ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
ทีฆนิกาเย
มหาวคฺคฏฺฐกถา
๑. มหาปทานสุตฺตวณฺณนา
ปุพฺเพนิวาสปฏิสํยุตฺตกถา
๑. เอวํ เม สุตํ…เป.… กเรริกุฏิกายนฺติ มหาปทานสุตฺตํฯ ตตฺรายํ อปุพฺพปทวณฺณนา – กเรริกุฏิกายนฺติ กเรรีติ วรุณรุกฺขสฺส นามํ, กเรริมณฺฑโป ตสฺสา กุฏิกาย ทฺวาเร ฐิโต, ตสฺมา ‘‘กเรริกุฏิกา’’ติ วุจฺจติ, ยถา โกสมฺพรุกฺขสฺส ทฺวาเร ฐิตตฺตา ‘‘โกสมฺพกุฏิกา’’ติฯ อนฺโตเชตวเน กิร กเรริกุฏิ โกสมฺพกุฏิ คนฺธกุฏิ สลฬาคารนฺติ จตฺตาริ มหาเคหานิ, เอเกกํ สตสหสฺสปริจฺจาเคน นิปฺผนฺนํฯ เตสุ สลฬาคารํ รญฺญา ปเสนทินา การิตํ, เสสานิ อนาถปิณฺฑิเกน การิตานิฯ อิติ ภควา อนาถปิณฺฑิเกน คหปตินา ถมฺภานํ อุปริ การิตาย เทววิมานกปฺปาย กเรริกุฏิกายํ วิหรติ ปจฺฉาภตฺตนฺติ เอกาสนิกขลุปจฺฉาภตฺติกานํ ปาโตว ภุตฺตานํ อนฺโตมชฺฌนฺหิเกปิ ปจฺฉาภตฺตเมวฯ อิธ ปน ปกติภตฺตสฺส ปจฺฉโต ‘‘ปจฺฉาภตฺต’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตานนฺติ ปิณฺฑปาตโต ปฏิกฺกนฺตานํ, ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺฐเปตฺวา อุฏฺฐิตานนฺติ อตฺโถฯ
กเรริมณฺฑลมาเฬติ ตสฺเสว กเรริมณฺฑปสฺส อวิทูเร กตาย นิสีทนสาลายฯ โส กิร กเรริมณฺฑโป คนฺธกุฏิกาย จ สาลาย จ ปุพฺเพนิวาสปฏิสํยุตฺตาติ ‘‘เอกมฺปิ ชาติํ, ทฺเวปิ ชาติโย’’ติ เอวํ วิภตฺเตน ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตานสงฺขาเตน ปุพฺเพนิวาเสน สทฺธิํ โยเชตฺวา ปวตฺติตาฯ ธมฺมีติ ธมฺมสํยุตฺตาฯ
อุทปาทีติ อโห อจฺฉริยํ ทสพลสฺส ปุพฺเพนิวาสญาณํ ปุพฺเพนิวาสํ นาม เก อนุสฺสรนฺติ, เก นานุสฺสรนฺตีติฯ ติตฺถิยา อนุสฺสรนฺติ, สาวกา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ พุทฺธา จ อนุสฺสรนฺติฯ กตรติตฺถิยา อนุสฺสรนฺติ? เย อคฺคปฺปตฺตกมฺมวาทิโน, เตปิ จตฺตาลีสํเยว กปฺเป อนุสฺสรนฺติ, น ตโต ปรํฯ สาวกา กปฺปสตสหสฺสํ อนุสฺสรนฺติฯ ทฺเว อคฺคสาวกา อสงฺขฺเยยฺยญฺเจว กปฺปสตสหสฺสญฺจฯ ปจฺเจกพุทฺธา ทฺเว อสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจฯ พุทฺธานํ ปน เอตฺตกนฺติ ปริจฺเฉโท นตฺถิ, ยาวตกํ อากงฺขนฺติ, ตาวตกํ อนุสฺสรนฺติฯ
ติตฺถิยา ขนฺธปฏิปาฏิยา อนุสฺสรนฺติ, ปฏิปาฏิํ มุญฺจิตฺวา น สกฺโกนฺติฯ ปฏิปาฏิยา อนุสฺสรนฺตาปิ อสญฺญภวํ ปตฺวา ขนฺธปฺปวตฺติํ น ปสฺสนฺติ, ชาเล ปติตา กุณฺฐา วิย, กูเป ปติตา ปงฺคุฬา วิย จ โหนฺติฯ เต ตตฺถ ฐตฺวา ‘‘เอตฺตกเมว, อิโต ปรํ นตฺถี’’ติ ทิฏฺฐิํ คณฺหนฺติฯ อิติ ติตฺถิยานํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสรณํ อนฺธานํ ยฏฺฐิโกฏิคมนํ วิย โหติฯ ยถา หิ อนฺธา ยฏฺฐิโกฏิคฺคาหเก สติเยว คจฺฉนฺติ, อสติ ตตฺเถว นิสีทนฺติ, เอวเมว ติตฺถิยา ขนฺธปฏิปาฏิยาว อนุสฺสริตุํ สกฺโกนฺติ, ปฏิปาฏิํ วิสฺสชฺเชตฺวา น สกฺโกนฺติฯ
สาวกาปิ ขนฺธปฏิปาฏิยาว อนุสฺสรนฺติ, อสญฺญภวํ ปตฺวา ขนฺธปฺปวตฺติํ น ปสฺสนฺติฯ เอวํ สนฺเตปิ เต วฏฺเฏ สํสรณกสตฺตานํ ขนฺธานํ อภาวกาโล นาม นตฺถิฯ อสญฺญภเว ปน ปญฺจกปฺปสตานิ ปวตฺตนฺตีติ ตตฺตกํ กาลํ อติกฺกมิตฺวา พุทฺเธหิ ทินฺนนเย ฐตฺวา ปรโต อนุสฺสรนฺติ; เสยฺยถาปิ อายสฺมา โสภิโตฯ ทฺเว อคฺคสาวกา ปน ปจฺเจกพุทฺธา จ
ติตฺถิยา
ติตฺถิยานํ ปุพฺเพนิวาสญาณํ ขชฺโชปนกโอภาสสทิสํ, สาวกานํ ปทีโปภาสสทิสํ, อคฺคสาวกานํ โอสธิตารโกภาสสทิสํ, ปจฺเจกพุทฺธานํ จนฺโทภาสสทิสํ, พุทฺธานํ สรทสูริยมณฺฑโลภาสสทิสํฯ ตสฺส เอตฺตกานิ ชาติสตานิ ชาติสหสฺสานิ ชาติสตสหสฺสานีติ วา เอตฺตกานิ กปฺปสตานิ กปฺปสหสฺสานิ กปฺปสตสหสฺสานีติ วา นตฺถิ, ยํ กิญฺจิ อนุสฺสรนฺตสฺส เนว ขลิตํ, น ปฏิฆาตํ โหติ, อาวชฺชนปฏิพทฺธเมว อากงฺขมนสิการจิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธเมว โหติฯ ทุพฺพลปตฺตปุเฏ เวคกฺขิตฺตนาราโจ วิย, สิเนรุกูเฏ วิสฺสฏฺฐอินฺทวชิรํ วิย จ อสชฺชมานเมว คจฺฉติฯ ‘‘อโห มหนฺตํ ภควโต ปุพฺเพนิวาสญาณ’’นฺติ เอวํ ภควนฺตํเยว อารพฺภ กถา อุปฺปนฺนา, ชาตา ปวตฺตาติ อตฺโถฯ ตํ สพฺพมฺปิ สงฺเขปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อิติปิ ปุพฺเพนิวาโส, อิติปิ ปุพฺเวนิวาโส’’ติ เอตฺตกเมว ปาฬิยํ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิติปีติ เอวมฺปิฯ
๒-๓. อสฺโสสิ โข…เป.… อถ ภควา อนุปฺปตฺโตติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ พฺรหฺมชาลสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตเมวฯ อยเมว หิ วิเสโส – ตตฺถ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน อสฺโสสิ, อิธ ทิพฺพโสเตนฯ ตตฺถ จ วณฺณาวณฺณกถา วิปฺปกตา, อิธ ปุพฺเพนิวาสกถาฯ ตสฺมา ภควา – ‘‘อิเม ภิกฺขู มม ปุพฺเพนิวาสญาณํ อารพฺภ คุณํ โถเมนฺติ, ปุพฺเพนิวาสญาณสฺส ปน เม นิปฺผตฺติํ น ชานนฺติ; หนฺท เนสํ ตสฺส นิปฺผตฺติํ กเถตฺวา ทสฺสามี’’ติ อาคนฺตฺวา ปกติยาปิ พุทฺธานํ นิสีทิตฺวา ธมฺมเทสนตฺถเมว ฐปิเต ตงฺขเณ ภิกฺขูหิ ปปฺโผเฏตฺวา ทินฺเน วรพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว’’ติ ปุจฺฉาย จ ‘‘อิธ อิจฺเฉยฺยาถ โนติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิจฺเฉยฺยาถ โนติ อิจฺเฉยฺยาถ นุฯ อถ นํ ปหฏฺฐมานสา ภิกฺขู ยาจมานา เอตสฺส ภควาติอาทิมาหํสุฯ ตตฺถ เอตสฺสาติ เอตสฺส ธมฺมิกถากรณสฺสฯ
๔. อถ อิโต โส, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยํ วิปสฺสีติ ยสฺมิํ กปฺเป วิปสฺสีฯ อยญฺหิ ‘ย’นฺติ สทฺโท ‘‘ยํ เม, ภนฺเต, เทวานํ ตาวติํสานํ สมฺมุขา สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ, อาโรเจมิ ตํ, ภควโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๒๐๓) ปจฺจตฺตวจเน ทิสฺสติฯ ‘‘ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๘๘๑) อุปโยควจเนฯ ‘‘อฏฺฐานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๑.๒๗๗) กรณวจเนฯ อิธ ปน ภุมฺมตฺเถติ ทฏฺฐพฺโพฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ยสฺมิํ กปฺเป’’ติฯ อุทปาทีติ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อุนฺนาเทนฺโต อุปฺปชฺชิฯ
ภทฺทกปฺเปติ ปญฺจพุทฺธุปฺปาทปฏิมณฺฑิตตฺตา สุนฺทรกปฺเป สารกปฺเปติ ภควา อิมํ กปฺปํ โถเมนฺโต เอวมาหฯ ยโต ปฏฺฐาย กิร อมฺหากํ ภควตา อภินีหาโร กโต, เอตสฺมิํ อนฺตเร เอกกปฺเปปิ ปญฺจ พุทฺธา นิพฺพตฺตา นาม นตฺถิฯ อมฺหากํ ภควโต อภินีหารสฺส ปุรโต ปน ตณฺหงฺกโร, เมธงฺกโร, สรณงฺกโร, ทีปงฺกโรติ จตฺตาโร พุทฺธา เอกสฺมิํ กปฺเป นิพฺพตฺติํสุฯ เตสํ โอรภาเค เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ พุทฺธสุญฺญเมว อโหสิฯ
อสงฺขฺเยยฺยกปฺปปริโยสาเน ปน โกณฺฑญฺโญ นาม พุทฺโธ เอโกว เอกสฺมิํ กปฺเป อุปฺปนฺโนฯ ตโตปิ อสงฺขฺเยยฺยํ พุทฺธสุญฺญเมว อโหสิฯ อสงฺขฺเยยฺยกปฺปปริโยสาเน มงฺคโล, สุมโน, เรวโต, โสภิโตติ จตฺตาโร พุทฺธา เอกสฺมิํ กปฺเป อุปฺปนฺนา
กิํ วิสุทฺธิมคฺเค ปุพฺเพนิวาสกถายํ วุตฺตเมวฯ
มนุสฺสโลกสณฺฐหนฏฺฐานํ ปน ปตฺเต อุทเก ธมกรณมุเข ปิหิเต วิย วาตวเสน ตํ อุทกํ สนฺติฏฺฐติ, อุทกปิฏฺเฐ อุปฺปลินิปณฺณํ วิย ปถวี สณฺฐหติฯ มหาโพธิปลฺลงฺโก วินสฺสมาเน โลเก ปจฺฉา วินสฺสติ, สณฺฐหมาเน ปฐมํ สณฺฐหติฯ ตตฺถ ปุพฺพนิมิตฺตํ หุตฺวา เอโก ปทุมินิคจฺโฉ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สเจ ตสฺมิํ กปฺเป พุทฺโธ นิพฺพตฺติสฺสติ, ปุปฺผํ อุปฺปชฺชติฯ โน เจ, นุปฺปชฺชติฯ อุปฺปชฺชมานญฺจ สเจ เอโก พุทฺโธ นิพฺพตฺติสฺสติ, เอกํ อุปฺปชฺชติฯ สเจ ทฺเว, ตโย, จตฺตาโร, ปญฺจ พุทฺธา นิพฺพตฺติสฺสนฺติ, ปญฺจ อุปฺปชฺชนฺติฯ ตานิ จ โข เอกสฺมิํเยว นาเฬ กณฺณิกาพทฺธานิ หุตฺวาฯ สุทฺธาวาสพฺรหฺมาโน ‘‘อายาม
อายุปริจฺเฉทวณฺณนา
๕-๗. อิติ วิปสฺสี, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ อายุปริจฺเฉเท ปริตฺตํ ลหุกนฺติ อุภยเมตํ อปฺปกสฺเสว เววจนํฯ ยญฺหิ อปฺปกํ, ตํ ปริตฺตญฺเจว ลหุกญฺจ โหติฯ
อปฺปํ วา ภิยฺโยติ วสฺสสตโต วา อุปริ อปฺปํ, อญฺญํ วสฺสสตํ อปตฺวา วีสํ วา ติํสํ วา จตฺตาลีสํ วา ปณฺณาสํ วา สฏฺฐิ วา วสฺสานิ ชีวติฯ เอวํ ทีฆายุโก ปน อติทุลฺลโภ, อสุโก กิร เอวํ จิรํ ชีวตีติ ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา ทฏฺฐพฺโพ โหติฯ ตตฺถ วิสาขา อุปาสิกา วีสวสฺสสตํ ชีวติ, ตถา โปกฺขรสาติ พฺราหฺมโณ, พฺรหฺมายุ พฺราหฺมโณ, เสโล พฺราหฺมโณ, พาวริยพฺราหฺมโณ, อานนฺทตฺเถโร, มหากสฺสปตฺเถโรติฯ อนุรุทฺธตฺเถโร ปน วสฺสสตญฺเจว ปณฺณาสญฺจ วสฺสานิ, พากุลตฺเถโร วสฺสสตญฺเจว สฏฺฐิ จ วสฺสานิฯ อยํ สพฺพทีฆายุโกฯ โสปิ ทฺเว วสฺสสตานิ น ชีวติฯ
วิปสฺสีอาทโย
ตตฺถ ยทา ราชาโน อธมฺมิกา โหนฺติ, ตทา อุปราชาโน, เสนาปติ, เสฏฺฐิ, สกลนครํ, สกลรฏฺฐํ อธมฺมิกเมว โหติ; อถ เตสํ อารกฺขเทวตา, ตาสํ เทวตานํ มิตฺตา ภูมฏฺฐเทวตา, ตาสํ เทวตานํ มิตฺตา อากาสฏฺฐกเทวตา, อากาสฏฺฐกเทวตานํ มิตฺตา อุณฺหวลาหกา เทวตา, ตาสํ มิตฺตา อพฺภวลาหกา เทวตา, ตาสํ มิตฺตา สีตวลาหกา เทวตา, ตาสํ มิตฺตา วสฺสวลาหกา เทวตา, ตาสํ มิตฺตา จาตุมหาราชิกา
ยทา
ตตฺถ วิปสฺสี ภควา อสีติวสฺสสหสฺสายุกกาเล นิพฺพตฺโต, สิขี สตฺตติวสฺสสหสฺสายุกกาเลติ อิทํ อนุปุพฺเพน ปริหีนสทิสํ กตํ, น ปน เอวํ ปริหีนํ, วฑฺฒิตฺวา วฑฺฒิตฺวา ปริหีนนฺติ เวทิตพฺพํฯ กถํ? อิมสฺมิํ ตาว กปฺเป กกุสนฺโธ ภควา จตฺตาลีสวสฺสสหสฺสายุกกาเล นิพฺพตฺโต, อายุปฺปมาณํ ปญฺจ โกฏฺฐาเส กตฺวา จตฺตาริ ฐตฺวา ปญฺจเม วิชฺชมาเนเยว ปรินิพฺพุโตฯ ตํ อายุ ปริหายมานํ ทสวสฺสกาลํ ปตฺวา ปุน วฑฺฒมานํ อสงฺขฺเยยฺยํ หุตฺวา ตโต ปริหายมานํ ติํสวสฺสสหสฺสกาเล ฐิตํ; ตทา โกณาคมโน ภควา นิพฺพตฺโตฯ ตสฺมิมฺปิ ตเถว ปรินิพฺพุเต ตํ อายุ ทสวสฺสกาลํ ปตฺวา ปุน วฑฺฒมานํ อสงฺขฺเยยฺยํ หุตฺวา ปริหายิตฺวา วีสติวสฺสสหสฺสกาเล ฐิตํ; ตทา กสฺสโป ภควา นิพฺพตฺโตฯ ตสฺมิมฺปิ ตเถว ปรินิพฺพุเต ตํ อายุ ทสวสฺสกาลํ ปตฺวา ปุน วฑฺฒมานํ อสงฺขฺเยยฺยํ หุตฺวา ปริหายิตฺวา วสฺสสตกาลํ ปตฺตํ, อถ อมฺหากํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ นิพฺพตฺโตฯ เอวํ อนุปุพฺเพน ปริหายิตฺวา ปริหายิตฺวา วฑฺฒิตฺวา วฑฺฒิตฺวา ปริหีนนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ยํ ยํ อายุปริมาเณสุ
อายุปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
โพธิปริจฺเฉทวณฺณนา
๘. โพธิปริจฺเฉเท ปาฏลิยา มูเลติ ปาฏลิรุกฺขสฺส เหฏฺฐาฯ ตสฺสา ปน ปาฏลิยา ขนฺโธ ตํ ทิวสํ ปณฺณาสรตโน หุตฺวา อพฺภุคฺคโต, สาขา ปณฺณาสรตนาติ อุพฺเพเธน รตนสตํ อโหสิฯ ตํ ทิวสญฺจ สา ปาฏลิ กณฺณิกาพทฺเธหิ วิย ปุปฺเผหิ มูลโต ปฏฺฐาย เอกสญฺฉนฺนา อโหสิ, ทิพฺพคนฺธํ วายติฯ น เกวลญฺจ ตทา อยเมว ปุปฺผิตา, ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ สพฺพปาฏลิโย ปุปฺผิตาฯ น เกวลญฺจ ปาฏลิโย, ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ สพฺพรุกฺขานํ ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ, สาขาสุ สาขาปทุมานิ, ลตาสุ ลตาปทุมานิ, อากาเส อากาสปทุมานิ ปุปฺผิตานิ, ปถวิตลํ อภิสมฺพุทฺโธติ สกลํ พุทฺธคุณวิภวสิริํ ปฏิวิชฺฌมาโน จตฺตาริ สจฺจานิ อภิสมฺพุทฺโธฯ
‘‘สิขี, ภิกฺขเว, ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปุณฺฑรีกสฺส มูเล อภิสมฺพุทฺโธ’’ติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน ปทวณฺณนา เวทิตพฺพาฯ เอตฺถ ปน ปุณฺฑรีโกติ เสตมฺพรุกฺโขฯ ตสฺสาปิ ตเทว ปริมาณํฯ ตํ ทิวสญฺจ โสปิ ทิพฺพคนฺเธหิ ปุปฺเผหิ สุสญฺฉนฺโน อโหสิฯ น เกวลญฺจ ปุปฺเผหิ, ผเลหิปิ สญฺฉนฺโน อโหสิฯ ตสฺส เอกโต ตรุณานิ ผลานิ, เอกโต มชฺฌิมานิ ผลานิ, เอกโต นาติปกฺกานิ ผลานิ, เอกโต สุปกฺกานิ ปกฺขิตฺตทิพฺโพชานิ วิย สุรสานิ โอลมฺพนฺติฯ ยถา โส, เอวํ สกลทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ
สาโลติ สาลรุกฺโขฯ ตสฺสาปิ ตเทว ปริมาณํ, ตเถว ปุปฺผสิรีวิภโว เวทิตพฺโพฯ สิรีสรุกฺเขปิ เอเสว นโยฯ อุทุมฺพรรุกฺเข ปุปฺผานิ โพธีติ วุจฺจติฯ อยํ โพธิปริจฺเฉโท นามฯ
สาวกยุคปริจฺเฉทวณฺณนา
๙. สาวกยุคปริจฺเฉเท ปน ขณฺฑติสฺสนฺติ ขณฺโฑ จ ติสฺโส จฯ เตสุ ขณฺโฑ เอกปิติโก กนิฏฺฐภาตา, ติสฺโส ปุโรหิตปุตฺโต อคฺคนฺติ ฐเปตฺวา วิปสฺสิํ ภควนฺตํ อวเสเสหิ สทฺธิํ อสทิสคุณตาย อุตฺตมํฯ ภทฺทยุคนฺติ อคฺคตฺตาเยว ภทฺทยุคํฯ อภิภูสมฺภวนฺติ อภิภู จ สมฺภโว จฯ เตสุ อภิภู ปญฺญาปารมิยา มตฺถกํ ปตฺโตฯ สิขินา ภควตา สทฺธิํ อรุณวติโต พฺรหฺมโลกํ คนฺตฺวา พฺรหฺมปริสาย วิวิธานิ ปาฏิหาริยานิ ทสฺเสนฺโต ธมฺมํ เทเสตฺวา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อนฺธกาเรน ผริตฺวา – ‘‘กิํ อิท’’นฺติ สญฺชาตสํเวคานํ โอภาสํ ผริตฺวา – ‘‘สพฺเพ เม รูปญฺจ ปสฺสนฺตุ, สทฺทญฺจ สุณนฺตู’’ติ อธิฏฺฐหิตฺวา – ‘‘อารมฺภถา’’ติ คาถาทฺวยํ (สํ. นิ. ๑.๑๘๕) ภณนฺโต สทฺทํ สาเวสิฯ สมฺภโว สมาธิปารมิยา มตฺถกํ ปตฺโต อโหสิฯ
โสณุตฺตรนฺติ โสโณ จ อุตฺตโร จฯ เตสุปิ โสโณ ปญฺญาปารมิํ ปตฺโต, อุตฺตโร สมาธิปารมิํ ปตฺโต อโหสิฯ วิธุรสญฺชีวนฺติ วิธุโร จ สญฺชีโว จฯ เตสุ วิธุโร ปญฺญาปารมิํ ปตฺโต อโหสิ, สญฺชีโว สมาธิปารมิํ ปตฺโตฯ สมาปชฺชนพหุโล รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานกุฏิเลณมณฺฑปาทีสุ สมาปตฺติพเลน ฌายนฺโต เอกทิวสํ อรญฺเญ นิโรธํ สมาปชฺชิ, อถ นํ วนกมฺมิกาทโย ‘‘มโต’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ฌาเปสุํฯ โส ยถาปริจฺเฉเทน สมาปตฺติโต อุฏฺฐาย จีวรานิ ปปฺโผเฏตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ ตทุปาทาเยว จ นํ ‘‘สญฺชีโว’’ติ สญฺชานิํสุฯ ภิยฺโยสุตฺตรนฺติ ภิยฺโยโส จ อุตฺตโร จฯ เตสุ ภิยฺโยโส ปญฺญาย อุตฺตโร, อุตฺตโร สมาธินา อคฺโค อโหสิฯ ติสฺสภารทฺวาชนฺติ ติสฺโส จ ภารทฺวาโช จ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานนฺติ สาริปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จฯ เตสุ สาริปุตฺโต ปญฺญาวิสเย, โมคฺคลฺลาโน สมาธิวิสเย อคฺโค อโหสิฯ อยํ สาวกยุคปริจฺเฉโท นามฯ
