โหตีติ โยชนาฯ
อุหตาติ เอตฺถ อุปุพฺโพ หทธาตูติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุหทิตา’’ติฯ ‘‘หท กรีโสสฺสคฺเค’’ติ ธาตุปาเฐสุ (ปาณินี ๙๗๗ ธาตุปาเฐ; สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๕ ทการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา วจฺจกูปโต พหิ โธวิตพฺพาติ อุทเกน โธวิตพฺพาฯ เอตมฺปีติ อุทกสฺส อวิชฺชมานมฺปิฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมิํ วตฺตกฺขนฺธเกฯ
อิติ วตฺตกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ
๙. ปาติโมกฺขฏฺฐปนกฺขนฺธกํ
๑. ปาติโมกฺขุทฺเทสยาจนกถา
๓๘๓. ปาติโมกฺขฏฺฐปนกฺขนฺธเก นนฺทิมุขิยา รตฺติยาติ เอตฺถ นนฺทิยติ ตุสิยตีติ นนฺทิ, อิการนฺโตยํ นปุํสกลิงฺโคฯ ‘‘นนฺทิเสโน (ชา. อฏฺฐ. ๓.๔.๑) นนฺทิวิสาโล’’ติอาทีสุ อิการนฺโตยํ ปุลฺลิงฺโค โหติ, อิธ ปน มุขํ อเปกฺขิตฺวา อิการนฺโต นปุํสกลิงฺโค โหติฯ อรุณุฏฺฐิตกาเล โอทาตทิสามุขตาย นนฺทิ มุขํ เอติสฺสํ รตฺติยนฺติ นนฺทิมุขี, รตฺติ, ตาย นนฺทิมุขิยา รตฺติยา, เตน วุตฺตํ ‘‘อรุณุฏฺฐิตกาเลปิ หิ นนฺทีมุขา วิย รตฺติ ขายตี’’ติฯ อนฺโตปูตินฺติ เอตฺถ กายสฺส อนฺโต กุณปปูตินฺติ อตฺถํ ปฏิปกฺขิปนฺโต อาห ‘‘อตฺตจิตฺตสนฺตาเน’’ติอาทิฯ ‘‘กิเลสวสฺสนวเสนา’’ติ อิมินา อุทกวสฺสนวเสนาติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปติฯ อวสฺสุตนฺติ ตินฺตํ, กิลินฺนนฺติ อตฺโถฯ กสมฺพุชาตนฺติ เอตฺถ กสมฺพูติ สงฺกาโรฯ โส หิ สมฺมุญฺจนิยา กสิยมาเน วิเลขิยมาเน สมฺพติ สทฺทํ กโรตีติ กสมฺพุ, ตํ วิย ชาตนฺติ กสมฺพุชาตนฺติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อฏฺฐกถายํ ปน อธิปฺปายวเสน ‘‘อากิลิฏฺฐชาต’’นฺติ วุตฺตํ, อติวิย กิลิฏฺฐชาตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อากิณฺณโทสตาย กิลิฏฺฐชาต’’นฺติปิ ปาโฐฯ ‘‘ยาว พาหาคหณาปิ นามา’’ติ อิมินา ปาเฐน ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธฯ หีติ ปทปูรณมตฺตํฯ เตนาติ โมฆปุริเสนฯ ‘‘ยาวา’’ติ นิปาตปโยคตฺตา ‘‘พาหาคหณาปี’’ติ เอตฺถ ปญฺจมีวิภตฺติ อวธิอตฺเถ โหติฯ นาม-สทฺโท ครหตฺถโชตโก, ตสฺส ปโยคตฺตา ‘‘อาคเมสฺสตี’’ติ เอตฺถ อตีตตฺเถ อนาคตวจนํ (สทฺทนีติสุตฺตมาลาย ๘๙๓ สุตฺเต)ฯ อาคเมสฺสติ อาคเมสฺสตีติ อีสํ อธิวาเสสฺสติฯ ‘‘อาโต คมุอีสมธิวาสเน’’ติ หิ ธาตุปาเฐสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๘ มการนฺตธาตุ) วุตฺตํฯ
๓๘๔. น อายตเกเนว ปปาโตติ เอตฺถ ทีเฆเนว ปปาโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ปฐมเมว คมฺภีโร’’ติฯ อายตสทฺโท หิ ทีฆปริยาโยฯ ‘‘น อายตเกน คีตสฺสเรน ธมฺโม คายิตพฺโพ’’ติอาทีสุ (จูฬว. ๒๔๙) วิย ปปาโต ทีเฆน ตีรสฺส อาทิมฺหิ น โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ ปฐมเมวาติ ตีรสฺส อาทิมฺหิเยวฯ ‘‘อนุปุพฺเพน คมฺภีโร’’ติ อิมินา ‘‘น ปฐมเมว คมฺภีโร’’ติ วจนสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติฯ ฐิตธมฺโมติ ตีรสฺส อนฺโตเยว ฐิตสภาโว เวลํ นาติวตฺตตีติ เอตฺถ เวลาสทฺทสฺส ตีรมริยาทตฺเถสุ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โอสกฺกนกนฺทรํ มริยาทเวล’’นฺติฯ ตตฺถ ‘‘โอสกฺกนกนฺทร’’อิติ ปเทน ตีรตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘มริยาท’’ อิติ ปเทน มริยาทตฺถํฯ เกน อุทเกน ทริตพฺโพติ กนฺทโร, อุทเกน โอสกฺกโน กนฺทโร เอตฺถาติ โอสกฺกนกนฺทรํ, ตีรํฯ โอสกฺกนกนฺทรภูตญฺจ มริยาทภูตญฺจ เวลํ ตีรํ นาติกฺกมตีติ อตฺโถฯ ตีรํ วาเหตีติ เอตฺถ วหธาตุยา ปาปุณนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตีรํ อปฺเปตี’’ติฯ ตตฺถ อปฺเปตีติ ปาปุณาเปติฯ ‘‘อุสฺสาเรตี’’ติ อิมินา ปาฬิยํ ‘‘ถลํ อุสฺสาเรตี’’ติ ปเทน ‘‘ตีรํ วาเหตี’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตีติ อตฺโถ ทสฺสิโตฯ อุสฺสาเรตีติ อุทฺธริตฺวา คมาเปติฯ อญฺญาปฏิเวโธติ เอตฺถ อาชานาติ, อาชานิตฺถาติ วา อญฺญํ อรหตฺตมคฺโค วา อรหตฺตผลํ วา, ตสฺส ปฏิวิชฺฌนํ อญฺญาปฏิเวโธ, สุขุจฺจารณตฺถํ มชฺเฌ ทีโฆ, อญฺญาปฏิเวโธ นาม อรหตฺตุปฺปตฺติเยว โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อรหตฺตุปฺปตฺตี’’ติฯ
