๑๖. ญาณวิภงฺโค
๑. เอกกมาติกา
๗๕๑. เอกวิเธน
อุปฺปนฺนวตฺถุกา อุปฺปนฺนารมฺมณา,
(๓) ปุเรชาตวตฺถุกา ปุเรชาตารมฺมณา
(๔) อชฺฌตฺติกวตฺถุกา พาหิรารมฺมณา
(๕) อสมฺภินฺนวตฺถุกา อสมฺภินฺนารมฺมณา
(๖) นานาวตฺถุกา นานารมฺมณา
(๗) น อญฺญมญฺญสฺส
(๘) น อสมนฺนาหารา อุปฺปชฺชนฺติ
(๙) น
(๑๐) น อพฺโพกิณฺณา อุปฺปชฺชนฺติ
(๑๑) น อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺชนฺติ
(๑๒) น อญฺญมญฺญสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺติ
(๑๓) ปญฺจ วิญฺญาณา อนาโภคา
(๑๔) ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น กญฺจิ
(๑๕) ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สมนนฺตราปิ น กญฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ
(๑๖) ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น กญฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ
(๑๗) ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สมนนฺตราปิ น กญฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ
(๑๘) ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺฐเปติ
(๑๙) ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สมนนฺตราปิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺฐเปติ
(๒๐) ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติ
(๒๑) ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สมนนฺตราปิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติ
(๒๒) ปญฺจหิ
(๒๓) ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สมนนฺตราปิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺฐาติ
(๒๔) ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น จวติ น อุปฺปชฺชติ
(๒๕) ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สมนนฺตราปิ น จวติ น อุปฺปชฺชติ
(๒๖) ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น สุปติ น
(๒๗) ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สมนนฺตราปิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสติ, ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปญฺญา
เอวํ เอกวิเธน ญาณวตฺถุฯ
๒. ทุกมาติกา
๗๕๒. ทุวิเธน ญาณวตฺถุ –
(๑) โลกิยา ปญฺญา, โลกุตฺตรา ปญฺญา
(๒) เกนจิ วิญฺเญยฺยา ปญฺญา, เกนจิ น วิญฺเญยฺยา ปญฺญา
(๓) สาสวา ปญฺญา
(๔) อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา ปญฺญา, อาสววิปฺปยุตฺตา อนาสวา ปญฺญา
(๕) สํโยชนิยา ปญฺญา, อสํโยชนิยา ปญฺญา
(๖) สํโยชนวิปฺปยุตฺตา สํโยชนิยา ปญฺญา, สํโยชนวิปฺปยุตฺตา อสํโยชนิยา ปญฺญา
(๗) คนฺถนิยา ปญฺญา, อคนฺถนิยา ปญฺญา
(๘) คนฺถวิปฺปยุตฺตา คนฺถนิยา ปญฺญา, คนฺถวิปฺปยุตฺตา อคนฺถนิยา ปญฺญา
(๙) โอฆนิยา ปญฺญา, อโนฆนิยา ปญฺญา
(๑๐) โอฆวิปฺปยุตฺตา โอฆนิยา ปญฺญา, โอฆวิปฺปยุตฺตา อโนฆนิยา ปญฺญา
(๑๑) โยคนิยา ปญฺญา, อโยคนิยา ปญฺญา
(๑๒) โยควิปฺปยุตฺตา โยคนิยา ปญฺญา, โยควิปฺปยุตฺตา อโยคนิยา ปญฺญา
(๑๓) นีวรณิยา ปญฺญา, อนีวรณิยา ปญฺญา
(๑๔) นีวรณวิปฺปยุตฺตา นีวรณิยา ปญฺญา, นีวรณวิปฺปยุตฺตา อนีวรณิยา ปญฺญา
(๑๕) ปรามฏฺฐา
(๑๖) ปรามาสวิปฺปยุตฺตา ปรามฏฺฐา ปญฺญา, ปรามาสวิปฺปยุตฺตา อปรามฏฺฐา ปญฺญา
(๑๗) อุปาทินฺนา ปญฺญา, อนุปาทินฺนา ปญฺญา
(๑๘) อุปาทานิยา ปญฺญา, อนุปาทานิยา ปญฺญา
(๑๙) อุปาทานวิปฺปยุตฺตา
(๒๐) สํกิเลสิกา ปญฺญา, อสํกิเลสิกา ปญฺญา
(๒๑) กิเลสวิปฺปยุตฺตา สํกิเลสิกา ปญฺญา, กิเลสวิปฺปยุตฺตา อสํกิเลสิกา ปญฺญา
(๒๒) สวิตกฺกา ปญฺญา, อวิตกฺกา ปญฺญา
(๒๓) สวิจารา ปญฺญา, อวิจารา ปญฺญา
(๒๔) สปฺปีติกา ปญฺญา, อปฺปีติกา ปญฺญา
(๒๕) ปีติสหคตา ปญฺญา, น ปีติสหคตา ปญฺญา
(๒๖) สุขสหคตา ปญฺญา, น สุขสหคตา ปญฺญา
(๒๗) อุเปกฺขาสหคตา ปญฺญา, น อุเปกฺขาสหคตา ปญฺญา
(๒๘) กามาวจรา ปญฺญา
(๒๙) รูปาวจรา ปญฺญา, น รูปาวจรา ปญฺญา
(๓๐) อรูปาวจรา ปญฺญา, น อรูปาวจรา ปญฺญา
(๓๑) ปริยาปนฺนา ปญฺญา, อปริยาปนฺนา ปญฺญา
(๓๒) นิยฺยานิกา ปญฺญา, อนิยฺยานิกา ปญฺญา
(๓๓) นิยตา ปญฺญา, อนิยตา ปญฺญา
(๓๔) สอุตฺตรา ปญฺญา
(๓๕) อตฺถชาปิกา ปญฺญา, ชาปิตตฺถา ปญฺญา
เอวํ ทุวิเธน ญาณวตฺถุฯ
๓. ติกมาติกา
๗๕๓. ติวิเธน
(๑) จินฺตามยา ปญฺญา, สุตมยา ปญฺญา, ภาวนามยา ปญฺญา
(๒) ทานมยา ปญฺญา, สีลมยา ปญฺญา, ภาวนามยา ปญฺญา
(๓) อธิสีเล ปญฺญา, อธิจิตฺเต ปญฺญา, อธิปญฺญาย ปญฺญา
(๔) อายโกสลฺลํ, อปายโกสลฺลํ, อุปายโกสลฺลํ
(๕) วิปากา ปญฺญา, วิปากธมฺมธมฺมา ปญฺญา, เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา ปญฺญา
(๖) อุปาทินฺนุปาทานิยา ปญฺญา, อนุปาทินฺนุปาทานิยา ปญฺญา, อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา ปญฺญา
(๗) สวิตกฺกสวิจารา ปญฺญา, อวิตกฺกวิจารมตฺตา ปญฺญา, อวิตกฺกอวิจารา ปญฺญา
(๘) ปีติสหคตา ปญฺญา, สุขสหคตา ปญฺญา, อุเปกฺขาสหคตา ปญฺญา
(๙) อาจยคามินี ปญฺญา, อปจยคามินี ปญฺญา, เนวาจยคามินาปจยคามินี ปญฺญา
(๑๐) เสกฺขา ปญฺญา, อเสกฺขา ปญฺญา, เนวเสกฺขนาเสกฺขา ปญฺญา
(๑๑) ปริตฺตา ปญฺญา, มหคฺคตา ปญฺญา, อปฺปมาณา ปญฺญา
(๑๒) ปริตฺตารมฺมณา ปญฺญา, มหคฺคตารมฺมณา ปญฺญา, อปฺปมาณารมฺมณา ปญฺญา
(๑๓) มคฺคารมฺมณา ปญฺญา, มคฺคเหตุกา ปญฺญา, มคฺคาธิปตินี ปญฺญา
(๑๔) อุปฺปนฺนา ปญฺญา
(๑๕) อตีตา
(๑๖) อตีตารมฺมณา ปญฺญา, อนาคตารมฺมณา ปญฺญา, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปญฺญา
(๑๗) อชฺฌตฺตา
(๑๘) อชฺฌตฺตารมฺมณา ปญฺญา, พหิทฺธารมฺมณา ปญฺญา, อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา ปญฺญา
(๑๙) สวิตกฺกสวิจารา ปญฺญา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา
(๒๐) อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา
(๒๑) อตฺถิ ปีติสหคตา, อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคตา
(๒๒) อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี
(๒๓) อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา
(๒๔) อตฺถิ ปริตฺตา, อตฺถิ มหคฺคตา, อตฺถิ อปฺปมาณา
(๒๕) อตฺถิ ปริตฺตารมฺมณา, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมณา, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมณา
(๒๖) อตฺถิ มคฺคารมฺมณา, อตฺถิ มคฺคเหตุกา, อตฺถิ มคฺคาธิปตินี
(๒๗) อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี
(๒๘) อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา
(๒๙) อตฺถิ
(๓๐) อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา
(๓๑) อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา
(๓๒) อวิตกฺกวิจารมตฺตา ปญฺญา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา
(๓๓) อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา
(๓๔) อตฺถิ
(๓๕) อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา
(๓๖) อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี
(๓๗) อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา
(๓๘) อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา
(๓๙) อวิตกฺกอวิจารา ปญฺญา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา
(๔๐) อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปฺปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปฺปาทินฺนอนุปาทานิยา
(๔๑) อตฺถิ ปีติสหคตา, อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคตา
(๔๒) อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี
(๔๓) อตฺถิ
(๔๔) อตฺถิ ปริตฺตารมฺมณา, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมณา, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมณา
(๔๕) อตฺถิ มคฺคารมฺมณา, อตฺถิ มคฺคเหตุกา, อตฺถิ มคฺคาธิปตินี
(๔๖) อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี
(๔๗) อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา
(๔๘) อตฺถิ อตีตารมฺมณา, อตฺถิ อนาคตารมฺมณา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา
(๔๙) อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา
(๕๐) อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา
(๕๑) ปีติสหคตา
(๕๒) อตฺถิ
(๕๓) อตฺถิ สวิตกฺกสวิจารา, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺตา, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจารา
(๕๔) อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี
(๕๕) อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา
(๕๖) อตฺถิ ปริตฺตา, อตฺถิ มหคฺคตา, อตฺถิ อปฺปมาณา
(๕๗) อตฺถิ
(๕๘) อตฺถิ มคฺคารมฺมณา
(๕๙) อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี
(๖๐) อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา
(๖๑) อตฺถิ อตีตารมฺมณา, อตฺถิ อนาคตารมฺมณา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา
(๖๒) อตฺถิ อชฺฌตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา
(๖๓) อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา
(๖๔) อุเปกฺขาสหคตา ปญฺญา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา
(๖๕) อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา
(๖๖) อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี
(๖๗) อตฺถิ
(๖๘) อตฺถิ ปริตฺตา, อตฺถิ มหคฺคตา, อตฺถิ อปฺปมาณา
(๖๙) อตฺถิ ปริตฺตารมฺมณา, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมณา, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมณา
(๗๐) อตฺถิ มคฺคารมฺมณา, อตฺถิ มคฺคเหตุกา, อตฺถิ มคฺคาธิปตินี
(๗๑) อตฺถิ
(๗๒) อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา
(๗๓) อตฺถิ อตีตารมฺมณา, อตฺถิ อนาคตารมฺมณา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา
(๗๔) อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา
(๗๕) อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา
เอวํ ติวิเธน ญาณวตฺถุฯ
๔. จตุกฺกมาติกา
๗๕๔. จตุพฺพิเธน ญาณวตฺถุ –
(๑) กมฺมสฺสกตญาณํ, สจฺจานุโลมิกํ ญาณํ, มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํ, ผลสมงฺคิสฺส ญาณํ
(๒) ทุกฺเข ญาณํ, ทุกฺขสมุทเย ญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ ญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ
(๓) กามาวจรา ปญฺญา, รูปาวจรา ปญฺญา, อรูปาวจรา ปญฺญา, อปริยาปนฺนา ปญฺญา
(๔) ธมฺเม ญาณํ, อนฺวเย ญาณํ, ปริเย
(๕) อตฺถิ
(๖) อตฺถิ ปญฺญา นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย, อตฺถิ ปญฺญา ปฏิเวธาย โน นิพฺพิทาย, อตฺถิ ปญฺญา นิพฺพิทาย เจว ปฏิเวธาย จ, อตฺถิ ปญฺญา เนว นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย
(๗) หานภาคินี
(๘) จตสฺโส
(๙) จตสฺโส ปฏิปทา
(๑๐) จตฺตาริ อารมฺมณานิ
(๑๑) ชรามรเณ ญาณํ, ชรามรณสมุทเย ญาณํ, ชรามรณนิโรเธ ญาณํ, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย
(๑๒-๒๑) ชาติยา ญาณํ…เป.… ภเว ญาณํ…เป.… อุปาทาเน ญาณํ…เป.… ตณฺหาย ญาณํ…เป.… เวทนาย ญาณํ…เป.… ผสฺเส ญาณํ…เป.… สฬายตเน ญาณํ…เป.… นามรูเป ญาณํ…เป.… วิญฺญาเณ ญาณํ…เป.… สงฺขาเรสุ ญาณํ, สงฺขารสมุทเย ญาณํ, สงฺขารนิโรเธ ญาณํ, สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํฯ เอวํ จตุพฺพิเธน ญาณวตฺถุฯ
๕. ปญฺจกมาติกา
๗๕๕. ปญฺจวิเธน ญาณวตฺถุ –
(๑) ปญฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ (๒) ปญฺจญาณิโก สมฺมาสมาธิ
เอวํ ปญฺจวิเธน ญาณวตฺถุฯ
๖. ฉกฺกมาติกา
๗๕๖. ฉพฺพิเธน
(๑) ฉสุ อภิญฺญาสุ ปญฺญา
เอวํ ฉพฺพิเธน ญาณวตฺถุฯ
๗. สตฺตกมาติกา
๗๕๗. สตฺตวิเธน ญาณวตฺถุ –
(๑) สตฺตสตฺตติ ญาณวตฺถูนิ
เอวํ สตฺตวิเธน ญาณวตฺถุฯ
๘. อฏฺฐกมาติกา
๗๕๘. อฏฺฐวิเธน
(๑) จตูสุ มคฺเคสุ, จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา
เอวํ อฏฺฐวิเธน ญาณวตฺถุฯ
๙. นวกมาติกา
๗๕๙. นววิเธน ญาณวตฺถุ –
(๑) นวสุ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสุ ปญฺญา
เอวํ นววิเธน ญาณวตฺถุฯ
๑๐. ทสกมาติกา
๗๖๐.ทสวิเธน
(๑) อิธ ตถาคโต ฐานญฺจ ฐานโต อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ปชานาติฯ ยมฺปิ ตถาคโต ฐานญฺจ ฐานโต อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ
(๒) ปุน จปรํ ตถาคโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ ฐานโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ยมฺปิ ตถาคโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ ฐานโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติฯ
(๓) ปุน จปรํ ตถาคโต สพฺพตฺถคามินิํ ปฏิปทํ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ยมฺปิ ตถาคโต สพฺพตฺถคามินิํ ปฏิปทํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติฯ
(๔) ปุน จปรํ ตถาคโต อเนกธาตุ นานาธาตุโลกํ
(๕) ปุน จปรํ ตถาคโต สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ยมฺปิ ตถาคโต สตฺตานํ
(๖) ปุน จปรํ ตถาคโต ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ยมฺปิ ตถาคโต ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ปชานาติ
(๗) ปุน จปรํ ตถาคโต ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺฐานํ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ยมฺปิ ตถาคโต ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺฐานํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติฯ
(๘) ปุน จปรํ ตถาคโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติํ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ยมฺปิ ตถาคโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติฯ
(๙) ปุน จปรํ ตถาคโต สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ยมฺปิ ตถาคโต สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติฯ
(๑๐) ปุน จปรํ ตถาคโต อาสวานํ ขยํ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ยมฺปิ ตถาคโต อาสวานํ ขยํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติฯ อิมานิ
เอวํ ทสวิเธน ญาณวตฺถุฯ
มาติกา
๑. เอกกนิทฺเทโส
๗๖๑. ปญฺจ
๗๖๒. ปญฺจ วิญฺญาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา, อุปฺปนฺนารมฺมณาติ อุปฺปนฺนสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ อุปฺปนฺเน อารมฺมเณ อุปฺปชฺชนฺติฯ
ปุเรชาตวตฺถุกา, ปุเรชาตารมฺมณาติ ปุเรชาตสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ ปุเรชาเต อารมฺมเณ อุปฺปชฺชนฺติฯ
อชฺฌตฺติกวตฺถุกา
อสมฺภินฺนวตฺถุกา, อสมฺภินฺนารมฺมณาติ อสมฺภินฺนสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ อสมฺภินฺเน
นานาวตฺถุกา, นานารมฺมณาติ อญฺญํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส วตฺถุ จ อารมฺมณญฺจ, อญฺญํ โสตวิญฺญาณสฺส วตฺถุ จ อารมฺมณญฺจ, อญฺญํ ฆานวิญฺญาณสฺส วตฺถุ จ อารมฺมณญฺจ, อญฺญํ ชิวฺหาวิญฺญาณสฺส วตฺถุ จ อารมฺมณญฺจ, อญฺญํ กายวิญฺญาณสฺส วตฺถุ จ อารมฺมณญฺจฯ
๗๖๓. น อญฺญมญฺญสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺตีติ จกฺขุวิญฺญาณสฺส โคจรวิสยํ โสตวิญฺญาณํ น ปจฺจนุโภติ, โสตวิญฺญาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ จกฺขุวิญฺญาณํ น ปจฺจนุโภติฯ จกฺขุวิญฺญาณสฺส โคจรวิสยํ ฆานวิญฺญาณํ น ปจฺจนุโภติ, ฆานวิญฺญาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ จกฺขุวิญฺญาณํ
๗๖๔. น อสมนฺนาหารา อุปฺปชฺชนฺตีติ สมนฺนาหรนฺตสฺส อุปฺปชฺชนฺติฯ
น
น อพฺโพกิณฺณา อุปฺปชฺชนฺตีติ น ปฏิปาฏิยา อุปฺปชฺชนฺติฯ
น อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺชนฺตีติ น เอกกฺขเณ อุปฺปชฺชนฺติฯ
๗๖๕. น อญฺญมญฺญสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺตีติ จกฺขุวิญฺญาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา โสตวิญฺญาณํ น อุปฺปชฺชติ, โสตวิญฺญาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ จกฺขุวิญฺญาณํ น อุปฺปชฺชติฯ จกฺขุวิญฺญาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา ฆานวิญฺญาณํ น อุปฺปชฺชติ, ฆานวิญฺญาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ จกฺขุวิญฺญาณํ น อุปฺปชฺชติฯ จกฺขุวิญฺญาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา ชิวฺหาวิญฺญาณํ น อุปฺปชฺชติ, ชิวฺหาวิญฺญาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ จกฺขุวิญฺญาณํ น อุปฺปชฺชติฯ จกฺขุวิญฺญาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา กายวิญฺญาณํ น อุปฺปชฺชติ, กายวิญฺญาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ จกฺขุวิญฺญาณํ น อุปฺปชฺชติฯ โสตวิญฺญาณสฺส…เป.… ฆานวิญฺญาณสฺส…เป.… ชิวฺหาวิญฺญาณสฺส…เป.… กายวิญฺญาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา จกฺขุวิญฺญาณํ น อุปฺปชฺชติ, จกฺขุวิญฺญาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ กายวิญฺญาณํ น อุปฺปชฺชติฯ กายวิญฺญาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา โสตวิญฺญาณํ น อุปฺปชฺชติ, โสตวิญฺญาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ
๗๖๖. ปญฺจ วิญฺญาณา อนาโภคาติ ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ นตฺถิ อาวฏฺฏนา วา อาโภโค วา สมนฺนาหาโร วา มนสิกาโร วาฯ
ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น กญฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตีติ ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น กญฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติฯ
อญฺญตฺร อภินิปาตมตฺตาติ อญฺญตฺร อาปาตมตฺตาฯ
ปญฺจนฺนํ
ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น กญฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปตีติ ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น กญฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ – คมนํ วา ฐานํ วา นิสชฺชํ วา เสยฺยํ วาฯ
ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สมนนฺตราปิ น กญฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปตีติ ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น กญฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ – คมนํ วา ฐานํ วา นิสชฺชํ วา เสยฺยํ วาฯ
ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺฐเปตีติ ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺฐเปติฯ
ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สมนนฺตราปิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺฐเปตีติ ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺฐเปติฯ
ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยตีติ
ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สมนนฺตราปิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยตีติ ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติฯ
ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺฐาตีติ ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺฐาติฯ
ปญฺจนฺนํ
ปญฺจหิ
ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สมนนฺตราปิ น จวติ น อุปฺปชฺชตีติ ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น จวติ น อุปฺปชฺชติฯ
ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสตีติ ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสติฯ
ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สมนนฺตราปิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสตีติ ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสติฯ เอวํ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปญฺญาฯ
เอวํ เอกวิเธน ญาณวตฺถุฯ
เอกกํฯ
๒. ทุกนิทฺเทโส
๗๖๗. (๑) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปญฺญา โลกิยา ปญฺญา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา โลกุตฺตรา ปญฺญาฯ
(๒) สพฺพาว ปญฺญา
(๓) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปญฺญา สาสวา ปญฺญา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา อนาสวา ปญฺญาฯ
(๔) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปญฺญา อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา ปญฺญา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา อาสววิปฺปยุตฺตา อนาสวา ปญฺญาฯ
(๕) ตีสุ
(๖) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปญฺญา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา สํโยชนิยา ปญฺญา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา อสํโยชนิยา ปญฺญาฯ
(๗) ตีสุ
(๘) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปญฺญา คนฺถวิปฺปยุตฺตา คนฺถนิยา ปญฺญา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา คนฺถวิปฺปยุตฺตา อคนฺถนิยา ปญฺญาฯ
(๙) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปญฺญา โอฆนิยา ปญฺญา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา อโนฆนิยา ปญฺญาฯ
(๑๐) ตีสุ
(๑๑) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปญฺญา โยคนิยา ปญฺญา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา อโยคนิยา ปญฺญาฯ
(๑๒) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปญฺญา โยควิปฺปยุตฺตา โยคนิยา ปญฺญา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ
(๑๓) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปญฺญา นีวรณิยา ปญฺญา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา อนีวรณิยา ปญฺญาฯ
(๑๔) ตีสุ
(๑๕) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปญฺญา ปรามฏฺฐา ปญฺญา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา อปรามฏฺฐา ปญฺญาฯ
(๑๖) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปญฺญา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา ปรามฏฺฐา ปญฺญา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา อปรามฏฺฐา ปญฺญาฯ
(๑๗) ตีสุ ภูมีสุ วิปาเก ปญฺญา อุปาทินฺนา ปญฺญา, ตีสุ ภูมีสุ กุสเล ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา อนุปาทินฺนา ปญฺญาฯ
(๑๘) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปญฺญา อุปาทานิยา ปญฺญา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา อนุปาทานิยา ปญฺญาฯ
(๑๙) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปญฺญา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา อุปาทานิยา ปญฺญา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา อนุปาทานิยา ปญฺญาฯ
(๒๐) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปญฺญา สํกิเลสิกา ปญฺญา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา อสํกิเลสิกา ปญฺญาฯ
(๒๑) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต
(๒๒) วิตกฺกสมฺปยุตฺตา ปญฺญา สวิตกฺกา ปญฺญา, วิตกฺกวิปฺปยุตฺตา
(๒๓) วิจารสมฺปยุตฺตา
(๒๔) ปีติสมฺปยุตฺตา ปญฺญา สปฺปีติกา ปญฺญา, ปีติวิปฺปยุตฺตา ปญฺญา อปฺปีติกา ปญฺญาฯ
(๒๕) ปีติสมฺปยุตฺตา ปญฺญา ปีติสหคตา ปญฺญา, ปีติวิปฺปยุตฺตา ปญฺญา น ปีติสหคตา ปญฺญาฯ
(๒๖) สุขสมฺปยุตฺตา
(๒๗) อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตา ปญฺญา อุเปกฺขาสหคตา ปญฺญา, อุเปกฺขาวิปฺปยุตฺตา ปญฺญา น อุเปกฺขาสหคตา ปญฺญาฯ
(๒๘) กามาวจรกุสลาพฺยากเต ปญฺญา กามาวจรา ปญฺญา, รูปาวจรา ปญฺญา อรูปาวจรา ปญฺญา, อปริยาปนฺนา ปญฺญา น กามาวจรา ปญฺญาฯ
(๒๙) รูปาวจรกุสลาพฺยากเต ปญฺญา รูปาวจรา ปญฺญา, กามาวจรา ปญฺญา อรูปาวจรา ปญฺญา อปริยาปนฺนา ปญฺญา น รูปาวจรา ปญฺญาฯ
(๓๐) อรูปาวจรกุสลาพฺยากเต ปญฺญา อรูปาวจรา ปญฺญา, กามาวจรา ปญฺญา รูปาวจรา ปญฺญา อปริยาปนฺนา ปญฺญา น อรูปาวจรา ปญฺญาฯ
(๓๑) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปญฺญา ปริยาปนฺนา ปญฺญา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา อปริยาปนฺนา ปญฺญาฯ
(๓๒) จตูสุ
(๓๓) จตูสุ มคฺเคสุ ปญฺญา นิยตา ปญฺญา, ตีสุ ภูมีสุ กุสเล จตูสุ ภูมีสุ วิปาเก ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปญฺญา อนิยตา
(๓๔) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปญฺญา สอุตฺตรา ปญฺญา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา อนุตฺตรา ปญฺญาฯ
(๓๕) ตตฺถ กตมา อตฺถชาปิกา ปญฺญา?