สาวกสนฺนิปาตปริจฺเฉทวณฺณนา
๑๐. สาวกสนฺนิปาตปริจฺเฉเท
ตตฺถ อฑฺฒเตฬสานิ ภิกฺขุสตานีติ ปุราณชฏิลานํ สหสฺสํ, ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ ปริวารานิ อฑฺฒเตยฺยสตานีติ อฑฺฒเตฬสานิ ภิกฺขุสตานิฯ ตตฺถ ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ อภินีหารโต ปฏฺฐาย วตฺถุํ กเถตฺวา ปพฺพชฺชา ทีเปตพฺพาฯ ปพฺพชิตานํ ปน เตสํ มหาโมคฺคลฺลาโน สตฺตเม ทิวเส อรหตฺตํ ปตฺโตฯ ธมฺมเสนาปติ ปนฺนรสเม ทิวเส คิชฺฌกูฏปพฺพตมชฺเฌ สูกรขตเลณปพฺภาเร ภาคิเนยฺยสฺส ทีฆนขปริพฺพาชกสฺส สชฺชิเต ธมฺมยาเค เวทนาปริคฺคหสุตฺตนฺเต (ม. นิ. ๒.๒๐๑) เทสิยมาเน เทสนํ อนุพุชฺฌมานํ ญาณํ เปเสตฺวา สาวกปารมิญาณํ ปตฺโตฯ ภควา เถรสฺส อรหตฺตปฺปตฺติํ ญตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา เวฬุวเนเยว ปจฺจุฏฺฐาสิฯ เถโร – ‘‘กุหิํ นุ โข ภควา คโต’’ติ อาวชฺชนฺโต เวฬุวเน ปติฏฺฐิตภาวํ ญตฺวา สยมฺปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา เวฬุวเนเยว ปจฺจุฏฺฐาสิฯ อถ ภควา ปาติโมกฺขํ โอสาเรสิฯ ตํ สนฺนิปาตํ สนฺธาย ภควา – ‘‘อฑฺฒเตฬสานิ ภิกฺขุสตานี’’ติ อาหฯ อยํ สาวกสนฺนิปาตปริจฺเฉโท นามฯ
อุปฏฺฐากปริจฺเฉทวณฺณนา
๑๑. อุปฏฺฐากปริจฺเฉเท อานนฺโทติ นิพทฺธุปฏฺฐากภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ภควโต หิ ปฐมโพธิยํ อนิพทฺธา อุปฏฺฐากา อเหสุํฯ เอกทา นาคสมาโล ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วิจริ, เอกทา นาคิโต, เอกทา อุปวาโน, เอกทา สุนกฺขตฺโต, เอกทา จุนฺโท สมณุทฺเทโส, เอกทา สาคโต
เอกทา ปน ภควา เมฆิยตฺเถเรน สทฺธิํ ปาจีนวํสมิคทาเย ชนฺตุคามํ อคมาสิฯ ตตฺราปิ เมฆิโย ชนฺตุคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา นทีตีเร ปาสาทิกํ อมฺพวนํ ทิสฺวา – ‘‘ภควา, ตุมฺหากํ ปตฺตจีวรํ คณฺหถ, อหํ ตสฺมิํ อมฺพวเน สมณธมฺมํ กโรมี’’ติ วตฺวา ภควตา ติกฺขตฺตุํ นิวาริยมาโนปิ คนฺตฺวา อกุสลวิตกฺเกหิ อุปทฺทุโต อนฺวาสตฺโต (อ. นิ. ๙.๓; อุทาน ปริจฺเฉโท ๓๑ ทฏฺฐพฺโพ)ฯ ปจฺจาคนฺตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ ตมฺปิ ภควา – ‘‘อิทเมว เต การณํ สลฺลกฺเขตฺวา นิวารยิมฺหา’’ติ วตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ อคมาสิฯ ตตฺถ คนฺธกุฏิปริเวเณ ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขเว, อิทานิมฺหิ มหลฺลโก, ‘เอกจฺเจ ภิกฺขู อิมินา มคฺเคน คจฺฉามา’ติ วุตฺเต อญฺเญน คจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ มยฺหํ ปตฺตจีวรํ นิกฺขิปนฺติ, มยฺหํ นิพทฺธุปฏฺฐากํ เอกํ ภิกฺขุํ ชานาถา’’ติฯ ภิกฺขูนํ ธมฺมสํเวโค อุทปาทิฯ อถายสฺมา สาริปุตฺโต อุฏฺฐายาสนา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา – ‘‘อหํ
อานนฺทตฺเถโร ปน ตุณฺหีเยว นิสีทิฯ อถ นํ ภิกฺขู เอวมาหํสุ – ‘‘อาวุโส, อานนฺท, ภิกฺขุสงฺโฆ อุปฏฺฐากฏฺฐานํ ยาจติ, ตฺวมฺปิ ยาจาหี’’ติฯ โส อาห – ‘‘ยาจิตฺวา ลทฺธุปฏฺฐานํ
จตฺตาโร ปฏิกฺเขปา นาม – ‘‘สเจ เม, ภนฺเต, ภควา อตฺตนา ลทฺธํ ปณีตํ จีวรํ น ทสฺสติ, ปิณฺฑปาตํ น ทสฺสติ, เอกคนฺธกุฏิยํ วสิตุํ น ทสฺสติ, นิมนฺตนํ คเหตฺวา น คมิสฺสติ, เอวาหํ ภควนฺตํ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ วตฺวา – ‘‘กิํ ปเนตฺถ, อานนฺท, อาทีนวํ ปสฺสสี’’ติ วุตฺเต – ‘‘สจาหํ, ภนฺเต, อิมานิ วตฺถูนิ ลภิสฺสามิ, ภวิสฺสนฺติ วตฺตาโร – ‘อานนฺโท ทสพเลน ลทฺธํ ปณีตํ จีวรํ ปริภุญฺชติ, ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชติ, เอกคนฺธกุฏิยํ วสติ, เอกโต นิมนฺตนํ คจฺฉติ, เอตํ ลาภํ ลภนฺโต ตถาคตํ อุปฏฺฐาติ, โก เอวํ อุปฏฺฐหโต ภาโร’ติ’’ อิเม จตฺตาโร ปฏิกฺเขเป ยาจิฯ
จตสฺโส อายาจนา นาม – ‘‘สเจ, ภนฺเต, ภควา มยา คหิตนิมนฺตนํ คมิสฺสติ, สจาหํ ติโรรฏฺฐา ติโรชนปทา ภควนฺตํ ทฏฺฐุํ อาคตํ ปริสํ อาคตกฺขเณ เอว ภควนฺตํ ทสฺเสตุํ ลจฺฉามิ, ยทา เม กงฺขา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมิํเยว ขเณ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตุํ ลจฺฉามิ, ยํ ภควา มยฺหํ ปรมฺมุขา ธมฺมํ เทเสติ, ตํ อาคนฺตฺวา มยฺหํ กเถสฺสติ, เอวาหํ ภควนฺตํ
เอวํ อิเม อฏฺฐ วเร คเหตฺวา นิพทฺธุปฏฺฐาโก อโหสิฯ ตสฺเสว ฐานนฺตรสฺสตฺถาย กปฺปสตสหสฺสํ
๑๒. ปิติปริจฺเฉโท อุตฺตานตฺโถเยวฯ
วิหารํ ปาวิสีติ กสฺมา วิหารํ ปาวิสิ? ภควา กิร เอตฺตกํ กเถตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘น ตาว มยา สตฺตนฺนํ พุทฺธานํ วํโส นิรนฺตรํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา กถิโต, อชฺช มยิ ปน วิหารํ ปวิฏฺเฐ อิเม ภิกฺขู ภิยฺโยโส มตฺตาย ปุพฺเพนิวาสญาณํ อารพฺภ วณฺณํ กถยิสฺสนฺติฯ อถาหํ อาคนฺตฺวา นิรนฺตรํ พุทฺธวํสํ กเถตฺวา มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺสามี’’ติ ภิกฺขูนํ กถาวารสฺส โอกาสํ ทตฺวา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปาวิสิฯ
ยญฺเจตํ ภควา ตนฺติํ กเถสิ, ตตฺถ กปฺปปริจฺเฉโท, ชาติปริจฺเฉโท, โคตฺตปริจฺเฉโท, อายุปริจฺเฉโท, โพธิปริจฺเฉโท, สาวกยุคปริจฺเฉโท, สาวกสนฺนิปาตปริจฺเฉโท, อุปฏฺฐากปริจฺเฉโท, ปิติปริจฺเฉโทติ นวิเม วารา อาคตา, สมฺพหุลวาโร อนาคโต, อาเนตฺวา ปน ทีเปตพฺโพฯ
สมฺพหุลวารกถาวณฺณนา
สพฺพโพธิสตฺตานญฺหิ
สมฺพหุลปริจฺเฉทวณฺณนา
ตตฺถ
สมวตฺตกฺขนฺโธ อตุโล, สุปฺปพุทฺโธ จ อุตฺตโร;
สตฺถวาโห วิชิตเสโน, ราหุโล ภวติ สตฺตโมติฯ
เอเต ตาว สตฺตนฺนมฺปิ โพธิสตฺตานํ อนุกฺกเมเนว สตฺต ปุตฺตา เวทิตพฺพาฯ
ตตฺถ ราหุลภทฺเท ตาว ชาเต ปณฺณํ อาหริตฺวา มหาปุริสสฺส หตฺเถ ฐปยิํสุฯ อถสฺส ตาวเทว สกลสรีรํ โขเภตฺวา ปุตฺตสิเนโห อฏฺฐาสิฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘เอกสฺมิํ ตาว ชาเต เอวรูโป ปุตฺตสิเนโห, ปโรสหสฺสํ กิร เม ปุตฺตา ภวิสฺสนฺติ, เตสุ เอเกกสฺมิํ ชาเต อิทํ สิเนหพนฺธนํ เอวํ วฑฺฒนฺตํ ทุพฺเภชฺชํ ภวิสฺสติ, ราหุ ชาโต, พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อาหฯ ตํ ทิวสเมว จ รชฺชํ ปหาย นิกฺขนฺโตฯ เอส นโย สพฺเพสํ ปุตฺตุปฺปตฺติยนฺติฯ อยํ ปุตฺตปริจฺเฉโทฯ
สุตนา
รุจคฺคตี สุนนฺทา จ, พิมฺพา ภวติ สตฺตมาติฯ
เอตา เตสํ สตฺตนฺนมฺปิ ปุตฺตานํ มาตโร อเหสุํฯ พิมฺพาเทวี ปน ราหุลกุมาเร ชาเต ราหุลมาตาติ ปญฺญายิตฺถฯ อยํ ภริยปริจฺเฉโทฯ
วิปสฺสี
วิปสฺสิสฺส ปน ภควโต โยชนปฺปมาเณ ปเทเส วิหาโร ปติฏฺฐาสิ, สิขิสฺส ติคาวุเต, เวสฺสภุสฺส อฑฺฒโยชเน, กกุสนฺธสฺส คาวุเต, โกณาคมนสฺส อฑฺฒคาวุเต, กสฺสปสฺส วีสติอุสเภฯ อมฺหากํ ภควโต ปกติมาเนน โสฬสกรีเส, ราชมาเนน อฏฺฐกรีเส ปเทเส วิหาโร ปติฏฺฐิโตติฯ อยํ วิหารปริจฺเฉโทฯ
วิปสฺสิสฺส ปน ภควโต เอกรตนายามา วิทตฺถิวิตฺถารา อฏฺฐงฺคุลุพฺเพธา สุวณฺณิฏฺฐกา กาเรตฺวา จูฬํเสน ฉาเทตฺวา วิหารฏฺฐานํ กิณิํสุฯ สิขิสฺส สุวณฺณยฏฺฐิผาเลหิ ฉาเทตฺวา กิณิํสุฯ เวสฺสภุสฺส สุวณฺณหตฺถิปาทานิ กาเรตฺวา เตสํ จูฬํเสน ฉาเทตฺวา กิณิํสุฯ กกุสนฺธสฺส วุตฺตนเยเนว สุวณฺณิฏฺฐกาหิ ฉาเทตฺวา กิณิํสุฯ โกณาคมนสฺส วุตฺตนเยเนว สุวณฺณกจฺฉเปหิ ฉาเทตฺวา กิณิํสุฯ กสฺสปสฺส
ตตฺถ ปุนพฺพสุมิตฺโต นาม อโหสิ, สิขิสฺส สิริวฑฺฒโน นาม, เวสฺสภุสฺส โสตฺถิโย นาม, กกุสนฺธสฺส อจฺจุโต นาม, โกณาคมนสฺส อุคฺโค นาม, กสฺสปสฺส สุมโน นาม, อมฺหากํ ภควโต สุทตฺโต นามฯ สพฺเพ เจเต คหปติมหาสาลา เสฏฺฐิโน อเหสุนฺติฯ อยํ อุปฏฺฐากปริจฺเฉโท นามฯ
อปรานิ จตฺตาริ อวิชหิตฏฺฐานานิ นาม โหนฺติฯ สพฺพพุทฺธานญฺหิ โพธิปลฺลงฺโก อวิชหิโต, เอกสฺมิํเยว ฐาเน โหติฯ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ อิสิปตเน มิคทาเย อวิชหิตเมว โหติฯ เทโวโรหนกาเล สงฺกสฺสนครทฺวาเร ปฐมปทคณฺฐิกา อวิชหิตาว โหติฯ เชตวเน คนฺธกุฏิยา จตฺตาริ มญฺจปาทฏฺฐานานิ อวิชหิตาเนว โหนฺติฯ วิหาโร ปน ขุทฺทโกปิ มหนฺโตปิ โหติ, วิหาโรปิ น วิชหิโตเยว, นครํ ปน วิชหติฯ ยทา นครํ ปาจีนโต โหติ, ตทา วิหาโร ปจฺฉิมโต; ยทา นครํ ทกฺขิณโต, ตทา วิหาโร อุตฺตรโตฯ ยทา นครํ ปจฺฉิมโต, ตทา วิหาโร ปาจีนโต; ยทา นครํ อุตฺตรโต, ตทา วิหาโร ทกฺขิณโตฯ อิทานิ ปน นครํ อุตฺตรโต, วิหาโร ทกฺขิณโตฯ
สพฺพพุทฺธานญฺจ อายุเวมตฺตํ นาม เกจิ ทีฆายุกา โหนฺติ, เกจิ อปฺปายุกาฯ ตถา หิ ทีปงฺกรสฺส วสฺสสตสหสฺสํ อายุปฺปมาณํ อโหสิ, อมฺหากํ ภควโต วสฺสสตํ อายุปฺปมาณํฯ
ปมาณเวมตฺตํ นาม เกจิ ทีฆา โหนฺติ เกจิ รสฺสาฯ ตถา หิ ทีปงฺกโร อสีติหตฺโถ อโหสิ, สุมโน นวุติหตฺโถ, อมฺหากํ ภควา อฏฺฐารสหตฺโถฯ
กุลเวมตฺตํ ปธานเวมตฺตํ นาม เกสญฺจิ ปธานํ อิตฺตรกาลเมว โหติ, ยถา กสฺสปสฺส ภควโตฯ เกสญฺจิ อทฺธนิยํ, ยถา อมฺหากํ ภควโตฯ
รสฺมิเวมตฺตํ นาม มงฺคลสฺส ภควโต สรีรรสฺมิ ทสสหสฺสิโลกธาตุปฺปมาณา อโหสิฯ อมฺหากํ ภควโต สมนฺตา พฺยามมตฺตา
อปรํ อมฺหากํเยว ภควโต สหชาตปริจฺเฉทญฺจ นกฺขตฺตปริจฺเฉทญฺจ ทีเปสุํฯ สพฺพญฺญุโพธิสตฺเตน กิร สทฺธิํ ราหุลมาตา, อานนฺทตฺเถโร, ฉนฺโน, กณฺฏโก, นิธิกุมฺโภ, มหาโพธิ, กาฬุทายีติ อิมานิ สตฺต สหชาตานิฯ มหาปุริโส จ อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตเนว มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมิ, มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิ, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ยมกปาฏิหาริยํ อกาสิฯ วิสาขานกฺขตฺเตน ชาโต จ อภิสมฺพุทฺโธ จ ปรินิพฺพุโต จฯ มาฆนกฺขตฺเตนสฺส สาวกสนฺนิปาโต จ อโหสิ, อายุสงฺขาโรสฺสชฺชนญฺจ, อสฺสยุชนกฺขตฺเตน เทโวโรหนนฺติ เอตฺตกํ อาหริตฺวา ทีเปตพฺพํฯ อยํ สมฺพหุลปริจฺเฉโท นามฯ
๑๓. อิทานิ อถ โข เตสํ ภิกฺขูนนฺติอาทีสุ เต ภิกฺขู – ‘‘อาวุโส, ปุพฺเพนิวาสสฺส นาม อยํ คติ, ยทิทํ จุติโต ปฏฺฐาย ปฏิสนฺธิอาโรหนํฯ ยํ ปน อิทํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย ปจฺฉามุขํ ญาณํ เปเสตฺวา จุติ คนฺตพฺพํ, อิทํ อติครุกํฯ อากาเส ปทํ ทสฺเสนฺโต วิย ภควา กเถสี’’ติ อติวิมฺหยชาตา หุตฺวา – ‘‘อจฺฉริยํ, อาวุโส,’’ติอาทีนิ วตฺวา ปุน อปรมฺปิ การณํ ทสฺเสนฺโต – ‘‘ยตฺร หิ นาม ตถาคโต’’ติอาทิมาหํสุ ยตฺร หิ นามาติ อจฺฉริยตฺเถ นิปาโต, โย นาม ตถาคโตติ อตฺโถฯ ฉินฺนปปญฺเจติ เอตฺถ ปปญฺจา นาม ตณฺหา มาโน ทิฏฺฐีติ อิเม ตโย กิเลสาฯ ฉินฺนวฏุเมติ เอตฺถ วฏุมนฺติ กุสลากุสลกมฺมวฏฺฏํ วุจฺจติฯ ปริยาทินฺนวฏฺเฏติ ตสฺเสว เววจนํ, ปริยาทินฺนสพฺพกมฺมวฏฺเฏติ อตฺโถฯ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเตติ สพฺพํ วิปากวฏฺฏสงฺขาตํ ทุกฺขํ วีติวตฺเต อนุสฺสริสฺสตีติ อิทํ ยตฺราติ นิปาตวเสน อนาคตวจนํ, อตฺโถ ปเนตฺถ อตีตวเสน เวทิตพฺโพฯ ภควา หิ เต พุทฺเธ อนุสฺสริ, น อิทานิ อนุสฺสริสฺสติฯ เอวํสีลาติ เอวํธมฺมาติ เอตฺถ สมาธิปกฺขา ธมฺมา อธิปฺเปตา, มคฺคสมาธินา ผลสมาธินา โลกิยโลกุตฺตรสมาธินา, เอวํสมาธโยติ อตฺโถฯ เอวํปญฺญาติ มคฺคปญฺญาทิวเสเนว เอวํปญฺญาฯ เอวํวิหารีติ เอตฺถ ปน เหฏฺฐา สมาธิปกฺขานํ ธมฺมานํ คหิตตฺตา วิหาโร คหิโตว ปุน กสฺมา คหิตเมว คณฺหาตีติ เจ; น อิทํ คหิตเมว, อิทญฺหิ นิโรธสมาปตฺติทีปนตฺถํ วุตฺตํฯ ตสฺมา เอวํ นิโรธสมาปตฺติวิหารี เต ภควนฺโต อเหสุนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ
เอวํวิมุตฺตาติ เอตฺถ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติ, ตทงฺควิมุตฺติ, สมุจฺเฉทวิมุตฺติ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติ, นิสฺสรณวิมุตฺตีติ ปญฺจวิธา วิมุตฺติฯ ตตฺถ อฏฺฐ สมาปตฺติโย สยํ วิกฺขมฺภิเตหิ นีวรณาทีหิ วิมุตฺตตฺตา วิกฺขมฺภนวิมุตฺตีติ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติฯ อนิจฺจานุปสฺสนาทิกา สตฺตานุปสฺสนา สยํ ตสฺส ตสฺส ปจฺจนีกงฺควเสน ปริจฺจตฺตาหิ นิจฺจสญฺญาทีหิ วิมุตฺตตฺตา ตทงฺควิมุตฺตีติ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติฯ จตฺตาโร อริยมคฺคา สยํ สมุจฺฉินฺเนหิ กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา สมุจฺเฉทวิมุตฺตีติ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติฯ จตฺตาริ สามญฺญผลานิ มคฺคานุภาเวน กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺตีติ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติฯ นิพฺพานํ สพฺพกิเลเสหิ นิสฺสฏตฺตา อปคตตฺตา ทูเร ฐิตตฺตา นิสฺสรณวิมุตฺตีติ สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ อิติ อิมาสํ ปญฺจนฺนํ วิมุตฺตีนํ วเสน – ‘‘เอวํ วิมุตฺตา’’ติ เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ
๑๔. ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติ เอกีภาวา วุฏฺฐิโตฯ
๑๖. ‘‘อิโต โส, ภิกฺขเว’’ติ โก อนุสนฺธิ? อิทญฺหิ สุตฺตํ – ‘‘ตถาคตสฺเสเวสา, ภิกฺขเว, ธมฺมธาตุ สุปฺปฏิวิทฺธา’’ติ จ ‘‘เทวตาปิ ตถาคตสฺส เอตมตฺถํ อาโรเจสุ’’นฺติ จ อิเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ อาพทฺธํฯ ตตฺถ เทวตาโรจนปทํ สุตฺตนฺตปริโยสาเน เทวจาริกโกลาหลํ ทสฺเสนฺโต วิจาเรสฺสติ ขตฺติโย ชาติยาติอาทีนิ เอกาทสปทานิ นิทานกณฺเฑ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ
โพธิสตฺตธมฺมตาวณฺณนา
๑๗. อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสี โพธิสตฺโตติอาทีสุ ปน วิปสฺสีติ ตสฺส นามํ, ตญฺจ โข วิวิเธ อตฺเถ ปสฺสนกุสลตาย ลทฺธํฯ โพธิสตฺโตติ ปณฺฑิตสตฺโต พุชฺฌนกสตฺโตฯ โพธิสงฺขาเตสุ วา จตูสุ มคฺเคสุ สตฺโต อาสตฺโต ลคฺคมานโสติ โพธิสตฺโตฯ สโต สมฺปชาโนติ เอตฺถ สโตติ สติเยวฯ สมฺปชาโนติ ญาณํฯ สติํ สูปฏฺฐิตํ กตฺวา ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมีติ อตฺโถฯ โอกฺกมีติ อิมินา จสฺส โอกฺกนฺตภาโว ปาฬิยํ ทสฺสิโต, น โอกฺกมนกฺกโมฯ โส ปน ยสฺมา อฏฺฐกถํ อารูฬฺโห, ตสฺมา เอวํ เวทิตพฺโพ –
สพฺพโพธิสตฺตา หิ สมติํส ปารมิโย ปูเรตฺวา, ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา, ญาตตฺถจริยโลกตฺถจริยพุทฺธจริยานํ โกฏิํ ปตฺวา, เวสฺสนฺตรสทิเส ตติเย อตฺตภาเว ฐตฺวา, สตฺต มหาทานานิ ทตฺวา, สตฺตกฺขตฺตุํ ปถวิํ กมฺเปตฺวา, กาลงฺกตฺวา, ทุติยจิตฺตวาเร ตุสิตภวเน นิพฺพตฺตนฺติฯ วิปสฺสี โพธิสตฺโตปิ ตเถว กตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา สฏฺฐิสตสหสฺสาธิกา สตฺตปญฺญาส วสฺสโกฏิโย ตตฺถ อฏฺฐาสิฯ อญฺญทา ปน ทีฆายุกเทวโลเก นิพฺพตฺตา โพธิสตฺตา น ยาวตายุกํ ติฏฺฐนฺติฯ กสฺมา? ตตฺถ ปารมีนํ ทุปฺปูรณียตฺตาฯ เต อธิมุตฺติกาลกิริยํ กตฺวา มนุสฺสปเถเยว นิพฺพตฺตนฺติฯ ปารมีนํ ปูเรนฺโต ปน ยถา อิทานิ เอเกน อตฺตภาเวน สพฺพญฺญุตํ อุปเนตุํ สกฺโกนฺติ, เอวํ สพฺพโส ปูริตตฺตา ตทา วิปสฺสี โพธิสตฺโต ตตฺถ ยาวตายุกํ อฏฺฐาสิฯ
เทวตานํ ปน – ‘‘มนุสฺสานํ คณนาวเสน อิทานิ สตฺตหิ ทิวเสหิ จุติ ภวิสฺสตี’’ติ ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ – มาลา มิลายนฺติ, วตฺถานิ กิลิสฺสนฺติ, กจฺเฉหิ เสทา มุจฺจนฺติ, กาเย ทุพฺพณฺณิยํ โอกฺกมติ, เทโว เทวาสเน น สณฺฐาติฯ ตตฺถ มาลาติ ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส ปิฬนฺธนมาลา
อิมานิ
อถ มหาสตฺโต ตาสํ เทวตานํ ปฏิญฺญํ อทตฺวาว กาลทีปเทสกุลชเนตฺติอายุปริจฺเฉทวเสน ปญฺจมหาวิโลกนํ นาม วิโลเกสิฯ ตตฺถ ‘‘กาโล นุ โข, น กาโล’’ติ ปฐมํ กาลํ วิโลเกสิฯ ตตฺถ
ตโต ทีปํ วิโลเกนฺโต สปริวาเร จตฺตาโร ทีเป โอโลเกตฺวา – ‘‘ตีสุ ทีเปสุ พุทฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ, ชมฺพุทีเปเยว นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ ทีปํ ปสฺสิฯ
ตโต
ตโต กุลํ วิโลเกนฺโต – ‘‘พุทฺธา นาม โลกสมฺมเต กุเล นิพฺพตฺตนฺติฯ อิทานิ จ ขตฺติยกุลํ โลกสมฺมตํ, ตตฺถ นิพฺพตฺติสฺสามิ, พนฺธุมา นาม เม ราชา ปิตา ภวิสฺสตี’’ติ กุลํ ปสฺสิฯ
ตโต
อิติ อิมํ ปญฺจมหาวิโลกนํ วิโลเกตฺวา ‘‘กาโล, เม มาริสา, พุทฺธภาวายา’’ติ เทวตานํ สงฺคหํ กโรนฺโต ปฏิญฺญํ ทตฺวา – ‘‘คจฺฉถ, ตุมฺเห’’ติ ตา เทวตา อุยฺโยเชตฺวา ตุสิตเทวตาหิ ปริวุโต ตุสิตปุเร นนฺทนวนํ ปาวิสิฯ สพฺพเทวโลเกสุ หิ นนฺทนวนํ อตฺถิเยวฯ ตตฺร นํ เทวตา อิโต จุโต สุคติํ คจฺฉาติ ปุพฺเพกตกุสลกมฺโมกาสํ สารยมานา วิจรนฺติฯ โส เอวํ เทวตาหิ กุสลํ สารยมานาหิ ปริวุโต ตตฺถ วิจรนฺโตเยว จวิฯ
เอวํ จุโต จ ‘จวามี’ติ ชานาติ, จุติจิตฺตํ น ชานาติฯ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวาปิ ชานาติ, ปฏิสนฺธิจิตฺตเมว น ชานาติฯ ‘‘อิมสฺมิํ เม ฐาเน ปฏิสนฺธิํ คหิตา’’ติ เอวํ ปน ชานาติฯ เกจิ ปน เถรา – ‘‘อาวชฺชนปริยาโย นาม ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ทุติยตติยจิตฺตวาเร เอว ชานิสฺสตี’’ติ วทนฺติฯ ติปิฏกมหาสีวตฺเถโร ปน อาห – ‘‘มหาสตฺตานํ ปฏิสนฺธิ น อญฺเญสํ ปฏิสนฺธิสทิสา, โกฏิปฺปตฺตํ ปน เตสํ สติสมฺปชญฺญํฯ ยสฺมา ปน เตเนว จิตฺเตน ตํ จิตฺตํ ญาตุํ น สกฺกา, ตสฺมา จุติจิตฺตํ น ชานาติฯ จุติกฺขเณปิ ‘จวามี’ติ ชานาติฯ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ น ชานาติฯ ‘อสุกสฺมิํ เม ฐาเน ปฏิสนฺธิ คหิตา’ติ ชานาติ, ตสฺมิํ
ตทา กิร ปุเร ปุณฺณมาย สตฺตมทิวสโต ปฏฺฐาย วิคตสุราปานํ มาลาคนฺธาทิวิภูติสมฺปนฺนํ นกฺขตฺตกีฬํ อนุภวมานา โพธิสตฺตมาตา สตฺตเม ทิวเส ปาโต อุฏฺฐาย คนฺโธทเกน นหายิตฺวา สพฺพาลงฺการวิภูสิตา วรโภชนํ ภุญฺชิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา สิริสยเน นิปนฺนา นิทฺทํ โอกฺกมมานา อิทํ สุปินํ อทฺทส – ‘‘จตฺตาโร กิร
อถ ปพุทฺธา เทวี ตํ สุปินํ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา วิภาตาย รตฺติยา จตุสฏฺฐิมตฺเต พฺราหฺมณปาโมกฺเข ปกฺโกสาเปตฺวา หริตูปลิตฺตาย ลาชาทีหิ กตมงฺคลสกฺการาย ภูมิยา มหารหานิ อาสนานิ ปญฺญเปตฺวา ตตฺถ นิสินฺนานํ พฺราหฺมณานํ สปฺปิมธุสกฺกราภิสงฺขตสฺส วรปายาสสฺส สุวณฺณรชตปาติโย ปูเรตฺวา สุวณฺณรชตปาตีเหว ปฏิกุชฺชิตฺวา อทาสิ, อญฺเญหิ จ อหตวตฺถกปิลคาวีทานาทีหิ เนสํ สนฺตปฺเปสิฯ อถ เนสํ สพฺพกามสนฺตปฺปิตานํ ตํ สุปินํ อาโรเจตฺวา – ‘‘กิํ ภวิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิฯ พฺราหฺมณา อาหํสุ – ‘‘มา จินฺตยิ, มหาราช, เทวิยา เต กุจฺฉิมฺหิ คพฺโภ ปติฏฺฐิโต, โส จ โข ปุริสคพฺโภ น อิตฺถิคพฺโภ, ปุตฺโต เต ภวิสฺสติฯ โส สเจ อคารํ อชฺฌาวสิสฺสติ, ราชา ภวิสฺสติ จกฺกวตฺตีฯ สเจ อคารา นิกฺขมฺม ปพฺพชิสฺสติ, พุทฺโธ ภวิสฺสติ โลเก วิวฏฺฏจฺฉโท’’ติฯ อยํ ตาว – ‘‘มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมี’’ติ เอตฺถ วณฺณนากฺกโมฯ
อยเมตฺถ ธมฺมตาติ อยํ เอตฺถ มาตุกุจฺฉิโอกฺกมเน ธมฺมตา, อยํ สภาโว, อยํ นิยาโมติ นิยาโม จ นาเมส กมฺมนิยาโม, อุตุนิยาโม, พีชนิยาโม, จิตฺตนิยาโม, ธมฺมนิยาโมติ ปญฺจวิโธ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๔๙๘)ฯ
ตตฺถ กุสลสฺส อิฏฺฐวิปากทานํ, อกุสลสฺส อนิฏฺฐวิปากทานนฺติ อยํ กมฺมนิยาโมฯ ตสฺส ทีปนตฺถํ – ‘‘น อนฺตลิกฺเข’’ติ (ขุ. ปา. ๑๒๗) คาถาย วตฺถูนิ วตฺตพฺพานิฯ อปิจ เอกา กิร อิตฺถี สามิเกน สทฺธิํ ภณฺฑิตฺวา อุพฺพนฺธิตฺวา มริตุกามา
เตสุ เตสุ ชนปเทสุ ตสฺมิํ ตสฺมิํ กาเล เอกปฺปหาเรเนว รุกฺขานํ ปุปฺผผลคหณาทีนิ, วาตสฺส วายนํ อวายนํ, อาตปสฺส ติกฺขตา มนฺทตา, เทวสฺส วสฺสนํ อวสฺสนํ, ปทุมานํ ทิวา วิกสนํ รตฺติํ มิลายนนฺติ เอวมาทิ อุตุนิยาโมฯ
ยํ ปเนตํ สาลิพีชโต สาลิผลเมว, มธุรโต มธุรสํเยว, ติตฺตโต ติตฺตรสํเยว ผลํ โหติ, อยํ พีชนิยาโมฯ
ปุริมา ปุริมา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอวํ ยเทตํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อนนฺตรา สมฺปฏิจฺฉนาทีนํ นิพฺพตฺตนํ, อยํ จิตฺตนิยาโมฯ
ยา ปเนสา โพธิสตฺตานํ มาตุกุจฺฉิโอกฺกมนาทีสุ ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปนาทีนํ ปวตฺติ, อยํ ธมฺมนิยาโม นามฯ เตสุ อิธ ธมฺมนิยาโม อธิปฺเปโตฯ ตสฺมา ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต ธมฺมตา เอสา ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ
๑๘. ตตฺถ กุจฺฉิํ โอกฺกมตีติ เอตฺถ กุจฺฉิํ โอกฺกนฺโต โหตีติ อยเมวตฺโถ อปฺปมาโณติ วุฑฺฒิปฺปมาโณ, วิปุโลติ อตฺโถฯ อุฬาโรติ ตสฺเสว เววจนํฯ อุฬารานิ อุฬารานิ ขาทนียานิ ขาทนฺตีติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๓๙๙) หิ มธุรํ อุฬารนฺติ วุตฺตํฯ อุฬาราย ขลุ ภวํ วจฺฉายโน สมณํ โคตมํ ปสํสาย ปสํสตีติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๘๘) เสฏฺฐํ อุฬารนฺติ วุตฺตํฯ อิธ ปน วิปุลํ เทวานํ เทวานุภาวนฺติ เอตฺถ เทวานํ อยมานุภาโว นิวตฺถวตฺถสฺส ปภา ทฺวาทสโยชนานิ ผรติ, ตถา สรีรสฺส, ตถา อลงฺการสฺส, ตถา วิมานสฺส, ตํ อติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถฯ
โลกนฺตริกาติ อฆาติ นิจฺจวิวฏาฯ อสํวุตาติ เหฏฺฐาปิ อปฺปติฏฺฐาฯ อนฺธการาติ ตมภูตาฯ อนฺธการติมิสาติ จกฺขุวิญฺญาณุปฺปตฺตินิวารณโต อนฺธภาวกรณติมิเสน สมนฺนาคตาฯ ตตฺถ กิร จกฺขุวิญฺญาณํ น ชายติฯ เอวํมหิทฺธิกาติ จนฺทิมสูริยา กิร เอกปฺปหาเรเนว ตีสุ ทีเปสุ ปญฺญายนฺติ, เอวํ มหิทฺธิกาฯ เอเกกาย ทิสาย นว นว โยชนสตสหสฺสานิ อนฺธการํ วิธมิตฺวา อาโลกํ ทสฺเสนฺติ, เอวํมหานุภาวาฯ อาภาย นานุโภนฺตีติ อตฺตโน ปภาย นปฺปโหนฺติฯ เต กิร จกฺกวาฬปพฺพตสฺส เวมชฺเฌน วิจรนฺติ, จกฺกวาฬปพฺพตญฺจ อติกฺกมฺม โลกนฺตริกนิรยาฯ ตสฺมา เต ตตฺถ อาภาย นปฺปโหนฺติฯ
เยปิ ตตฺถ สตฺตาติ เยปิ ตสฺมิํ โลกนฺตริกมหานิรเย สตฺตา อุปฺปนฺนาฯ กิํ ปน กมฺมํ กตฺวา ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺตีติฯ ภาริยํ ทารุณํ มาตาปิตูนํ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณานญฺจ อุปริ อปราธํ, อญฺญญฺจ ทิวเส ทิวเส ปาณวธาทิสาหสิกกมฺมํ กตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ, ตมฺพปณฺณิทีเป อภยโจรนาคโจราทโย วิยฯ เตสํ อตฺตภาโว ติคาวุติโก โหติ, วคฺคุลีนํ วิย ทีฆนขา โหนฺติฯ เต รุกฺเข วคฺคุลิโย วิย นเขหิ จกฺกวาฬปพฺพเต ลคฺคนฺติฯ ยทา
อญฺเญปิ กิร โภ สนฺติ สตฺตาติ โภ ยถา มยํ มหาทุกฺขํ อนุภวาม, เอวํ อญฺเญ กิร สตฺตาปิ อิมํ ทุกฺขมนุภวนตฺถาย อิธูปปนฺนาติ ตํ ทิวสํ ปสฺสนฺติฯ อยํ ปน โอภาโส เอกยาคุปานมตฺตมฺปิ น ติฏฺฐติ, อจฺฉราสงฺฆาฏมตฺตเมว วิชฺโชภาโส วิย นิจฺฉริตฺวา – ‘‘กิํ อิท’’นฺติ ภณนฺตานํเยว อนฺตรธายติฯ สงฺกมฺปตีติ สมนฺตโต กมฺปติฯ อิตรทฺวยํ ปุริมปทสฺเสว เววจนํฯ ปุน อปฺปมาโณ จาติอาทิ นิคมนตฺถํ วุตฺตํฯ
๑๙. จตฺตาโร นํ เทวปุตฺตา จาตุทฺทิสํ รกฺขาย อุปคจฺฉนฺตีติ เอตฺถ จตฺตาโรติ จตุนฺนํ มหาราชานํ วเสน วุตฺตํฯ ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ ปน จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา จตฺตาลีสสหสฺสานิ โหนฺติฯ ตตฺถ อิมสฺมิํ จกฺกวาเฬ มหาราชาโน ขคฺคหตฺถา โพธิสตฺตสฺส อารกฺขตฺถาย อุปคนฺตฺวา สิริคพฺภํ ปวิฏฺฐา, อิตเร คพฺภทฺวารโต ปฏฺฐาย อวรุทฺธเก ปํสุปิสาจกาทิยกฺขคเณ ปฏิกฺกมาเปตฺวา ยาว จกฺกวาฬา อารกฺขํ คณฺหิํสุฯ
กิมตฺถาย ปนายํ รกฺขา? นนุ ปฏิสนฺธิกฺขเณ กลลกาลโต ปฏฺฐาย สเจปิ โกฏิสตสหสฺสมารา โกฏิสตสหสฺสสิเนรุํ อุกฺขิปิตฺวา โพธิสตฺตสฺส วา โพธิสตฺตมาตุยา วา อนฺตรายกรณตฺถํ อาคจฺเฉยฺยุํ, สพฺเพ อนฺตราว อนฺตรธาเยยฺยุํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา รุหิรุปฺปาทวตฺถุสฺมิํ – ‘‘อฏฺฐานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส, ยํ ปรุปกฺกเมน ตถาคตํ ชีวิตา โวโรเปยฺยฯ อนุปกฺกเมน, ภิกฺขเว, ตถาคตา ปรินิพฺพายนฺติฯ คจฺฉถ, ตุมฺเห ภิกฺขเว, ยถาวิหารํ, อรกฺขิยา, ภิกฺขเว ตถาคตา’’ติ (จูฬว. ๓๔๑)ฯ เอวเมว, เตน ปรุปกฺกเมน น เตสํ ชีวิตนฺตราโย
กิํ ปน เต อนฺโตคพฺภํ ปวิสิตฺวา ฐิตา จตฺตาโร มหาราชาโน โพธิสตฺตสฺส มาตุยา อตฺตานํ ทสฺเสนฺติ, น ทสฺเสนฺตีติ? นหานมณฺฑนโภชนาทิสรีรกิจฺจกาเล น ทสฺเสนฺติ, สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา วรสยเน นิปนฺนกาเล ปน ทสฺเสนฺติฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อมนุสฺสทสฺสนํ นาม มนุสฺสานํ สปฺปฏิภยํ โหติ, โพธิสตฺตสฺส มาตา ปน อตฺตโน เจว ปุตฺตสฺส จ ปุญฺญานุภาเวน เต ทิสฺวา น ภายติ, ปกติอนฺเตปุรปาลเกสุ วิย อสฺสา เอเตสุ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ
๒๐. ปกติยา สีลวตีติ สภาเวเนว สีลสมฺปนฺนาฯ อนุปฺปนฺเน กิร พุทฺเธ มนุสฺสา ตาปสปริพฺพาชกานํ สนฺติเก วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา สีลํ คณฺหนฺติฯ โพธิสตฺตมาตาปิ กาลเทวิลสฺส อิสิโน สนฺติเก
๒๑. ปุริเสสูติ
๒๒. ปญฺจนฺนํ กามคุณานนฺติ ปุพฺเพ กามคุณูปสญฺหิตนฺติ อิมินา ปุริสาธิปฺปายวเสน วตฺถุปฏิกฺเขโป กโต, อิธ อารมฺมณปฺปฏิลาโภ ทสฺสิโตฯ ตทา กิร เทวิยา เอวรูโป ปุตฺโต กุจฺฉิํ อุปปนฺโนติ สุตฺวา สมนฺตโต ราชาโน
๒๓. อกิลนฺตกายาติ ยถา อญฺญา อิตฺถิโย คพฺภภาเรน กิลมนฺติ หตฺถปาทา อุทฺธุมาตตาทีนิ ปาปุณนฺติ, เอวํ ตสฺสา โกจิ กิลมโถ นาโหสิฯ ติโรกุจฺฉิคตนฺติ อนฺโตกุจฺฉิคตํฯ ปสฺสตีติ กลลาทิกาลํ อติกฺกมิตฺวา สญฺชาตองฺคปจฺจงฺคอหีนินฺทฺริยภาวํ อุปคตํเยว ปสฺสติฯ กิมตฺถํ ปสฺสติ? สุขวาสตฺถํเยวฯ ยเถว หิ มาตา ปุตฺเตน สทฺธิํ นิปนฺนา วา นิสินฺนา วา – ‘‘หตฺถํ วาสฺส ปาทํ วา โอลมฺพนฺตํ อุกฺขิปิตฺวา สณฺฐเปสฺสามี’’ติ สุขวาสตฺถํ ปุตฺตํ โอโลเกติ, เอวํ โพธิสตฺตมาตาปิ ยํ ตํ มาตุ อุฏฺฐานคมนปริวตฺตนนิสชฺชาทีสุ อุณฺหสีตโลณิกติตฺตกกฏุกาหารอชฺโฌหรณกาเลสุ จ คพฺภสฺส ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ‘‘อตฺถิ นุ โข เม ตํ ปุตฺตสฺสา’’ติ สุขวาสตฺถํ โอโลกยมานา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺนํ โพธิสตฺตํ ปสฺสติฯ ยถา หิ อญฺเญ อนฺโตกุจฺฉิคตา ปกฺกาสยํ อวตฺถริตฺวา อามาสยํ อุกฺขิปิตฺวา อุทรปฏลํ ปิฏฺฐิโต กตฺวา ปิฏฺฐิกณฺฑกํ นิสฺสาย อุกฺกุฏิกํ ทฺวีสุ มุฏฺฐีสุ หนุกํ ฐเปตฺวา เทเว เสยฺยถาปีติอาทิมาหฯ โพธิสตฺโต ปน อนฺโตกุจฺฉิคโต มาตรํ น ปสฺสติฯ น หิ อนฺโตกุจฺฉิยํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติฯ
๒๔. กาลงฺกโรตีติ
๒๕. นว วา ทส วาติ เอตฺถ วา สทฺทสฺส วิกปฺปนวเสน สตฺต วา อฏฺฐ วา เอกาทส วา ทฺวาทส วาติ เอวมาทีนํ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ สตฺตมาสชาโต ชีวติ, สีตุณฺหกฺขโม ปน น โหติฯ อฏฺฐมาสชาโต น ชีวติ, อวเสสา ชีวนฺติฯ
๒๗. เทวา ปฐมํ ปฏิคฺคณฺหนฺตีติ ขีณาสวา สุทฺธาวาสพฺรหฺมาโน ปฏิคฺคณฺหนฺติฯ กถํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ? ‘‘สูติเวสํ คณฺหิตฺวา’’ติ เอเกฯ ตํ ปน ปฏิกฺขิปิตฺวา อิทํ วุตฺตํ – ‘ตทา โพธิสตฺตมาตา สุวณฺณขจิตํ วตฺถํ นิวาเสตฺวา มจฺฉกฺขิสทิสํ ทุกูลปฏํ ยาว ปาทนฺตา ปารุปิตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถสฺสา สลฺลหุกคพฺภวุฏฺฐานํ อโหสิ, ธมกรณโต อุทกนิกฺขมนสทิสํฯ อถ เต ปกติพฺรหฺมเวเสเนว อุปสงฺกมิตฺวา ปฐมํ สุวณฺณชาเลน