๓๘๕. ฉนฺนมติวสฺสตีติ อุทานปาฬิยา สนฺธายภาสิตปาฬิภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาปตฺติ’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ อิทนฺติ ‘‘ฉนฺนมติวสฺสตี’’ติ วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตนฺติ นวาปตฺติอาปชฺชนํ สนฺธายาติ สมฺพนฺโธฯ
๔. ปาติโมกฺขสวนารหกถา
๓๘๖. ปุเร วา ปจฺฉา วาติ ญตฺติโต ปุเร วา ปจฺฉา วาฯ เขตฺเตติ ปาติโมกฺขฏฺฐปนสฺส เขตฺเตฯ เขตฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ เรการํ ภณตีติ ฉตฺติํสตฺยกฺขเรสุ เร-การํ ญตฺติฏฺฐปนโก ภณติฯ อิทนฺติ ปญฺจติํสตฺยกฺขรานํ อุจฺจารณฏฺฐานํฯ วุตฺเตติ ญตฺติฏฺฐปนเกน วุตฺเตฯ ‘‘สุณาตุ เม’’ติ วจเน อนารทฺเธเยวาติ โยชนาฯ
๕. ธมฺมิกาธมฺมิกปาติโมกฺขฏฺฐปนกถา
๓๘๗. เตน ปุคฺคเลนาติ เตน จุทิตเกน ปุคฺคเลนฯ สา วิปตฺตีติ สีลวิปตฺติอาทิสงฺขาตา สา วิปตฺติฯ สญฺญาอมูลิกวเสนาติ ‘‘กตา’’ อิติ สญฺญาย อมูลิกวเสนฯ กตญฺจาติ เอกนฺเตน กตญฺจฯ อกตญฺจาติ เอกนฺเตน อกตญฺจฯ
โกเปตุกามตาย เนว อาคจฺฉตีติ สมฺพนฺโธฯ เตนาติ อนาคมนาทิการเณนฯ อาปชฺชตีติ ปาติโมกฺขฏฺฐปนโก อาปชฺชติฯ อิจฺจสฺสาปีติ อิติ เอวํ อสฺส ปาติโมกฺขฏฺฐปนกสฺสาปิ ปจฺจาทิยตีติ ปติ อาทิยติ, ‘‘อกตํ กมฺมํ, ปุน กาตพฺพํ กมฺม’’นฺติอาทินา ปุน อาทียติ, ปุน อารภตีติ อตฺโถฯ
๖. ธมฺมิกปาติโมกฺขฏฺฐปนกถา
๓๘๘. มคฺคปฏิปาทนาทีสูติ มคฺคสฺมิํ ปฏิปาทนาทีสุฯ อาทิสทฺเทน เถยฺยจิตฺเตน อวหาราทโย สงฺคณฺหาติฯ อาการาทิสญฺญาติ อาการสญฺญา ลิงฺคสญฺญา นิมิตฺตสญฺญาฯ ตนฺติ ปริสงฺกํ สนฺธายาติ สมฺพนฺโธฯ
๗. อตฺตาทานองฺคกถา
๓๙๘. อตฺตาทานํ อาทาตุกาเมนาติ เอตฺถ กิํ อตฺตาทานนฺติ อาห ‘‘สาสนํ โสเธตุกาโม’’ติอาทิฯ อิมินา ปรํ โจเทตุํ อตฺตนา อาทาตพฺพํ อธิกรณํ อตฺตาทานนฺติ วุจฺจตีติ ทสฺเสติฯ อกาโล อิมํ อตฺตาทานํ อาทาตุนฺติ เอตฺถ อกาลํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ราชภย’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ วสฺสารตฺโตติ วสฺสกาโลฯ โส หิ วสฺโส อติวิย รญฺชติ เอตฺถ กาเลติ วสฺสารตฺโตติ วุจฺจติฯ วสฺสารตฺโตปิ อธิกรณวูปสมตฺถํ ลชฺชิปริสาย ทูรโต อานยนสฺส ทุกฺกรตฺตา อกาโล นามฯ อิตีติ อยํ ราชภยาทิกาโลติ อตฺโถฯ วิปรีโตติ ราชภยาทีนํ อภาวกาโลฯ
อภูตํ อิทํ อตฺตาทานนฺติ เอตฺถ อภูตสทฺโท อวิชฺชมานปริยาโยติ อาห ‘‘อสนฺตมิท’’นฺติ, อิทํ อตฺตาทานํ อวิชฺชมานนฺติ อตฺโถฯ มยา คหิโตติ สมฺพนฺโธฯ สีลวา ปุคฺคโลติ โยชนาฯ ยนฺติ อตฺตาทานํ สํวตฺตตีติ สมฺพนฺโธฯ อิทนฺติ อตฺตาทานํฯ
น ลภิสฺสามิ สนฺทิฏฺเฐ, ลภิสฺสามิ สนฺทิฏฺเฐติ เอตฺถ ‘‘น ลภิสฺสามิ, ลภิสฺสามี’’ติ อิทํ กิํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อปฺเปกทา หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ อปฺเปกทาติ อปิ เอกทาฯ หิสทฺโท วิตฺถารโชตโกฯ เอวรูปาติ สนฺทิฏฺฐสมฺภตฺตสภาวาฯ ตนฺติ อุปตฺถมฺภกภิกฺขุลภนํ สนฺธายาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘น ลภิสฺสามี’’ติ อิทํ วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ
โกสมฺพกานํ ภณฺฑนาทิ ภวติ วิย ภณฺฑนาทิ ภวิสฺสตีติ โยชนาฯ ปจฺฉาปิ อวิปฺปฏิสารกรํ ภวิสฺสตีติ เอตฺถ เกสํ อวิปฺปฏิสารกรํ ภวติ วิย ปญฺจงฺคสมฺปนฺนาคตํ อตฺตาทานํ ปญฺจสติกสงฺคีตินฺติ ปญฺจสเตหิ มหากสฺสปาทีหิ กตฺตพฺพํ สงฺคีติํฯ มหากสฺสปตฺเถรสฺส ปจฺฉา สมนุสฺสรณกรํ โหติ อิว โหตีติ โยชนาฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ สมนุสฺสรณกรนฺติ สมฺโมทวเสน ปุนปฺปุนํ อนุสฺสรณสฺส กรํฯ อิมินา ‘‘อวิปฺปฏิสารกร’’นฺติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ ปจฺฉาปีติ เอตฺถ ปิสทฺทสฺส อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สาสนสฺส จา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สาสนสฺส จ สสฺสิริกตายาติ สมฺพนฺโธฯ วิคตอุปกฺกิเลสจนฺทิมสูริยานํ วิย สาสนสฺส จ สสฺสิริกตาย สํวตฺตตีติ อธิปฺปาโยฯ
๘. โจทเกน ปจฺจเวกฺขิตพฺพธมฺมกถา
๓๙๙. ‘‘อจฺฉิทฺเทน ฉิทฺโท, ปฏิ ปุนปฺปุนํ มสิยติ อามสิยตีติ ปฏิมํโส, นิคฺคหิตาคโม, ภาวปฺปธาโนยํ กมฺมนิทฺเทโสฯ สห ปฏิมํเสนาติ สปฺปฏิมํโส, กายสมาจาโรฯ วิปรีโตติ วิปริวตฺตวเสน อิโต ปวตฺโต, กายสมาจาโรติ อตฺโถฯ อมูลกานุทฺธํสนาทีหีติ อาทิสทฺเทน ทุฏฺฐุลฺลวาจาทโย สงฺคณฺหาติฯ
เมตฺตํ นุ โข เม จิตฺตนฺติ เอตฺถ อปฺปนาภาวปฺปตฺตํ เมตฺตจิตฺตเมวาธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปลิโพเธ ฉินฺทิตฺวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปลิโพเธติ อาวาสปลิโพธาทิเก ปลิโพเธฯ ‘‘วิกฺขมฺภนวเสน วิหตาฆาต’’นฺติ อิมินา อปฺปนาภาวปฺปตฺตํ เมตฺตจิตฺตเมว ทสฺเสติฯ อิทํ ปนาวุโส กตฺถ วุตฺตํ ภควตาติ เอตฺถ อิทํสทฺทกิํสทฺทานํ วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทํ สิกฺขาปทํ กตรสฺมิํ นคเร’’ติฯ
๙. โจทเกน อุปฏฺฐาเปตพฺพกถา
๔๐๐. ‘‘กาเลน วกฺขามี’’ติอาทีสุ โจทนาย กาลอกาลาทิํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอโก เอก’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ เอโกติ เอกโก โจทโกฯ เอกนฺติ เอกกํ จุทิตกํฯ สงฺฆมชฺฌ…เป.… อสนสาลาทีสุ วา ปริวาริตกฺขเณ วาติ โยชนาฯ ตตฺถ ‘‘สงฺฆมชฺฌ…เป.… อสนสาลาทีสู’’ติ อิมินา ฐานาภาวํ ทสฺเสติ, ‘‘อุปฏฺฐาเกหิ ปริวาริตกฺขเณ’’ติ อิมินา กาลาภาวํ ทสฺเสติฯ อิเมหิ ปเทหิ ฐานมฺปิ กาเลน สงฺคเหตฺวา ‘‘กาเลน ตจฺเฉนาติ สจฺเจนฯ หมฺโภติ นิปาโต ปจฺฉิมปเทสุ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ หมฺโภ มหลฺลก, หมฺโภ ปริสาวจร, หมฺโภ ปํสุกูลิก, หมฺโภ ธมฺมกถิกาติ หิ อตฺโถฯ อิทนฺติ กมฺมํฯ การณนิสฺสิตนฺติ มหลฺลกภาวการณาทีสุ การณนิสฺสิตํ กตฺวาติ อิมสฺมิํ วีติกฺกเม อยํ นาม โทโสติ การณนิสฺสิตํ กตฺวาฯ ‘‘เมตฺตจิตฺตํ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติ อิมินา เมตฺตจิตฺโตติ ปทสฺส ‘‘วกฺขามี’’ติ ปเท กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติฯ โน โทสนฺตโรติ เอตฺถ อนฺตรสทฺทสฺส จิตฺตวาจกภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ทุฏฺฐจิตฺโต’’ติฯ ‘‘หุตฺวา’’ติ อิมินา กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติฯ
๑๐. โจทกจุทิตกปฏิสํยุตฺตกถา
๔๐๑. อชฺฌตฺตนฺติ เอตฺถ อตฺตสทฺทสฺส จิตฺตวาจกภาวญฺจ สตฺตมีวิภตฺติยาปิ อมาเทสภาวญฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน จิตฺเต’’ติฯ อุปฺปาเทตฺวาติ อิมินา ‘‘มนสิกริตฺวา’’ติ ปทสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติฯ การุญฺญตาติ เอตฺถ ทฺวีสุ ณฺยปจฺจยตาปจฺจเยสุ เอกสฺเสว ภาววาจกตฺตา เอโก สฺวตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กรุณภาโว’’ติฯ ตตฺถ กรุณสฺส ปุคฺคลสฺส ภาโว การุญฺญํ, ตเทว การุญฺญตาฯ อถ วา กรุโณ เอว ปุคฺคโล การุญฺญํ, ตสฺส ภาโว