๒. อุทุมฺพริกสุตฺตวณฺณนา
นิคฺโรธปริพฺพาชกวตฺถุวณฺณนา
๔๙. เอวํ เม สุตนฺติ อุทุมฺพริกสุตฺตํฯ ตตฺรายมปุพฺพปทวณฺณนา – ปริพฺพาชโกติ ฉนฺนปริพฺพาชโกฯ อุทุมฺพริกาย ปริพฺพาชการาเมติ อุทุมฺพริกาย เทวิยา สนฺตเก ปริพฺพาชการาเมฯ สนฺธาโนติ ตสฺส นามํฯ อยํ ปน มหานุภาโว ปริวาเรตฺวา วิจรนฺตานํ ปญฺจนฺนํ อุปาสกสตานํ อคฺคปุริโส อนาคามี ภควตา มหาปริสมชฺเฌ เอวํ สํวณฺณิโต –
‘‘ฉหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต สนฺธาโน คหปติ ตถาคเต นิฏฺฐงฺคโต สทฺธมฺเม อิริยติฯ กตเมหิ ฉหิ? พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน อริเยน สีเลน อริเยน ญาเณน อริยาย วิมุตฺติยาฯ อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ฉหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต สนฺธาโน คหปติ ตถาคเต นิฏฺฐงฺคโต สทฺธมฺเม อิริยตี’’ติ (อ. นิ. ๖.๑๒๐-๑๓๙)ฯ
โส ปาโตเยว อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย ปุพฺพณฺหสมเย พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา ภิกฺขูสุ วิหารํ คเตสุ ฆเร ขุทฺทกมหลฺลกานํ ทารกานํ สทฺเทน อุพฺพาฬฺโห สตฺถุ สนฺติเก ‘‘ธมฺมํ โสสฺสามี’’ติ นิกฺขนฺโตฯ เตน วุตฺตํ ทิวา ทิวสฺส ราชคหา นิกฺขมีติฯ ตตฺถ ทิวา ทิวสฺสาติ ทิวสสฺส ทิวา นาม มชฺฌนฺหาติกฺกโม, ตสฺมิํ ทิวสสฺสาปิ ทิวาภูเต อติกฺกนฺตมตฺเต มชฺฌนฺหิเก นิกฺขมีติ อตฺโถฯ ปฏิสลฺลีโนติ ตโต ตโต รูปาทิโคจรโต จิตฺตํ ปฏิสํหริตฺวา นิลีโน ฌานรติเสวนาวเสน เอกีภาวํ คโตฯ มโนภาวนียานนฺติ มนวฑฺฒกานํฯ เย จ อาวชฺชโต มนสิกโรโต จิตฺตํ วินีวรณํ โหติ อุนฺนมติ วฑฺฒติฯ
๕๐. อุนฺนาทินิยาติอาทีนิ โปฏฺฐปาทสุตฺเต วิตฺถาริตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ
๕๑. ยาวตาติ อยํ เตสํ อญฺญตโรติ อยํ เตสํ อพฺภนฺตโร เอโก สาวโก, ภควโต กิร สาวกา คิหิอนาคามิโนเยว ปญฺจสตา ราชคเห ปฏิวสนฺติฯ เยสํ เอเกกสฺส ปญฺจ ปญฺจ อุปาสกสตานิ ปริวารา, เต สนฺธาย ‘‘อยํ เตสํ อญฺญตโร’’ติ อาหฯ อปฺเปว นามาติ ตสฺส อุปสงฺกมนํ ปตฺถยมาโน อาหฯ ปตฺถนาการณํ ปน โปฏฺฐปาทสุตฺเต วุตฺตเมวฯ
๕๒. เอตทโวจาติ อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเคเยว เตสํ กถาย สุตตฺตา เอตํ อญฺญถา โข อิเมติอาทิวจนํ อโวจฯ ตตฺถ อญฺญติตฺถิยาติ ทสฺสเนนปิ อากปฺเปนปิ กุตฺเตนปิ อาจาเรนปิ วิหาเรนปิ อิริยาปเถนปิ อญฺเญ ติตฺถิยาติ อญฺญติตฺถิยาฯ สงฺคมฺม สมาคมฺมาติ สงฺคนฺตฺวา สมาคนฺตฺวา ราสิ หุตฺวา นิสินฺนฏฺฐาเนฯ อรญฺญวนปตฺถานีติ อรญฺญวนปตฺถานิ คามูปจารโต มุตฺตานิ ทูรเสนาสนานิฯ ปนฺตานีติ ทูรตรานิ มนุสฺสูปจารวิรหิตานิฯ อปฺปสทฺทานีติ วิหารูปจาเรน คจฺฉโต อทฺธิกชนสฺสปิ สทฺเทน มนฺทสทฺทานิฯ อปฺปนิคฺโฆสานีติ อวิภาวิตตฺเถน นิคฺโฆเสน มนฺทนิคฺโฆสานิฯ วิชนวาตานีติ อนฺโตสญฺจาริโน ชนสฺส วาเตน วิคตวาตานิฯ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานีติ มนุสฺสานํ รหสฺสกรณสฺส ยุตฺตานิ อนุจฺฉวิกานิฯ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ เอกีภาวสฺส อนุรูปานิฯ อิติ สนฺธาโน คหปติ ‘‘อโห มม สตฺถา โย เอวรูปานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวตี’’ติ อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อุตฺตมงฺเค สิรสฺมิํ ปติฏฺฐเปตฺวา อิมํ อุทานํ อุทาเนนฺโต นิสีทิฯ
๕๓. เอวํ วุตฺเตติ เอวํ สนฺธาเนน คหปตินา อุทานํ อุทาเนนฺเตน วุตฺเตฯ นิคฺโรโธ ปริพฺพาชโก อยํ คหปติ มม สนฺติเก นิสินฺโนปิ อตฺตโน สตฺถารํเยว โถเมติ อุกฺกํสติ, อมฺเห ปน อตฺถีติปิ น มญฺญติ, เอตสฺมิํ อุปฺปนฺนโกปํ สมณสฺส โคตมสฺส อุปริ ปาเตสฺสามีติ สนฺธานํ คหปติํ เอตทโวจฯ
ยคฺเฆติ โจทนตฺเถ นิปาโตฯ ชาเนยฺยาสีติ พุชฺเฌยฺยาสิ ปสฺเสยฺยาสิฯ เกน สมโณ โคตโม สทฺธิํ สลฺลปตีติ เกน การเณน เกน
สากจฺฉนฺติ สํสนฺทนํฯ ปญฺญาเวยฺยตฺติยนฺติ อุตฺตรปจฺจุตฺตรนเยน ญาณพฺยตฺตภาวํฯ สุญฺญาคารหตาติ อปริสาวจโรติ อวิสารทตฺตา ปริสํ โอตริตุํ น สกฺโกติฯ นาลํ สลฺลาปายาติ น สมตฺโถ สลฺลาปํ กาตุํฯ อนฺตมนฺตาเนวาติ โกจิ มํ ปญฺหํ ปุจฺเฉยฺยาติ ปญฺหาภีโต อนฺตมนฺตาเนว ปนฺตเสนาสนานิ เสวติฯ โคกาณาติ เอกกฺขิหตา กาณคาวีฯ สา กิร ปริยนฺตจารินี โหติ, อนฺตมนฺตาเนว เสวติฯ สา กิร กาณกฺขิภาเวน วนนฺตาภิมุขีปิ น สกฺโกติ ภวิตุํฯ กสฺมา? ยสฺมา ปตฺเตน วา สาขาย วา กณฺฏเกน วา ปหารสฺส ภายติฯ คุนฺนํ อภิมุขีปิ น สกฺโกติ ภวิตุํฯ กสฺมา? ยสฺมา สิงฺเคน วา กณฺเณน วา วาเลน วา ปหารสฺส ภายติฯ อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโตฯ สํสาเทยฺยามาติ เอกปญฺหปุจฺฉเนเนว สํสาทนํ วิสาทมาปนฺนํ กเรยฺยามฯ ตุจฺฉกุมฺภีว นนฺติ ริตฺตฆฏํ วิย นํฯ โอโรเธยฺยามาติ วินนฺเธยฺยามฯ ปูริตฆโฏ หิ อิโต จิโต จ ปริวตฺเตตฺวา น สุวินนฺธนีโย โหติฯ ริตฺตโก ยถารุจิ ปริวตฺเตตฺวา สกฺกา โหติ วินนฺธิตุํ, เอวเมว หตปญฺญตาย ริตฺตกุมฺภิสทิสํ สมณํ โคตมํ วาทวินนฺธเนน สมนฺตา วินนฺธิสฺสามาติ วทติฯ
อิติ ปริพฺพาชโก สตฺถุ สุวณฺณวณฺณํ นลาฏมณฺฑลํ อปสฺสนฺโต ทสพลสฺส ปรมฺมุขา อตฺตโน พลํ ทีเปนฺโต อสมฺภินฺนํ ขตฺติยกุมารํ ชาติยา ฆฏฺฏยนฺโต จณฺฑาลปุตฺโต วิย อสมฺภินฺนเกสรสีหํ