๒๘. จตฺตาโร นํ เทวปุตฺตาติ จตฺตาโร มหาราชาโนฯ ปฏิคฺคเหตฺวาติ อชินปฺปเวณิยา ปฏิคฺคเหตฺวาฯ มเหสกฺโขติ มหาเตโช มหายโส ลกฺขณสมฺปนฺโนฯ
๒๙. วิสโทว นิกฺขมตีติ ยถา อญฺเญ สตฺตา โยนิมคฺเค ลคฺคนฺตา ภคฺควิภคฺคา นิกฺขมนฺติ, น เอวํ นิกฺขมติ, อลคฺโค อุเทนาติ อุทเกนฯ เกนจิ อสุจินาติ ยถา อญฺเญ สตฺตา กมฺมชวาเตหิ อุทฺธํปาทา อโธสิรา โยนิมคฺเค ปกฺขิตฺตา สตโปริสํ นรกปปาตํ ปตนฺตา วิย, ตาฬจฺฉิทฺเทน นิกฺกฑฺฒิยมานา หตฺถี วิย มหาทุกฺขํ อนุภวนฺตา นานาอสุจิมกฺขิตาว นิกฺขมนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺโตฯ โพธิสตฺตญฺหิ กมฺมชวาตา
อุทกสฺส ธาราติ อุทกวฏฺฏิโยฯ ตาสุ สีตา สุวณฺณกฏาเห ปตติ อุณฺหา รชตกฏาเหฯ อิทญฺจ ปถวิตเล เกนจิ อสุจินา อสมฺมิสฺสํ เตสํ ปานียปริโภชนียอุทกญฺเจว อญฺเญหิ อสาธารณํ กีฬาอุทกญฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, อญฺญสฺส ปน สุวณฺณรชตฆเฏหิ อาหริยมานอุทกสฺส เจว หํสวตฺตกาทิโปกฺขรณีคตสฺส จ อุทกสฺส ปริจฺเฉโท นตฺถิฯ
๓๑. สมฺปติชาโตติ มุหุตฺตชาโตฯ ปาฬิยํ ปน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺโต วิย ทสฺสิโต, น เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ นิกฺขนฺตมตฺตญฺหิ นํ ปฐมํ พฺรหฺมาโน สุวณฺณชาเลน ปฏิคฺคณฺหิํสุ, เตสํ หตฺถโต จตฺตาโร มหาราชาโน อชินปฺปเวณิยา, เตสํ หตฺถโต มนุสฺสา ทุกูลจุมฺพฏเกนฯ มนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺฐิโตฯ เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุธาริยมาเนติ ทิพฺพเสตจฺฉตฺเต อนุธาริยมานมฺหิฯ เอตฺถ จ ฉตฺตสฺส ปริวารานิ ขคฺคาทีนิ
‘‘อเนกสาขญฺจ
ฉตฺตํ มรู ธารยุมนฺตลิกฺเข;
สุวณฺณทณฺฑา วิปตนฺติ จามรา,
น ทิสฺสเร จามรฉตฺตคาหกา’’ติฯ (สุ. นิ. ๖๙๓);
สพฺพา จ ทิสาติ อิทํ สตฺตปทวีติหารูปริ ฐิตสฺส วิย สพฺพทิสานุวิโลกนํ วุตฺตํ, น โข ปเนวํ ทฏฺฐพฺพํฯ มหาสตฺโต หิ มนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ปฐวิยํ ปติฏฺฐิโต ปุรตฺถิมํ ทิสํ โอโลเกสิฯ อเนกานิ จกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกงฺคณานิ อเหสุํฯ ตตฺถ เทวมนุสฺสา คนฺธมาลาทีหิ ปูชยมานา – ‘‘มหาปุริส, อิธ ตุมฺเหหิ สทิโสปิ นตฺถิ, กุโต อุตฺตริตโร’’ติ อาหํสุฯ เอวํ จตสฺโส ทิสา, จตสฺโส อนุทิสา, เหฏฺฐา, อุปรีติ ทส ทิสา อนุวิโลเกตฺวา อตฺตนา สทิสํ อทิสฺวา – ‘‘อยํ อุตฺตรา ทิสา’’ติ อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน อคมาสีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อาสภินฺติ อุตฺตมํฯ อคฺโคติ คุเณหิ สพฺพปฐโมฯ อิตรานิ อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ ปททฺวเยน อิมสฺมิํ อตฺตภาเว ปตฺตพฺพํ อรหตฺตํ พฺยากาสิฯ
เอตฺถ จ สเมหิ ปาเทหิ ปถวิยา ปติฏฺฐานํ จตุริทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, อุตฺตราภิมุขภาโว มหาชนํ อชฺโฌตฺถริตฺวา อภิภวิตฺวา คมนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, สตฺตปทคมนํ สตฺตโพชฺฌงฺครตนปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ทิพฺพเสตจฺฉตฺตธารณํ วิมุตฺติวรฉตฺตปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ปญฺจราชกกุธภณฺฑานํ ปฏิลาโภ ปญฺจหิ วิมุตฺตีหิ วิมุจฺจนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, สพฺพทิสานุวิโลกนํ อนาวรณญาณปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, อาสภิวาจาภาสนํ อปฺปฏิวตฺติยธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ‘‘อยมนฺติมา ชาตี’’ติ สีหนาโท อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพานสฺส ปุพฺพนิมิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ
มหาปุริสสฺส หิ ชาตทิวเส ทสสหสฺสิโลกธาตุ กมฺปิฯ ทสสหสฺสิโลกธาตุมฺหิ เทวตา เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปติํสุฯ ปฐมํ เทวา ปฏิคฺคณฺหิํสุ, ปจฺฉา มนุสฺสาฯ ตนฺติพทฺธา วีณา จมฺมพทฺธา เภริโย จ เกนจิ อวาทิตา สยเมว วชฺชิํสุฯ มนุสฺสานํ อนฺทุพนฺธนาทีนิ ขณฺฑาขณฺฑํ ฉิชฺชิํสุฯ สพฺพโรคา วูปสมิํสุ, อมฺพิเลน โธตตมฺพมลํ วิย วิคจฺฉิํสุฯ ชจฺจนฺธา รูปานิ ปสฺสิํสุฯ ชจฺจพธิรา สทฺทํ สุณิํสุฯ ปีฐสปฺปี ชวสมฺปนฺนา อเหสุํฯ ชาติชฬานมฺปิ เอฬมูคานํ สติ ปติฏฺฐาสิฯ วิเทสปกฺขนฺทา นาวา สุปฏฺฏนํ ปาปุณิํสุฯ อากาสฏฺฐกภูมฏฺฐกรตนานิ สกเตโชภาสิตานิ อเหสุํฯ เวริโน เมตฺตจิตฺตํ ปฏิลภิํสุฯ อวีจิมฺหิ อคฺคิ นิพฺพายิฯ โลกนฺตเรสุ อาโลโก อุทปาทิฯ นทีสุ ชลํ นปฺปวตฺตติฯ มหาสมุทฺเท มธุรสํ อุทกํ อโหสิฯ วาโต น วายิฯ อากาสปพฺพตรุกฺขคตา สกุณา ภสฺสิตฺวา ปถวิคตา อเหสุํฯ จนฺโท อติวิโรจิฯ สูริโย น อุณฺโห, น สีตโล, นิมฺมโล อุตุสมฺปนฺโน อโหสิฯ เทวตา อตฺตโน อตฺตโน วิมานทฺวาเร ฐตฺวา อปฺโผฏนเสฬนเจลุกฺเขปาทีหิ มหากีฬกํ กีฬิํสุฯ จาตุทฺทีปิกมหาเมโฆ วสฺสิฯ มหาชนํ เนว ขุทา น ปิปาสา ปีเฬสิฯ ทฺวารกวาฏานิ สยเมว วิวริํสุฯ ปุปฺผูปคผลูปคา รุกฺขา ปุปฺผผลานิ คณฺหิํสุฯ ทสสหสฺสิโลกธาตุ เอกทฺธชมาลา อโหสิฯ
ตตฺราปิ ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺโป สพฺพญฺญุตญฺญาณปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ เทวตานํ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปาโต ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนกาเล เอกปฺปหาเรเนว สนฺนิปติตฺวา ธมฺมํ ปฏิคฺคณฺหนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ ปฐมํ เทวตานํ ปฏิคฺคหณํ จตุนฺนํ รูปาวจรชฺฌานานํ ปฏิลาภสฺส
เวรีนํ เมตฺตจิตฺตปฏิลาโภ จตุพฺรหฺมวิหารปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ อวีจิมฺหิ อคฺคินิพฺพายนํ เอกาทสอคฺคินิพฺพายนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ โลกนฺตริกาโลโก อวิชฺชนฺธการํ วิธมิตฺวา ญาณาโลกทสฺสนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ มหาสมุทฺทสฺส มธุรตา นิพฺพานรเสน เอกรสภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ วาตสฺส อวายนํ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตภินฺทนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ สกุณานํ ปถวิคมนํ มหาชนสฺส โอวาทํ สุตฺวา ปาเณหิ สรณคมนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ จนฺทสฺส อติวิโรจนํ พหุชนกนฺตตาย ปุพฺพนิมิตฺตํฯ สูริยสฺส อุณฺหสีตวิวชฺชนอุตุสุขตา กายิกเจตสิกสุขปฺปตฺติยา ปุพฺพนิมิตฺตํฯ เทวตานํ วิมานทฺวาเรสุ ฐตฺวา อปฺโผฏนาทีหิ กีฬนํ พุทฺธภาวํ ปตฺวา อุทานํ อุทานสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ จาตุทฺทีปิกมหาเมฆวสฺสนํ มหโต ธมฺมเมฆวสฺสนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ ขุทาปีฬนสฺส อภาโว กายคตาสติอมตปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ ปิปาสาปีฬนสฺส อภาโว วิมุตฺติสุเขน
เอตฺถ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ – ‘‘ยทา มหาปุริโส ปถวิยํ ปติฏฺฐหิตฺวา อุตฺตราภิมุโข ปทสา คนฺตฺวา อาสภิํ วาจํ อภาสิ, ตทา กิํ ปถวิยา คโต, อุทาหุ อากาเสน; ทิสฺสมาโน คโต, อุทาหุ อทิสฺสมาโน; อเจลโก คโต, อุทาหุ อลงฺกตปฏิยตฺโต; ทหโร หุตฺวา คโต
อิมา จ ปน อาทิโต ปฏฺฐาย กถิตา สพฺพธมฺมตา สพฺพโพธิสตฺตานํ โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ
ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณวณฺณนา
๓๓. อทฺทส โขติ ทุกูลจุมฺพฏเก นิปชฺชาเปตฺวา อานีตํ อทฺทสฯ มหาปุริสสฺสาติ ชาติโคตฺตกุลปเทสาทิวเสน มหนฺตสฺส ปุริสสฺสฯ ทฺเว คติโยติ ทฺเว นิฏฺฐา, ทฺเว นิปฺผตฺติโยฯ อยญฺหิ คติสทฺโท – ‘‘ปญฺจ โข อิมา, สาริปุตฺต, คติโย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๕๓) เอตฺถ นิรยาทิเภทาย สตฺเตหิ คนฺตพฺพคติยา อนญฺญาติ อญฺญา คติ นิปฺผตฺติ นาม นตฺถิฯ
ธมฺมิโกติ ทสกุสลธมฺมสมนฺนาคโต อคติคมนวิรหิโตฯ ธมฺมราชาติ อิทํ ปุริมปทสฺเสว เววจนํฯ ธมฺเมน วา ลทฺธรชฺชตฺตา ธมฺมราชาฯ จาตุรนฺโตติ วิชิตาวีติ วิชิตสงฺคาโมฯ ชนปโท อสฺมิํ ถาวริยํ ถิรภาวํ ปตฺโตติ ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโตฯ จณฺฑสฺส หิ รญฺโญ พลิทณฺฑาทีหิ โลกํ ปีฬยโต มนุสฺสา มชฺฌิมชนปทํ ฉฑฺเฑตฺวา ปพฺพตสมุทฺทตีราทีนิ นิสฺสาย ปจฺจนฺเต วาสํ กปฺเปนฺติฯ อติมุทุกสฺส รญฺโญ โจเรหิ สาหสิกธนวิโลปปีฬิตา มนุสฺสา ปจฺจนฺตํ ปหาย ชนปทมชฺเฌ วาสํ กปฺเปนฺติ, อิติ เอวรูเป ราชินิ ชนปโท ถิรภาวํ น ปาปุณาติฯ อิมสฺมิํ ปน
สตฺตรตนสมนฺนาคโตติ เอตฺถ รติชนนฏฺเฐน รตนํฯ อปิจ –
‘‘จิตฺตีกตํ มหคฺฆญฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;
อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจติ’’ฯ
จกฺกรตนสฺส จ นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺฐาย อญฺญํ เทวฏฺฐานํ นาม น โหติ, สพฺเพ คนฺธปุปฺผาทีหิ ตสฺเสว ปูชญฺจ อภิวาทนาทีนิ จ กโรนฺตีติ จิตฺตีกตฏฺเฐน รตนํฯ จกฺกรตนสฺส จ เอตฺตกํ นาม ธนํ อคฺฆตีติ
อิทานิ เตสํ สรูปโต ทสฺสนตฺถํ ตสฺสิมานีติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ จกฺกรตนนฺติอาทีสุ อยํ สงฺเขปาธิปฺปาโย – ทฺเวสหสฺสทีปปริวารานํ จตุนฺนํ มหาทีปานํ สิริวิภวํ คเหตฺวา ทาตุํ สมตฺถํ จกฺกรตนํ ปาตุภวติฯ ตถา ปุเรภตฺตเมว สาครปริยนฺตํ ปถวิํ อนุสํยายนสมตฺถํ เวหาสงฺคมํ หตฺถิรตนํ, ตาทิสเมว อสฺสรตนํ, จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร มณิรตนํ, ฉพฺพิธโทสวิวชฺชิตํ มนาปจาริ อิตฺถิรตนํ, โยชนปฺปมาเณ อนฺโตปถวิคตํ นิธิํ ทสฺสนสมตฺถํ คหปติรตนํ, อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา สกลรชฺชมนุสาสนสมตฺถํ เชฏฺฐปุตฺตสงฺขาตํ ปริณายกรตนํ ปาตุภวติฯ
ปโรสหสฺสนฺติ อติเรกสหสฺสํฯ สูราติ อภีรุกาฯ วีรงฺครูปาติ วีรานํ องฺคํ วีรงฺคํ, วีริยสฺเสตํ นามํ, วีรงฺคํ รูปเมเตสนฺติ วีรงฺครูปา, วีริยชาติกา วีริยสภาวา วีริยมยา อกิลาสุโน อเหสุํฯ ทิวสมฺปิ ยุชฺฌนฺตา น กิลมนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ สาครปริยนฺตนฺติ จกฺกวาฬปพฺพตํ สีมํ กตฺวา ฐิตสมุทฺทปริยนฺตํฯ อทณฺเฑนาติ เย กตาปราเธ สตฺเต สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ อสตฺเถนาติ
เอวํ เอกํ นิปฺผตฺติํ กเถตฺวา ทุติยํ กเถตุํ สเจ โข ปนาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ราคโทสโมหมานทิฏฺฐิกิเลสตณฺหาสงฺขาตํ ฉทนํ อาวรณํ วิวฏํ วิทฺธํสิตํ วิวฏกํ เอเตนาติ วิวฏจฺฉโทฯ ‘‘วิวฏฺฏจฺฉทา’’ติปิ ปาโฐ, อยเมว อตฺโถฯ
๓๕. เอวํ ทุติยํ นิปฺผตฺติํ กเถตฺวา ตาสํ นิมิตฺตภูตานิ ลกฺขณานิ ทสฺเสตุํ อยญฺหิ, เทว, กุมาโรติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สุปฺปติฏฺฐิตปาโทติ ยถา อญฺเญสํ ภูมิยํ ปาทํ ฐเปนฺตานํ อคฺคปาทตลํ วา ปณฺหิ วา ปสฺสํ วา ปฐมํ ผุสติ, เวมชฺเฌ วา ปน ฉิทฺทํ โหติ, อุกฺขิปนฺตานํ อคฺคตลาทีสุ เอกโกฏฺฐาโสว ปฐมํ อุฏฺฐหติ, น เอวมสฺสฯ อสฺส ปน สุวณฺณปาทุกตลมิว เอกปฺปหาเรเนว สกลํ ปาทตลํ ภูมิํ ผุสติ, เอกปฺปหาเรเนว ภูมิโต อุฏฺฐหติฯ ตสฺมา อยํ สุปฺปติฏฺฐิตปาโทฯ
จกฺกานีติ สพฺพาการปริปูรานีติ อิมินา ปน อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ, เตสํ กิร จกฺกานํ ปาทตลสฺส มชฺเฌ นาภิ ทิสฺสติ, นาภิปริจฺฉินฺนา วฏฺฏเลขา ทิสฺสติ, นาภิมุขปริกฺเขปปฏฺโฏ ทิสฺสติ, ปนาฬิมุขํ ทิสฺสติ, อรา ทิสฺสนฺติ, อเรสุ วฏฺฏิเลขา ทิสฺสนฺติ, เนมิมณิกา ทิสฺสนฺติฯ อิทํ ตาว ปาฬิยํ อาคตเมวฯ สมฺพหุลวาโร ปน อนาคโต, โส เอวํ ทฏฺฐพฺโพ – สตฺติ, สิริวจฺโฉ, นนฺทิ, โสวตฺติโก, วฏํสโก, วฑฺฒมานกํ, มจฺฉยุคฬํ, ภทฺทปีฐํ, องฺกุสโก, ปาสาโท, โตรณํ, เสตจฺฉตฺตํ, ขคฺโค, ตาลวณฺฏํ, โมรหตฺถโก, วาฬพีชนี, อุณฺหีสํ, มณิ, ปตฺโต, สุมนทามํ, นีลุปฺปลํ, รตฺตุปฺปลํ, เสตุปฺปลํ, ปทุมํ, ปุณฺฑรีกํ, ปุณฺณฆโฏ
อายตปณฺหีติ
ทีฆงฺคุลีติ ยถา อญฺเญสํ กาจิ องฺคุลิโย ทีฆา โหนฺติ, กาจิ รสฺสา, น เอวํ มหาปุริสสฺสฯ มหาปุริสสฺส ปน มกฺกฏสฺเสว ทีฆา หตฺถปาทงฺคุลิโย มูเล ถูลา, อนุปุพฺเพน คนฺตฺวา อคฺเค ตนุกา, นิยฺยาสเตเลน มทฺทิตฺวา วฏฺฏิตหริตาลวฏฺฏิสทิสา โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ทีฆงฺคุลี’’ติฯ
มุทุตลุนหตฺถปาโทติ สปฺปิมณฺเฑ โอสาเรตฺวา ฐปิตํ สตวารวิหตกปฺปาสปฏลํ วิย มุทุฯ ยถา จ อิทานิ ชาตมตฺตสฺส, เอวํ วุฑฺฒกาเลปิ มุทุตลุนาเยว ภวิสฺสนฺติ, มุทุตลุนา หตฺถปาทา เอตสฺสาติ มุทุตลุนหตฺถปาโทฯ
ชาลหตฺถปาโทติ น จมฺเมน ปฏิพทฺธองฺคุลนฺตโรฯ เอทิโส หิ ผณหตฺถโก ปุริสโทเสน อุปหโต ปพฺพชฺชํ น ปฏิลภติฯ มหาปุริสสฺส ปน
อุทฺธํ ปติฏฺฐิตโคปฺผกตฺตา อุสฺสงฺขา ปาทา อสฺสาติ อุสฺสงฺขปาโทฯ อญฺเญสญฺหิ ปิฏฺฐิปาเท โคปฺผกา โหนฺติ, เตน เตสํ ปาทา อาณิพทฺธา วิย พทฺธา โหนฺติ, น ยถาสุขํ ปริวฏฺฏนฺติ, คจฺฉนฺตานํ ปาทตลานิปิ น ทิสฺสนฺติฯ มหาปุริสสฺส ปน อารุหิตฺวา อุปริ โคปฺผกา ปติฏฺฐหนฺติ, เตนสฺส นาภิโต ปฏฺฐาย อุปริมกาโย นาวาย ฐปิตสุวณฺณปฏิมา วิย นิจฺจโล โหติ, อโธกาโยว อิญฺชติ, สุเขน ปาทา
เอณิชงฺโฆติ เอณิมิคสทิสชงฺโฆ มํสุสฺสเทน ปริปุณฺณชงฺโฆ, น เอกโต พทฺธปิณฺฑิกมํโส