การุญฺญตาติ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ อิมินาติ ‘‘การุญฺญตา’’ติ ปเทนฯ กรุณญฺจาติ อปฺปนาปตฺตํ กรุณญฺจฯ กรุณาปุพฺพภาคญฺจาติ อปฺปนาปตฺตาย กรุณาย ปุพฺพภาเค ปริกมฺมูปจารวเสน ปวตฺตํ กามาวจรกรุณญฺจฯ ทฺวีหิปีติ ‘‘หิเตสิตา, อนุกมฺปิตา’’ติ ทฺวีหิปิ ปเทหิฯ เมตฺตญฺจาติ อปฺปนาปตฺตเมตฺตญฺจฯ เมตฺตาปุพฺพภาคญฺจาติ อปฺปนาปตฺตาย เมตฺตาย ปุพฺพภาเค ปริกมฺมูปจารวเสน ปวตฺตํ กามาวจรเมตฺตญฺจฯ สุทฺธนฺเตติ สุทฺเธ โกฏฺฐาเสฯ ปฏิญฺญํ อาโรเปตฺวาติ จุทิตกํ ปฏิญฺญํ อาโรเปตฺวาฯ เย เอเตติ ‘‘การุญฺญตา’’ติอาทินา นเยน เย เอเต ปญฺจ ธมฺมา วุตฺตาติ โยชนาฯ อิมินา อิเม ปญฺจ ธมฺเมติ เอตฺถ อิมสทฺทสฺส อนิยมนิทฺเทสภาวํ ทสฺเสติฯ
สจฺเจ จ อกุปฺเป จาติ เอตฺถ สจฺจสทฺทสฺส วิรติสจฺจปรมตฺถสจฺจานิ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘วจีสจฺเจ จา’’ติฯ ‘‘อกุปฺปนตายา’’ติ อิมินา นกุปสฺส ภาโว อกุปฺปนฺติ กตฺวา ณฺยปจฺจยสฺส หีติ สจฺจํ, วิตฺถาโร วาฯ น ปโร ฆฏฺเฏตพฺโพติ น ปโร กุชฺฌาเปตพฺโพฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมิํ ปาติโมกฺขฏฺฐปนกฺขนฺธเกฯ
อิติ ปาติโมกฺขฏฺฐปนกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ
๑๐. ภิกฺขุนิกฺขนฺธกํ
มหาปชาปติโคตมีวตฺถุกถา
๔๐๒. ภิกฺขุนิกฺขนฺธเก กสฺมา ปฏิกฺขิปตีติ โจทนํ ทสฺเสตฺวา ตสฺสา อาโภคํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นนู’’ติอาทิฯ ‘‘กาม’’นฺติอาทินา อภฺยูปคมปริหารวเสน วิสฺสชฺเชติฯ ตตฺถ กามํสทฺโท อนุคฺคหตฺโถ, ปน สทฺโท ครหตฺโถ, ปน ตถาปิ ปฏิกฺขิปตีติ สมฺพนฺโธฯ ตนฺติ มหาปชาปติํ โคตมิํฯ ยาจิเตน หุตฺวา อนุญฺญาตนฺติ โยชนาฯ อยนฺติ ปพฺพชฺชาฯ ภทฺทกํ กตฺวาติ ลทฺธกํ กตฺวา, มนาปํ กตฺวาติ อตฺโถฯ
๔๐๓. กุมฺภเถนเกหีติ เอตฺถ กุมฺเภ ทีปํ ชาเลตฺวา เตนาโลเกน เถเนนฺตีติ กุมฺภเถนกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กุมฺเภ ทีปํ ชาเลตฺวา’’ติอาทิฯ
นาฬิมชฺฌคตนฺติ สสฺสนาฬสฺส มชฺเฌ คตํฯ คณฺฐินฺติ ผฬุํฯ ‘‘กณฺฑ’’นฺติปิ ปาโฐ, ทณฺฑนฺติ อตฺโถฯ เยนาติ ปาณเกนฯ อยญฺหิ ยํสทฺโท ตํสทฺทานเปกฺโขติ ทฏฺฐพฺโพฯ
อนฺโตรตฺตภาโวติ อนฺโตโลหิตภาโวฯ เอตมตฺถนฺติ เอตํ วกฺขมานํ อตฺถํฯ อาฬิยาติ อาวรณายฯ อพทฺธายปีติ ปิสทฺโท อนุคฺคหตฺโถ, พทฺธาย ปน ปเควาติ อตฺโถฯ กิญฺจีติ อปฺปมตฺตกํฯ ยนฺติ อุทกํฯ ตมฺปีติ อุทกมฺปิฯ ปิสทฺโท อพทฺธาย ฐิตํ กิญฺจิ อุทกํ อเปกฺขติฯ เย อิเม ครุธมฺมา ปญฺญตฺตาติ โยชนาฯ ปฏิกจฺเจวาติ ปเคว เตสูติ ครุธมฺเมสุฯ อปญฺญตฺเตสุ สนฺเตสุปีติ โยชนาฯ ปฐมํ วุตฺตนฺติอาทิ วุตฺตํ, วสฺสสหสฺสเมว ฐสฺสติ อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตีติ โยชนาฯ ‘‘วสฺสสหสฺส’’นฺติ จ เอตํ วจนํ วุตฺตนฺติ ตโตติ วสฺสสหสฺสโตฯ ปริยตฺติธมฺโมปีติ ปิสทฺโท ปฏิเวธสทฺธมฺมํ อเปกฺขติฯ ทฺวีสุ สทฺธมฺเมสุ ฐิเตสุ ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม ฐิโตเยวาติ กตฺวา น วุตฺตํฯ ตานิเยวาติ ปญฺจวสฺสสหสฺสานิเยวฯ ปริยตฺติยา สติ ปฏิเวโธ น โหตีติ นาปิ วตฺตพฺโพติ โยชนาฯ ลิงฺคนฺติ สมณเวสํ, สมณาการนฺติ อตฺโถฯ
ภิกฺขุนีอุปสมฺปทานุชานนกถา
๔๐๔. อิมาย อนุปญฺญตฺติยาติ มหาปชาปติยา อฏฺฐครุธมฺมปฏิคฺคหณูปสมฺปทํ อุปนิธาย อยํ ปญฺญตฺติ อนุปญฺญตฺติ นาม, ตาย อนุปญฺญตฺติยา อุปสมฺปาเทตุนฺติ อตฺโถฯ มหาปชาปติยา สทฺธิวิหารินิโย กตฺวาติ มหาปชาปติํ อุปชฺฌํ กตฺวา ปญฺจสตา สากิยานิโย ตสฺสา สทฺธิวิหารินิโย กตฺวาติ อตฺโถฯ อิตีติ ตสฺมา อเหสุนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิมินา โอวาเทนาติ ภควโต อิมินา โอวาเทนฯ
๔๑๐. เอติสฺสาติ เอติสฺสา ภิกฺขุนิยาฯ ตนฺติ กมฺมํฯ อญฺญสฺมินฺติ อญฺญสฺมิํ กมฺเมฯ อญฺญนฺติ โรปิตพฺพกมฺมโต อญฺญํ กมฺมํฯ
