๒. มหานิทานสุตฺตํ
ปฏิจฺจสมุปฺปาโท
๙๕. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา กุรูสุ วิหรติ กมฺมาสธมฺมํ นาม กมฺมาสทมฺมํ นาม (สฺยา.) กุรูนํ นิคโมฯ อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต! ยาว คมฺภีโร จายํ, ภนฺเต, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส จ, อถ จ ปน เม อุตฺตานกุตฺตานโก วิย ขายตี’’ติฯ ‘‘มา เหวํ, อานนฺท, อวจ, มา เหวํ, อานนฺท, อวจฯ คมฺภีโร จายํ, อานนฺท, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส จฯ เอตสฺส, อานนฺท, ธมฺมสฺส อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา เอวมยํ ปชา ตนฺตากุลกชาตา กุลคณฺฐิกชาตา คุลาคุณฺฐิกชาตา (สี. ปี.), คุณคณฺฐิกชาตา (สฺยา.) มุญฺชปพฺพชภูตา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตติฯ
๙๖. ‘‘‘อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา ชรามรณ’นฺติ อิติ ปุฏฺเฐน สตา, อานนฺท, อตฺถีติสฺส วจนียํฯ ‘กิํปจฺจยา ชรามรณ’นฺติ อิติ เจ วเทยฺย, ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’นฺติ อิจฺจสฺส วจนียํฯ
‘‘‘อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา ชาตี’ติ อิติ ปุฏฺเฐน สตา, อานนฺท, อตฺถีติสฺส วจนียํฯ ‘กิํปจฺจยา ชาตี’ติ อิติ เจ วเทยฺย, ‘ภวปจฺจยา ชาตี’ติ อิจฺจสฺส วจนียํฯ
‘‘‘อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา ภโว’ติ อิติ ปุฏฺเฐน สตา, อานนฺท, อตฺถีติสฺส วจนียํ ฯ ‘กิํปจฺจยา ภโว’ติ อิติ เจ วเทยฺย, ‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’ติ อิจฺจสฺส วจนียํฯ
‘‘‘อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา อุปาทาน’นฺติ อิติ ปุฏฺเฐน สตา, อานนฺท, อตฺถีติสฺส วจนียํฯ ‘กิํปจฺจยา อุปาทาน’นฺติ อิติ เจ วเทยฺย, ‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’นฺติ อิจฺจสฺส วจนียํฯ
‘‘‘อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา ตณฺหา’ติ อิติ ปุฏฺเฐน สตา, อานนฺท, อตฺถีติสฺส วจนียํฯ ‘กิํปจฺจยา ตณฺหา’ติ อิติ เจ วเทยฺย, ‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’ติ อิจฺจสฺส วจนียํฯ
‘‘‘อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา เวทนา’ติ อิติ ปุฏฺเฐน สตา, อานนฺท, อตฺถีติสฺส วจนียํฯ ‘กิํปจฺจยา เวทนา’ติ อิติ เจ วเทยฺย, ‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’ติ อิจฺจสฺส วจนียํฯ
‘‘‘อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา ผสฺโส’ติ อิติ ปุฏฺเฐน สตา, อานนฺท, อตฺถีติสฺส วจนียํฯ ‘กิํปจฺจยา ผสฺโส’ติ อิติ เจ วเทยฺย, ‘นามรูปปจฺจยา ผสฺโส’ติ อิจฺจสฺส วจนียํฯ
‘‘‘อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา นามรูป’นฺติ อิติ ปุฏฺเฐน สตา, อานนฺท, อตฺถีติสฺส วจนียํฯ ‘กิํปจฺจยา นามรูป’นฺติ อิติ เจ วเทยฺย, ‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’นฺติ อิจฺจสฺส วจนียํฯ
‘‘‘อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา วิญฺญาณ’นฺติ อิติ ปุฏฺเฐน สตา, อานนฺท, อตฺถีติสฺส วจนียํฯ ‘กิํปจฺจยา วิญฺญาณ’นฺติ อิติ เจ วเทยฺย, ‘นามรูปปจฺจยา วิญฺญาณ’นฺติ อิจฺจสฺส วจนียํฯ
๙๗. ‘‘อิติ โข, อานนฺท, นามรูปปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ , ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ
๙๘. ‘‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’นฺติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, ตทานนฺท, อิมินาเปตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํ, ยถา ชาติปจฺจยา ชรามรณํฯ ชาติ จ หิ, อานนฺท, นาภวิสฺส สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ กสฺสจิ กิมฺหิจิ, เสยฺยถิทํ – เทวานํ วา เทวตฺตาย, คนฺธพฺพานํ วา คนฺธพฺพตฺตาย, ยกฺขานํ วา ยกฺขตฺตาย, ภูตานํ วา ภูตตฺตาย, มนุสฺสานํ วา มนุสฺสตฺตาย, จตุปฺปทานํ วา จตุปฺปทตฺตาย, ปกฺขีนํ วา ปกฺขิตฺตาย, สรีสปานํ วา สรีสปตฺตาย สิริํสปานํ สิริํสปตฺตาย (สี. สฺยา.), เตสํ เตสญฺจ หิ, อานนฺท, สตฺตานํ ตทตฺตาย ชาติ นาภวิสฺสฯ สพฺพโส ชาติยา อสติ ชาตินิโรธา อปิ นุ โข ชรามรณํ ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตสฺมาติหานนฺท, เอเสว เหตุ เอตํ นิทานํ เอส สมุทโย เอส ปจฺจโย ชรามรณสฺส, ยทิทํ ชาติ’’ฯ