อโนนมนฺโตติ อนมนฺโต, เอเตนสฺส อขุชฺชอวามนภาโว ทีปิโตฯ อวเสสชนา หิ ขุชฺชา วา โหนฺติ วามนา วาฯ ขุชฺชานํ อุปริมกาโย อปริปุณฺโณ โหติ, วามนานํ เหฏฺฐิมกาโยฯ เต อปริปุณฺณกายตฺตา น สกฺโกนฺติ อโนนมนฺตา ชณฺณุกานิ ปริมชฺชิตุํฯ มหาปุริโส ปน ปริปุณฺณอุภยกายตฺตา สกฺโกติฯ
โกโสหิตวตฺถคุยฺโหติ อุสภวารณาทีนํ วิย สุวณฺณปทุมกณฺณิกสทิเสหิ โกเสหิ โอหิตํ ปฏิจฺฉนฺนํ วตฺถคุยฺหํ อสฺสาติ โกโสหิตวตฺถคุยฺโหฯ วตฺถคุยฺหนฺติ วตฺเถน คุหิตพฺพํ องฺคชาตํ วุจฺจติฯ
สุวณฺณวณฺโณติ ชาติหิงฺคุลเกน มชฺชิตฺวา ทีปิทาฐาย ฆํสิตฺวา เครุกปริกมฺมํ กตฺวา ฐปิตฆนสุวณฺณรูปสทิโสติ อตฺโถฯ เอเตนสฺส ฆนสินิทฺธสณฺหสรีรตํ ทสฺเสตฺวา ฉวิวณฺณทสฺสนตฺถํ กญฺจนสนฺนิภตฺตโจติ วุตฺตํฯ ปุริมสฺส วา เววจนเมตํฯ
รโชชลฺลนฺติ น อุปลิมฺปตีติ น ลคฺคติ ปทุมปลาสโต อุทกพินฺทุ วิย วิวฏฺฏติฯ หตฺถโธวนาทีนิ ปน อุตุคฺคหณตฺถาย เจว ทายกานํ ปุญฺญผลตฺถาย จ พุทฺธา กโรนฺติ, วตฺตสีเสนาปิ จ กโรนฺติเยวฯ เสนาสนํ ปวิสนฺเตน หิ ภิกฺขุนา ปาเท โธวิตฺวา ปวิสิตพฺพนฺติ วุตฺตเมตํฯ
อุทฺธคฺคโลโมติ อาวฏฺฏปริโยสาเน อุทฺธคฺคานิ หุตฺวา มุขโสภํ อุลฺโลกยมานานิ วิย ฐิตานิ โลมานิ อสฺสาติ อุทฺธคฺคโลโมฯ
พฺรหฺมุชุคตฺโตติ พฺรหฺมา วิย อุชุคตฺโต, อุชุเมว อุคฺคตทีฆสรีโร ภวิสฺสติฯ เยภุยฺเยน หิ สตฺตา ขนฺเธ กฏิยํ
สตฺตุสฺสโทติ ทฺเว หตฺถปิฏฺฐิโย ทฺเว ปาทปิฏฺฐิโย ทฺเว อํสกูฏานิ ขนฺโธติ อิเมสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ ปริปุณฺโณ มํสุสฺสโท อสฺสาติ สตฺตุสฺสโทฯ อญฺเญสํ ปน หตฺถปาทปิฏฺฐาทีสุ สิราชาลํ ปญฺญายติ, อํสกูฏกฺขนฺเธสุ อฏฺฐิโกฏิโยฯ เต มนุสฺสา เปตา วิย ขายนฺติ, น ตถา มหาปุริโส, มหาปุริโส ปน สตฺตสุ ฐาเนสุ ปริปุณฺณมํสุสฺสทตฺตา นิคูฬฺหสิราชาเลหิ หตฺถปิฏฺฐาทีหิ วฏฺเฏตฺวา สุฏฺฐปิตสุวณฺณาฬิงฺคสทิเสน ขนฺเธน สิลารูปกํ วิย ขายติ, จิตฺตกมฺมรูปกํ วิย จ ขายติฯ
สีหสฺส ปุพฺพทฺธํ วิย กาโย อสฺสาติ สีหปุพฺพทฺธกาโยฯ สีหสฺส หิ ปุรตฺถิมกาโยว ปริปุณฺโณ โหติ, ปจฺฉิมกาโย อปริปุณฺโณฯ มหาปุริสสฺส ปน สีหสฺส ปุพฺพทฺธกาโย วิย สพฺโพ กาโย ปริปุณฺโณฯ โสปิ สีหสฺเสว ตตฺถ ตตฺถ วินตุนฺนตาทิวเสน ทุสฺสณฺฐิตวิสณฺฐิโต
‘‘มนาปิเยว โข, ภิกฺขเว, กมฺมวิปาเก ปจฺจุปฏฺฐิเต เยหิ องฺเคหิ ทีเฆหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ ทีฆานิ สณฺฐนฺติฯ เยหิ องฺเคหิ รสฺเสหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ รสฺสานิ สณฺฐนฺติฯ เยหิ องฺเคหิ ถูเลหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ ถูลานิ สณฺฐนฺติฯ เยหิ องฺเคหิ กิเสหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ กิสานิ สณฺฐนฺติฯ เยหิ องฺเคหิ ปุถุเลหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ
อิติ นานาจิตฺเตน ปุญฺญจิตฺเตน จิตฺติโต ทสหิ ปารมีหิ สชฺชิโต มหาปุริสสฺส อตฺตภาโว, โลเก สพฺพสิปฺปิโน วา สพฺพอิทฺธิมนฺโต วา ปติรูปกมฺปิ กาตุํ น สกฺโกนฺติฯ
จิตนฺตรํโสติ อนฺตรํสํ วุจฺจติ ทฺวินฺนํ โกฏฺฏานํ อนฺตรํ, ตํ จิตํ ปริปุณฺณํ อนฺตรํสํ อสฺสาติ จิตนฺตรํโสฯ อญฺเญสญฺหิ ตํ ฐานํ นินฺนํ โหติ, ทฺเว ปิฏฺฐิโกฏฺฏา ปาฏิเยกฺกา ปญฺญายนฺติฯ มหาปุริสสฺส ปน กฏิโต ปฏฺฐาย มํสปฏลํ ยาว ขนฺธา อุคฺคมฺม สมุสฺสิตสุวณฺณผลกํ วิย ปิฏฺฐิํ ฉาเทตฺวา ปติฏฺฐิตํฯ
นิคฺโรธปริมณฺฑโลติ ยาวตกฺวสฺส กาโยติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยาวตโก อสฺสาติ ยาวตกฺวสฺสฯ
สมวฏฺฏกฺขนฺโธติ สมวฏฺฏิตกฺขนฺโธฯ ยถา เอเก โกญฺจา วิย จ พกา วิย จ วราหา วิย จ ทีฆคลา วงฺกคลา ปุถุลคลา จ โหนฺติ
รสคฺคสคฺคีติ เอตฺถ รสํ คสนฺติ หรนฺตีติ รสคฺคสาฯ รสหรณีนเมตํ อธิวจนํ, ตา อคฺคา อสฺสาติ รสคฺคสคฺคีฯ มหาปุริสสฺส กิร สตฺตรสหรณีสหสฺสานิ อุทฺธคฺคานิ หุตฺวา คีวายเมว ปฏิมุกฺกานิฯ ติลผลมตฺโตปิ อาหาโร ชิวฺหคฺเค ฐปิโต สพฺพกายํ อนุผรติฯ เตเนว มหาปธานํ ปทหนฺตสฺส เอกตณฺฑุลาทีหิปิ กฬายยูสปสตมตฺเตนาปิ กายสฺส ยาปนํ อโหสิฯ อญฺเญสํ ปน ตถา อภาวา น สกลํ กายํ โอชา ผรติฯ เตน เต พหฺวาพาธา โหนฺติฯ
สีหสฺเสว สีหหนุฯ ตตฺถ สีหสฺส เหฏฺฐิมหนุเมว ปริปุณฺณํ โหติ, น อุปริมํฯ มหาปุริสสฺส ปน สีหสฺส เหฏฺฐิมํ วิย ทฺเวปิ ปริปุณฺณานิ ทฺวาทสิยา ปกฺขสฺส จนฺทสทิสานิ โหนฺติฯ อถ เนมิตฺตกา หนุกปริยนฺตํ โอโลเกนฺตาว อิเมสุ หนุเกสุ เหฏฺฐิเม วีสติ อุปริเม วีสตีติ จตฺตาลีสทนฺตา สมา อวิรฬา ปติฏฺฐหิสฺสนฺตีติ สลฺลกฺเขตฺวา อยญฺหิ เทว, กุมาโร จตฺตาลีสทนฺโต โหตีติอาทิมาหํสุฯ ตตฺรายมตฺโถ, อญฺเญสญฺหิ ปริปุณฺณทนฺตานมฺปิ ทฺวตฺติํส ทนฺตา โหนฺติฯ อิมสฺส ปน จตฺตาลีสํ ภวิสฺสนฺติฯ อญฺเญสญฺจ เกจิ ทนฺตา อุจฺจา, เกจิ นีจาติ วิสมา โหนฺติ, อิมสฺส ปน อยปฏฺฏเกน ฉินฺนสงฺขปฏลํ วิย สมา ภวิสฺสนฺติฯ อญฺเญสํ กุมฺภิลานํ วิย ทนฺตา วิรฬา โหนฺติ, มจฺฉมํสานิ ขาทนฺตานํ ทนฺตนฺตรํ ปูเรนฺติฯ อิมสฺส ปน กนกผลกายํ สมุสฺสิตวชิรปนฺติ วิย อวิรฬา ตูลิกาย ทสฺสิตปริจฺเฉทา วิย ทนฺตา ภวิสฺสนฺติฯ อญฺเญสญฺจ ปูติทนฺตา อุฏฺฐหนฺติฯ เตน กาจิ ทาฐา กาฬาปิ วิวณฺณาปิ โหนฺติฯ อยํ ปน สุฏฺฐุ สุกฺกทาโฐ โอสธิตารกมฺปิ อติกฺกมฺม วิโรจมานาย ปภาย สมนฺนาคตทาโฐ ภวิสฺสติฯ
ปหูตชิวฺโหติ
พฺรหฺมสฺสโรติ อญฺเญ ฉินฺนสฺสราปิ ภินฺนสฺสราปิ กากสฺสราปิ โหนฺติ, อยํ ปน มหาพฺรหฺมุโน สรสทิเสน สเรน สมนฺนาคโต ภวิสฺสติ, มหาพฺรหฺมุโน หิ ปิตฺตเสมฺเหหิ อปลิพุทฺธตฺตา สโร วิสโท โหติฯ มหาปุริเสนาปิ กตกมฺมํ ตสฺส วตฺถุํ โสเธติฯ วตฺถุโน สุทฺธตฺตา นาภิโต กรวีกภาณี, มตฺตกรวีกรุตมญฺชุโฆโสติ อตฺโถฯ
อภินีลเนตฺโตติ น สกลนีลเนตฺโต, นีลยุตฺตฏฺฐาเน ปนสฺส อุมาปุปฺผสทิเสน อติวิสุทฺเธน นีลวณฺเณน สมนฺนาคตานิ เนตฺตานิ โหนฺติ, ปีตยุตฺตฏฺฐาเน กณิการปุปฺผสทิเสน ปีตวณฺเณน, โลหิตยุตฺตฏฺฐาเน พนฺธุชีวกปุปฺผสทิเสน โลหิตวณฺเณน, เสตยุตฺตฏฺฐาเน โอสธิตารกสทิเสน เสตวณฺเณน, กาฬยุตฺตฏฺฐาเน อทฺทาริฏฺฐกสทิเสน กาฬวณฺเณน สมนฺนาคตานิฯ สุวณฺณวิมาเน อุคฺฆาฏิตมณิสีหปญฺชรสทิสานิ ขายนฺติฯ
โคปขุโมติ เอตฺถ ปขุมนฺติ สกลจกฺขุภณฺฑํ อธิปฺเปตํ, ตํ กาฬวจฺฉกสฺส พหลธาตุกํ โหติ, รตฺตวจฺฉกสฺส วิปฺปสนฺนํ, ตํมุหุตฺตชาตตรุณรตฺตวจฺฉกสทิสจกฺขุภณฺโฑติ อตฺโถฯ อญฺเญสญฺหิ จกฺขุภณฺฑา อปริปุณฺณา โหนฺติ, หตฺถิมูสิกาทีนํ อกฺขิสทิเสหิ วินิคฺคเตหิปิ คมฺภีเรหิปิ อกฺขีหิ สมนฺนาคตา โหนฺติฯ มหาปุริสสฺส ปน โธวิตฺวา มชฺชิตฺวา ฐปิตมณิคุฬิกา วิย มุทุสินิทฺธนีลสุขุมปขุมาจิตานิ อกฺขีนิฯ
อุณฺณาติ อุณฺณโลมํฯ ภมุกนฺตเรติ ทฺวินฺนํ ภมุกานํ เวมชฺเฌ นาสิกมตฺถเกเยว ชาตา, อุคฺคนฺตฺวา ปน นลาฏเวมชฺเฌ ชาตาฯ โอทาตาติ ปริสุทฺธา, โอสธิตารกสมานวณฺณาฯ มุทูติ สปฺปิมณฺเฑ โอสาเรตฺวา ฐปิตสตวารวิหตกปฺปาสปฏลสทิสาฯ ตูลสนฺนิภาติ สิมฺพลิตูลลตาตูลสมานา, อยมสฺส โอทาตตาย อุปมาฯ สา ปเนสา โกฏิยํ คเหตฺวา อากฑฺฒิยมานา อุปฑฺฒพาหุปฺปมาณา โหติ, วิสฺสฏฺฐา
อุณฺหีสสีโสติ
วิปสฺสีสมญฺญาวณฺณนา
๓๗. สพฺพกาเมหีติ อิทํ ลกฺขณานิ ปริคฺคณฺหาเปตฺวา ปจฺฉา กตํ วิย วุตฺตํ, น ปเนวํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปฐมญฺหิ เต เนมิตฺตเก สนฺตปฺเปตฺวา ปจฺฉา ลกฺขณปริคฺคณฺหนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺส วิตฺถาโร คพฺโภกฺกนฺติยํ วุตฺโตเยวฯ ปาเยนฺตีติ ถญฺญํ ปาเยนฺติฯ ตสฺส กิร นิทฺโทเสน มธุเรน ขีเรน สมนฺนาคตา สฏฺฐิ ธาติโย อุปฏฺฐาเปสิ, ตถา เสสาปิ เตสุ เตสุ กมฺเมสุ กุสลา สฏฺฐิสฏฺฐิเยวฯ ตาสํ เปสนการเก สฏฺฐิ ปุริเส, ตสฺส ตสฺส กตากตภาวํ สลฺลกฺขเณ สฏฺฐิ อมจฺเจ อุปฏฺฐาเปสิฯ เอวํ จตฺตาริ สฏฺฐิโย อิตฺถีนํ, ทฺเว สฏฺฐิโย ปุริสานนฺติ ฉ สฏฺฐิโย อุปฏฺฐกานํเยว อเหสุํฯ เสตจฺฉตฺตนฺติ ทิพฺพเสตจฺฉตฺตํฯ กุลทตฺติยํ ปน สิริคพฺเภเยว ติฏฺฐติฯ มา นํ สีตํ วาติอาทีสุ มา อภิภวีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สฺวาสฺสุทนฺติ โส อสฺสุทํฯ องฺเกเนว องฺกนฺติ อญฺญสฺส พาหุนาว อญฺญสฺส พาหุํฯ อญฺญสฺส จ อํสกูเฏเนว ปริหริยตีติ นียติ, สมฺปาปิยตีติ อตฺโถฯ
๓๘. มญฺชุสฺสโรติ อขรสฺสโรฯ วคฺคุสฺสโรติ เฉกนิปุณสฺสโรฯ มธุรสฺสโรติ สาตสฺสโรฯ เปมนิยสฺสโรติ เปมชนกสฺสโรฯ ตตฺริทํ
อสนฺธิมิตฺตาปิ ธมฺมาโสกสฺส เทวี – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, พุทฺธสฺสเรน สทิโส กสฺสจิ สโร’’ติ สงฺฆํ ปุจฺฉิฯ อตฺถิ กรวีกสกุณสฺสาติฯ กุหิํ, ภนฺเต, เต สกุณาติ? หิมวนฺเตติฯ สา ราชานํ อาห – ‘‘เทว, อหํ กรวีกสกุณํ ปสฺสิตุกามามฺหี’’ติฯ ราชา – ‘‘อิมสฺมิํ ปญฺชเร นิสีทิตฺวา กรวีโก อาคจฺฉตู’’ติ สุวณฺณปญฺชรํ วิสฺสชฺเชสิฯ ปญฺชโร คนฺตฺวา เอกสฺส กรวีกสฺส ปุรโต อฏฺฐาสิฯ โส – ‘‘ราชาณาย อาคโต ปญฺชโร, น สกฺกา น คนฺตุ’’นฺติ ตตฺถ นิสีทิฯ ปญฺชโร อาคนฺตฺวา รญฺโญ ปุรโต อฏฺฐาสิฯ น กรวีกสทฺทํ การาเปตุํ สกฺโกนฺติฯ อถ ราชา – ‘‘กถํ, ภเณ, อิเม สทฺทํ น กโรนฺตี’’ติ อาหฯ ญาตเก อทิสฺวา เทวาติฯ อถ นํ ราชา อาทาเสหิ ปริกฺขิปาเปสิฯ โส อตฺตโน ฉายํ ทิสฺวา – ‘‘ญาตกา เม อาคตา’’ติ มญฺญมาโน ปกฺเขน ตาลํ ทตฺวา มธุรสฺสเรน มณิวํสํ ธมมาโน วิย วิรวิฯ สกลนคเร มนุสฺสา มตฺตา วิย ลฬิํสุฯ อสนฺธิมิตฺตา จินฺเตสิ – ‘‘อิมสฺส ตาว ติรจฺฉานคตสฺส เอวํ มธุโร สทฺโท, กีทิโส นุ โข สพฺพญฺญุตญฺญาณสิริปตฺตสฺส ภควโต สทฺโท อโหสี’’ติ ปีติํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ปีติํ อวิชหิตฺวา สตฺตหิ ชงฺฆสเตหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ เอวํ มธุโร กิร
๓๙. กมฺมวิปากชนฺติ น ภาวนามยํ, กมฺมวิปากวเสน ปน เทวตานํ จกฺขุสทิสเมว มํสจกฺขุ อโหสิ
๔๐. วิปสฺสีติ เอตฺถ อยํ วจนตฺโถ, อนฺตรนฺตรา นิมีลชนิตนฺธการวิรเหน วิสุทฺธํ ปสฺสติ, วิวเฏหิ จ อกฺขีหิ ปสฺสตีติ วิปสฺสี; ทุติยวาเร วิเจยฺย วิเจยฺย ปสฺสตีติ วิปสฺสี; วิจินิตฺวา วิจินิตฺวา ปสฺสตีติ อตฺโถฯ
อตฺเถ ปนายตีติ อตฺเถ ชานาติ ปสฺสติ, นยติ วา ปวตฺเตตีติ อตฺโถฯ เอกทิวสํ กิร
๔๒. วสฺสิกนฺติอาทีสุ ยตฺถ สุขํ โหติ วสฺสกาเล วสิตุํ, อยํ วสฺสิโกฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ วสฺสาวาโส วสฺสํ, วสฺสํ อรหตีติ วสฺสิโกฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ
ตตฺถ วสฺสิโก ปาสาโท นาติอุจฺโจ โหติ, นาตินีโจ, ทฺวารวาตปานานิปิสฺส นาติพหูนิ นาติตนูนิ, ภูมตฺถรณปจฺจตฺถรณขชฺชโภชฺชานิเปตฺถ มิสฺสกาเนว วฏฺฏนฺติฯ เหมนฺติเก ถมฺภาปิ ภิตฺติโยปิ นีจา โหนฺติ, ทฺวารวาตปานานิ ตนุกานิ สุขุมจฺฉิทฺทานิ, อุณฺหปฺปเวสนตฺถาย ภิตฺตินิยูหานิ นีหริยนฺติฯ ภูมตฺถรณปจฺจตฺถรณนิวาสนปารุปนานิ ปเนตฺถ อุณฺหวิริยานิ คิมฺหิเก ถมฺภาปิ ภิตฺติโยปิ อุจฺจา โหนฺติ, ทฺวารวาตปานานิ ปเนตฺถ พหูนิ วิปุลชาตานิ โหนฺติ, ภูมตฺถรณาทีนิ ทุกูลมยานิ วฏฺฏนฺติฯ ขชฺชโภชฺชานิ มธุรสสนฺนิสฺสิตภริตานิฯ วาตปานสมีเปสุ เจตฺถ
นิปฺปุริเสหีติ ปุริสวิรหิเตหิฯ น เกวลญฺเจตฺถ ตูริยาเนว นิปฺปุริสานิ, สพฺพฏฺฐานานิปิ นิปฺปุริสาเนว, โทวาริกาปิ อิตฺถิโยว, นหาปนาทิปริกมฺมกราปิ อิตฺถิโยวฯ ราชา กิร – ‘‘ตถารูปํ อิสฺสริยสุขสมฺปตฺติํ อนุภวมานสฺส ปุริสํ ทิสฺวา ปุริสาสงฺกา อุปฺปชฺชติ, สา เม ปุตฺตสฺส มา อโหสี’’ติ สพฺพกิจฺเจสุ อิตฺถิโยว ฐเปสีติฯ
ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ชิณฺณปุริสวณฺณนา
๔๓. ทุติยภาณวาเร โคปานสิวงฺกนฺติ โคปานสี วิย วงฺกํฯ โภคฺคนฺติ ขนฺเธ, กฏิยํ, ชาณูสูติ ตีสุ ฐาเนสุ โภคฺควงฺกํฯ ทณฺฑปรายนนฺติ ทณฺฑคติกํ ทณฺฑปฏิสรณํฯ อาตุรนฺติ ชราตุรํฯ คตโยพฺพนนฺติ อติกฺกนฺตโยพฺพนํ ปจฺฉิมวเย ฐิตํฯ ทิสฺวาติ อฑฺฒโยชนปฺปมาเณน พลกาเยน ปริวุโต สุสํวิหิตารกฺโขปิ คจฺฉนฺโต ยทา รโถ ปุรโต โหติ, ปจฺฉา พลกาโย, ตาทิเส โอกาเส สุทฺธาวาสขีณาสวพฺรหฺเมหิ อตฺตโน อานุภาเวน รถสฺส ปุรโตว ทสฺสิตํ, ตํ ปุริสํ ปสฺสิตฺวาฯ สุทฺธาวาสา กิร – ‘‘มหาปุริโส ปงฺเก คโช วิย ปญฺจสุ กามคุเณสุ ลคฺโค, สติมสฺส อุปฺปาเทสฺสามา’’ติ ตํ ทสฺเสสุํฯ เอวํ ทสฺสิตญฺจ ตํ โพธิสตฺโต เจว ปสฺสติ สารถิ จฯ พฺรหฺมาโน หิ โพธิสตฺตสฺส อปฺปมาทตฺถํ สารถิสฺส จ กถาสลฺลาปตฺถํ ตํ ทสฺเสสุํฯ กิํ ปเนโสติ ‘‘เอโส ชิณฺโณติ กิํ วุตฺตํ โหติ, นาหํ, โภ อิโต ปุพฺเพ เอวรูปํ อทฺทส’’นฺติ ปุจฺฉิฯ
เตน หีติ ยทิ มยฺหมฺปิ เอวรูเปหิ เกเสหิ เอวรูเปน จ กาเยน ภวิตพฺพํ, เตน หิ สมฺม สารถิฯ อลํ ทานชฺช อุยฺยานภูมิยาติ – ‘‘อชฺช อุยฺยานภูมิํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ คจฺฉาม, อลํ ตาย อุยฺยานภูมิยาติ สํวิคฺคหทโย สํเวคานุรูปมาหฯ อนฺเตปุรํ คโตติ อิตฺถิชนํ วิสฺสชฺเชตฺวา สิริคพฺเภ เอกโกว นิสินฺโนฯ ยตฺร หิ นามาติ ยาย ชาติยา สติ ชรา ปญฺญายติ, สา ชาติ ธิรตฺถุ
๔๕. สารถิํ อามนฺตาเปตฺวาติ ราชา กิร เนมิตฺตเกหิ กถิตกาลโต ปฏฺฐาย โอหิตโสโต วิจรติ, โส ‘‘กุมาโร อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค นิวตฺโต’’ติ สุตฺวา สารถิํ อามนฺตาเปสิฯ มา เหว โขติอาทีสุ รชฺชํ กาเรตุ, มา ปพฺพชตุ, พฺราหฺมณานํ วจนํ มา สจฺจํ โหตูติ เอวํ จินฺเตสีติ อตฺโถฯ
พฺยาธิปุริสวณฺณนา
๔๗. อทฺทส โขติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สุทฺธาวาเสหิ ทสฺสิตํ อทฺทสฯ อาพาธิกนฺติ อิริยาปถภญฺชนเกน วิสภาคพาเธน อาพาธิกํฯ ทุกฺขิตนฺติ โรคทุกฺเขน ทุกฺขิตํฯ พาฬฺหคิลานนฺติ อธิมตฺตคิลานํฯ ปลิปนฺนนฺติ นิมุคฺคํฯ ชรา ปญฺญายิสฺสติ พฺยาธิ ปญฺญายิสฺสตีติ
กาลงฺกตปุริสวณฺณนา
๕๐. วิลาตนฺติ สิวิกํฯ เปตนฺติ อิโต ปฏิคตํฯ กาลงฺกตนฺติ กตกาลํ, ยตฺตกํ เตน กาลํ ชีวิตพฺพํ, ตํ สพฺพํ กตฺวา นิฏฺฐเปตฺวา มตนฺติ อตฺโถฯ อิมมฺปิสฺส ปุริมนเยเนว พฺรหฺมาโน ทสฺเสสุํฯ ยตฺร หิ นามาติ อิธาปิ ยาย ชาติยา สติ อิทํ ตยํ ปญฺญายติ, ธิกฺกตา สา ชาติ, อชาตํ เขมนฺติ ชาติยา มูลํ ขณนฺโต นิสีทิ, ตติเยน สลฺเลน วิทฺโธ วิยฯ