๔๑๑. กทฺทโมทเกนาติ กทฺทเมน อาลุฬิเตน อุทเกเนวฯ กทฺทมาทีสุปีติ ปีสทฺโท ‘‘เยน เกนจี’’ติ เอตฺถ โยเชตพฺโพฯ เยน เกนจิปีติ หิ อตฺโถฯ สนฺนิปติตฺวาติ ภิกฺขุนิสงฺเฆน สนฺนิปติตฺวาฯ อปสาทนียนฺติ อปสาเทตพฺพํ กมฺมํฯ เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน สาวนมตฺเตนฯ อวนฺทิโยติ น วนฺเทตพฺโพ, วนฺทิตุํ น อรโหติ อตฺโถฯ ตโตติ ติกฺขตฺตุํ สาเวตพฺพโตฯ น วนฺทนฺตีติ ภิกฺขุนิโย น วนฺทนฺติฯ ทิสฺวาปีติ ตํ ภิกฺขุํ ทิสฺวาปิฯ เตน ภิกฺขุนาติ อปสาทนียํ ทสฺเสนฺเตน ภิกฺขุนา, ขมาเปตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ วิหาเรเยวาติ ภิกฺขูนํ วิหาเรเยวฯ เตน ภิกฺขุนาติ อุปสงฺกมิตพฺเพน ตโตติ วตฺตพฺพกาลโตฯ โสติ อปสาทนียํ ทสฺเสนฺโต ภิกฺขุฯ เอตฺถาติ ภิกฺขุนิกฺขนฺธเกฯ กมฺมวิภงฺเคติ ปริวาราวสาเน กมฺมานํ วิภงฺคฏฺฐาเน (ปริ. อฏฺฐ. ๔๙๕-๔๙๖)ฯ
โอภาสนฺตีติ อว หีเนน ภาสนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อสทฺธมฺเมน โอภาสนฺตี’’ติฯ ‘‘ภิกฺขุนีหิ สทฺธิํ สมฺปโยเชนฺตี’’ติ เอตฺถ กมฺมกรเณ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุริเส อสทฺธมฺเมนา’’ติฯ เอตฺถ ‘‘ปุริเส’’ติ อิมินา กมฺมํ ทสฺเสติ, ‘‘อสทฺธมฺเมนา’’ติ อิมินา กรณํฯ วิหารปฺปเวสเนติ ภิกฺขูนํ วิหารปฺปเวสเนฯ โอวาทํ ฐเปตุนฺติ เอตฺถ โอวาทฏฺฐปนาการํ ทสฺเสนฺโต โอวาทตฺถายาติ โอวาทปฏิคฺคหณตฺถายฯ มา กริตฺถาติ มา กเรยฺยาถฯ
๔๑๖. คิหิทาริกาโยติ คิหิภูตา ทาริกาโย พนฺธนฺติ วิยาติ โยชนาฯ ฆนปฏฺฏเกนาติ ฆนภูเตน ปฏฺเฏน นิยุตฺเตนฯ เอกปริยกนฺติ เอตฺถ เอกวารํ กฏิยํ ปริกฺขิปิตฺวา กตํ กายพนฺธนํ เอกปริยกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกวารํ ปริกฺขิปนก’’นฺติฯ ตตฺถ ปริกฺขิปนกนฺติ กฏิยํ ปริกฺขิปนารหํฯ
วิลีเวนาติ เอตฺถ พหุตฺเถ เอกวจนนฺติ อาห ‘‘สณฺเหหิ วิลีเวหี’’ติฯ ‘‘กตปฏฺเฏนา’’ติ อิมินา ปาฬิยํ ‘‘กเตนา’’ติ ปาฐเสสํ ทสฺเสติฯ เสตวตฺถปฏฺเฏนาติ เสตวตฺเถน กเตน ปฏฺเฏนฯ กตเวณิยาติ กตาย เวณิยาฯ อิมินา ทุสฺเสน กตา เวณิ ทุสฺสเวณีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ เอเสว นโย ปุริมปจฺฉิมปเทสุปิฯ โจฬกาสาวนฺติ โจฬเมว กสาเวน รตฺตตฺตา โจฬกาสาวํฯ
อฏฺฐิลฺเลนาติ อทฺเทน อฏฺฐินาฯ ‘‘โคชงฺฆฏฺฐิเก’’ติ อิมินา อฏฺฐิโน สมฺพนฺธํ ทสฺเสติฯ หตฺถํ โกฏฺฏาเปนฺตีติ เอตฺถ หตฺถํ นาม อคฺคพาหเมวาธิปฺเปตํ, น กปฺปรโต ปฏฺฐายาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อคฺคพาห’’นฺติฯ ปิฏฺฐิหตฺถนฺติ หตฺถปิฏฺฐิํฯ ปิฏฺฐิปาทนฺติ ปาทปิฏฺฐิํฯ
๔๑๗. วุตฺตนยาเนวาติ องฺคเทเสติ สรีรปฺปเทเสฯ คณฺฑปฺปเทเสติ กโปลปฺปเทเสฯ สาโลเก ติฏฺฐนฺตีติ เอตฺถ สํวิชฺชติ อาโลโก เอตฺถาติ สาโลกนฺติ กตฺวา ทฺวารํ คเหตพฺพํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ทฺวารํ วิวริตฺวา’’ติฯ วุฏฺฐาเปนฺตีติ อุปสมฺปาเทนฺติฯ สูนํ ฐเปนฺตีติ เอตฺถ สูนาสทฺโท มํสปริยาโยติ อาห ‘‘มํสํ วิกฺกิณนฺตี’’ติฯ เตนาติ ทาเสนฯ อิทํ ปทํ ‘‘กาเรนฺตี’’ติ ปเท การิตกมฺมํฯ ‘‘หริตกญฺเจว ปกฺกญฺจา’’ติ อิมินา หริตกปกฺกิกนฺติ ปทสฺส ทฺวนฺทวากฺยํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ หริตกนฺติ หริตเมว ปณฺณํฯ ปกฺกนฺติ เสทิตํ ปณฺณํฯ
๔๑๘. กถิตาเยวาติ จีวรกฺขนฺธเก กถิตาเยวฯ
