๕. ชนวสภสุตฺตวณฺณนา
นาติกิยาทิพฺยากรณวณฺณนา
๒๗๓-๒๗๕. เอวํ เม สุตนฺติ ชนวสภสุตฺตํฯ ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา – ปริโต ปริโต ชนปเทสูติ สมนฺตา สมนฺตา ชนปเทสุฯ ปริจารเกติ พุทฺธธมฺมสงฺฆานํ ปริจารเกฯ อุปปตฺตีสูติ ญาณคติปุญฺญานํ อุปปตฺตีสุฯ กาสิโกสเลสูติ กาสีสุ จ โกสเลสุ จ, กาสิรฏฺเฐ จ โกสลรฏฺเฐ จาติ อตฺโถฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ องฺคมคธโยนกกมฺโพชอสฺสกอวนฺติรฏฺเฐสุ ปน ฉสุ น พฺยากโรติฯ อิเมสํ ปน โสฬสนฺนํ มหาชนปทานํ ปุริเมสุ ทสสุเยว พฺยากโรติฯ นาติกิยาติ นาติกคามวาสิโนฯ
เตนาติ เตน อนาคามิอาทิภาเวนฯ สุตฺวาติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา พฺยากโรนฺตสฺส ภควโต ปญฺหาพฺยากรณํ สุตฺวา เตสํ อนาคามิอาทีสุ นิฏฺฐงฺคตา หุตฺวาฯ เตน อนาคามิอาทิภาเวน อตฺตมนา อเหสุํฯ อฏฺฐกถายํ ปน เตนาติ เต นาติกิยาติ วุตฺตํฯ เอตสฺมิํ อตฺเถ น-กาโร นิปาตมตฺตํ โหติฯ
อานนฺทปริกถาวณฺณนา
๒๗๗. ภควนฺตํ กิตฺตยมานรูโปติ อโห พุทฺโธ, อโห ธมฺโม, อโห สงฺโฆ; อโห ธมฺโม สฺวากฺขาโตติ เอวํ กิตฺตยนฺโตว กาลมกาสิฯ พหุชโน ปสีเทยฺยาติ อมฺหากํ ปิตา มาตา ภาตา ภคินี ปุตฺโต ธีตา สหายโก, เตน อมฺเหหิ สทฺธิํ เอกโต ภุตฺตา, เอกโต สยิตา, ตสฺส อิทญฺจิทญฺจ มนาปํ อกริมฺห, โส กิร อนาคามี สกทาคามี โสตาปนฺโน; อโห สาธุ, อโห สุฏฺฐูติ เอวํ พหุชโน ปสาทํ อาปชฺเชยฺยฯ
๒๗๘. คตินฺติ อภิสมฺปรายนฺติ ญาณาภิสมฺปรายเมวฯ อทฺทสา โขติ กิตฺตเก ชเน อทฺทส? จตุวีสติสตสหสฺสานิฯ
๒๗๙. อุปสนฺตปทิสฺโสติ ภาติริวาติ อินฺทฺริยานนฺติ มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํฯ อทฺทสํ โข อหํ อานนฺทาติ เนว ทส, น วีสติ, น สตํ, น สหสฺสํ, อนูนาธิกานิ จตุวีสติสตสหสฺสานิ อทฺทสนฺติ อาหฯ
ชนวสภยกฺขวณฺณนา
๒๘๐. ทิสฺวา ปน เม เอตฺตโก ชโน มํ นิสฺสาย ทุกฺขา ปมุตฺโตติ พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ, จิตฺตํ ปสีทิ, จิตฺตสฺส ปสนฺนตฺตา จิตฺตสมุฏฺฐานํ โลหิตํ ปสีทิ, โลหิตสฺส ปสนฺนตฺตา มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิ ปสีทิํสูติ สพฺพมิทํ วตฺวา อถ โข อานนฺทาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยสฺมา โส ภควโต ธมฺมกถํ สุตฺวา ทสสหสฺสาธิกสฺส ชนสตสหสฺสสฺส เชฏฺฐโก หุตฺวา โสตาปนฺโน ชาโต, ตสฺมา ชนวสโภติสฺส นามํ อโหสิฯ