ปพฺพชิตวณฺณนา
๕๒. ภณฺฑุนฺติ สาธุ ธมฺมจริยาติอาทีสุ อยํ เทว ธมฺมจรณภาโว สาธูติ จินฺเตตฺวา ปพฺพชิโตติ เอวํ เอกเมกสฺส ปทสฺส โยชนา เวทิตพฺพาฯ สพฺพานิ เจตานิ ทสกุสลกมฺมปถเววจนาเนวฯ อวสาเน ปน อวิหิํสาติ กรุณาย ปุพฺพภาโคฯ อนุกมฺปาติ เมตฺตาย ปุพฺพภาโคฯ เตนหีติ อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโตฯ ปพฺพชิตํ หิสฺส ทิสฺวา จิตฺตํ ปพฺพชฺชาย นินฺนํ ชาตํฯ อถ เตน สทฺธิํ กเถตุกาโม หุตฺวา สารถิํ อุยฺโยเชนฺโต เตน หีติอาทิมาหฯ
โพธิสตฺตปพฺพชฺชาวณฺณนา
๕๔. อถ โข, ภิกฺขเวติ – ‘‘ปพฺพชิตสฺส สาธุ ธมฺมจริยา’’ติอาทีนิ จ อญฺญญฺจ พหุํ มหาชนกาเยน รกฺขิยมานสฺส ปุตฺตทารสมฺพาเธ ฆเร วสโต อาทีนวปฏิสํยุตฺตญฺเจว มิคภูเตน เจตสา ยถาสุขํ วเน วสโต ปพฺพชิตสฺส วิเวกานิสํสปฏิสํยุตฺตญฺจ ธมฺมิํ กถํ สุตฺวา ปพฺพชิตุกาโม หุตฺวา – อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสี กุมาโร สารถิํ อามนฺเตสิฯ
อิมานิ จตฺตาริ ทิสฺวา ปพฺพชิตํ นาม สพฺพโพธิสตฺตานํ วํโสว ตนฺติเยว ปเวณีเยวฯ อญฺเญปิ จ โพธิสตฺตา ยถา อยํ วิปสฺสี กุมาโร, เอวํ จิรสฺสํ จิรสฺสํ ปสฺสนฺติฯ อมฺหากํ ปน โพธิสตฺโต จตฺตาริปิ เอกทิวสํเยว ทิสฺวา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา อโนมานทีตีเร
‘‘ชิณฺณญฺจ ทิสฺวา ทุขิตญฺจ พฺยาธิตํ,
มตญฺจ ทิสฺวา คตมายุสงฺขยํ;
กาสายวตฺถํ ปพฺพชิตญฺจ ทิสฺวา,
ตสฺมา อหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราชา’’ติฯ
มหาชนกายอนุปพฺพชฺชาวณฺณนา
๕๕. สุตฺวาน เตสนฺติ เตสํ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ สุตฺวา เอตทโหสิฯ โอรโกติ อูนโก ลามโกฯ อนุปพฺพชิํสูติ อนุปพฺพชิตานิ
จาริกํ จรตีติ คตคตฏฺฐาเน มหามณฺฑปํ กตฺวา ทานํ สชฺเชตฺวา อาคมฺม สฺวาตนาย นิมนฺติโต ชนสฺส อายาจิตภิกฺขเมว ปฏิคฺคณฺหนฺโต จตฺตาโร มาเส จาริกํ จริฯ
อากิณฺโณติ อิมินา คเณน ปริวุโตฯ อยํ ปน วิตกฺโก โพธิสตฺตสฺส กทา อุปฺปนฺโนติ? สฺเว วิสาขปุณฺณมา ภวิสฺสตีติ จาตุทฺทสีทิวเสฯ ตทา กิร โส – ‘‘ยเถว มํ อิเม ปุพฺเพ คิหิภูตํ ปริวาเรตฺวา จรนฺติ, อิทานิปิ ตเถว, กิํ อิมินา คเณนา’’ติ คณสงฺคณิกาย อุกฺกณฺฐิตฺวา ‘‘อชฺเชว คจฺฉามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุน ‘‘อชฺช อเวลา, สเจ อิทานิ คมิสฺสามิ, สพฺเพว อิเม ชานิสฺสนฺติ, สฺเวว คมิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ ตํ ทิวสญฺจ อุรุเวลคามสทิเส คาเม คามวาสิโน สฺวาตนาย นิมนฺตยิํสุฯ เต จตุราสีติสหสฺสานมฺปิ เตสํ
‘‘ฐิเต มชฺฌนฺหิเก กาเล, สนฺนิสีเวสุ ปกฺขิสุ;
สณเตว พฺรหารญฺญํ, ตํ ภยํ ปฏิภาติ ม’’นฺติฯ (สํ. นิ. ๑.๑๕);
เอวรูเป
อญฺเญเนว ตานีติ เต กิร สายํ โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา ‘‘อติวิกาโล ชาโต, อุปธาเรถา’’ติ วตฺวา ปณฺณสาลํ วิวริตฺวา ตํ อปสฺสนฺตาปิ ‘‘กุหิํ คโต’’ติ นานุพนฺธิํสุ, ‘‘คณวาเส นิพฺพินฺโน เอโก วิหริตุกาโม มญฺเญ มหาปุริโส, พุทฺธภูตํเยว นํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ วตฺวา อนฺโตชมฺพุทีปาภิมุขา จาริกํ ปกฺกนฺตาฯ
โพธิสตฺตอภิเวสวณฺณนา
๕๗. วาสูปคตสฺสาติ โพธิมณฺเฑ เอกรตฺติวาสํ อุปคตสฺสฯ รโหคตสฺสาติ รหสิ คตสฺสฯ ปฏิสลฺลีนสฺสาติ เอกีภาววเสน นิลีนสฺสฯ กิจฺฉนฺติ ทุกฺขํฯ จวติ จ อุปปชฺชติ จาติ อิทํ ทฺวยํ ปน อปราปรํ จุติปฏิสนฺธิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ชรามรณสฺสาติ เอตฺถ ยสฺมา ปพฺพชนฺโต ชิณฺณพฺยาธิมตฺเตเยว ทิสฺวา ปพฺพชิโต, ตสฺมาสฺส ชรามรณเมว อุปฏฺฐาติฯ เตเนวาห
โยนิโสมนสิการาติ อุปายมนสิการา ปถมนสิการาฯ อนิจฺจาทีนิ หิ อนิจฺจาทิโตว มนสิกโรโต โยนิโสมนสิกาโร นาม โหติฯ อยญฺจ – ‘‘กิสฺมิํ นุ โข สติชาติอาทีนิ โหนฺติ, กิสฺมิํ อสติ น โหนฺตี’’ติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาวเสน ปวตฺตตฺตา เตสํ อญฺญตโร อหุ ปญฺญาย อภิสมโย, โพธิสตฺตสฺส ปญฺญาย ยสฺมิํ สติ ชรามรณํ โหติ, เตน ชรามรณการเณน สทฺธิํ สมาคโม อโหสิฯ กิํ ปน ตนฺติ? ชาติฯ เตนาห – ‘‘ชาติยา โข สติ ชรามรณํ โหตี’’ติฯ ยา จายํ ชรามรณสฺส การณปริคฺคาหิกา ปญฺญา, ตาย สทฺธิํ โพธิสตฺตสฺส สมาคโม อโหสีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ เอเตนุปาเยน สพฺพปทานิ เวทิตพฺพานิฯ
นามรูเป โข สติ วิญฺญาณนฺติ เอตฺถ ปน สงฺขาเรสุ สติ วิญฺญาณนฺติ จ, อวิชฺชาย สติ สงฺขาราติ จ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, ตทุภยมฺปิ น คหิตํฯ กสฺมา? อวิชฺชาสงฺขารา หิ อตีโต ภโว เตหิ สทฺธิํ อยํ วิปสฺสนา น ฆฏิยติฯ มหาปุริโส หิ ปจฺจุปฺปนฺนวเสน อภินิวิฏฺโฐติฯ นนุ จ อวิชฺชาสงฺขาเรหิ อทิฏฺเฐหิ น สกฺกา พุทฺเธน ภวิตุนฺติฯ สจฺจํ น สกฺกา, อิมินา ปน เต ภวอุปาทานตณฺหาวเสเนว ทิฏฺฐาติฯ อิมสฺมิํ ฐาเน
๕๘. ปจฺจุทาวตฺตตีติ ปฏินิวตฺตติฯ กตมํ ปเนตฺถ วิญฺญาณํ ปจฺจุทาวตฺตตีติ? ปฏิสนฺธิวิญฺญาณมฺปิ วิปสฺสนาญาณมฺปิฯ ตตฺถ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ ปจฺจยโต ปฏินิวตฺตติ, วิปสฺสนาญาณํ อารมฺมณโตฯ อุภยมฺปิ นามรูปํ นาติกฺกมติ, นามรูปโต ปรํ น คจฺฉติฯ เอตฺตาวตา ชาเยถ วาติอาทีสุ วิญฺญาเณ นามรูปสฺส ปจฺจเย โหนฺเต, นามรูเป จ วิญฺญาณสฺส ปจฺจเย โหนฺเต, ทฺวีสุปิ อญฺญมญฺญปจฺจเยสุ โหนฺเตสุ เอตฺตเกน ชาเยถ วา…เป.… อุปปชฺเชถ วา, อิโต หิ ปรํ กิํ อญฺญํ ชาเยยฺย วา…เป.… อุปปชฺเชยฺย วาฯ นนุ เอตเทว ชายติ จ…เป.… อุปปชฺชติ จาติ? เอวํ สทฺธิํ อปราปรจุติปฏิสนฺธีหิ ปญฺจ ปทานิ ทสฺเสตฺวา ปุน ตํ เอตฺตาวตาติ วุตฺตมตฺถํ นิยฺยาเตนฺโต – ‘‘ยทิทํ นามรูปปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ วตฺวา ตโต ปรํ อนุโลมปจฺจยาการวเสน วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปมูลํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตีติ สกลสฺส ชาติชรามรณโสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาทิเภทสฺส ทุกฺขราสิสฺส นิพฺพตฺติ โหติฯ อิติ มหาปุริโส สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส นิพฺพตฺติํ อทฺทสฯ
๕๙. สมุทโย สมุทโยติ โขติ นิพฺพตฺติ นิพฺพตฺตีติ โขฯ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสูติ น อนุสฺสุเตสุ อสฺสุตปุพฺเพสุฯ จกฺขุํ อุทปาทีติอาทีสุ อุทยทสฺสนปญฺญาเวสาฯ ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขุ, ญาตกรณฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญา, นิพฺพิชฺฌิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา อุปฺปนฺนฏฺเฐน วิชฺชา, โอภาสฏฺเฐน จ อาโลโกติ วุตฺตาฯ ยถาห – ‘‘จกฺขุํ อุทปาทีติ ทสฺสนฏฺเฐนฯ ญาณํ อุทปาทีติ ญาตฏฺเฐนฯ ปญฺญา อุทปาทีติ ปชานนฏฺเฐนฯ วิชฺชา อุทปาทีติ ปฏิเวธฏฺเฐนฯ อาโลโก อุทปาทีติ โอภาสฏฺเฐนฯ จกฺขุธมฺโม ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถฯ ญาณธมฺโม ญาตฏฺโฐ อตฺโถฯ ปญฺญาธมฺโม ปชานนฏฺโฐ อตฺโถฯ วิชฺชาธมฺโม ปฏิเวธฏฺโฐ อตฺโถฯ อาโลโก ธมฺโม โอภาสฏฺโฐ อตฺโถ’’ติ (ปฏิ. ม. ๒.๓๙)ฯ เอตฺตเกหิ ปเทหิ กิํ
๖๑. อธิคโต โข มฺยายนฺติ อธิคโต โข เม อยํฯ มคฺโคติ วิปสฺสนามคฺโคฯ โพธายาติ จตุสจฺจพุชฺฌนตฺถาย, นิพฺพานพุชฺฌนตฺถาย เอว วาฯ อปิ จ พุชฺฌตีติ โพธิ, อริยมคฺคสฺเสตํ นามํ, ตทตฺถายาติปิ วุตฺตํ โหติฯ วิปสฺสนามคฺคมูลโก หิ อริยมคฺโคติฯ อิทานิ ตํ มคฺคํ นิยฺยาเตนฺโต – ‘‘ยทิทํ นามรูปนิโรธาติอาทิมาหฯ เอตฺถ จ วิญฺญาณนิโรโธติอาทีหิ ปจฺจตฺตปเทหิ นิพฺพานเมว กถิตํฯ อิติ มหาปุริโส สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส อนิพฺพตฺตินิโรธํ อทฺทสฯ
๖๒. นิโรโธ นิโรโธติ โขติ อนิพฺพตฺติ อนิพฺพตฺติติ โขฯ จกฺขุนฺติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ อิธ ปน สพฺเพเหว เอเตหิ ปเทหิ – ‘‘อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหตี’’ติ นิโรธสญฺชานนมตฺตเมว กถิตํ, อถวา วุฏฺฐานคามินี พลววิปสฺสนา กถิตาติฯ
๖๓. อปเรน สมเยนาติ เอวํ ปจฺจยญฺจ ปจฺจยนิโรธญฺจ วิทิตฺวา ตโต อปรภาเคฯ อุปาทานกฺขนฺเธสูติ อุปาทานสฺส ปจฺจยภูเตสุ ขนฺเธสุฯ อุทยพฺพยานุปสฺสีติ ตเมว ปฐมํ ทิฏฺฐํ อุทยญฺจ วยญฺจ อนุปสฺสมาโนฯ วิหาสีติ สิขาปตฺตํ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนํ วหนฺโต วิหริฯ อิทํ กสฺมา วุตฺตํ? สพฺเพเยว หิ ปูริตปารมิโน โพธิสตฺตา ปจฺฉิมภเว ปุตฺตสฺส ชาตทิวเส
ตตฺถ อิติ รูปนฺติ อิทํ รูปํ, เอตฺตกํ รูปํ, อิโต อุทฺธํ รูปํ นตฺถีติ รุปฺปนสภาวญฺเจว ภูตุปาทายเภทญฺจ อาทิํ กตฺวา ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานวเสน อนวเสสรูปปริคฺคโห วุตฺโตฯ อิติ รูปสฺส สมุทโยติ อิมินา เอวํ ปริคฺคหิตสฺส รูปสฺส สมุทยทสฺสนํ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิตีติ เอวํ สมุทโย โหตีติ อตฺโถฯ ตสฺส วิตฺถาโร – ‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย, ตณฺหาสมุทยา รูปสมุทโย, กมฺมสมุทยา รูปสมุทโย, อาหารสมุทยา รูปสมุทโยติ, นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสตี’’ติ เอวํ เวทิตพฺโพฯ อตฺถงฺคเมปิ ‘‘อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธ…เป.… วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส นิโรธํ ปสฺสตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๕๐) อยมสฺส วิตฺถาโรฯ
อิติ เวทนาติอาทีสุปิ อยํ เวทนา, เอตฺตกา เวทนา, อิโต อุทฺธํ เวทนา นตฺถิฯ อยํ สญฺญา, อิเม สงฺขารา, อิทํ วิญฺญาณํ, เอตฺตกํ วิญฺญาณํ, อิโต อุทฺธํ วิญฺญาณํ นตฺถีติ เวทยิตสญฺชานนอภิสงฺขรณวิชานนสภาวญฺเจว สุขาทิรูปสญฺญาทิ ผสฺสาทิ จกฺขุวิญฺญาณาทิ เภทญฺจ อาทิํ กตฺวา ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานวเสน อนวเสสเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณปริคฺคโห วุตฺโตฯ อิติ เวทนาย สมุทโยติอาทีหิ ปน เอวํ ปริคฺคหิตานํ เวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณานํ สมุทยทสฺสนํ วุตฺตํฯ ตตฺราปิ อิตีติ เอวํ สมุทโย โหตีติ อตฺโถฯ เตสมฺปิ วิตฺถาโร – ‘‘อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโย’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๕๐) รูเป วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ อยํ ปน วิเสโส – ตีสุ ขนฺเธสุ ‘‘อาหารสมุทยา’’ติ อวตฺวา ‘‘ผสฺสสมุทยา’’ติ วตฺตพฺพํฯ วิญฺญาณกฺขนฺเธ ‘‘นามรูปสมุทยา’’ติ ตสฺส ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อุทยพฺพยานุปสฺสิโน วิหรโตติ ตสฺส วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส อิเมสุ รูปาทีสุ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สมปญฺญาสลกฺขณวเสน อุทยพฺพยานุปสฺสิโน วิหรโต ยถานุกฺกเมน วฑฺฒิเต วิปสฺสนาญาเณ อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุชฺฌมาเนหิ
เอตฺตาวตา จ มหาปุริโส สพฺพพนฺธนา วิปฺปมุตฺโต สูริยรสฺมิสมฺผุฏฺฐมิว ปทุมํ สุวิกสิตจิตฺตสนฺตาโน จตฺตาริ มคฺคญาณานิ, จตฺตาริ ผลญาณานิ, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา, จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ, ปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณํ, ฉ อสาธารณญาณานิ, สกเล จ พุทฺธคุเณ หตฺถคเต กตฺวา ปริปุณฺณสงฺกปฺโป โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺโนว –
‘‘อเนกชาติสํสารํ, สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ;
คหการํ คเวสนฺโต, ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํฯ
คหการก ทิฏฺโฐสิ, ปุน เคหํ น กาหสิ;
สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา, คหกูฏํ วิสงฺขตํ;
วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ, ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติฯ (ธ. ป. ๑๕๓, ๑๕๔);
‘‘อโยฆนหตสฺเสว, ชลโต ชาตเวทโส;
อนุปุพฺพูปสนฺตสฺส, ยถา น ญายเต คติฯ
เอวํ สมฺมาวิมุตฺตานํ, กามพนฺโธฆตารินํ;
ปญฺญาเปตุํ คติ นตฺถิ, ปตฺตานํ อจลํ สุข’’นฺติฯ (อุทา. ๘๐);
เอวํ มนสิ กโรนฺโต สรเท สูริโย วิย, ปุณฺณจนฺโท วิย จ วิโรจิตฺถาติฯ
ทุติยภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
พฺรหฺมยาจนกถาวณฺณนา
๖๔. ตติยภาณวาเร ยํนูนาหํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺติ ยทิ ปนาหํ ธมฺมํ เทเสยฺยํฯ อยํ ปน วิตกฺโก กทา อุปฺปนฺโนติ? พุทฺธภูตสฺส อฏฺฐเม สตฺตาเหฯ โส กิร พุทฺโธ หุตฺวา สตฺตาหํ โพธิปลฺลงฺเก นิสีทิ, สตฺตาหํ โพธิปลฺลงฺกํ โอโลเกนฺโต อฏฺฐาสิ, สตฺตาหํ รตนจงฺกเม จงฺกมิ, สตฺตาหํ รตนคพฺเภ ธมฺมํ วิจินนฺโต นิสีทิ, สตฺตาหํ อชปาลนิคฺโรเธ นิสีทิ, สตฺตาหํ มุจลินฺเท นิสีทิ, สตฺตาหํ ราชายตเน นิสีทิฯ ตโต อุฏฺฐาย อฏฺฐเม สตฺตาเห ปุน อาคนฺตฺวา อชปาลนิคฺโรเธ นิสินฺนมตฺตสฺเสว