๙๙. ‘‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’ติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, ตทานนฺท, อิมินาเปตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํ, ยถา ภวปจฺจยา ชาติฯ ภโว จ หิ, อานนฺท, นาภวิสฺส สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ กสฺสจิ กิมฺหิจิ, เสยฺยถิทํ – กามภโว วา รูปภโว วา อรูปภโว วา, สพฺพโส ภเว อสติ ภวนิโรธา อปิ นุ โข ชาติ ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตสฺมาติหานนฺท, เอเสว เหตุ เอตํ นิทานํ เอส สมุทโย เอส ปจฺจโย ชาติยา, ยทิทํ ภโว’’ฯ
๑๐๐. ‘‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’ติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, ตทานนฺท, อิมินาเปตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํ, ยถา อุปาทานปจฺจยา ภโวฯ อุปาทานญฺจ หิ, อานนฺท, นาภวิสฺส สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ กสฺสจิ กิมฺหิจิ , เสยฺยถิทํ – กามุปาทานํ วา ทิฏฺฐุปาทานํ วา สีลพฺพตุปาทานํ วา อตฺตวาทุปาทานํ วา, สพฺพโส อุปาทาเน อสติ อุปาทานนิโรธา อปิ นุ โข ภโว ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตสฺมาติหานนฺท, เอเสว เหตุ เอตํ นิทานํ เอส สมุทโย เอส ปจฺจโย ภวสฺส, ยทิทํ อุปาทานํ’’ฯ
๑๐๑. ‘‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’นฺติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ตทานนฺท, อิมินาเปตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํ, ยถา ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํฯ ตณฺหา จ หิ, อานนฺท, นาภวิสฺส สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ กสฺสจิ กิมฺหิจิ, เสยฺยถิทํ – รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา, สพฺพโส ตณฺหาย อสติ ตณฺหานิโรธา อปิ นุ โข อุปาทานํ ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตสฺมาติหานนฺท, เอเสว เหตุ เอตํ นิทานํ เอส สมุทโย เอส ปจฺจโย อุปาทานสฺส, ยทิทํ ตณฺหา’’ฯ
๑๐๒. ‘‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’ติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, ตทานนฺท, อิมินาเปตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํ, ยถา เวทนาปจฺจยา ตณฺหาฯ เวทนา จ หิ, อานนฺท, นาภวิสฺส สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ กสฺสจิ กิมฺหิจิ, เสยฺยถิทํ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา โสตสมฺผสฺสชา เวทนา ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา กายสมฺผสฺสชา เวทนา มโนสมฺผสฺสชา เวทนา, สพฺพโส เวทนาย อสติ เวทนานิโรธา อปิ นุ โข ตณฺหา ปญฺญาเยถา’’ติ ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตสฺมาติหานนฺท, เอเสว เหตุ เอตํ นิทานํ เอส สมุทโย เอส ปจฺจโย ตณฺหาย, ยทิทํ เวทนา’’ฯ
๑๐๓. ‘‘อิติ โข ปเนตํ, อานนฺท, เวทนํ ปฏิจฺจ ตณฺหา, ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา, ปริเยสนํ ปฏิจฺจ ลาโภ, ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย, วินิจฺฉยํ ปฏิจฺจ ฉนฺทราโค, ฉนฺทราคํ ปฏิจฺจ อชฺโฌสานํ, อชฺโฌสานํ ปฏิจฺจ ปริคฺคโห, ปริคฺคหํ ปฏิจฺจ มจฺฉริยํ, มจฺฉริยํ ปฏิจฺจ อารกฺโขฯ อารกฺขาธิกรณํ ทณฺฑาทานสตฺถาทานกลหวิคฺคหวิวาทตุวํตุวํเปสุญฺญมุสาวาทา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติฯ
๑๐๔. ‘‘‘อารกฺขาธิกรณํ อารกฺขํ ปฏิจฺจ อารกฺขาธิกรณํ (สฺยา.) ทณฺฑาทานสตฺถาทานกลหวิคฺคหวิวาทตุวํตุวํเปสุญฺญมุสาวาทา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺตี’ติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, ตทานนฺท, อิมินาเปตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํ, ยถา อารกฺขาธิกรณํ ทณฺฑาทานสตฺถาทานกลหวิคฺคหวิวาทตุวํตุวํเปสุญฺญมุสาวาทา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติฯ อารกฺโข จ หิ, อานนฺท, นาภวิสฺส สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ กสฺสจิ กิมฺหิจิ, สพฺพโส อารกฺเข อสติ อารกฺขนิโรธา อปิ นุ โข ทณฺฑาทานสตฺถาทานกลหวิคฺคหวิวาทตุวํตุวํเปสุญฺญมุสาวาทา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภเวยฺยุ’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตสฺมาติหานนฺท, เอเสว เหตุ เอตํ นิทานํ เอส สมุทโย เอส ปจฺจโย ทณฺฑาทานสตฺถาทานกลหวิคฺคหวิวาทตุวํตุวํเปสุญฺญมุสาวาทานํ อเนเกสํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมฺภวาย ยทิทํ อารกฺโขฯ
๑๐๕. ‘‘‘มจฺฉริยํ ปฏิจฺจ อารกฺโข’ติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, ตทานนฺท, อิมินาเปตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํ, ยถา มจฺฉริยํ ปฏิจฺจ อารกฺโขฯ มจฺฉริยญฺจ หิ, อานนฺท, นาภวิสฺส สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ กสฺสจิ กิมฺหิจิ , สพฺพโส มจฺฉริเย อสติ มจฺฉริยนิโรธา อปิ นุ โข อารกฺโข ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตสฺมาติหานนฺท, เอเสว เหตุ เอตํ นิทานํ เอส สมุทโย เอส ปจฺจโย อารกฺขสฺส, ยทิทํ มจฺฉริยํ’’ฯ
๑๐๖. ‘‘‘ปริคฺคหํ ปฏิจฺจ มจฺฉริย’นฺติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, ตทานนฺท, อิมินาเปตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํ, ยถา ปริคฺคหํ ปฏิจฺจ มจฺฉริยํฯ ปริคฺคโห จ หิ, อานนฺท, นาภวิสฺส สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ กสฺสจิ กิมฺหิจิ, สพฺพโส ปริคฺคเห อสติ ปริคฺคหนิโรธา อปิ นุ โข มจฺฉริยํ ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตสฺมาติหานนฺท, เอเสว เหตุ เอตํ นิทานํ เอส สมุทโย เอส ปจฺจโย มจฺฉริยสฺส, ยทิทํ ปริคฺคโห’’ฯ
๑๐๗. ‘‘‘อชฺโฌสานํ ปฏิจฺจ ปริคฺคโห’ติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, ตทานนฺท, อิมินาเปตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํ, ยถา อชฺโฌสานํ ปฏิจฺจ ปริคฺคโหฯ อชฺโฌสานญฺจ หิ, อานนฺท, นาภวิสฺส สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ กสฺสจิ กิมฺหิจิ, สพฺพโส อชฺโฌสาเน อสติ อชฺโฌสานนิโรธา อปิ นุ โข ปริคฺคโห ปญฺญาเยถา’’ติ ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตสฺมาติหานนฺท, เอเสว เหตุ เอตํ นิทานํ เอส สมุทโย เอส ปจฺจโย ปริคฺคหสฺส – ยทิทํ อชฺโฌสานํ’’ฯ
๑๐๘. ‘‘‘ฉนฺทราคํ ปฏิจฺจ อชฺโฌสาน’นฺติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, ตทานนฺท, อิมินาเปตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํ, ยถา ฉนฺทราคํ ปฏิจฺจ อชฺโฌสานํฯ ฉนฺทราโค จ หิ, อานนฺท, นาภวิสฺส สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ กสฺสจิ กิมฺหิจิ, สพฺพโส ฉนฺทราเค อสติ ฉนฺทราคนิโรธา อปิ นุ โข อชฺโฌสานํ ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตสฺมาติหานนฺท, เอเสว เหตุ เอตํ นิทานํ เอส สมุทโย เอส ปจฺจโย อชฺโฌสานสฺส, ยทิทํ ฉนฺทราโค’’ฯ
๑๐๙. ‘‘‘วินิจฺฉยํ ปฏิจฺจ ฉนฺทราโค’ติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, ตทานนฺท, อิมินาเปตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํ, ยถา วินิจฺฉยํ ปฏิจฺจ ฉนฺทราโคฯ วินิจฺฉโย จ หิ, อานนฺท, นาภวิสฺส สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ กสฺสจิ กิมฺหิจิ, สพฺพโส วินิจฺฉเย อสติ วินิจฺฉยนิโรธา อปิ นุ โข ฉนฺทราโค ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ , ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตสฺมาติหานนฺท, เอเสว เหตุ เอตํ นิทานํ เอส สมุทโย เอส ปจฺจโย ฉนฺทราคสฺส, ยทิทํ วินิจฺฉโย’’ฯ