จตูสุ ภูมีสุ กุสเล อรหโต อภิญฺญํ อุปฺปาเทนฺตสฺส สมาปตฺติํ อุปฺปาเทนฺตสฺส กิริยาพฺยากเต ปญฺญา อตฺถชาปิกา ปญฺญา, จตูสุ ภูมีสุ วิปาเก อรหโต อุปฺปนฺนาย อภิญฺญาย อุปฺปนฺนาย สมาปตฺติยา กิริยาพฺยากเต ปญฺญา ชาปิตตฺถา ปญฺญาฯ
เอวํ ทุวิเธน ญาณวตฺถุฯ
ทุกํฯ
๓. ติกนิทฺเทโส
๗๖๘. (๑. ก) ตตฺถ
โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา สิปฺปายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา วิชฺชาฏฺฐาเนสุ กมฺมสฺสกตํ วา สจฺจานุโลมิกํ วา รูปํ อนิจฺจนฺติ วา เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ
(ข) ตตฺถ กตมา สุตมยา ปญฺญา? โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา สิปฺปายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา วิชฺชาฏฺฐาเนสุ กมฺมสฺสกตํ วา สจฺจานุโลมิกํ วา รูปํ อนิจฺจนฺติ วา เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ อนิจฺจนฺติ วา, ยํ เอวรูปิํ อนุโลมิกํ ขนฺติํ ทิฏฺฐิํ รุจิํ มุทิํ เปกฺขํ ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติํ ปรโต สุตฺวา ปฏิลภติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สุตมยา ปญฺญา’’ฯ
(ค) สพฺพาปิ สมาปนฺนสฺส ปญฺญา ภาวนามยา
๗๖๙. (๒. ก) ตตฺถ กตมา ทานมยา ปญฺญา? ทานํ อารพฺภ ทานาธิคจฺฉ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทานมยา ปญฺญา’’ฯ
(ข) ตตฺถ กตมา สีลมยา ปญฺญา? สีลํ อารพฺภ สีลาธิคจฺฉ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สีลมยา ปญฺญา’’ฯ
(ค) สพฺพาปิ สมาปนฺนสฺส ปญฺญา ภาวนามยา ปญฺญาฯ
๗๗๐. (๓. ก) ตตฺถ กตมา อธิสีเล ปญฺญา? ปาติโมกฺขสํวรํ สํวรนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิสีเล ปญฺญา’’ฯ
(ข) ตตฺถ กตมา อธิจิตฺเต ปญฺญา? รูปาวจรารูปาวจรสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิจิตฺเต ปญฺญา’’ฯ
(ค) ตตฺถ
๗๗๑. (๔. ก) ตตฺถ กตมํ อายโกสลฺลํ? ‘‘อิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว อกุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ อกุสลา ธมฺมา ปหียนฺติฯ อิเม วา ปนิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา
(ข) ตตฺถ กตมํ อปายโกสลฺลํ? ‘‘อิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺติฯ อิเม วา ปนิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ อกุสลา ธมฺมา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตี’’ติ – ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อปายโกสลฺลํ’’ฯ
(ค) สพฺพาปิ ตตฺรุปายา ปญฺญา อุปายโกสลฺลํฯ
๗๗๒. (๕. ก) จตูสุ ภูมีสุ วิปาเก ปญฺญา วิปากา ปญฺญาฯ
(ข) จตูสุ ภูมีสุ กุสเล ปญฺญา วิปากธมฺมธมฺมา ปญฺญาฯ
(ค) ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปญฺญา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา ปญฺญาฯ
๗๗๓. (๖. ก) ตีสุ ภูมีสุ วิปาเก ปญฺญา อุปาทินฺนุปาทานิยา ปญฺญาฯ
(ข) ตีสุ ภูมีสุ กุสเล ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปญฺญา อนุปาทินฺนุปาทานิยา ปญฺญาฯ
(ค) จตูสุ
๗๗๔. (๗. ก) วิตกฺกวิจารสมฺปยุตฺตา ปญฺญา สวิตกฺกสวิจารา ปญฺญาฯ
(ข) วิตกฺกวิปฺปยุตฺตา วิจารสมฺปยุตฺตา ปญฺญา อวิตกฺกวิจารมตฺตา ปญฺญาฯ
(ค) วิตกฺกวิจารวิปฺปยุตฺตา ปญฺญา อวิตกฺกอวิจารา ปญฺญาฯ
๗๗๕. (๘. ก) ปีติสมฺปยุตฺตา ปญฺญา ปีติสหคตา ปญฺญาฯ
(ข) สุขสมฺปยุตฺตา
(ค) อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตา ปญฺญา อุเปกฺขาสหคตา ปญฺญาฯ
๗๗๖. (๙. ก) ตีสุ
(ข) จตูสุ มคฺเคสุ ปญฺญา อปจยคามินี ปญฺญาฯ
(ค) จตูสุ ภูมีสุ วิปาเก ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปญฺญา เนวาจยคามินาปจยคามินี ปญฺญาฯ
๗๗๗. (๑๐. ก) จตูสุ มคฺเคสุ ตีสุ ผเลสุ ปญฺญา เสกฺขา ปญฺญาฯ
(ข) อุปริฏฺฐิมา
(ค) ตีสุ ภูมีสุ กุสเล ตีสุ ภูมีสุ วิปาเก ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปญฺญา เนวเสกฺขนาเสกฺขา ปญฺญาฯ
๗๗๘. (๑๑. ก) กามาวจรกุสลาพฺยากเต
(ข) รูปาวจรารูปาวจรกุสลาพฺยากเต ปญฺญา มหคฺคตา ปญฺญาฯ
(ค) จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา อปฺปมาณา ปญฺญาฯ
๗๗๙. (๑๒. ก) ตตฺถ กตมา ปริตฺตารมฺมณา ปญฺญา? ปริตฺเต
๗๘๐. (ข) ตตฺถ กตมา มหคฺคตารมฺมณา ปญฺญา? มหคฺคเต ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มหคฺคตารมฺมณา ปญฺญา’’ฯ
๗๘๑. (ค) ตตฺถ กตมา อปฺปมาณารมฺมณา ปญฺญา? อปฺปมาเณ ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปฺปมาณารมฺมณา
๗๘๒. (๑๓. ก) ตตฺถ กตมา มคฺคารมฺมณา ปญฺญา? อริยมคฺคํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มคฺคารมฺมณา ปญฺญา’’ฯ
(ข) จตูสุ มคฺเคสุ ปญฺญา มคฺคเหตุกา ปญฺญาฯ
๗๘๓. (ค) ตตฺถ กตมา มคฺคาธิปตินี ปญฺญา? อริยมคฺคํ อธิปติํ กริตฺวา ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มคฺคาธิปตินี ปญฺญา’’ฯ
๗๘๔. (๑๔) จตูสุ
๗๘๕. (๑๕) สพฺพาว ปญฺญา สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนาฯ
๗๘๖. (๑๖. ก) ตตฺถ กตมา อตีตารมฺมณา ปญฺญา? อตีเต ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อตีตารมฺมณา ปญฺญา’’ฯ
๗๘๗. (ข) ตตฺถ กตมา อนาคตารมฺมณา ปญฺญา? อนาคเต ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนาคตารมฺมณา ปญฺญา’’ฯ
๗๘๘. (ค) ตตฺถ กตมา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปญฺญา? ปจฺจุปฺปนฺเน ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา
๗๘๙. (๑๗) สพฺพาว ปญฺญา สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธาฯ
๗๙๐. (๑๘. ก) ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺตารมฺมณา ปญฺญา? อชฺฌตฺเต ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.…
๗๙๑. (ข) ตตฺถ กตมา พหิทฺธารมฺมณา ปญฺญา? พหิทฺธาธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘พหิทฺธารมฺมณา ปญฺญา’’ฯ
๗๙๒. (ค) ตตฺถ