ตตฺถ อธิคโตติ ปฏิวิทฺโธฯ ธมฺโมติ จตุสจฺจธมฺโมฯ คมฺภีโรติ อุตฺตานภาวปฏิกฺเขปวจนเมตํฯ ทุทฺทโสติ คมฺภีรตฺตาว ทุทฺทโส ทุกฺเขน ทฏฺฐพฺโพ, น สกฺกา สุเขน ทฏฺฐุํฯ ทุทฺทสตฺตาว ทุรนุโพโธ ทุกฺเขน อวพุชฺฌิตพฺโพ, น สกฺกา สุเขน อวพุชฺฌิตุํฯ สนฺโตติ นิพฺพุโตฯ ปณีโตติ อตปฺปโกฯ อิทํ ทฺวยํ โลกุตฺตรเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ อตกฺกาวจโรติ ตกฺเกน อวจริตพฺโพ โอคาหิตพฺโพ น โหติ, ญาเณเนว อวจริตพฺโพฯ นิปุโณติ สณฺโหฯ ปณฺฑิตเวทนีโยติ สมฺมาปฏิปทํ ปฏิปนฺเนหิ ปณฺฑิเตหิ เวทิตพฺโพฯ อาลยรามาติ สตฺตา ปญฺจสุ กามคุเณสุ อลฺลียนฺติ, ตสฺมา เต อาลยาติ วุจฺจนฺติฯ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตานิ อาลยนฺติ, ตสฺมา อาลยาติ วุจฺจนฺติฯ เตหิ อาลเยหิ รมนฺตีติ อาลยรามาฯ อาลเยสุ รตาติ อาลยรตาฯ อาลเยสุ สุฏฺฐุ มุทิตาติ อาลยสมฺมุทิตาฯ ยเถว หิ สุสชฺชิตํ ปุปฺผผลภริตรุกฺขาทิสมฺปนฺนํ อุยฺยานํ ปวิฏฺโฐ ราชา ตาย ตาย สมฺปตฺติยา รมติ, ปมุทิโต อาโมทิโต โหติ, น อุกฺกณฺฐติ, สายํ นิกฺขมิตุํ น อิจฺฉติ, เอวมิเมหิปิ กามาลยตณฺหาลเยหิ สตฺตา รมนฺติ, สํสารวฏฺเฏ ปมุทิตา อนุกฺกณฺฐิตา วสนฺติฯ เตน เนสํ ภควา ทุวิธมฺปิ อาลยํ อุยฺยานภูมิํ วิย ทสฺเสนฺโต – ‘‘อาลยรามา’’ติอาทิมาหฯ
ยทิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส ฐานํ สนฺธาย – ‘‘ยํ อิท’’นฺติ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ สนฺธาย – ‘‘โย อย’’นฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา, อิทปฺปจฺจยตา จ สา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท จาติ อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ สงฺขาราทิปจฺจยานํ สพฺพสงฺขารสมโถติอาทิ สพฺพํ นิพฺพานเมวฯ ยสฺมา หิ ตํ อาคมฺม สพฺพสงฺขารวิปฺผนฺทิตานิ สมฺมนฺติ นิพฺพานํฯ โส มมสฺส กิลมโถติ ยา อชานนฺตานํ เทสนา นาม, โส มม กิลมโถ อสฺส, สา มม วิเหสา อสฺสาติ อตฺโถฯ กายกิลมโถ เจว กายวิเหสา จ อสฺสาติ วุตฺตํ โหติ, จิตฺเต ปน อุภยมฺเปตํ พุทฺธานํ นตฺถิฯ
๖๕. อปิสฺสูติ อนุพฺรูหนตฺเถ นิปาโตฯ โส – ‘‘น เกวลํ เอตทโหสิ, อิมาปิ คาถา ปฏิภํสู’’ติ ทีเปติฯ วิปสฺสินฺติอาทีสุ วิปสฺสิสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสาติ อตฺโถฯ อนจฺฉริยาติ อนุอจฺฉริยาฯ ปฏิภํสูติ ปฏิภานสงฺขาตสฺส ญาณสฺส โคจรา อเหสุํ, ปริวิตกฺกยิตพฺพตํ ปาปุณิํสุฯ
กิจฺเฉนาติ ทุกฺเขน, น ทุกฺขาย ปฏิปทายฯ พุทฺธานญฺหิ จตฺตาโรปิ มคฺคา สุขปฏิปทาว โหนฺติฯ ปารมีปูรณกาเล ปน สราคสโทสสโมหสฺเสว สโต อาคตาคตานํ ยาจกานํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ สีสํ ฉินฺทิตฺวา คลโลหิตํ นีหริตฺวา สุอญฺชิตานิ อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา กุลวํสปทีปกํ ปุตฺตํ มนาปจารินิํ ภริยนฺติ เอวมาทีนิ เทนฺตสฺส อญฺญานิ จ ขนฺติวาทิสทิเสสุ อตฺตภาเวสุ เฉชฺชเภชฺชาทีนิ ปาปุณนฺตสฺส อาคมนียปฏิปทํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ หลนฺติ เอตฺถ หกาโร นิปาตมตฺโต, อลนฺติ อตฺโถฯ ปกาสิตุนฺติ เทเสตุํ; เอวํ กิจฺเฉน อธิคตสฺส ธมฺมสฺส อลํ เทเสตุํ; โก อตฺโถ เทสิเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ ราคโทสปเรเตหีติ ราคโทสผุฏฺเฐหิ ราคโทสานุคเตหิ วาฯ
ปฏิโสตคามินฺติ นิจฺจาทีนํ ปฏิโสตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาสุภนฺติ เอวํ คตํ จตุสจฺจธมฺมํฯ ราครตฺตาติ กามราเคน ภวราเคน ทิฏฺฐิราเคน จ รตฺตาฯ น ทกฺขนฺตีติ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา อสุภนฺติ อิมินา สภาเวน น ปสฺสิสฺสนฺติ ตโมขนฺเธน อาวุฏาติ
อปฺโปสฺสุกฺกตายาติ นิรุสฺสุกฺกภาเวน, อเทเสตุกามตายาติ อตฺโถฯ กสฺมา ปนสฺส เอวํ จิตฺตํ นมิ? นนุ เอส – ‘‘มุตฺโต โมเจสฺสามี, ติณฺโณ ตาเรสฺสามิ’’,
‘‘กิํ
สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา, สนฺตาเรสฺสํ สเทวก’’นฺติฯ
ปตฺถนํ กตฺวา ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโตติฯ สจฺจเมตํ, ปจฺจเวกฺขณานุภาเวน ปนสฺส เอวํ จิตฺตํ นมิฯ ตสฺส หิ สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา สตฺตานํ กิเลสคหนตํ ธมฺมสฺส จ คมฺภีรตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สตฺตานํ กิเลสคหนตา จ ธมฺมคมฺภีรตา จ สพฺพากาเรน ปากฏา ชาตาฯ อถสฺส – ‘‘อิเม สตฺตา กญฺชิกปุณฺณลาพุ วิย ตกฺกภริตจาฏิ วิย วสาเตลปีตปิโลติกา วิย อญฺชนมกฺขิตหตฺถา วิย กิเลสภริตา อติสํกิลิฏฺฐา ราครตฺตา โทสทุฏฺฐา โมหมูฬฺหา, เต กิํ นาม ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺตี’’ติ จินฺตยโต กิเลสคหนปจฺจเวกฺขณานุภาเวนาปิ เอวํ จิตฺตํ นมิฯ
‘‘อยญฺจ ธมฺโม ปถวีสนฺธารกอุทกกฺขนฺโธ วิย คมฺภีโร, ปพฺพเตน ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฐปิโต สาสโป วิย ทุทฺทโส, สตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏิํ ปฏิปาทนํ วิย ทุรนุโพโธ, นนุ มยา หิ อิมํ ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตุํ วายมนฺเตน อทินฺนํ ทานํ นาม นตฺถิ, อรกฺขิตํ สีลํ นาม นตฺถิ, อปริปูริตา กาจิ ปารมี นาม นตฺถิฯ ตสฺส เม นิรุสฺสาหํ วิย มารพลํ วิธมนฺตสฺสาปิ ปถวี น กมฺปิตฺถ, ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ น กมฺปิตฺถ, มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธนฺตสฺสาปิ น กมฺปิตฺถ, ปจฺฉิมยาเม ปน ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ปฏิวิชฺฌนฺตสฺเสว เม ทสสหสฺสิโลกธาตุ กมฺปิตฺถฯ อิติ มาทิเสนาปิ ติกฺขญาเณน กิจฺเฉเนวายํ ธมฺโม ปฏิวิทฺโธ ตํ โลกิยมหาชนา กถํ ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺตี’’ติ ธมฺมคมฺภีรตาปจฺจเวกฺขณานุภาเวนาปิ เอวํ จิตฺตํ นมีติ เวทิตพฺพํฯ
อปิจ
๖๖. อญฺญตรสฺสาติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘อญฺญตโร’’ติ วุตฺตํ, อถ โข อิมสฺมิํ จกฺกวาเฬ เชฏฺฐกมหาพฺรหฺมา เอโสติ เวทิตพฺโพฯ นสฺสติ วต โภ โลโกติ โส กิร อิมํ สทฺทํ ตถา นิจฺฉาเรสิ, ยถา ทสสหสฺสิโลกธาตุพฺรหฺมาโน สุตฺวา สพฺเพ สนฺนิปติํสุฯ ยตฺร หิ นามาติ ปุรโต ปาตุรโหสีติ เตหิ ทสหิ พฺรหฺมสหสฺเสหิ สทฺธิํ ปาตุรโหสิฯ อปฺปรชกฺขชาติกาติ ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ อปฺปํ ปริตฺตํ ราคโทสโมหรชํ เอเตสํ, เอวํ สภาวาติ อปฺปรชกฺขชาติกาฯ อสฺสวนตาติ อสฺสวนตายฯ ภวิสฺสนฺตีติ ปุริมพุทฺเธสุ ทสปุญฺญกิริยวตฺถุวเสน กตาธิการา ปริปากคตา ปทุมานิ วิย สูริยรสฺมิสมฺผสฺสํ, ธมฺมเทสนํเยว อากงฺขมานา จตุปฺปทิกคาถาวสาเน อริยภูมิํ โอกฺกมนารหา น เอโก, น ทฺเว, อเนกสตสหสฺสา ธมฺมสฺส อญฺญาตาโร ภวิสฺสนฺตีติ ทสฺเสติฯ
๖๙. อชฺเฌสนนฺติ เอวํ ติกฺขตฺตุํ ยาจนํฯ พุทฺธจกฺขุนาติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาเณน จ อาสยานุสยญาเณน จฯ อิเมสญฺหิ ทฺวินฺนํ ญาณานํ ‘‘พุทฺธจกฺขู’’ติ นามํ, สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ‘‘สมนฺตจกฺขู’’ติ, ติณฺณํ มคฺคญาณานํ ‘‘ธมฺมจกฺขู’’ติฯ อปฺปรชกฺเขติอาทีสุ เยสํ วุตฺตนเยเนว ปญฺญาจกฺขุมฺหิ ราคาทิรชํ อปฺปํ, เต อปฺปรชกฺขาฯ เยสํ ตํ มหนฺตํ, เต มหารชกฺขาฯ เยสํ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ, เต ติกฺขินฺทฺริยาฯ เยสํ ตานิ มุทูนิ, เต มุทินฺทฺริยาฯ เยสํ เตเยว สทฺธาทโย อาการา สุนฺทรา, เต สฺวาการาฯ เย กถิตการณํ สลฺลกฺเขนฺติ, สุเขน สกฺกา โหนฺติ วิญฺญาเปตุํ, เต สุวิญฺญาปยาฯ เย ปรโลกญฺเจว วชฺชญฺจ ภยโต ปสฺสนฺติ, เต ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน นามฯ
อยํ โลโกติ ขนฺธโลโก, ธาตุโลโก, อายตนโลโก, สมฺปตฺติภวโลโก, วิปตฺติภวโลโก, สมฺปตฺติสมฺภวโลโก, วิปตฺติสมฺภวโลโกฯ เอโก โลโก – สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกาฯ ทฺเว โลกา – นามญฺจ รูปญฺจฯ ตโย โลกา – ติสฺโส เวทนาฯ จตฺตาโร โลกา – จตฺตาโร อาหาราฯ ปญฺจ โลกา – ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาฯ ฉ โลกา – ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิฯ สตฺต โลกา – สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโยฯ อฏฺฐ โลกา – อฏฺฐ โลกธมฺมาฯ นว โลกา – นว สตฺตาวาสาฯ ทส โลกา – ทสายตนานิฯ ทฺวาทส โลกา – ทฺวาทสายตนานิฯ อฏฺฐารส โลกา – อฏฺฐารส ธาตุโยฯ วชฺชนฺติ สพฺเพ กิเลสา วชฺชํ, สพฺเพ ทุจฺจริตา วชฺชํ, สพฺเพ อภิสงฺขารา วชฺชํ, สพฺเพ ภวคามิกมฺมา วชฺชํฯ อิติ อิมสฺมิญฺจ โลเก อิมสฺมิญฺจ วชฺเช ติพฺพา ภยสญฺญา ปจฺจุปฏฺฐิตา โหติ, เสยฺยถาปิ อุกฺขิตฺตาสิเก วธเก
อุปฺปลินิยนฺติ อุปฺปลวเนฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนีติ ยานิ อญฺญานิปิ ปทุมานิ อนฺโตนิมุคฺคาเนว โปสยนฺติฯ อุทกํ อจฺจุคฺคมฺม ฐิตานีติ อุทกํ อติกฺกมิตฺวา ฐิตานิฯ ตตฺถ ยานิ อจฺจุคฺคมฺม ฐิตานิ, ตานิ สูริยรสฺมิสมฺผสฺสํ อาคมยมานานิ ฐิตานิ อชฺช ปุปฺผนกานิฯ ยานิ สโมทกํ ฐิตานิ, ตานิ สฺเว ปุปฺผนกานิฯ ยานิ อุทกานุคฺคตานิ อนฺโตอุทกโปสีนิ, ตานิ ตติยทิวเส ปุปฺผนกานิฯ อุทกา ปน อนุคฺคตานิ อญฺญานิปิ สโรชอุปฺปลาทีนิ นาม อุคฺฆฏิตญฺญูฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺเถ วิภชิยมาเน ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล วิปญฺจิตญฺญูฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุทฺเทสโต ปริปุจฺฉโต โยนิโสมนสิกโรโต กลฺยาณมิตฺเต เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต อนุปุพฺเพน ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล เนยฺโยฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส พหุมฺปิ สุณโต พหุมฺปิ ภณโต พหุมฺปิ คณฺหโต พหุมฺปิ ธารยโต พหุมฺปิ วาจยโต น ตาย ชาติยา ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ปทปรโม (ปุ. ป. ๑๔๘, ๑๔๙, ๑๕๐, ๑๕๑)ฯ
ตตฺถ ภควา อุปฺปลวนาทิสทิสํ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ โอโลเกนฺโต – ‘‘อชฺช ปุปฺผนกานิ วิย อุคฺฆฏิตญฺญู, สฺเว ปุปฺผนกานิ วิย วิปญฺจิตญฺญู, ตติยทิวเส ปุปฺผนกานิ วิย เนยฺโย, มจฺฉกจฺฉปภกฺขานิ วิย ปทปรโม’’ติ อทฺทสฯ ปสฺสนฺโต จ – ‘‘เอตฺตกา อปฺปรชกฺขา, เอตฺตกา มหารชกฺขาฯ ตตฺราปิ เอตฺตกา อุคฺฆฏิตญฺญู’’ติ เอวํ สพฺพาการโต อทฺทสฯ ตตฺถ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว ภควโต ธมฺมเทสนา อตฺถํ สาเธติ, ปทปรมานํ อนาคเต วาสนตฺถาย โหติฯ
อถ ภควา อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อตฺถาวหํ ธมฺมเทสนํ วิทิตฺวา เทเสตุกมฺยตํ อุปฺปาเทตฺวา ปุน เต สพฺเพสุปิ ตีสุ ภเวสุ สพฺเพ สตฺเต ภพฺพาภพฺพวเสน ทฺเว โกฏฺฐาเส อกาสิฯ เย สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘เย เต สตฺตา กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา, วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา, กิเลสาวรเณน
ตตฺถ สพฺเพปิ อภพฺพปุคฺคเล
๗๐. ตตฺถ อชฺฌภาสีติ อธิอภาสิ, อธิกิจฺจ อารพฺภ อภาสีติ อตฺโถฯ
เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโตติ เสลมเย เอกคฺฆเน ปพฺพตมุทฺธนิ ยถาฐิโตว, น หิ ตตฺถ ฐิตสฺส ทสฺสนตฺถํ คีวุกฺขิปนปสารณาทิกิจฺจํ อตฺถิฯ ตถูปมนฺติ ตปฺปฏิภาคํ เสลปพฺพตูปมํฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ, ยถา เสลปพฺพตมุทฺธนิ ยถาฐิโตว จกฺขุมา ปุริโส สมนฺตโต ชนตํ ปสฺเสยฺย, ตถา ตฺวมฺปิ สุเมธ, สุนฺทรปญฺญสพฺพญฺญุตญฺญาเณน สมนฺตจกฺขุ ภควา ธมฺมมยํ ปญฺญามยํ ปาสาทมารุยฺห สยํ อเปตโสโก โสกาวติณฺณํ ชาติชราภิภูตํ ชนตํ อเปกฺขสฺสุ, อุปธารย อุปปริกฺขฯ
อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – ยถา หิ ปพฺพตปาเท สมนฺตา มหนฺตํ เขตฺตํ กตฺวา ตตฺถ เกทารปาฬีสุ กุฏิกาโย กตฺวา รตฺติํ อคฺคิํ ชาเลยฺยุํฯ จตุรงฺคสมนฺนาคตญฺจ อนฺธการํ อสฺสฯ อถสฺส ปพฺพตสฺส มตฺถเก ฐตฺวา จกฺขุมโต ปุริสสฺส ภูมิํ โอโลกยโต เนว เขตฺตํ, น เกทารปาฬิโย, น กุฏิโย, น ตตฺถ สยิตมนุสฺสา ปญฺญาเยยฺยุํ, กุฏิกาสุ ปน อคฺคิชาลมตฺตเมว ปญฺญาเยยฺยฯ เอวํ ธมฺมปาสาทมารุยฺห สตฺตนิกายํ โอโลกยโต ตถาคตสฺส เย เต อกตกลฺยาณา สตฺตา, เต เอกวิหาเร ทกฺขิณชาณุปสฺเส นิสินฺนาปิ พุทฺธจกฺขุสฺส อาปาถํ นาคจฺฉนฺติ, รตฺติํ ขิตฺตสรา วิย โหนฺติฯ เย ปน กตกลฺยาณา เวเนยฺยปุคฺคลา, เต ตสฺส ทูเร ฐิตาปิ อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, โส อคฺคิ วิย หิมวนฺตปพฺพโต วิย จฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ, หิมวนฺโตว ปพฺพโต;
อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ, รตฺติํ ขิตฺตา ยถา สรา’’ติฯ (ธ. ป. ๓๐๔);
อุฏฺเฐหีติ วีราติอาทีสุ ภควา วีริยวนฺตตาย วีโร, เทวปุตฺตมจฺจุกิเลสมารานํ วิชิตตฺตา วิชิตสงฺคาโม, ชาติกนฺตราทินิตฺถรณตฺถาย เวเนยฺยสตฺถวาหนสมตฺถตาย สตฺถวาโห, กามจฺฉนฺทอิณสฺส อภาวโต อณโณติ เวทิตพฺโพฯ
๗๑. อปารุตาติ วิวฏาฯ อมตสฺส ทฺวาราติ อริยมคฺโคฯ โส หิ อมตสงฺขาตสฺส นิพฺพานสฺส ทฺวารํฯ โส มยา วิวริตฺวา ฐปิโตติ ทสฺเสติฯ ปมุญฺจนฺตุ สทฺธนฺติ สพฺเพ อตฺตโน สทฺธํ ปมุญฺจนฺตุ วิสฺสชฺเชนฺตุฯ ปจฺฉิมปททฺวเย อยมตฺโถ, อหญฺหิ อตฺตโน ปคุณํ สุปฺปวตฺติตมฺปิ อิมํ ปณีตํ อุตฺตมํ ธมฺมํ กายวาจากิลมถสญฺญี หุตฺวา น ภาสิํ, อิทานิ ปน สพฺเพ ชนา สทฺธาภาชนํ อุปเนนฺตุ, ปูเรสฺสามิ เตสํ สงฺกปฺปนฺติฯ
อคฺคสาวกยุควณฺณนา
๗๓. โพธิรุกฺขมูเลติ โพธิรุกฺขสฺส อวิทูเร อชปาลนิคฺโรเธ อนฺตรหิโตติ อตฺโถฯ เขเม มิคทาเยติ อิสิปตนํ เตน สมเยน เขมํ นาม อุยฺยานํ โหติ, มิคานํ ปน อภยวาสตฺถาย ทินฺนตฺตา มิคทาโยติ วุจฺจติฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘เขเม มิคทาเย’’ติฯ ยถา จ วิปสฺสี ภควา, เอวํ อญฺเญปิ พุทฺธา ปฐมํ ธมฺมเทสนตฺถาย คจฺฉนฺตา อากาเสน คนฺตฺวา ตตฺเถว โอตรนฺติฯ อมฺหากํ ปน ภควา อุปกสฺส อาชีวกสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา – ‘‘อุปโก อิมํ อทฺธานํ ปฏิปนฺโน, โส มํ ทิสฺวา สลฺลปิตฺวา คมิสฺสติฯ อถ ปุน นิพฺพินฺทนฺโต อาคมฺม อรหตฺตํ สจฺฉิกริสฺสตี’’ติ ญตฺวา อฏฺฐารสโยชนมคฺคํ ปทสาว อคมาสิฯ ทายปาลํ อามนฺเตสีติ ทิสฺวาว ปุนปฺปุนํ โอโลเกตฺวา – ‘‘อยฺโย โน, ภนฺเต, อาคโต’’ติ วตฺวา อุปคตํ อามนฺเตสิฯ