๑๑๐. ‘‘‘ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย’ติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, ตทานนฺท, อิมินาเปตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํ, ยถา ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโยฯ ลาโภ จ หิ, อานนฺท, นาภวิสฺส สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ กสฺสจิ กิมฺหิจิ, สพฺพโส ลาเภ อสติ ลาภนิโรธา อปิ นุ โข วินิจฺฉโย ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตสฺมาติหานนฺท เอเสว เหตุ เอตํ นิทานํ เอส สมุทโย เอส ปจฺจโย วินิจฺฉยสฺส, ยทิทํ ลาโภ’’ฯ
๑๑๑. ‘‘‘ปริเยสนํ ปฏิจฺจ ลาโภ’ติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, ตทานนฺท, อิมินาเปตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํ, ยถา ปริเยสนํ ปฏิจฺจ ลาโภฯ ปริเยสนา จ หิ, อานนฺท, นาภวิสฺส สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ กสฺสจิ กิมฺหิจิ, สพฺพโส ปริเยสนาย อสติ ปริเยสนานิโรธา อปิ นุ โข ลาโภ ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตสฺมาติหานนฺท, เอเสว เหตุ เอตํ นิทานํ เอส สมุทโย เอส ปจฺจโย ลาภสฺส, ยทิทํ ปริเยสนา’’ฯ
๑๑๒. ‘‘‘ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา’ติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, ตทานนฺท, อิมินาเปตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํ, ยถา ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนาฯ ตณฺหา จ หิ, อานนฺท, นาภวิสฺส สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ กสฺสจิ กิมฺหิจิ, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา, สพฺพโส ตณฺหาย อสติ ตณฺหานิโรธา อปิ นุ โข ปริเยสนา ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตสฺมาติหานนฺท, เอเสว เหตุ เอตํ นิทานํ เอส สมุทโย เอส ปจฺจโย ปริเยสนาย, ยทิทํ ตณฺหาฯ อิติ โข, อานนฺท, อิเม ทฺเว ธมฺมา อิเม ธมฺมา (ก.) ทฺวเยน เวทนาย เอกสโมสรณา ภวนฺติ’’ฯ
๑๑๓. ‘‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’ติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, ตทานนฺท, อิมินาเปตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํ, ยถา ‘ผสฺสปจฺจยา เวทนาฯ ผสฺโส จ หิ, อานนฺท, นาภวิสฺส สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ กสฺสจิ กิมฺหิจิ, เสยฺยถิทํ – จกฺขุสมฺผสฺโส โสตสมฺผสฺโส ฆานสมฺผสฺโส ชิวฺหาสมฺผสฺโส กายสมฺผสฺโส มโนสมฺผสฺโส, สพฺพโส ผสฺเส อสติ ผสฺสนิโรธา อปิ นุ โข เวทนา ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตสฺมาติหานนฺท , เอเสว เหตุ เอตํ นิทานํ เอส สมุทโย เอส ปจฺจโย เวทนาย, ยทิทํ ผสฺโส’’ฯ
๑๑๔. ‘‘‘นามรูปปจฺจยา ผสฺโส’ติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, ตทานนฺท, อิมินาเปตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํ, ยถา นามรูปปจฺจยา ผสฺโสฯ เยหิ, อานนฺท, อากาเรหิ เยหิ ลิงฺเคหิ เยหิ นิมิตฺเตหิ เยหิ อุทฺเทเสหิ นามกายสฺส ปญฺญตฺติ โหติ, เตสุ อากาเรสุ เตสุ ลิงฺเคสุ เตสุ นิมิตฺเตสุ เตสุ อุทฺเทเสสุ อสติ อปิ นุ โข รูปกาเย อธิวจนสมฺผสฺโส ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘เยหิ, อานนฺท, อากาเรหิ เยหิ ลิงฺเคหิ เยหิ นิมิตฺเตหิ เยหิ อุทฺเทเสหิ รูปกายสฺส ปญฺญตฺติ โหติ, เตสุ อากาเรสุ…เป.… เตสุ อุทฺเทเสสุ อสติ อปิ นุ โข นามกาเย ปฏิฆสมฺผสฺโส ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘เยหิ, อานนฺท, อากาเรหิ…เป.… เยหิ อุทฺเทเสหิ นามกายสฺส จ รูปกายสฺส จ ปญฺญตฺติ โหติ , เตสุ อากาเรสุ…เป.… เตสุ อุทฺเทเสสุ อสติ อปิ นุ โข อธิวจนสมฺผสฺโส วา ปฏิฆสมฺผสฺโส วา ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘เยหิ, อานนฺท, อากาเรหิ…เป.… เยหิ อุทฺเทเสหิ นามรูปสฺส ปญฺญตฺติ โหติ, เตสุ อากาเรสุ …เป.… เตสุ อุทฺเทเสสุ อสติ อปิ นุ โข ผสฺโส ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตสฺมาติหานนฺท, เอเสว เหตุ เอตํ นิทานํ เอส สมุทโย เอส ปจฺจโย ผสฺสสฺส, ยทิทํ นามรูปํ’’ฯ