อิโต สตฺตาติ อิโต เทวโลกา จวิตฺวา สตฺตฯ ตโต สตฺตาติ ตโต มนุสฺสโลกา จวิตฺวา สตฺตฯ สํสารานิ จตุทฺทสาติ สพฺพาปิ จตุทฺทสขนฺธปฏิปาฏิโยฯ นิวาสมภิชานามีติ ชาติวเสน นิวาสํ ชานามิฯ ยตฺถ เม วุสิตํ ปุเรติ ยตฺถ เทเวสุ จ เวสฺสวณสฺส สหพฺยตํ อุปคเตน มนุสฺเสสุ จ ราชภูเตน อิโต อตฺตภาวโต ปุเรเยว มยา วุสิตํฯ ปุเร เอวํ วุสิตตฺตา เอว จ อิทานิ โสตาปนฺโน หุตฺวา ตีสุ วตฺถูสุ พหุํ ปุญฺญํ กตฺวา ตสฺสานุภาเวน อุปริ นิพฺพตฺติตุํ สมตฺโถปิ ทีฆรตฺตํ วุสิตฏฺฐาเน นิกนฺติยา พลวตาย เอตฺเถว นิพฺพตฺโตฯ
๒๘๑. อาสา จ ปน เม สนฺติฏฺฐตีติ อิมินาหํ โสตาปนฺโนติ น สุตฺตปฺปมตฺโตว หุตฺวา กาลํ วีตินาเมสิํฯ สกทาคามิมคฺคตฺถาย ปน เม วิปสฺสนา อารทฺธาฯ อชฺเชว อชฺเชว ปฏิวิชฺฌิสฺสามีติ เอวํ สอุสฺสาโห วิหรามีติ ทสฺเสติฯ ยทคฺเคติ ลฏฺฐิวนุยฺยาเน ปฐมทสฺสเน โสตาปนฺนทิวสํ สนฺธาย วทติฯ ตทคฺเค อหํ, ภนฺเต, ทีฆรตฺตํ อวินิปาโต อวินิปาตํ สญฺชานามีติ ตํทิวสํ อาทิํ กตฺวา, อหํ, ภนฺเต, ปุริมํ จตุทฺทสอตฺตภาวสงฺขาตํ ทีฆรตฺตํ อวินิปาโต ลฏฺฐิวนุยฺยาเน โสตาปตฺติมคฺควเสน อธิคตํ อวินิปาตธมฺมตํ สญฺชานามีติ อตฺโถฯ อนจฺฉริยนฺติ ทฺเว ปจฺจยาติ อนฺตรามคฺเค ทิฏฺฐภาโว จ เวสฺสวณสฺส สมฺมุขา สุตํ อาโรเจตุกามตา จฯ
เทวสภาวณฺณนา
๒๘๒. สนฺนิปติตาติ กสฺมา สนฺนิปติตา? เต กิร จตูหิ การเณหิ สนฺนิปตนฺติฯ วสฺสูปนายิกสงฺคหตฺถํ, ปวารณาสงฺคหตฺถํ, ธมฺมสวนตฺถํ, ปาริจฺฉตฺตกกีฬานุภวนตฺถนฺติฯ ตตฺถ สฺเว วสฺสูปนายิกาติ อาสาฬฺหีปุณฺณมาย ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวา สุธมฺมาย เทวสภาย สนฺนิปติตฺวา มนฺเตนฺติ อสุกวิหาเร เอโก ภิกฺขุ วสฺสูปคโต, อสุกวิหาเร ทฺเว ตโย จตฺตาโร ปญฺจ ทส วีสติ ติํสํ จตฺตาลีสํ ปญฺญาสํ สตํ สหสฺสํ ภิกฺขู วสฺสูปคตา, เอตฺเถตฺถ ฐาเน อยฺยานํ อารกฺขํ สุสํวิหิตํ กโรถาติ เอวํ วสฺสูปนายิกสงฺคโห กโต โหติฯ
ตทาปิ เอเตเนว การเณน สนฺนิปติตาฯ อิทํ เตสํ โหติ อาสนสฺมินฺติ อิทํ เตสํ จตุนฺนํ มหาราชานํ อาสนํ โหติฯ เอวํ เตสุ นิสินฺเนสุ อถ ปจฺฉา อมฺหากํ อาสนํ โหติฯ
เยนตฺเถนาติ เยน วสฺสูปนายิกตฺเถนฯ ตํ อตฺถํ จินฺตยิตฺวา ตํ อตฺถํ มนฺตยิตฺวาติ ตํ อรญฺญวาสิโน ภิกฺขุสงฺฆสฺส อารกฺขตฺถํ จินฺตยิตฺวาฯ เอตฺเถตฺถ วุฏฺฐภิกฺขุสงฺฆสฺส อารกฺขํ สํวิทหถาติ จตูหิ มหาราเชหิ สทฺธิํ มนฺเตตฺวาฯ วุตฺตวจนาปิ ตนฺติ เตตฺติํส เทวปุตฺตา วทนฺติ, มหาราชาโน วุตฺตวจนา นามฯ ตถา เตตฺติํส เทวปุตฺตา ปจฺจานุสาสนฺติ, อิตเร ปจฺจานุสิฏฺฐวจนา นามฯ ปททฺวเยปิ ปน ตนฺติ นิปาตมตฺตเมวฯ อวิปกฺกนฺตาติ อคตาฯ