๔๑๙. ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉโยติ ปาฬิยํ วุตฺตวินิจฺฉยโต มุตฺโต วินิจฺฉโยฯ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉยํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘สเจ หี’’ติอาทิฯ โย โกจิ กาลํ กโรนฺโต วทตีติ สมฺพนฺโธฯ มมจฺจเยนาติ มม อติกฺกเมนฯ อญฺญสฺสาติ วุตฺเตหิ อุปชฺฌายาทีหิ อญฺญสฺส เตสนฺติ อุปชฺฌายาทีนํฯ น โหตีติ ปริกฺขาโร น โหติฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ อจฺจยทานนฺติ อจฺจเยน โหตูติ ทานํฯ น รุหตีติ ปญฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ ปพฺพชิตสฺส วา คหฏฺฐสฺส วา ยสฺส กสฺสจิ อจฺจยทานํ เตสํ น รุหติ, สงฺฆสฺเสว รุหตีติ อธิปฺปาโยฯ คิหีนํ ปน อจฺจยทานนฺติ สมฺพนฺโธฯ รุหตีติ คิหีนํ ปพฺพชิตสฺส วา คหฏฺฐสฺส วา ยสฺส กสฺสจิ อจฺจยทานํ เตสํ รุหติ, เตสํเยว สนฺตโก โหตีติ อธิปฺปาโยฯ
๔๒๐. ปุราณมลฺลีติ เอตฺถ มลฺลสฺส ภริยา มลฺลี, ปุราเณ มลฺลี ปุราณมลฺลีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุราเณ’’ติอาทิฯ ‘‘คิหิกาเล’’ติ อิมินา ‘‘ปุราเณ’’ติ เอตฺถ ณปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติฯ มลฺลสฺสาติ มุฏฺฐิมลฺลสฺสฯ ปุริสพฺยญฺชนนฺติ เอตฺถ พฺยญฺชนสทฺโท นิมิตฺตปริยาโยติ อาห ‘‘ปุริสนิมิตฺต’’นฺติฯ จิตฺตนฺติ ราคจิตฺตํฯ
๔๒๑. ยนฺติ อคฺคนฺติ ปฐมภาคํฯ อสปฺปายนฺติ อตฺตโน อสปฺปายํฯ
หิยฺโยติ อตีตานนฺตราหนิฯ อญฺญสฺมินฺติ ภิกฺขุนีหิ อญฺญสฺมิํฯ ‘‘ภิกฺขุนีหี’’ติ ปทํ ‘‘ปฏิคฺคาหาเปตฺวา’’ติ ปเท การิตกมฺมํฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ
๔๒๖. ‘‘โภชนกาล’’นฺติ อิมินา ‘‘กาลํ วีตินาเมสุ’’นฺติ เอตฺถ กาลวิเสสํ ทสฺเสติฯ
ปุเรติ อาทิมฺหิฯ ตาสนฺติ อฏฺฐนฺนํ ภิกฺขุนีนํฯ อพฺภนฺตริมาติ อพฺภนฺตเร ปริยาปนฺนาฯ อญฺญาติ อฏฺฐหิ ภิกฺขุนีหิ อญฺญาฯ นวกตรา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ฐเปตฺวา ภตฺตคฺค’’นฺติ อิมินา อญฺญตฺถ สพฺพตฺถ ยถาวุฑฺฒํ น ปฏิพาหิตพฺพนฺติ เอตฺถ อญฺญสทฺทสฺส อปาทานํ ทสฺเสติฯ อญฺญสฺมินฺติ เอตฺถ สฺมิํวจเนน ตฺถปจฺจยสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘จตุปจฺจยภาชนียฏฺฐาเน’’ติ อิมินา สรูปํ ทสฺเสติฯ
๔๓๐. ทูเตนปิ อุปสมฺปาเทตุนฺติ เอตฺถ กิํ สพฺพถา ทูเตน อุปสมฺปทา วฏฺฏตีติ อาห ‘‘ทูเตน…เป.… วฏฺฏตี’’ติฯ เยน เกนจิ อนฺตราเยนาติ สมฺพนฺโธ, อสติ อนฺตราเย น วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโยฯ กมฺมวาจาปริโยสาเน อุปสมฺปนฺนาว โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ตาวเทวาติ อุปสมฺปนฺนกฺขเณเยวฯ
๔๓๑. นวกมฺมมฺปีติ
๔๓๒. ตสฺสาติ ตสฺสา อิตฺถิยาฯ ยาว โส ทารโก วิญฺญุตํ ปาปุณาตีติ เอตฺถ กถํ วิญฺญุภาโว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ยาว ขาทิตุ’’นฺติอาทิฯ
ฐเปตฺวา สาคารนฺติ เอตฺถ สกาโร สหสทฺทการิโย, อคารนฺติ จ เสยฺยาคารนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สหาคารเสยฺยมตฺตํ ฐเปตฺวา’’ติฯ ยถา อญฺญสฺมิํ ปุริเส ปฏิปชฺชิตพฺพํ, เอวํ ตถาติ โยชนาฯ ‘‘อญฺญสฺมิ’’นฺติ อิมินา ปาฬิยํ อญฺเญ ปุริเสติ เอตฺถ สฺมิํวจนสฺส สพฺพนามโต เอการาเทโส
๔๓๔. ‘‘ยเทว สา วิพฺภนฺตา’’ติ อิมินา ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ยสฺมา’’ติ อิมินา ยเทวาติ เอตฺถ ยํสทฺทสฺส การณตฺถํ ทสฺเสติฯ โอทาตานิ วตฺถานิ นิวตฺถาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ตสฺมาเยวา’’ติ อิมินา ตเทวาติ ปทสฺส การณตฺถเมว ทสฺเสติฯ ‘‘น สิกฺขาปจฺจกฺขาเนนา’’ติ อิมินา เอวตฺถผลํ ทสฺเสติฯ สา ปุน อุปสมฺปทํ น ลภตีติ สา วิพฺภนฺตา ภิกฺขุนี ปุน อุปสมฺปทํ น ลภติฯ
ปพฺพชฺชมฺปิ น ลภตีติ ติตฺถายตนสงฺกนฺตา ภิกฺขุนี ปพฺพชฺชมฺปิ น ลภติ, ปเคว อุปสมฺปทํฯ