๑๑๕. ‘‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’นฺติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, ตทานนฺท, อิมินาเปตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํ, ยถา วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํฯ วิญฺญาณญฺจ หิ, อานนฺท, มาตุกุจฺฉิสฺมิํ น โอกฺกมิสฺสถ, อปิ นุ โข นามรูปํ มาตุกุจฺฉิสฺมิํ สมุจฺจิสฺสถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘วิญฺญาณญฺจ หิ, อานนฺท, มาตุกุจฺฉิสฺมิํ โอกฺกมิตฺวา โวกฺกมิสฺสถ, อปิ นุ โข นามรูปํ อิตฺถตฺตาย อภินิพฺพตฺติสฺสถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘วิญฺญาณญฺจ หิ, อานนฺท, ทหรสฺเสว สโต โวจฺฉิชฺชิสฺสถ กุมารกสฺส วา กุมาริกาย วา, อปิ นุ โข นามรูปํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชิสฺสถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตสฺมาติหานนฺท, เอเสว เหตุ เอตํ นิทานํ เอส สมุทโย เอส ปจฺจโย นามรูปสฺส – ยทิทํ วิญฺญาณํ’’ฯ
๑๑๖. ‘‘‘นามรูปปจฺจยา วิญฺญาณ’นฺติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, ตทานนฺท, อิมินาเปตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํ, ยถา นามรูปปจฺจยา วิญฺญาณํฯ วิญฺญาณญฺจ หิ, อานนฺท, นามรูเป ปติฏฺฐํ น ลภิสฺสถ, อปิ นุ โข อายติํ ชาติชรามรณํ ทุกฺขสมุทยสมฺภโว ชาติชรามรณทุกฺขสมุทยสมฺภโว (สี. สฺยา. ปี.) ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตสฺมาติหานนฺท, เอเสว เหตุ เอตํ นิทานํ เอส สมุทโย เอส ปจฺจโย วิญฺญาณสฺส ยทิทํ นามรูปํฯ เอตฺตาวตา โข, อานนฺท, ชาเยถ วา ชีเยถ ชิยฺเยถ (ก.) วา มีเยถ มิยฺเยถ (ก.) วา จเวถ วา อุปปชฺเชถ วาฯ เอตฺตาวตา อธิวจนปโถ, เอตฺตาวตา นิรุตฺติปโถ, เอตฺตาวตา ปญฺญตฺติปโถ, เอตฺตาวตา ปญฺญาวจรํ, เอตฺตาวตา วฏฺฏํ วตฺตติ อิตฺถตฺตํ ปญฺญาปนาย ยทิทํ นามรูปํ สห วิญฺญาเณน อญฺญมญฺญปจฺจยตา ปวตฺตติฯ
อตฺตปญฺญตฺติ
๑๑๗. ‘‘กิตฺตาวตา จ, อานนฺท, อตฺตานํ ปญฺญเปนฺโต ปญฺญเปติ? รูปิํ วา หิ, อานนฺท, ปริตฺตํ อตฺตานํ ปญฺญเปนฺโต ปญฺญเปติ – ‘‘รูปี เม ปริตฺโต อตฺตา’’ติฯ รูปิํ วา หิ , อานนฺท, อนนฺตํ อตฺตานํ ปญฺญเปนฺโต ปญฺญเปติ – ‘รูปี เม อนนฺโต อตฺตา’ติฯ อรูปิํ วา หิ, อานนฺท, ปริตฺตํ อตฺตานํ ปญฺญเปนฺโต ปญฺญเปติ – ‘อรูปี เม ปริตฺโต อตฺตา’ติฯ อรูปิํ วา หิ, อานนฺท, อนนฺตํ อตฺตานํ ปญฺญเปนฺโต ปญฺญเปติ – ‘อรูปี เม อนนฺโต อตฺตา’ติฯ
๑๑๘. ‘‘ตตฺรานนฺท, โย โส รูปิํ ปริตฺตํ อตฺตานํ ปญฺญเปนฺโต ปญฺญเปติฯ เอตรหิ วา โส รูปิํ ปริตฺตํ อตฺตานํ ปญฺญเปนฺโต ปญฺญเปติ, ตตฺถ ภาวิํ วา โส รูปิํ ปริตฺตํ อตฺตานํ ปญฺญเปนฺโต ปญฺญเปติ, ‘อตถํ วา ปน สนฺตํ ตถตฺตาย อุปกปฺเปสฺสามี’ติ อิติ วา ปนสฺส โหติฯ เอวํ สนฺตํ โข, อานนฺท, รูปิํ รูปี (ก.) ปริตฺตตฺตานุทิฏฺฐิ อนุเสตีติ อิจฺจาลํ วจนายฯ
‘‘ตตฺรานนฺท, โย โส รูปิํ อนนฺตํ อตฺตานํ ปญฺญเปนฺโต ปญฺญเปติฯ เอตรหิ วา โส รูปิํ อนนฺตํ อตฺตานํ ปญฺญเปนฺโต ปญฺญเปติ, ตตฺถ ภาวิํ วา โส รูปิํ อนนฺตํ อตฺตานํ ปญฺญเปนฺโต ปญฺญเปติ, ‘อตถํ วา ปน สนฺตํ ตถตฺตาย อุปกปฺเปสฺสามี’ติ อิติ วา ปนสฺส โหติฯ เอวํ สนฺตํ โข, อานนฺท, รูปิํ รูปี (ก.) อนนฺตตฺตานุทิฏฺฐิ อนุเสตีติ อิจฺจาลํ วจนายฯ
‘‘ตตฺรานนฺท, โย โส อรูปิํ ปริตฺตํ อตฺตานํ ปญฺญเปนฺโต ปญฺญเปติฯ เอตรหิ วา โส อรูปิํ ปริตฺตํ อตฺตานํ ปญฺญเปนฺโต ปญฺญเปติ, ตตฺถ ภาวิํ วา โส อรูปิํ ปริตฺตํ อตฺตานํ ปญฺญเปนฺโต ปญฺญเปติ, ‘อตถํ วา ปน สนฺตํ ตถตฺตาย อุปกปฺเปสฺสามี’ติ อิติ วา ปนสฺส โหติฯ เอวํ สนฺตํ โข, อานนฺท, อรูปิํ อรูปี (ก.) ปริตฺตตฺตานุทิฏฺฐิ อนุเสตีติ อิจฺจาลํ วจนายฯ