๒๘๓. อุฬาโรติ วิปุโล มหาฯ เทวานุภาวนฺติ ยา สา สพฺพเทวตานํ วตฺถาลงฺการวิมานสรีรานํ ปภา ทฺวาทส โยชนานิ ผรติฯ มหาปุญฺญานํ ปน สรีรปฺปภา โยชนสตํ ผรติฯ ตํ เทวานุภาวํ อติกฺกมิตฺวาฯ
พฺรหฺมุโน เหตํ ปุพฺพนิมิตฺตนฺติ ยถา สูริยสฺส อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ ยทิทํ อรุณุคฺคํ, เอวเมว พฺรหฺมุโนปิ เอตํ – ‘‘ปุพฺพนิมิตฺต’’นฺติ ทีเปติฯ
สนงฺกุมารกถาวณฺณนา
๒๘๔. อนภิสมฺภวนีโยติ จกฺขุปถสฺมินฺติ จกฺขุปสาเท อาปาเถ วาฯ โส เทวานํ จกฺขุสฺส อาปาเถ สมฺภวนีโย ปตฺตพฺโพ น โหติ, น อภิภวตีติ วุตฺตํ โหติฯ เหฏฺฐา เหฏฺฐา หิ เทวตา อุปรูปริ เทวานํ โอฬาริกํ กตฺวา มาปิตเมว อตฺตภาวํ ปสฺสิตุํ สกฺโกนฺติ, เวทปฏิลาภนฺติ ตุฏฺฐิปฏิลาภํฯ อธุนาภิสิตฺโต รชฺเชนาติ สมฺปติ อภิสิตฺโต รชฺเชนฯ อยํ ปนตฺโถ ทุฏฺฐคามณิอภยวตฺถุนา ทีเปตพฺโพ –
โส กิร ทฺวตฺติํส ทมิฬราชาโน วิชิตฺวา อนุราธปุเร ปตฺตาภิเสโก ตุฏฺฐโสมนสฺเสน มาสํ นิทฺทํ น ลภิ, ตโต – ‘‘นิทฺทํ น ลภามิ, ภนฺเต’’ติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาจิกฺขิฯ เตน หิ, มหาราช, อชฺช อุโปสถํ อธิฏฺฐาหีติฯ โส จ อุโปสถํ อธิฏฺฐาสิฯ สงฺโฆ คนฺตฺวา – ‘‘จิตฺตยมกํ สชฺฌายถา’’ติ อฏฺฐ อาภิธมฺมิกภิกฺขู เปเสสิฯ เต คนฺตฺวา – ‘‘นิปชฺช ตฺวํ, มหาราชา,’’ติ วตฺวา สชฺฌายํ อารภิํสุฯ ราชา สชฺฌายํ สุณนฺโตว นิทฺทํ โอกฺกมิฯ เถรา – ราชานํ มา ปโพธยิตฺถาติ ปกฺกมิํสุฯ ราชา ทุติยทิวเส สูริยุคฺคมเน ปพุชฺฌิตฺวา เถเร อปสฺสนฺโต – ‘‘กุหิํ อยฺยา’’ติ ปุจฺฉิฯ ตุมฺหากํ นิทฺโทกฺกมนภาวํ ญตฺวา คตาติฯ นตฺถิ, โภ, มยฺหํ อยฺยกสฺส ทารกานํ อชานนกเภสชฺชํ นาม, ยาว นิทฺทาเภสชฺชมฺปิ ชานนฺติ เยวาติ อาหฯ
ปญฺจสิโขติ ปญฺจสิขคนฺธพฺพสทิโส หุตฺวาฯ ปญฺจสิขคนฺธพฺพเทวปุตฺตสฺส กิร สพฺพเทวตา อตฺตภาวํ มมายนฺติฯ ตสฺมา พฺรหฺมาปิ ตาทิสํเยว อตฺตภาวํ นิมฺมินิตฺวา ปาตุรโหสิฯ ปลฺลงฺเกน นิสีทีติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิฯ
วิสฺสฏฺโฐติ สุมุตฺโต อปลิพุทฺโธฯ วิญฺเญยฺโยติ อตฺถวิญฺญาปโนฯ มญฺชูติ มธุโร มุทุฯ สวนีโยติ โสตพฺพยุตฺตโก กณฺณสุโขฯ พินฺทูติ อวิสารีติ สุวิสโท อวิปฺปกิณฺโณฯ คมฺภีโรติ นาภิมูลโต ปฏฺฐาย คมฺภีรสมุฏฺฐิโต, น ชิวฺหาทนฺตโอฏฺฐตาลุมตฺตปฺปหารสมุฏฺฐิโตฯ เอวํ สมุฏฺฐิโต หิ อมธุโร จ โหติ, น จ ทูรํ สาเวติฯ นินฺนาทีติ ยถาปริสนฺติ ยตฺตกา ปริสา, ตตฺตกเมว