ปาเท สมฺพาหนฺตาติ ภิกฺขุนีนํ ปาเท สมฺพาหนฺตาฯ เกเสติ ภิกฺขุนีนํ เกเสฯ ตตฺราติ ‘‘กุกฺกุจฺจยนฺตา น สาทิยนฺตี’’ติ วจเนฯ เอเก อาจริยา วทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ สารตฺตา โหนฺตีติ โยชนาฯ เอตฺถาติ ปุริสานํ อภิวาทนาทีสุฯ อิทนฺติ ปุริสานํ อภิวาทนาทิ, ‘‘อนุญฺญาต’’นฺติ ปเท วุตฺตกมฺมํ ‘‘วฏฺฏตี’’ติ ปเท วุตฺตกตฺตาฯ อถ วา โอทิสฺส อนุญฺญาตํ อิทํ ปุริสานํ อภิวาทนาทิ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ เอวญฺหิ สติ ‘‘โอทิสฺส อนุญฺญาต’’นฺติ ปทํ เหตุอนฺโตคธวิเสสนํ, โอทิสฺส อนุญฺญาตตฺตา วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโยฯ ตนฺติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตวจนํฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ
๔๓๕. ปลฺลงฺเกน นิสีทนฺตีติ เอตฺถ อาสนปลฺลงฺกํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทนฺตี’’ติฯ ตตฺถ อาภุชิตฺวาติ อาพนฺธิตฺวาฯ กูโปติ วจฺจกูโปฯ อุปรีติ กูปโต
๔๓๖. กุณฺฑกนฺติ กณํฯ เอตฺถาติ ภิกฺขุนิกฺขนฺธเกฯ
อิติ ภิกฺขุนิกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ
๑๑. ปญฺจสติกกฺขนฺธกํ
๑. ขุทฺทานุขุทฺทกสิกฺขาปทกถา
๔๔๑. ปญฺจสติกกฺขนฺธเก ปริยาเยนาติ การเณนฯ ธูมกาลิกนฺติ เอตฺถ ธูมสฺส กาโล ธูมกาโล, ธูมสฺส อุฏฺฐิตกาโลติ อตฺโถฯ โส เอตสฺสตฺถีติ ธูมกาลิกํ, สิกฺขาปทปญฺญตฺตํฯ อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยาวา’’ติอาทิฯ
๔๔๓. อิทนฺติ ‘‘กตมานิ ปน ภนฺเต ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’’ติ อปุจฺฉนํฯ ‘‘ตยา’’ติ อิมินา อิทํ เตติ เอตฺถ เตสทฺทสฺส ‘‘ตุยฺหํ, ตวา’’ติ อตฺเถ ปฏิกฺขิปติฯ อาปตฺตินฺติ ทุกฺกฏาปตฺติํฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ เตติ เถราฯ ‘‘สงฺโฆ…เป.… น สมุจฺฉินฺทตี’’ติ เอตํ วจนํ อนุสฺสาวิตนฺติ โยชนาฯ ‘‘เทเสหิ ตํ อาวุโส ทุกฺกฏ’’นฺติ อิทมฺปิ จ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ เถโร ปนาติ อานนฺทตฺเถโร ปน อาหาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ อปุจฺฉเนฯ ยถาติ เยนากาเรนฯ จตูสุ ฐาเนสูติ ‘‘ภควโต วสฺสิกสาฏิกํ อกฺกมิตฺวา สิพฺเพสี’’ติอาทีสุ จตูสุ ฐาเนสุฯ เอตฺถาติ ปญฺจสติกกฺขนฺธเกฯ
อิติ ปญฺจสติกกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ
๑๒. สตฺตสติกกฺขนฺธกํ
ทสวตฺถุกถา
๔๔๗. สตฺตสติกกฺขนฺธเก วฑฺเฒนฺติ กฏสินฺติ เอตฺถ กฏสีสทฺโท สุสานภูมิวาจโกติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ กเฬวรํ นิกฺขิปมานา ภูมิํ วฑฺเฒนฺตี’’ติฯ ตตฺถ กเฬวรนฺติ เทหํฯ ตญฺหิ กเฬ องฺคปจฺจงฺคานํ อวยเว สมฺปิณฺเฑตฺวา วริยติ อิจฺฉิยตีติ กเฬวรนฺติ วุจฺจติฯ เอวํ โฆรํ กฏสิํ วฑฺเฒนฺตาว ปุนพฺภวํ อาทิยนฺตีติ โยชนาฯ
๔๕๔. ปาปกํ โน อาวุโส กตนฺติ เอตฺถ โนสทฺโท อมฺหสทฺทการิโย, ฉฏฺฐีกตฺตา จ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาวุโส อมฺเหหิ ปาปกํ กต’’นฺติฯ
๔๕๕. ‘‘ปิยวจน’’นฺติ อิมินา กตเมน ตฺวํ ภูมิ-วิหาเรนาติ เอตฺถ ภูมิสทฺโท ปิยวาจโก รุฬฺหีสทฺโทติ ทสฺเสติฯ ‘‘อามนฺเตตี’’ติ อิมินา อาลปนปทนฺติ ทสฺเสติฯ อาวุโส ภูมีติ อตฺโถฯ กุลฺลวิหาโร นาม เมตฺตาวิหาโร, โส จ เหฏฺฐิมฌานตฺตเย ยุตฺตตฺตา อุตฺตานวิหาโรติ อาห ‘‘อุตฺตานวิหาเรนา’’ติฯ
๔๕๗. สาวตฺถิยาติ สาวตฺถินคเรฯ สุตฺตวิภงฺเคติ ปทภาชนีเยฯ ปฏิกฺขิตฺตภาวํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตตฺร หี’’ติอาทิฯ ตตฺราติ สุตฺตวิภงฺเค, ปฏิกฺขิตฺตํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺราติ ‘‘สนฺนิธิการเก อสนฺนิธิการกสญฺญี’’ติอาทิวจเนฯ เอเก อาจริยา เอวํ มญฺญนฺตีติ โยชนาฯ กินฺติ มญฺญนฺตีติ อาห ‘‘โย ปน ภิกฺขู’’ติอาทิฯ อโลณกํ ยมฺปิ อามิสนฺติ โยชนาฯ เตนาติ ปุเรปริคฺคหิตโลเณนฯ ตนฺติ อามิสํฯ ตทหุปฏิคฺคหิตเมวาติ ตสฺมิํ อหนิ ปฏิคฺคหิตเมวฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ตทหุปฏิคฺคหิตเมว, ตสฺมาฯ วทโตติ วทนฺตสฺส, ภควโต วจเนนาติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ อโลณกามิสปริภุญฺชเน, ทุกฺกเฏน ภวิตพฺพํ อิติ มญฺญนฺตีติ โยชนาฯ เตติ เอเก อาจริยาฯ ทุกฺกเฏนปีติ ปิสทฺเทน ปเคว ปาจิตฺติเยนาติ ทสฺเสติฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ เอตฺถาติ ยาวชีวิกยาวกาลิเกสุฯ ยาวชีวิกํ น ตทหุปฏิคฺคหิตํ, ยาวกาลิกเมว ตทหุปฏิคฺคหิตนฺติ โยชนาฯ ตทหุปฏิคฺคหิตญฺจ ยาวกาลิกนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตํ ทุกฺกฏํ ตุมฺเห ยทิ ยาวชีวิกมิสฺสนฺติ โลณสงฺขาเตน ยาวชีวิเกน สํสฏฺฐํฯ พฺยญฺชนมตฺตนฺติ วิกาเล น กปฺปตีติ พฺยญฺชนมตฺตํฯ
เอตฺถาติ ‘‘ยาวกาลิเกน ภิกฺขเว’’ติอาทิวจเน (มหาว. ๓๐๕) ตทหุปฏิคฺคหิตํ ยาวชีวิกนฺติ โยชนาฯ ยาวกาลิกสฺส คติ วิย คติ เอตสฺสาติ ยาวกาลิกคติกํฯ ตสฺมา ทุกฺกฏํ น โหตีติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ ปุเรปฏิคฺคหิตโลเณน อามิสปริภุญฺชเนฯ ตทหุปฏิคฺคหิตํ ยาวกาลิเกน สมฺภินฺนรสํ ยาวชีวิกนฺติ โยชนาฯ ตนฺติ ยถาวุตฺตํ ยาวชีวิกํ, วิกาลโภชนปาจิตฺติยา เอว การณํ โหตีติ โยชนาฯ เอวนฺติ ตถา, อชฺช ปฏิคฺคหิตมฺปิ ยาวชีวิกนฺติ สมฺพนฺโธฯ อปรชฺชุ ปฏิคฺคหิเตน ยาวกาลิเกนาติ โยชนาฯ ตนฺติ ยาวชีวิเกน สมฺมิสฺสํ ยาวกาลิกํ, อชานนฺโตปีติ สมฺพนฺโธฯ อิทนฺติ ยถาวุตฺตํ ยาวกาลิกํฯ ตโตติ สนฺนิธิโภชนปาจิตฺติยโตฯ หีติ สจฺจํฯ ‘‘สาวตฺถิยา สุตฺตวิภงฺเค’’ติ อิทํ พฺยากรณํ ปริสุทฺธนฺติ โยชนาฯ
‘‘ราชคเห อุโปสถสํยุตฺเต’’ติ อิทํ วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อุโปสถสํยุตฺเตติ อุโปสเถน สมฺพนฺเธ อุโปสถกฺขนฺธเกฯ กิํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘น ภิกฺขเว…เป.… ทุกฺกฏสฺสาติ (มหาว. ๑๔๑) เอตํ สนฺธายา’’ติฯ อติสาเรติ อติกฺกมิตฺวา สรเณ คมเน ปวตฺตเนติ อตฺโถฯ นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมํฯ ‘‘จมฺเปยฺยเก วินยวตฺถุสฺมิ’’นฺติ อิทํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก อาคต’’นฺติ อิมินา จมฺเปยฺเย อาคตํ จมฺเปยฺยกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ
ธมฺมิกนฺติ ภูเตน ปวตฺตํฯ สุตฺตวิภงฺเค หิ ยสฺมา อาคตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ทสาเยวาติ ทสายเมว, อาธาเร เจตํ ภุมฺมํฯ วิทตฺถิมตฺตาติ วิทตฺถิปมาณาฯ ทสาย วินาติ ทสํ วชฺเชตฺวาฯ ตํ ปมาณนฺติ วิทตฺถิตฺตยสงฺขาตํ ตํ ปมาณํ กโรนฺตสฺส วุตฺตปาจิตฺติยํ อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ตํ อติกฺกามยโต เฉทนกํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๕๓๓) อิทํ วจนํ อาคตเมว โหตีติ โยชนาฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมิํ สตฺตสติกกฺขนฺธเกฯ
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
สตฺตสติกกฺขนฺธกวณฺณนาย
โยชนา สมตฺตาฯ
ทฺวิวคฺคสงฺคหาติ ทฺวาวีสติปเภทนาติ มหาวคฺเค ปญฺจกฺขนฺธทุกฺขปฺปหายิโนติ ปญฺจกฺขนฺธสงฺขาตํ ทุกฺขํ ปชหนสีลสฺส, ภควโตติ สมฺพนฺโธฯ อาสาปีติ อิจฺฉาปิฯ อยํ ปเนตฺถ โยชนา-ปญฺจกฺขนฺธทุกฺขปฺปหายิโน ภควโต สาสเน ทฺวิวคฺคสงฺคหา ทฺวาวีสติปเภทนา เย ขนฺธกา ภควตา วุตฺตา, เตสํ ขนฺธกานํ เอสา วณฺณนา อนฺตรายํ วินา ยถา สิทฺธา, เอวํ ตถา ปาณีนํ กลฺยาณา อาสาปิ สิชฺฌนฺตูติฯ
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
จูฬวคฺคสํวณฺณนาย
โยชนา สมตฺตาฯ
ชาทิลญฺฉิตนาเมน, เนกานํ วาจิโต มยา;
จูฬวคฺคขนฺธกสฺส, สมตฺโต โยชนานโยติฯ
ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
ปาจิตฺยาทิโยชนา