‘‘ตตฺรานนฺท, โย โส อรูปิํ อนนฺตํ อตฺตานํ ปญฺญเปนฺโต ปญฺญเปติฯ เอตรหิ วา โส อรูปิํ อนนฺตํ อตฺตานํ ปญฺญเปนฺโต ปญฺญเปติ, ตตฺถ ภาวิํ วา โส อรูปิํ อนนฺตํ อตฺตานํ ปญฺญเปนฺโต ปญฺญเปติ, ‘อตถํ วา ปน สนฺตํ ตถตฺตาย อุปกปฺเปสฺสามี’ติ อิติ วา ปนสฺส โหติฯ เอวํ สนฺตํ โข, อานนฺท, อรูปิํ อรูปี (ก.) อนนฺตตฺตานุทิฏฺฐิ อนุเสตีติ อิจฺจาลํ วจนายฯ เอตฺตาวตา โข, อานนฺท, อตฺตานํ ปญฺญเปนฺโต ปญฺญเปติฯ
นอตฺตปญฺญตฺติ
๑๑๙. ‘‘กิตฺตาวตา จ, อานนฺท, อตฺตานํ น ปญฺญเปนฺโต น ปญฺญเปติ? รูปิํ วา หิ, อานนฺท, ปริตฺตํ อตฺตานํ น ปญฺญเปนฺโต น ปญฺญเปติ – ‘รูปี เม ปริตฺโต อตฺตา’ติฯ รูปิํ วา หิ, อานนฺท, อนนฺตํ อตฺตานํ น ปญฺญเปนฺโต น ปญฺญเปติ – ‘รูปี เม อนนฺโต อตฺตา’ติฯ อรูปิํ วา หิ, อานนฺท, ปริตฺตํ อตฺตานํ น ปญฺญเปนฺโต น ปญฺญเปติ – ‘อรูปี เม ปริตฺโต อตฺตา’ติฯ อรูปิํ วา หิ, อานนฺท, อนนฺตํ อตฺตานํ น ปญฺญเปนฺโต น ปญฺญเปติ – ‘อรูปี เม อนนฺโต อตฺตา’ติฯ
๑๒๐. ‘‘ตตฺรานนฺท, โย โส รูปิํ ปริตฺตํ อตฺตานํ น ปญฺญเปนฺโต น ปญฺญเปติฯ เอตรหิ วา โส รูปิํ ปริตฺตํ อตฺตานํ น ปญฺญเปนฺโต น ปญฺญเปติ, ตตฺถ ภาวิํ วา โส รูปิํ ปริตฺตํ อตฺตานํ น ปญฺญเปนฺโต น ปญฺญเปติ, ‘อตถํ วา ปน สนฺตํ ตถตฺตาย อุปกปฺเปสฺสามี’ติ อิติ วา ปนสฺส น โหติฯ เอวํ สนฺตํ โข, อานนฺท, รูปิํ ปริตฺตตฺตานุทิฏฺฐิ นานุเสตีติ อิจฺจาลํ วจนายฯ
‘‘ตตฺรานนฺท , โย โส รูปิํ อนนฺตํ อตฺตานํ น ปญฺญเปนฺโต น ปญฺญเปติฯ เอตรหิ วา โส รูปิํ อนนฺตํ อตฺตานํ น ปญฺญเปนฺโต น ปญฺญเปติ, ตตฺถ ภาวิํ วา โส รูปิํ อนนฺตํ อตฺตานํ น ปญฺญเปนฺโต น ปญฺญเปติ, ‘อตถํ วา ปน สนฺตํ ตถตฺตาย อุปกปฺเปสฺสามี’ติ อิติ วา ปนสฺส น โหติฯ เอวํ สนฺตํ โข, อานนฺท, รูปิํ อนนฺตตฺตานุทิฏฺฐิ นานุเสตีติ อิจฺจาลํ วจนายฯ
‘‘ตตฺรานนฺท, โย โส อรูปิํ ปริตฺตํ อตฺตานํ น ปญฺญเปนฺโต น ปญฺญเปติฯ เอตรหิ วา โส อรูปิํ ปริตฺตํ อตฺตานํ น ปญฺญเปนฺโต น ปญฺญเปติ, ตตฺถ ภาวิํ วา โส อรูปิํ ปริตฺตํ อตฺตานํ น ปญฺญเปนฺโต น ปญฺญเปติ, ‘อตถํ วา ปน สนฺตํ ตถตฺตาย อุปกปฺเปสฺสามี’ติ อิติ วา ปนสฺส น โหติฯ เอวํ สนฺตํ โข, อานนฺท, อรูปิํ ปริตฺตตฺตานุทิฏฺฐิ นานุเสตีติ อิจฺจาลํ วจนายฯ
‘‘ตตฺรานนฺท, โย โส อรูปิํ อนนฺตํ อตฺตานํ น ปญฺญเปนฺโต น ปญฺญเปติฯ เอตรหิ วา โส อรูปิํ อนนฺตํ อตฺตานํ น ปญฺญเปนฺโต น ปญฺญเปติ, ตตฺถ ภาวิํ วา โส อรูปิํ อนนฺตํ อตฺตานํ น ปญฺญเปนฺโต น ปญฺญเปติ, ‘อตถํ วา ปน สนฺตํ ตถตฺตาย อุปกปฺเปสฺสามี’ติ อิติ วา ปนสฺส น โหติฯ เอวํ สนฺตํ โข, อานนฺท, อรูปิํ อนนฺตตฺตานุทิฏฺฐิ นานุเสตีติ อิจฺจาลํ วจนายฯ เอตฺตาวตา โข, อานนฺท, อตฺตานํ น ปญฺญเปนฺโต น ปญฺญเปติฯ
อตฺตสมนุปสฺสนา
๑๒๑. ‘‘กิตฺตาวตา จ, อานนฺท, อตฺตานํ สมนุปสฺสมาโน สมนุปสฺสติ? เวทนํ วา หิ, อานนฺท, อตฺตานํ สมนุปสฺสมาโน สมนุปสฺสติ – ‘เวทนา เม อตฺตา’ติฯ ‘น เหว โข เม เวทนา อตฺตา, อปฺปฏิสํเวทโน เม อตฺตา’ติ อิติ วา หิ, อานนฺท, อตฺตานํ สมนุปสฺสมาโน สมนุปสฺสติฯ ‘น เหว โข เม เวทนา อตฺตา, โนปิ อปฺปฏิสํเวทโน เม อตฺตา, อตฺตา เม เวทิยติ, เวทนาธมฺโม หิ เม อตฺตา’ติ อิติ วา หิ, อานนฺท, อตฺตานํ สมนุปสฺสมาโน สมนุปสฺสติฯ
๑๒๒. ‘‘ตตฺรานนฺท, โย โส เอวมาห – ‘เวทนา เม อตฺตา’ติ, โส เอวมสฺส วจนีโย – ‘ติสฺโส โข อิมา, อาวุโส, เวทนา – สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ อิมาสํ โข ตฺวํ ติสฺสนฺนํ เวทนานํ กตมํ อตฺตโต สมนุปสฺสสี’ติ? ยสฺมิํ, อานนฺท, สมเย สุขํ เวทนํ เวเทติ, เนว ตสฺมิํ สมเย ทุกฺขํ เวทนํ เวเทติ, น อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวเทติ; สุขํเยว ตสฺมิํ สมเย เวทนํ เวเทติฯ ยสฺมิํ, อานนฺท, สมเย ทุกฺขํ เวทนํ เวเทติ, เนว ตสฺมิํ สมเย สุขํ เวทนํ เวเทติ, น อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวเทติ; ทุกฺขํเยว ตสฺมิํ สมเย เวทนํ เวเทติฯ ยสฺมิํ, อานนฺท, สมเย อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวเทติ, เนว ตสฺมิํ สมเย สุขํ เวทนํ เวเทติ, น ทุกฺขํ เวทนํ เวเทติ; อทุกฺขมสุขํเยว ตสฺมิํ สมเย เวทนํ เวเทติฯ