วิญฺญาเปติฯ อนฺโต ปริสายํ เยวสฺส สทฺโท สมฺปริวตฺตติ, น พหิทฺธา วิธาวติฯ เย หิ เกจีติ สรณํ คตาติ น ยถา วา ตถา วา สรณํ คเต สนฺธาย วทติฯ นิพฺเพมติกคหิตสรเณ ปน สนฺธาย วทติฯ คนฺธพฺพกายํ ปริปูเรนฺตีติ คนฺธพฺพเทวคณํ ปริปูเรนฺติฯ อิติ อมฺหากํ สตฺถุ โลเก อุปฺปนฺนกาลโต ปฏฺฐาย ฉ เทวโลกาทีสุ ปิฏฺฐํ โกฏฺเฏตฺวา ปูริตนาฬิ วิย สรวนนฬวนํ วิย จ นิรนฺตรํ ชาตปริสาติ อาหฯ
ภาวิตอิทฺธิปาทวณฺณนา
๒๘๗. ยาวสุปญฺญตฺตา จิเม เตน ภควตาติ เตน มยฺหํ สตฺถารา ภควตา ยาว สุปญฺญตฺตา ยาว สุกถิตาฯ อิทฺธิปาทาติ เอตฺถ อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ, ปติฏฺฐานฏฺเฐน ปาทาติ เวทิตพฺพาฯ อิทฺธิปหุตายาติ อิทฺธิปโหนกตายฯ อิทฺธิวิสวิตายาติ อิทฺธิวิปชฺชนภาวาย, ปุนปฺปุนํ อาเสวนวเสน จิณฺณวสิตายาติ วุตฺตํ โหติฯ อิทฺธิวิกุพฺพนตายาติ อิทฺธิวิกุพฺพนภาวาย, นานปฺปการโต กตฺวา ทสฺสนตฺถายฯ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตนฺติอาทีสุ ฉนฺทเหตุโก ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ ฉนฺทสมาธิ, กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ อธิปติํ กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปธานภูตา สงฺขารา ปธานสงฺขาราฯ จตุกิจฺจสาธกสฺส สมฺมปฺปธานวีริยสฺเสตํ อธิวจนํฯ สมนฺนาคตนฺติ ฉนฺทสมาธินา จ ปธานสงฺขาเรน จ อุเปตํฯ อิทฺธิปาทนฺติ นิปฺผตฺติปริยาเยน อิชฺฌนฏฺเฐน วา, อิชฺฌนฺติ เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิมินา วา ปริยาเยน อิทฺธีติ สงฺขฺยํ คตานํ อภิญฺญาจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารานํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน ปาทภูโต เสสจิตฺตเจตสิกราสีติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อิทฺธิปาโทติ ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ (วิภ. ๔๓๔)ฯ อิมินา วิสุทฺธิมคฺเค จ วิภงฺคฏฺฐกถาย จ วุตฺตาฯ
เกจิ ปน ‘‘นิปฺผนฺนา อิทฺธิฯ อนิปฺผนฺโน อิทฺธิปาโท’’ติ วทนฺติ, เตสํ วาทมทฺทนตฺถาย อภิธมฺเม อุตฺตรจูฬิกวาโร นาม อาภโต – ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ฉนฺทิทฺธิปาโท, วีริยิทฺธิปาโท, จิตฺติทฺธิปาโท, วีมํสิทฺธิปาโทฯ ตตฺถ กตโม ฉนฺทิทฺธิปาโท? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ
ตตฺถ ยถา จตูสุ อมจฺจปุตฺเตสุ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ราชานํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺเตสุ เอโก อุปฏฺฐาเน ฉนฺทชาโต รญฺโญ อชฺฌาสยญฺจ รุจิญฺจ ญตฺวา ทิวา จ รตฺโต จ อุปฏฺฐหนฺโต ราชานํ อาราเธตฺวา ฐานนฺตรํ ปาปุณิฯ ยถา โส, เอวํ ฉนฺทธุเรน โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก เวทิตพฺโพฯ
เอโก ปน – ‘‘ทิวเส ทิวเส อุปฏฺฐาตุํ โก สกฺโกติ, อุปฺปนฺเน กิจฺเจ ปรกฺกเมน อาราเธสฺสามี’’ติ กุปิเต ปจฺจนฺเต รญฺญา ปหิโต ปรกฺกเมน สตฺตุมทฺทนํ กตฺวา ฐานนฺตรํ ปาปุณิฯ ยถา โส, เอวํ วีริยธุเรน โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก เวทิตพฺโพฯ
เอโก
อปโร – ‘‘กิํ อิเมหิ อุปฏฺฐานาทีหิ, ราชาโน นาม ชาติสมฺปนฺนสฺส ฐานนฺตรํ เทนฺติ, ตาทิสสฺส เทนฺโต มยฺหํ ทสฺสตี’’ติ ชาติสมฺปตฺติเมว นิสฺสาย ฐานนฺตรํ ปาปุณิ, ยถา โส, เอวํ สุปริสุทฺธํ วีมํสํ นิสฺสาย วีมํสธุเรน โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก เวทิตพฺโพฯ
อเนกวิหิตนฺติ อเนกวิธํฯ อิทฺธิวิธนฺติ อิทฺธิโกฏฺฐาสํฯ
ติวิธโอกาสาธิคมวณฺณนา
๒๘๘. สุขสฺสาธิคมายาติ ฌานสุขสฺส มคฺคสุขสฺส ผลสุขสฺส จ อธิคมายฯ สํสฏฺโฐติ อริยธมฺมนฺติ อริเยน ภควตา พุทฺเธน เทสิตํ ธมฺมํฯ สุณาตีติ สตฺถุ สมฺมุขา ภิกฺขุภิกฺขุนีอาทีหิ วา เทสิยมานํ สุณาติฯ โยนิโส มนสิกโรตีติ อุปายโต ปถโต การณโต ‘อนิจฺจ’นฺติอาทิวเสน มนสิ กโรติฯ ‘‘โยนิโส มนสิกาโร นาม อุปายมนสิกาโร ปถมนสิกาโร, อนิจฺเจ อนิจฺจนฺติ ทุกฺเข ทุกฺขนฺติ อนตฺตนิ อนตฺตาติ อสุเภ อสุภนฺติ สจฺจานุโลมิเกน วา จิตฺตสฺส อาวฏฺฏนา อนฺวาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร, อยํ วุจฺจติ โยนิโสมนสิกาโร’’ติฯ เอวํ วุตฺเต โยนิโสมนสิกาเร กมฺมํ อารภตีติ อตฺโถฯ อสํสฏฺโฐติ วตฺถุกาเมหิปิ กิเลสกาเมหิปิ อสํสฏฺโฐ วิหรติฯ อุปฺปชฺชติ สุขนฺติ อุปฺปชฺชติ ปฐมชฺฌานสุขํฯ สุขา ภิยฺโย โสมนสฺสนฺติ สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส ฌานสุขปจฺจยา อปราปรํ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติฯ ปมุทาติ ตุฏฺฐาการโต ทุพฺพลปีติฯ ปาโมชฺชนฺติ พลวตรํ ปีติโสมนสฺสํฯ ปฐโม โอกาสาธิคโมติ ปฐมชฺฌานํ ปญฺจนีวรณานิ วิกฺขมฺเภตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ติฏฺฐติ, ตสฺมา ‘‘ปฐโม โอกาสาธิคโม’’ติ วุตฺตํฯ