เอวํ ติวิเธน ญาณวตฺถุฯ
ติกํฯ
๔. จตุกฺกนิทฺเทโส
๗๙๓. (๑. ก) ตตฺถ
(ข) ตตฺถ กตมํ สจฺจานุโลมิกํ ญาณํ? ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ วา เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… ‘‘วิญฺญาณํ อนิจฺจ’’นฺติ วา ยา เอวรูปี อนุโลมิกา ขนฺติ ทิฏฺฐิ รุจิ มุทิ เปกฺขา ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สจฺจานุโลมิกํ ญาณํ’’ฯ
(ค) จตูสุ มคฺเคสุ ปญฺญา มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํฯ
(ฆ) จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา ผลสมงฺคิสฺส ญาณํฯ
๗๙๔. (๒) มคฺคสมงฺคิสฺส
(ก) ตตฺถ กตมํ ทุกฺเข ญาณํ? ทุกฺขํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺเข ญาณํ’’ฯ
(ข-ฆ) ทุกฺขสมุทยํ อารพฺภ…เป.… ทุกฺขนิโรธํ อารพฺภ…เป.… ทุกฺขนิโรธคามินิํ
๗๙๕. (๓) กามาวจรกุสลาพฺยากเต ปญฺญา กามาวจรา ปญฺญา, รูปาวจรกุสลาพฺยากเต ปญฺญา รูปาวจรา ปญฺญา, อรูปาวจรกุสลาพฺยากเต ปญฺญา อรูปาวจรา ปญฺญา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา อปริยาปนฺนา ปญฺญาฯ
๗๙๖. (๔. ก) ตตฺถ
(ข) โส อิมินา ธมฺเมน ญาเตน ทิฏฺเฐน ปตฺเตน วิทิเตน ปริโยคาฬฺเหน อตีตานาคเตน นยํ เนติฯ ‘‘เย หิ เกจิ อตีตมทฺธานํ สมณา วา
(ค) ตตฺถ
(ฆ) ฐเปตฺวา ธมฺเม ญาณํ อนฺวเย ญาณํ ปริเย ญาณํ, อวเสสา ปญฺญา สมฺมุติญาณํฯ
๗๙๗. (๕. ก) ตตฺถ กตมา ปญฺญา อาจยาย โน อปจยาย? กามาวจรกุสเล ปญฺญา อาจยาย โน อปจยายฯ
(ข) จตูสุ มคฺเคสุ ปญฺญา อปจยาย
(ค) รูปาวจรารูปาวจรกุสเล ปญฺญา อาจยาย เจว อปจยาย จฯ
(ฆ) อวเสสา ปญฺญา เนว อาจยาย โน อปจยายฯ
๗๙๘. (๖. ก) ตตฺถ กตมา ปญฺญา นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย? ยาย ปญฺญาย กาเมสุ วีตราโค โหติ, น จ อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌติ น จ สจฺจานิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปญฺญา นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย’’ฯ
(ข) สฺเวว
(ค) จตูสุ
(ฆ) อวเสสา ปญฺญา เนว นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธายฯ
๗๙๙. (๗. ก) ตตฺถ กตมา หานภาคินี ปญฺญา? ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภิํ กามสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปญฺญาฯ
(ข) ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺฐติ ฐิติภาคินี ปญฺญาฯ
(ค) อวิตกฺกสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปญฺญาฯ
(ฆ) นิพฺพิทาสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสญฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ปญฺญาฯ ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภิํ วิตกฺกสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปญฺญาฯ ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺฐติ ฐิติภาคินี ปญฺญาฯ อุเปกฺขาสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปญฺญาฯ นิพฺพิทาสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสญฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ปญฺญาฯ ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภิํ ปีติสุขสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปญฺญาฯ ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺฐติ ฐิติภาคินี ปญฺญาฯ อทุกฺขมสุขสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี
๘๐๐. (๘) ตตฺถ กตมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา? อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ อตฺเถ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺเม ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ญาเณสุ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา
๘๐๑. (๙) ตตฺถ กตมา จตสฺโส ปฏิปทา? ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา ปญฺญา, ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา ปญฺญา, สุขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา ปญฺญา, สุขปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา ปญฺญาฯ
(ก) ตตฺถ กตมา ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา ปญฺญา? กิจฺเฉน
(ข) ตตฺถ กตมา ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา ปญฺญา? กิจฺเฉน กสิเรน สมาธิํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ขิปฺปํ ตณฺฐานํ อภิชานนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา ปญฺญา’’ฯ
(ค) ตตฺถ
(ฆ) ตตฺถ กตมา สุขปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา ปญฺญา? อกิจฺเฉน อกสิเรน สมาธิํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ขิปฺปํ ตณฺฐานํ อภิชานนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สุขปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา ปญฺญา’’ฯ อิมา จตสฺโส ปฏิปทาฯ
๘๐๒. (๑๐) ตตฺถ
(ก) ตตฺถ กตมา ปริตฺตา ปริตฺตารมฺมณา ปญฺญา? สมาธิสฺส น นิกามลาภิสฺส อารมฺมณํ โถกํ ผรนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปริตฺตา ปริตฺตารมฺมณา ปญฺญา’’ฯ
(ข) ตตฺถ กตมา ปริตฺตา อปฺปมาณารมฺมณา ปญฺญา? สมาธิสฺส น นิกามลาภิสฺส อารมฺมณํ วิปุลํ ผรนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปริตฺตา อปฺปมาณารมฺมณา ปญฺญา’’ฯ
(ค) ตตฺถ กตมา อปฺปมาณา ปริตฺตารมฺมณา ปญฺญา? สมาธิสฺส นิกามลาภิสฺส อารมฺมณํ โถกํ ผรนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปฺปมาณา ปริตฺตารมฺมณา ปญฺญา’’ฯ
(ฆ) ตตฺถ กตมา อปฺปมาณา อปฺปมาณารมฺมณา ปญฺญา? สมาธิสฺส นิกามลาภิสฺส อารมฺมณํ วิปุลํ ผรนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย
(๑๑) มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํ ชรามรเณเปตํ ญาณํ, ชรามรณสมุทเยเปตํ ญาณํ, ชรามรณนิโรเธเปตํ ญาณํ, ชรามรณนิโรธคามินิยา