๑๒๓. ‘‘สุขาปิ โข, อานนฺท, เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาฯ ทุกฺขาปิ โข, อานนฺท, เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาฯ อทุกฺขมสุขาปิ โข, อานนฺท, เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาฯ ตสฺส สุขํ เวทนํ เวทิยมานสฺส ‘เอโส เม อตฺตา’ติ โหติฯ ตสฺสาเยว สุขาย เวทนาย นิโรธา ‘พฺยคา พฺยคฺคา (สี. ก.) เม อตฺตา’ติ โหติฯ ทุกฺขํ เวทนํ เวทิยมานสฺส ‘เอโส เม อตฺตา’ติ โหติฯ ตสฺสาเยว ทุกฺขาย เวทนาย นิโรธา ‘พฺยคา เม อตฺตา’ติ โหติฯ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมานสฺส ‘เอโส เม อตฺตา’ติ โหติฯ ตสฺสาเยว อทุกฺขมสุขาย เวทนาย นิโรธา ‘พฺยคา เม อตฺตา’ติ โหติฯ อิติ โส ทิฏฺเฐว ธมฺเม อนิจฺจสุขทุกฺขโวกิณฺณํ อุปฺปาทวยธมฺมํ อตฺตานํ สมนุปสฺสมาโน สมนุปสฺสติ, โย โส เอวมาห – ‘เวทนา เม อตฺตา’ติฯ ตสฺมาติหานนฺท, เอเตน เปตํ นกฺขมติ – ‘เวทนา เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสิตุํฯ
๑๒๔. ‘‘ตตฺรานนฺท , โย โส เอวมาห – ‘น เหว โข เม เวทนา อตฺตา, อปฺปฏิสํเวทโน เม อตฺตา’ติ, โส เอวมสฺส วจนีโย – ‘ยตฺถ ปนาวุโส, สพฺพโส เวทยิตํ นตฺถิ อปิ นุ โข, ตตฺถ ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ สิยา’’’ติ ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตสฺมาติหานนฺท, เอเตน เปตํ นกฺขมติ – ‘น เหว โข เม เวทนา อตฺตา, อปฺปฏิสํเวทโน เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสิตุํฯ
๑๒๕. ‘‘ตตฺรานนฺท , โย โส เอวมาห – ‘น เหว โข เม เวทนา อตฺตา, โนปิ อปฺปฏิสํเวทโน เม อตฺตา, อตฺตา เม เวทิยติ, เวทนาธมฺโม หิ เม อตฺตา’ติฯ โส เอวมสฺส วจนีโย – เวทนา จ หิ, อาวุโส, สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อปริเสสา นิรุชฺเฌยฺยุํฯ สพฺพโส เวทนาย อสติ เวทนานิโรธา อปิ นุ โข ตตฺถ ‘อยมหมสฺมี’ติ สิยา’’ติ? ‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตสฺมาติหานนฺท, เอเตน เปตํ นกฺขมติ – ‘‘น เหว โข เม เวทนา อตฺตา, โนปิ อปฺปฏิสํเวทโน เม อตฺตา, อตฺตา เม เวทิยติ, เวทนาธมฺโม หิ เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสิตุํฯ
๑๒๖. ‘‘ยโต โข, อานนฺท, ภิกฺขุ เนว เวทนํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ, โนปิ อปฺปฏิสํเวทนํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ, โนปิ ‘อตฺตา เม เวทิยติ, เวทนาธมฺโม หิ เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติฯ โส เอวํ น สมนุปสฺสนฺโต น จ กิญฺจิ โลเก อุปาทิยติ, อนุปาทิยํ น ปริตสฺสติ, อปริตสฺสํ อปริตสฺสนํ (ก.) ปจฺจตฺตญฺเญว ปรินิพฺพายติ, ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติฯ เอวํ วิมุตฺตจิตฺตํ โข, อานนฺท, ภิกฺขุํ โย เอวํ วเทยฺย – ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา อิติสฺส อิติ สา (อฏฺฐกถายํ ปาฐนฺตรํ) ทิฏฺฐี’ติ, ตทกลฺลํฯ ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา อิติสฺส ทิฏฺฐี’ติ, ตทกลฺลํฯ ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา อิติสฺส ทิฏฺฐี’ติ, ตทกลฺลํฯ ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา อิติสฺส ทิฏฺฐี’ติ, ตทกลฺลํฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ยาวตา, อานนฺท, อธิวจนํ ยาวตา อธิวจนปโถ, ยาวตา นิรุตฺติ ยาวตา นิรุตฺติปโถ, ยาวตา ปญฺญตฺติ ยาวตา ปญฺญตฺติปโถ, ยาวตา ปญฺญา ยาวตา ปญฺญาวจรํ, ยาวตา วฏฺฏํ ยาวตา วฏฺฏํ วฏฺฏติ (ก. สี.), ยาวตา วฏฺฏติ ยาวตา วฏฺฏํ วฏฺฏติ (ก. สี.), ตทภิญฺญาวิมุตฺโต ภิกฺขุ, ตทภิญฺญาวิมุตฺตํ ภิกฺขุํ ‘น ชานาติ น ปสฺสติ อิติสฺส ทิฏฺฐี’ติ, ตทกลฺลํฯ
สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติ
๑๒๗. ‘‘สตฺต โข, อานนฺท สตฺต โข อิมา อานนฺท (ก. สี. สฺยา.), วิญฺญาณฏฺฐิติโย, ทฺเว อายตนานิฯ กตมา สตฺต? สนฺตานนฺท, สตฺตา นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน, เสยฺยถาปิ มนุสฺสา , เอกจฺเจ จ เทวา, เอกจฺเจ จ วินิปาติกาฯ อยํ ปฐมา วิญฺญาณฏฺฐิติฯ สนฺตานนฺท, สตฺตา นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน, เสยฺยถาปิ เทวา พฺรหฺมกายิกา ปฐมาภินิพฺพตฺตาฯ อยํ ทุติยา วิญฺญาณฏฺฐิติฯ สนฺตานนฺท, สตฺตา เอกตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน, เสยฺยถาปิ เทวา อาภสฺสราฯ อยํ ตติยา วิญฺญาณฏฺฐิติฯ สนฺตานนฺท, สตฺตา เอกตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน, เสยฺยถาปิ เทวา สุภกิณฺหาฯ อยํ จตุตฺถี วิญฺญาณฏฺฐิติฯ สนฺตานนฺท, สตฺตา สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานญฺจายตนูปคาฯ อยํ ปญฺจมี วิญฺญาณฏฺฐิติ ฯ สนฺตานนฺท, สตฺตา สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’นฺติ วิญฺญาณญฺจายตนูปคาฯ อยํ ฉฏฺฐี วิญฺญาณฏฺฐิติฯ สนฺตานนฺท, สตฺตา สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิญฺจี’ติ อากิญฺจญฺญายตนูปคาฯ อยํ สตฺตมี วิญฺญาณฏฺฐิติฯ อสญฺญสตฺตายตนํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนเมว ทุติยํฯ
๑๒๘. ‘‘ตตฺรานนฺท, ยายํ ปฐมา วิญฺญาณฏฺฐิติ นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน, เสยฺยถาปิ มนุสฺสา, เอกจฺเจ จ เทวา, เอกจฺเจ จ วินิปาติกาฯ โย นุ โข, อานนฺท, ตญฺจ ปชานาติ, ตสฺสา จ สมุทยํ ปชานาติ, ตสฺสา จ อตฺถงฺคมํ ปชานาติ, ตสฺสา จ อสฺสาทํ ปชานาติ, ตสฺสา จ อาทีนวํ ปชานาติ, ตสฺสา จ นิสฺสรณํ ปชานาติ, กลฺลํ นุ เตน ตทภินนฺทิตุ’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’…เป.… ‘‘ตตฺรานนฺท, ยมิทํ อสญฺญสตฺตายตนํฯ โย นุ โข, อานนฺท, ตญฺจ ปชานาติ, ตสฺส จ สมุทยํ ปชานาติ, ตสฺส จ อตฺถงฺคมํ ปชานาติ, ตสฺส จ อสฺสาทํ ปชานาติ, ตสฺส จ อาทีนวํ ปชานาติ, ตสฺส จ นิสฺสรณํ ปชานาติ, กลฺลํ นุ เตน ตทภินนฺทิตุ’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตตฺรานนฺท, ยมิทํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํฯ โย นุ โข, อานนฺท, ตญฺจ ปชานาติ, ตสฺส จ สมุทยํ ปชานาติ, ตสฺส จ อตฺถงฺคมํ ปชานาติ, ตสฺส จ อสฺสาทํ ปชานาติ, ตสฺส จ อาทีนวํ ปชานาติ, ตสฺส จ นิสฺสรณํ ปชานาติ, กลฺลํ นุ เตน ตทภินนฺทิตุ’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ยโต โข, อานนฺท, ภิกฺขุ อิมาสญฺจ สตฺตนฺนํ วิญฺญาณฏฺฐิตีนํ อิเมสญฺจ ทฺวินฺนํ อายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ, อยํ วุจฺจตานนฺท, ภิกฺขุ ปญฺญาวิมุตฺโตฯ
อฏฺฐ วิโมกฺขา
๑๒๙. ‘‘อฏฺฐ โข อิเม, อานนฺท, วิโมกฺขาฯ กตเม อฏฺฐ? รูปี รูปานิ ปสฺสติ อยํ ปฐโม วิโมกฺโขฯ อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ, อยํ ทุติโย วิโมกฺโขฯ สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหติ, อยํ ตติโย วิโมกฺโขฯ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ จตุตฺโถ วิโมกฺโขฯ สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’นฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ ปญฺจโม วิโมกฺโขฯ สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิญฺจี’ติ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ ฉฏฺโฐ วิโมกฺโขฯ สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม ‘เนวสญฺญานาสญฺญา’ยตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ สตฺตโม วิโมกฺโขฯ สพฺพโส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม สญฺญาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ อฏฺฐโม วิโมกฺโขฯ อิเม โข, อานนฺท, อฏฺฐ วิโมกฺขาฯ
๑๓๐. ‘‘ยโต โข, อานนฺท, ภิกฺขุ อิเม อฏฺฐ วิโมกฺเข อนุโลมมฺปิ สมาปชฺชติ, ปฏิโลมมฺปิ สมาปชฺชติ, อนุโลมปฏิโลมมฺปิ สมาปชฺชติ, ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ สมาปชฺชติปิ วุฏฺฐาติปิฯ อาสวานญฺจ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ วุจฺจตานนฺท, ภิกฺขุ อุภโตภาควิมุตฺโตฯ อิมาย จ อานนฺท อุภโตภาควิมุตฺติยา อญฺญา อุภโตภาควิมุตฺติ อุตฺตริตรา วา ปณีตตรา วา นตฺถี’’ติฯ อิทมโวจ ภควาฯ อตฺตมโน อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติฯ
มหานิทานสุตฺตํ นิฏฺฐิตํ ทุติยํฯ