โอฬาริกาติ สุขนฺติ นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส อุปฺปนฺนํ จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺติสุขํฯ สุขา ภิยฺโย โสมนสฺสติ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส อปราปรํ โสมนสฺสํฯ ทุติโย โอกาสาธิคโมติ จตุตฺถชฺฌานํ สุขํ ทุกฺขํ วิกฺขมฺเภตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ติฏฺฐติ, ตสฺมา ‘‘ทุติโย โอกาสาธิคโม’’ติ วุตฺตํฯ ทุติยตติยชฺฌานานิ ปเนตฺถ จตุตฺเถ คหิเต คหิตาเนว โหนฺตีติ วิสุํ น วุตฺตานีติฯ
อิทํ กุสลนฺติอาทีสุ กุสลํ นาม ทสกุสลกมฺมปถาฯ อกุสลนฺติ ทสอกุสลกมฺมปถาฯ สาวชฺชทุกาทโยปิ เอเตสํ วเสเนว เวทิตพฺพาฯ สพฺพญฺเจว ปเนตํ กณฺหญฺจ สุกฺกญฺจ สปฺปฏิภาคญฺจาติ กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคํฯ นิพฺพานเมว เหตํ อปฺปฏิภาคํฯ อวิชฺชา ปหียตีติ วฏฺฏปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชา ปหียติฯ วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ อรหตฺตมคฺควิชฺชา อุปฺปชฺชติฯ สุขนฺติ อรหตฺตมคฺคสุขญฺเจว ผลสุขญฺจฯ สุขา ภิยฺโย โสมนสฺสนฺติ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส อปราปรํ โสมนสฺสํฯ ตติโย โอกาสาธิคโมติ อรหตฺตมคฺโค สพฺพกิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ติฏฺฐติ, ตสฺมา ‘‘ตติโย โอกาสาธิคโม’’ติ วุตฺโตฯ เสสมคฺคา ปน ตสฺมิํ คหิเต อนฺโตคธา เอวาติ วิสุํ น วุตฺตาฯ
อิเม วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว อุปจารวเสน จ อปฺปนาวเสน จ ววตฺถเปตฺวา จตุวีสติยา ฐาเนสุ ปฐมชฺฌานํ ‘‘ปฐโม โอกาสาธิคโม’’ติ กเถตพฺพํฯ เตรสสุ ฐาเนสุ ทุติยตติยชฺฌานานิ, ปนฺนรสสุ ฐาเนสุ จตุตฺถชฺฌานญฺจ นิโรธสมาปตฺติํ ปาเปตฺวา ‘‘ทุติโย โอกาสาธิคโม’’ติ กเถตพฺพํฯ ทส อุปจารชฺฌานานิ ปน มคฺคสฺส ปทฏฺฐานภูตานิ ตติยํ โอกาสาธิคมํ ภชนฺติฯ อปิจ ตีสุ สิกฺขาสุ อธิสีลสิกฺขา ปฐมํ โอกาสาธิคมํ ภชติ, อธิจิตฺตสิกฺขา ทุติยํ, อธิปญฺญาสิกฺขา ตติยนฺติ เอวํ สิกฺขาวเสนปิ กเถตพฺพํฯ สามญฺญผเลปิ จูฬสีลโต ยาว ปฐมชฺฌานา ปฐโม โอกาสาธิคโม
ปุพฺเพ กิร มหาเถรา วสฺสูปนายิกาย อิมเมว สุตฺตํ ปฏฺฐเปนฺติฯ กิํ การณา? ตีณิ ปิฏกานิ วิภชิตฺวา กเถตุํ ลภิสฺสามาติฯ เตปิฏเกน หิ สโมธาเนตฺวา กเถนฺตสฺส ทุกฺกถิตนฺติ น สกฺกา วตฺตุํฯ เตปิฏกํ ภชาเปตฺวา กถิตเมว อิทํ สุตฺตํ สุกถิตํ โหตีติฯ
จตุสติปฏฺฐานวณฺณนา