(ก) ตตฺถ
(ข-ฆ) ชรามรณสมุทยํ อารพฺภ…เป.… ชรามรณนิโรธํ อารพฺภ…เป.… ชรามรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ’’ฯ
๘๐๓. (๑๒-๒๑) ธมฺมสมงฺคิสฺส ญาณํ ชาติยาเปตํ ญาณํ…เป.… ภเวเปตํ ญาณํ…เป.… อุปาทาเนเปตํ ญาณํ…เป.… ตณฺหายเปตํ ญาณํ…เป.… เวทนายเปตํ ญาณํ…เป.… ผสฺเสเปตํ ญาณํ…เป.… สฬายตเนเปตํ ญาณํ…เป.… นามรูเปเปตํ ญาณํ…เป.… วิญฺญาเณเปตํ ญาณํ…เป.… สงฺขาเรสุเปตํ ญาณํ, สงฺขารสมุทเยเปตํ ญาณํ, สงฺขารนิโรเธเปตํ ญาณํ, สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทายเปตํ ญาณํฯ
ตตฺถ กตมํ สงฺขาเรสุ ญาณํ? สงฺขาเร อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาเรสุ ญาณํ’’ฯ
สงฺขารสมุทยํ อารพฺภ…เป.… สงฺขารนิโรธํ อารพฺภ…เป.… สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํฯ เอวํ จตุพฺพิเธน ญาณวตฺถุฯ
จตุกฺกํฯ
๕. ปญฺจกนิทฺเทโส
๘๐๔. (๑) ตตฺถ
(๒) ตตฺถ
ปญฺจกํฯ
๖. ฉกฺกนิทฺเทโส
๘๐๕. ตตฺถ กตมา ฉสุ อภิญฺญาสุ ปญฺญา? อิทฺธิวิเธ ญาณํ, โสตธาตุวิสุทฺธิยา ญาณํ, ปรจิตฺเต ญาณํ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยา ญาณํ, สตฺตานํ จุตูปปาเต ญาณํ, อาสวานํ ขเย ญาณํ – อิมา ฉสุ อภิญฺญาสุ ปญฺญาฯ เอวํ ฉพฺพิเธน ญาณวตฺถุฯ
ฉกฺกํฯ
๗. สตฺตกนิทฺเทโส
๘๐๖. ตตฺถ
สตฺตกํฯ
๘. อฏฺฐกนิทฺเทโส
๘๐๗. ตตฺถ กตมา จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา? โสตาปตฺติมคฺเค ปญฺญา, โสตาปตฺติผเล ปญฺญา
อฏฺฐกํฯ
๙. นวกนิทฺเทโส
๘๐๘. ตตฺถ
นวกํฯ
๑๐. ทสกนิทฺเทโส
๘๐๙. (๑) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส ฐานญฺจ ฐานโต อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ญาณํ? อิธ ตถาคโต ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กญฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย, เนตํ
อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล ปิตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย…เป.… อรหนฺตํ
‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา เอโก อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปฺปชฺเชยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว ราชาโน จกฺกวตฺตี
‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส
‘‘อฏฺฐานเมตํ
‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ กายสุจริตสฺส อนิฏฺโฐ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายสุจริตสฺส อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป วิปาโก
‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ กายทุจฺจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายทุจฺจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ วจีทุจฺจริตสมงฺคี…เป.… ยํ มโนทุจฺจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ วจีทุจฺจริตสมงฺคี…เป.… ยํ มโนทุจฺจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ
‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ กายสุจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายสุจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ
๘๑๐. (๒) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ ฐานโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ญาณํ? อิธ ตถาคโต ปชานาติ – ‘‘อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ คติสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติฯ อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ อุปธิสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติฯ อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ กาลสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติฯ อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ ปโยคสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติฯ
‘‘อตฺเถกจฺจานิ
‘‘อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ คติวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติฯ อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ อุปธิวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติฯ อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ กาลวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติฯ อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ ปโยควิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติฯ
‘‘อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ คติสมฺปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺติฯ อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ อุปธิสมฺปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺติฯ อตฺเถกจฺจานิ
๘๑๑. (๓) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส สพฺพตฺถคามินิํ ปฏิปทํ ยถาภูตํ ญาณํ? อิธ ตถาคโต ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา นิรยคามี’’ติ
๘๑๒. (๔) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ ญาณํ? อิธ ตถาคโต ขนฺธนานตฺตํ ปชานาติ, อายตนนานตฺตํ ปชานาติ, ธาตุนานตฺตํ ปชานาติ, อเนกธาตุนานาธาตุโลกนานตฺตํ ปชานาตีติฯ ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ ตถาคตสฺส อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ ญาณํฯ
๘๑๓. (๕) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ ญาณํ? อิธ ตถาคโต ปชานาติ – ‘‘สนฺติ สตฺตา หีนาธิมุตฺติกา, สนฺติ สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติกาฯ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติฯ ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติฯ
‘‘อตีตมฺปิ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิํสุ ภชิํสุ ปยิรุปาสิํสุ, ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิํสุ ภชิํสุ ปยิรุปาสิํสุฯ
‘‘อนาคตมฺปิ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺติ, ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก
๘๑๔. (๖) ตตฺถ
๘๑๕. กตโม จ สตฺตานํ อาสโย? ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, อิติ ภวทิฏฺฐิสนฺนิสฺสิตา วา สตฺตา โหนฺติ วิภวทิฏฺฐิสนฺนิสฺสิตา วาฯ เอเต วา ปน อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม อิทปฺปจฺจยตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อนุโลมิกา ขนฺติ ปฏิลทฺธา โหติ ยถาภูตํ ญาณํฯ อยํ สตฺตานํ อาสโยฯ
๘๑๖. กตโม จ สตฺตานํ อนุสโย? สตฺตานุสยา – กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย, มานานุสโย, ทิฏฺฐานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย, ภวราคานุสโย, อวิชฺชานุสโยฯ ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ เอตฺถ สตฺตานํ ราคานุสโย อนุเสติฯ ยํ โลเก อปฺปิยรูปํ อสาตรูปํ เอตฺถ สตฺตานํ ปฏิฆานุสโย อนุเสติฯ อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ อวิชฺชานุปติตาฯ ตเทกฏฺโฐ มาโน จ ทิฏฺฐิ จ วิจิกิจฺฉา จ ทฏฺฐพฺพาฯ อยํ สตฺตานํ อนุสโยฯ
๘๑๗. กตมญฺจ สตฺตานํ จริตํ? ปุญฺญาภิสงฺขาโร, อปุญฺญาภิสงฺขาโร
๘๑๘. กตมา
อตีตมฺปิ
อนาคตมฺปิ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺติฯ ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺติฯ อยํ สตฺตานํ อธิมุตฺติฯ
๘๑๙. กตเม เต สตฺตา มหารชกฺขา? ทส กิเลสวตฺถูนิ – โลโภ, โทโส, โมโห, มาโน, ทิฏฺฐิ, วิจิกิจฺฉา, ถินํ, อุทฺธจฺจํ, อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํฯ เยสํ สตฺตานํ อิมานิ ทส กิเลสวตฺถูนิ อาเสวิตานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อุสฺสทคตานิ, อิเม เต สตฺตา มหารชกฺขาฯ
๘๒๐. กตเม เต สตฺตา อปฺปรชกฺขา? เยสํ สตฺตานํ อิมานิ ทส กิเลสวตฺถูนิ อนาเสวิตานิ อภาวิตานิ อพหุลีกตานิ อนุสฺสทคตานิ, อิเม เต สตฺตา อปฺปรชกฺขาฯ
๘๒๑. กตเม เต สตฺตา มุทินฺทฺริยา? ปญฺจินฺทฺริยานิ – สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปญฺญินฺทฺริยํฯ เยสํ สตฺตานํ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ อนาเสวิตานิ อภาวิตานิ อพหุลีกตานิ อนุสฺสทคตานิ, อิเม
๘๒๒. กตเม เต สตฺตา ติกฺขินฺทฺริยา? เยสํ สตฺตานํ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ อาเสวิตานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อุสฺสทคตานิ, อิเม เต สตฺตา ติกฺขินฺทฺริยาฯ
๘๒๓. กตเม
๘๒๔. กตเม เต สตฺตา สฺวาการา? เย เต สตฺตา กลฺยาณาสยา กลฺยาณจริตา กลฺยาณาธิมุตฺติกา อปฺปรชกฺขา ติกฺขินฺทฺริยา, อิเม เต สตฺตา สฺวาการาฯ
๘๒๕. กตเม
๘๒๖. กตเม เต สตฺตา อภพฺพา? เย เต สตฺตา กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา อสฺสทฺธา อจฺฉนฺทิกา ทุปฺปญฺญา อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, อิเม เต สตฺตา อภพฺพาฯ
๘๒๗. กตเม
๘๒๘. (๗) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ
อปเรปิ จตฺตาโร ฌายีฯ อตฺเถกจฺโจ ฌายี ทนฺธํ สมาปชฺชติ ขิปฺปํ วุฏฺฐาติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี ขิปฺปํ สมาปชฺชติ ทนฺธํ วุฏฺฐาติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี
อปเรปิ จตฺตาโร ฌายีฯ อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมิํ สมาธิกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมิํ สมาปตฺติกุสโล; อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมิํ สมาปตฺติกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมิํ สมาธิกุสโล; อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมิํ สมาธิกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมิํ สมาปตฺติกุสโล จ; อตฺเถกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมิํ สมาธิกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมิํ สมาปตฺติกุสโล – อิเม จตฺตาโร ฌายีฯ
‘‘ฌาน’’นฺติ
‘‘วิโมกฺโข’’ติฯ อฏฺฐ วิโมกฺขาฯ รูปี รูปานิ ปสฺสติ – อยํ ปฐโม วิโมกฺโขฯ
อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ – อยํ ทุติโย วิโมกฺโขฯ
สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหติ – อยํ ตติโย วิโมกฺโขฯ
สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา ‘‘อนนฺโต
สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’’นฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ ปญฺจโม วิโมกฺโขฯ
สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม
สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ สตฺตโม วิโมกฺโขฯ
สพฺพโส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม สญฺญาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อฏฺฐโม วิโมกฺโขฯ
‘‘สมาธี’’ติฯ ตโย สมาธี – สวิตกฺกสวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิฯ
‘‘สมาปตฺตี’’ติ
‘‘สํกิเลส’’นฺติ หานภาคิโย ธมฺโมฯ ‘‘โวทาน’’นฺติ วิเสสภาคิโย ธมฺโมฯ ‘‘วุฏฺฐาน’’นฺติฯ โวทานมฺปิ วุฏฺฐานํ, ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐานมฺปิ วุฏฺฐานนฺติฯ ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ ตถาคตสฺส ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺฐานํ ยถาภูตํ ญาณํฯ
๘๒๙. (๘) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ ยถาภูตํ ญาณํ
๘๓๐. (๙) ตตฺถ
๘๓๑. (๑๐) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส อาสวานํ ขยํ ยถาภูตํ ญาณํ? อิธ ตถาคโต อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตีติฯ ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ ตถาคตสฺส อาสวานํ ขยํ ยถาภูตํ ญาณนฺติฯ
ทสกํฯ
ญาณวิภงฺโค นิฏฺฐิโตฯ