๗๕-๖. อนุปุพฺพิํ กถนฺติ ทานกถํ, ทานานนฺตรํ สีลํ, สีลานนฺตรํ สคฺคํ, สคฺคานนฺตรํ มคฺคนฺติ เอวํ อนุปฏิปาฏิกถํ กเถสิฯ ตตฺถ ทานกถนฺติ อิทํ ทานํ นาม สุขานํ นิทานํ, สมฺปตฺตีนํ มูลํ, โภคานํ ปติฏฺฐา, วิสมคตสฺส ตาณํ เลณํ คติ ปรายณํ, อิธโลกปรโลเกสุ ทานสทิโส อวสฺสโย
ยสฺมา ปน ทานํ ททนฺโต สีลํ สมาทาตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา ตทนนฺตรํ สีลกถํ กเถสิฯ สีลกถนฺติ สีลํ นาเมตํ อวสฺสโย ปติฏฺฐา อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายณํฯ อิธโลกปรโลกสมฺปตฺตีนญฺหิ สีลสทิโส อวสฺสโย ปติฏฺฐา อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายณํ นตฺถิ, สีลสทิโส อลงฺกาโร นตฺถิ, สีลปุปฺผสทิสํ ปุปฺผํ นตฺถิ, สีลคนฺธสทิโส คนฺโธ นตฺถิ, สีลาลงฺกาเรน หิ อลงฺกตํ สีลกุสุมปิฬนฺธนํ สีลคนฺธานุลิตฺตํ สเทวโกปิ โลโก โอโลเกนฺโต ติตฺติํ น คจฺฉตีติ เอวมาทิสีลคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํฯ
อิทํ ปน สีลํ นิสฺสาย อยํ สคฺโค ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ สีลานนฺตรํ สคฺคกถํ กเถสิฯ สคฺคกถนฺติ อยํ สคฺโค นาม อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป, นิจฺจเมตฺถ กีฬา, นิจฺจํ สมฺปตฺติโย ลพฺภนฺติ, จาตุมหาราชิกา เทวา นวุติวสฺสสตสหสฺสานิ ทิพฺพสุขํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ ปฏิลภนฺติ, ตาวติํสา ติสฺโส จ วสฺสโกฏิโย สฏฺฐิ จ วสฺสสตสหสฺสานีติ เอวมาทิสคฺคคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํฯ สคฺคสมฺปตฺติํ กถยนฺตานญฺหิ พุทฺธานํ มุขํ นปฺปโหติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘อเนกปริยาเยน โข อหํ, ภิกฺขเว, สคฺคกถํ กเถยฺย’’นฺติอาทิฯ
เอวํ สคฺคกถาย ปโลเภตฺวา ปุน หตฺถิํ อลงฺกริตฺวา ตสฺส โสณฺฑํ ฉินฺทนฺโต วิย – ‘‘อยมฺปิ สคฺโค อนิจฺโจ อทฺธุโว, น เอตฺถ ฉนฺทราโค อาทีนโวติ โทโสฯ โอกาโรติ อวกาโร ลามกภาโวฯ สํกิเลโสติ เตหิ สตฺตานํ สํสาเร สํกิลิสฺสนํฯ ยถาห – ‘‘กิลิสฺสนฺติ วต โภ สตฺตา’’ติ (ม. นิ. ๒.๓๕๑)ฯ เอวํ กามาทีนเวน เตชฺชตฺวา เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสิ, ปพฺพชฺชาย คุณํ ปกาเสสีติ อตฺโถฯ เสสํ อมฺพฏฺฐสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตนยญฺเจว อุตฺตานตฺถญฺจฯ
๗๗. อลตฺถุนฺติ กถํ อลตฺถุํ? เอหิภิกฺขุภาเวนฯ ภควา กิร เตสํ อิทฺธิมยปตฺตจีวรสฺสูปนิสฺสยํ โอโลเกนฺโต อเนกาสุ ชาตีสุ จีวรทานาทีนิ ทิสฺวา เอถ ภิกฺขโวติอาทิมาห
สนฺทสฺเสสีติอาทีสุ อิธโลกตฺถํ สนฺทสฺเสสิ, ปรโลกตฺถํ สนฺทสฺเสสิฯ อิธโลกตฺถํ ทสฺเสนฺโต อนิจฺจนฺติ ทสฺเสสิ, ทุกฺขนฺติ ทสฺเสสิ, อนตฺตาติ ทสฺเสสิ, ขนฺเธ ทสฺเสสิ, ธาตุโย ทสฺเสสิ, อายตนานิ ทสฺเสสิ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ทสฺเสสิ, รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ทสฺเสนฺโต ปญฺจ ลกฺขณานิ ทสฺเสสิ, ตถา เวทนากฺขนฺธาทีนํ, ตถา วยํ ทสฺเสนฺโตปิ อุทยพฺพยวเสน ปญฺญาสลกฺขณานิ ทสฺเสสิ, ปรโลกตฺถํ ทสฺเสนฺโต นิรยํ ทสฺเสสิ, ติรจฺฉานโยนิํ, เปตฺติวิสยํ, อสุรกายํ, ติณฺณํ กุสลานํ วิปากํ, ฉนฺนํ เทวโลกานํ, นวนฺนํ พฺรหฺมโลกานํ สมฺปตฺติํ ทสฺเสสิฯ
สมาทเปสีติ จตุปาริสุทฺธิสีลเตรสธุตงฺคทสกถาวตฺถุอาทิเก กลฺยาณธมฺเม คณฺหาเปสิฯ
สมุตฺเตเชสีติ สุฏฺฐุ อุตฺเตเชสิ, อพฺภุสฺสาเหสิฯ อิธโลกตฺถญฺเจว ปรโลกตฺถญฺจ ตาเสตฺวา ตาเสตฺวา อธิคตํ วิย กตฺวา กเถสิฯ ทฺวตฺติํสกมฺมการณปญฺจวีสติมหาภยปฺปเภทญฺหิ อิธโลกตฺถํ พุทฺเธ ภควติ ตาเสตฺวา ตาเสตฺวา กถยนฺเต ปจฺฉาพาหํ, คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธิตฺวา จาตุมหาปเถ ปหารสเตน ตาเฬตฺวา ทกฺขิณทฺวาเรน
สมฺปหํเสสีติ ปฏิลทฺธคุเณน โจเทสิ, มหานิสํสํ กตฺวา กเถสีติ อตฺโถฯ
สงฺขารานํ อาทีนวนฺติ เหฏฺฐา ปฐมมคฺคาธิคมตฺถํ กามานํ อาทีนวํ กเถสิ, อิธ ปน อุปริมคฺคาธิคมตฺถํ – ‘‘อนิจฺจา, ภิกฺขเว, สงฺขารา อทฺธุวา อนสฺสาสิกา, ยาวญฺจิทํ, ภิกฺขเว, อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทิตุํ อลํ วิรชฺชิตุํ อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติอาทินา (อ. นิ. ๗.๖๖; สํ. นิ. ๒.๑๓๔) นเยน สงฺขารานํ อาทีนวญฺจ ลามกภาวญฺจ ตปฺปจฺจยญฺจ กิลมถํ ปกาเสสิฯ ยถา จ ตตฺถ เนกฺขมฺเม, เอวมิธ – ‘‘สนฺตมิทํ, ภิกฺขเว, นิพฺพานํ นาม ปณีตํ ตาณํ เลณ’’นฺติอาทินา นเยน นิพฺพาเน อานิสํสํ ปกาเสสิฯ
มหาชนกายปพฺพชฺชาวณฺณนา
๗๘. มหาชนกาโยติ
๘๐. ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉาม, ธมฺมญฺจาติ สงฺฆสฺส อปริปุณฺณตฺตา ทฺเววาจิกเมว สรณมคมํสุฯ
๘๑. อลตฺถุนฺติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เอหิภิกฺขุภาเวเนว อลตฺถุํฯ อิโต อนนฺตเร ปพฺพชิตวาเรปิ เอเสว นโยฯ
จาริกาอนุชานนวณฺณนา
๘๕. ปริวิตกฺโก อุทปาทีติ กทา อุทปาทิ? สมฺโพธิโต สตฺต สํวจฺฉรานิ สตฺต มาเส สตฺต ทิวเส อติกฺกมิตฺวา อุทปาทิฯ ภควา กิร ปิตุสงฺคหํ กโรนฺโต วิหาสิฯ ราชาปิ จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ เชฏฺฐปุตฺโต นิกฺขมิตฺวา พุทฺโธ ชาโต, ทุติยปุตฺโต เม นิกฺขมิตฺวา อคฺคสาวโก ชาโต, ปุโรหิตปุตฺโต ทุติยอคฺคสาวโก, อิเม จ อวเสสา ภิกฺขู คิหิกาเลปิ มยฺหํ ปุตฺตเมว ปริวาเรตฺวา วิจริํสุฯ อิเม สพฺเพ อิทานิปิ
ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อนฺโตสาณิยาว ราชเคหํคนฺตฺวา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วิหารํ ปจฺจาคจฺฉติฯ อญฺโญ โกจิ ทฏฺฐุมฺปิ น ลภติ, กุโต ปน ภิกฺขํ วา ทาตุํ, ปูชํ วา กาตุํ, ธมฺมํ วา โสตุํฯ นาครา จินฺเตสุํ – ‘‘อชฺช สตฺถุ โลเก อุปฺปนฺนสฺส สตฺตมาสาธิกานิ สตฺตสํวจฺฉรานิ, มยญฺจ ทฏฺฐุมฺปิ น ลภาม, ปเคว ภิกฺขํ วา ทาตุํ, ปูชํ วา กาตุํ, ธมฺมํ วา โสตุํฯ ราชา – ‘มยฺหเมว พุทฺโธ, มยฺหเมว ธมฺโม, มยฺหเมว สงฺโฆ’ติ มมายิตฺวา สยเมว อุปฏฺฐหิฯ สตฺถา จ อุปฺปชฺชมาโน สเทวกสฺส โลกสฺส อตฺถาย หิตาย อุปฺปนฺโนฯ น หิ รญฺโญเยว
เต เสนาปติํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺเสตมตฺถํ อาโรเจตฺวา – ‘‘สามิ, กิํ อมฺหากํ ปกฺโข โหสิ, อุทาหุ รญฺโญ’’ติ อาหํสุฯ โส – ‘‘อหํ ตุมฺหากํ ปกฺโข โหมิ, อปิ จ โข ปน ปฐมทิวโส มยฺหํ ทาตพฺโพ’’ติฯ เต สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ โส ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา – ‘‘นาครา, เทว, ตุมฺหากํ กุปิตา’’ติ อาหฯ กิมตฺถํ ตาตาติ? สตฺถารํ กิร ตุมฺเหเยว อุปฏฺฐหถ, อมฺเห น ลภามาติฯ สเจ อิทานิปิ ลภนฺติ, น กุปฺปนฺติ, อลภนฺตา ตุมฺเหหิ สทฺธิํ ยุชฺฌิตุกามา เทวาติฯ ยุชฺฌามิ, ตาต, นาหํ ภิกฺขุสงฺฆํ เทมีติฯ เทว ตุมฺหากํ ทาสา ตุมฺเหหิ สทฺธิํ ยุชฺฌามาติ วทนฺติ, ตุมฺเห กํ คณฺหิตฺวา ยุชฺฌิสฺสถาติ? นนุ ตฺวํ เสนาปตีติ? นาคเรหิ วินา น
ราชา สตฺตมาสาธิกานํ สตฺตนฺนํ สํวจฺฉรานํ สชฺชิตํ ทานมุขํ สตฺตนฺนเมว ทิวสานํ วิสฺสชฺเชตฺวา ฉ ทิวเส เกสญฺจิ อปสฺสนฺตานํเยว ทานํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส นาคเร ปกฺโกสาเปตฺวา – ‘‘สกฺขิสฺสถ, ตาต, เอวรูปํ ทานํ ทาตุ’’นฺติ อาหฯ เตปิ – ‘‘นนุ อมฺเหเยว นิสฺสาย ตํ เทวสฺส อุปฺปนฺน’’นฺติ วตฺวา – ‘‘สกฺขิสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ ราชา ปิฏฺฐิหตฺเถน อสฺสูนิ ปุญฺฉมาโน ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา – ‘‘ภนฺเต, อหํ อฏฺฐสฏฺฐิภิกฺขุสตสหสฺสํ อญฺญสฺส วารํ อกตฺวา ยาวชีวํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐหิสฺสามีติ จินฺเตสิํฯ นาครา น ทานิ เม อนุญฺญาตา, นาครา หิ ‘มยํ ทานํ ทาตุํ น ลภามา’ติ กุปฺปนฺติฯ ภควา สฺเว ปฏฺฐาย เตสํ อนุคฺคหํ กโรถา’’ติ อาหฯ
อถ ทุติยทิวเส เสนาปติ มหาทานํ สชฺเชตฺวา – ‘‘อชฺช ยถา อญฺโญ โกจิ เอกภิกฺขมฺปิ น เทติ, เอวํ รกฺขถา’’ติ สมนฺตา ปุริเส ฐเปสิฯ ตํ ทิวสํ เสฏฺฐิภริยา โรทมานา ธีตรํ อาห – ‘‘สเจ, อมฺม, ตว ปิตา ชีเวยฺย, อชฺชาหํ ปฐมํ ทสพลํ โภเชยฺย’’นฺติ
ภควา เสนาปติสฺส เคหํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ เสนาปติ ยาคุํ คเหตฺวา อุปคญฺฉิ, สตฺถา ปตฺตํ ปิทหิฯ นิสินฺโน, ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺโฆติฯ อตฺถิ โน เอโก อนฺตรา ปิณฺฑปาโต ลทฺโธติฯ โส มาลํ อปเนตฺวา ปิณฺฑปาตํ อทฺทสฯ จูฬุปฏฺฐาโก อาห – ‘‘สามิ, มาลาติ มํ วตฺวา มาตุคาโม วญฺเจสี’’ติฯ ปายาโส ภควนฺตํ อาทิํ กตฺวา สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ ปโหติฯ เสนาปติปิ อตฺตโน เทยฺยธมฺมํ อทาสิฯ สตฺถา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา มงฺคลํ วตฺวา ปกฺกามิฯ เสนาปติ – ‘‘กา นาม สา ปิณฺฑปาตมทาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ เสฏฺฐิธีตา, สามีติฯ สปฺปญฺญา สา อิตฺถี, เอวรูปาย ฆเร วสนฺติยา ปุริสสฺส สคฺคสมฺปตฺติ นาม น ทุลฺลภาติ ตํ อาเนตฺวา เชฏฺฐิกฏฺฐาเน ฐเปสิฯ
ปุนทิวเส นาครา ทานมทํสุ, ปุนทิวเส ราชาติ เอกนฺตริกาย ทานํ ทาตุํ อารภิํสุฯ ราชาปิ จรปุริเส ฐเปตฺวา นาคเรหิ ทินฺนทานโต อติเรกตรํ เทติ, นาคราปิ ตเถว กตฺวา รญฺญา ทินฺนทานโต อติเรกตรํฯ ราชเคเห นาฏกิตฺถิโย ทหรสามเณเร วทนฺติ – ‘‘คณฺหถ, ตาตา, น คหปติกานํ คตฺตวตฺถาทีสุ ปุญฺฉิตฺวา พาฬทารกานํ เขฬสิงฺฆาณิกาทิโธวนหตฺเถหิ กตํ
๘๗. อญฺญตโร มหาพฺรหฺมาติ ธมฺมเทสนํ อายาจิตพฺรหฺมาวฯ
๘๙. จตุราสีติ อาวาสสหสฺสานีติ จตุราสีติ วิหารสหสฺสานิฯ เต สพฺเพปิ ทฺวาทสสหสฺสภิกฺขุคณฺหนกา มหาวิหารา อภยคิริเจติยปพฺพตจิตฺตลปพฺพตมหาวิหารสทิสาว อเหสุํฯ
๙๐. ขนฺตี ปรมํ ตโปติ อธิวาสนขนฺติ นาม ปรมํ ตโปฯ ติติกฺขาติ ขนฺติยา เอว เววจนํฯ ติติกฺขา สงฺขาตา อธิวาสนขนฺติ อุตฺตมํ ตโปติ อตฺโถฯ นิพฺพานํ ปรมนฺติ สพฺพากาเรน ปน นิพฺพานํ ปรมนฺติ วทนฺติ พุทฺธาฯ น หิ ปพฺพชิโต ปรูปฆาตีติ โย อธิวาสนขนฺติวิรหิตตฺตา ปรํ อุปฆาเตติ พาเธติ หิํสติ, โส ปพฺพชิโต นาม น โหติฯ จตุตฺถปาโท ปน ตสฺเสว เววจนํฯ ‘‘น หิ ปพฺพชิโต’’ติ เอตสฺส หิ น สมโณ โหตีติ เววจนํฯ ปรูปฆาตีติ เอตสฺส ปรํ วิเหฐยนฺโตติ เววจนํฯ อถ วา ปรูปฆาตีติ สีลูปฆาตีฯ สีลญฺหิ อุตฺตมฏฺเฐน ปรนฺติ วุจฺจติฯ โย จ สมโณ ปรํ ยํ กญฺจิ สตฺตํ วิเหฐยนฺโต ปรูปฆาตี โหติ, อตฺตโน สีลํ วินาสโก, โส ปพฺพชิโต นาม น โหตีติ อตฺโถฯ อถวา โย อธิวาสนขนฺติยา อภาวโต ปรูปฆาตี โหติ, ปรํ อนฺตมโส ฑํสมกสมฺปิ สญฺจิจฺจ ชีวิตา โวโรเปติ, โส น หิ ปพฺพชิโตฯ กิํ การณา? มลสฺส อปพฺพาชิตตฺตาฯ ‘‘ปพฺพาชยมตฺตโน มลํ, ตสฺมา ปพฺพชิโตติ วุจฺจตี’’ติ (ธ. ป. ๓๘๘) อิทญฺหิ ปพฺพชิตลกฺขณํฯ โยปิ น เหว โข อุปฆาเตติ, น มาเรติ, อปิ จ ทณฺฑาทีหิ วิเหเฐติ, โส ปรํ วิเหฐยนฺโต สมโณ น โหติฯ กิํ การณา? วิเหสาย อสมิตตฺตาฯ ‘‘สมิตตฺตา หิ ปาปานํ
ทุติยคาถาย สพฺพปาปสฺสาติ สพฺพากุสลสฺสฯ อกรณนฺติ อนุปฺปาทนํฯ กุสลสฺสาติ จตุภูมิกกุสลสฺสฯ อุปสมฺปทาติ ปฏิลาโภฯ สจิตฺตปริโยทปนนฺติ อตฺตโน จิตฺตโชตนํ, ตํ ปน
ตติยคาถาย อนูปวาโทติ วาจาย กสฺสจิ อนุปวทนํฯ อนูปฆาโตติ กาเยน อุปฆาตสฺส อกรณํฯ ปาติโมกฺเขติ ยํ ตํ ปอติโมกฺขํ, อติปโมกฺขํ, อุตฺตมสีลํ, ปาติ วา อคติวิเสเสหิ โมกฺเขติ ทุคฺคติภเยหิ, โย วา นํ ปาติ, ตํ โมกฺเขตีติ ‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมิํ ปาติโมกฺเข จ สํวโรฯ มตฺตญฺญุตาติ ปฏิคฺคหณปริโภควเสน ปมาณญฺญุตาฯ ปนฺตญฺจ สยนาสนนฺติ สยนาสนญฺจ สงฺฆฏฺฏนวิรหิตนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ ทฺวีหิเยว ปจฺจเยหิ จตุปจฺจยสนฺโตโส ทีปิโต โหตีติ เวทิตพฺโพฯ เอตํ พุทฺธาน สาสนนฺติ เอตํ ปรสฺส อนุปวทนํ อนุปฆาตนํ ปาติโมกฺขสํวโร ปฏิคฺคหณปริโภเคสุ มตฺตญฺญุตา อฏฺฐสมาปตฺติวสิภาวาย วิวิตฺตเสนาสนเสวนญฺจ พุทฺธานํ สาสนํ โอวาโท อนุสิฏฺฐีติฯ อิมา ปน สพฺพพุทฺธานํ ปาติโมกฺขุทฺเทสคาถา โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ
เทวตาโรจนวณฺณนา
๙๑. เอตฺตาวตา จ อิมินา วิปสฺสิสฺส ภควโต อปทานานุสาเรน วิตฺถารกถเนน – ‘‘ตถาคตสฺเสเวสา, ภิกฺขเว, ธมฺมธาตุ สุปฺปฏิวิทฺธา’’ติ เอวํ วุตฺตาย ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธภาวํ ปกาเสตฺวา อิทานิ – ‘‘เทวตาปิ ตถาคตสฺส เอตมตฺถํ อาโรเจสุ’’นฺติ วุตฺตํ เทวตาโรจนํ ปกาเสตุํ เอกมิทาหนฺติอาทิมาหฯ
ตตฺถ สุภควเนติ เอวํนามเก วเนฯ สาลราชมูเลติ วนปฺปติเชฏฺฐกสฺส มูเลฯ กามจฺฉนฺทํ วิราเชตฺวาติ อนาคามิมคฺเคน มูลสมุคฺฆาตวเสน วิราเชตฺวาฯ ยถา จ วิปสฺสิสฺส, เอวํ เสสพุทฺธานมฺปิ สาสเน วุตฺถพฺรหฺมจริยา เทวตา อาโรจยิํสุ, ปาฬิ ปน วิปสฺสิสฺส
ตตฺถ อตฺตโน สมฺปตฺติยา น หายนฺติ, น วิหายนฺตีติ อวิหาฯ น กญฺจิ สตฺตํ ตปนฺตีติ อตปฺปาฯ สุนฺทรทสฺสนา อภิรูปา ปาสาทิกาติ สุทสฺสาฯ สุฏฺฐุ ปสฺสนฺติ, สุนฺทรเมเตสํ วา ทสฺสนนฺติ สุทสฺสีฯ สพฺเพเหว จ สคุเณหิ ภวสมฺปตฺติยา จ เชฏฺฐา, นตฺเถตฺถ กนิฏฺฐาติ อกนิฏฺฐาฯ
อิธ อิติ โข ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพํ อุตฺตานเมวาติฯ
อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ
มหาปทานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