๒๘๙. กุสลสฺสาธิคมายาติ มคฺคกุสลสฺส เจว ผลกุสลสฺส จ อธิคมตฺถายฯ อุภยมฺปิ เหตํ อนวชฺชฏฺเฐน เขมฏฺเฐน วา กุสลเมวฯ ตตฺถ สมฺมาสมาธิยตีติ ตสฺมิํ อชฺฌตฺตกาเย สมาหิโต เอกคฺคจิตฺโต โหติฯ พหิทฺธา ปรกาเย ญาณทสฺสนํ อภินิพฺพตฺเตตีติ อตฺตโน กายโต ปรสฺส กายาภิมุขํ ญาณํ เปเสติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ สพฺพตฺเถว จ สติมาติ ปเทน กายาทิปริคฺคาหิกา สติ, โลโกติ ปเทน ปริคฺคหิตกายาทโยว โลโกฯ จตฺตาโร เจเต สติปฏฺฐานา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ
สตฺตสมาธิปริกฺขารวณฺณนา
๒๙๐. สมาธิปริกฺขาราติ เอตฺถ ตโย ปริกฺขาราฯ ‘‘รโถ สีลปริกฺขาโร ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติ (สํ. นิ. ๕.๔) หิ เอตฺถ อลงฺกาโร ปริกฺขาโร นามฯ ‘‘สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหิ ปริกฺขตาติ ปริวาริตาฯ อยํ วุจฺจติ โส อริโย สมฺมาสมาธีติ อยํ สตฺตหิ รตเนหิ ปริวุโต จกฺกวตฺตี วิย สตฺตหิ องฺเคหิ ปริวุโต สอุปนิโส อิติปีติ สอุปนิสฺสโย อิติปิ วุจฺจติ, สปริวาโร เยวาติ วุตฺตํ โหติฯ สมฺมาทิฏฺฐิสฺสาติ สมฺมาทิฏฺฐิยํ ฐิตสฺสฯ สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหตีติ สมฺมาสงฺกปฺโป ปวตฺตติฯ เอส นโย สพฺพปเทสุฯ อยํ ปนตฺโถ มคฺควเสนาปิ ผลวเสนาปิ เวทิตพฺโพฯ กถํ? มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยํ ฐิตสฺส
สฺวากฺขาโตติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค วณฺณิตานิฯ อปารุตาติ วิวฏาฯ อมตสฺสาติ นิพฺพานสฺสฯ ทฺวาราติ ปเวสนมคฺคาฯ อเวจฺจปฺปสาเทนาติ อจลปฺปสาเทนฯ ธมฺมวินีตาติ สมฺมานิยฺยาเนน นิยฺยาตาฯ
อตฺถายํ อิตรา ปชาติ อนาคามิโน สนฺธายาห, อนาคามิโน จ อตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ ปุญฺญภาคาติ ปุญฺญโกฏฺฐาเสน นิพฺพตฺตาฯ โอตฺตปฺปนฺติ โอตฺตปฺปมาโนฯ เตน กทาจิ นาม มุสา อสฺสาติ มุสาวาทภเยน สงฺขาตุํ น สกฺโกมิ, น ปน มม สงฺขาตุํ พลํ นตฺถีติ ทีเปติฯ
๒๙๑. ตํ กิํ มญฺญติ ภวนฺติ อิมินา เกวลํ เวสฺสวณํ ปุจฺฉติ, น ปนสฺส เอวรูโป สตฺถา นาโหสีติ วา น ภวิสฺสตีติ วา ลทฺธิ อตฺถิฯ สพฺพพุทฺธานญฺหิ อภิสมเย วิเสโส นตฺถิฯ
๒๙๒. สยํปริสายนฺติ อตฺตโน ปริสายํฯ ตยิทํ พฺรหฺมจริยนฺติ ตํ อิทํ สกลํ สิกฺขตฺตยพฺรหฺมจริยํฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ อิมานิ ปน ปทานิ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ฐปิตานีติฯ
อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ
ชนวสภสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