๕๔. ภควาปิ เตสํ ตํ กถาสลฺลาปํ อสฺโสสิเยวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อสฺโสสิ โข อิมํ กถาสลฺลาป’’นฺติฯ
สุมาคธายาติ สุมาคธา นาม โปกฺขรณี, ยสฺสา ตีเร นิสินฺโน อญฺญตโร ปุริโส ปทุมนาฬนฺตเรหิ อสุรภวนํ ปวิสนฺตํ อสุรเสนํ อทฺทสฯ โมรนิวาโปติ นิวาโป วุจฺจติ ภตฺตํ, ยตฺถ โมรานํ อภเยน สทฺธิํ นิวาโป ทินฺโน, ตํ ฐานนฺติ อตฺโถฯ อพฺโภกาเสติ องฺคณฏฺฐาเนฯ อสฺสาสปตฺตาติ ตุฏฺฐิปตฺตา โสมนสฺสปตฺตาฯ อชฺฌาสยนฺติ อุตฺตมนิสฺสยภูตํฯ อาทิพฺรหฺมจริยนฺติ
ตโปชิคุจฺฉาวาทวณฺณนา
๕๕. วิปฺปกตาติ มมาคมนปจฺจยา อนิฏฺฐิตา, ว หุตฺวา ฐิตา, กเถหิ, อหเมตํ นิฏฺฐเปตฺวา มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสมีติ สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรสิฯ
๕๖. ทุชฺชานํ โขติ ภควา ปริพฺพาชกสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อยํ ปริพฺพาชโก มยา สาวกานํ เทเสตพฺพํ ธมฺมํ เตหิ ปูเรตพฺพํ ปฏิปตฺติํ ปุจฺฉติ, สจสฺสาหํ อาทิโตว ตํ กเถสฺสามิ, กถิตมฺปิ นํ น ชานิสฺสติ, อยํ ปน วีริเยน ปาปชิคุจฺฉนวาโท, หนฺทาหํ เอตสฺเสว วิสเย ปญฺหํ ปุจฺฉาเปตฺวา ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ลทฺธิยา นิรตฺถกภาวํ ทสฺเสมิฯ อถ ปจฺฉา อิมํ ปญฺหํ พฺยากริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทุชฺชานํ โข เอตนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สเก อาจริยเกติ อตฺตโน อาจริยวาเทฯ อธิเชคุจฺเฉติ วีริเยน ปาปชิคุจฺฉนภาเวฯ กถํ สนฺตาติ กถํ ภูตาฯ ตโปชิคุจฺฉาติ วีริเยน ปาปชิคุจฺฉา ปาปวิวชฺชนาฯ ปริปุณฺณาติ ปริสุทฺธาฯ กถํ อปริปุณฺณาติ กถํ อปริสุทฺธา โหตีติ เอวํ ปุจฺฉาติฯ ยตฺร หิ นามาติ โย นามฯ
๕๗. อปฺปสทฺเท กตฺวาติ นิรเว อปฺปสทฺเท กตฺวาฯ โส กิร จินฺเตสิ – ‘‘สมโณ โคตโม เอกํ ปญฺหมฺปิ น กเถติ, สลฺลาปกถาปิสฺส อติพหุกา นตฺถิ, อิเม ปน อาทิโต ปฏฺฐาย สมณํ โคตมํ อนุวตฺตนฺติ เจว ปสํสนฺติ จ, หนฺทาหํ อิเม นิสฺสทฺเท กตฺวา สยํ กเถมี’’ติฯ โส ตถา อกาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อปฺปสทฺเท กตฺวา’’ติฯ ‘‘ตโปชิคุจฺฉวาทา’’ติอาทีสุ ตโปชิคุจฺฉํ วทาม, มนสาปิ ตเมว สารโต คเหตฺวา วิจราม, กาเยนปิมฺหา ตเมว อลฺลีนา, นานปฺปการกํ อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา วิหรามาติ อตฺโถฯ
อุปกฺกิเลสวณฺณนา
๕๘. ตปสฺสีติ ตปนิสฺสิตโกฯ ‘‘อเจลโก’’ติอาทีนิ สีหนาเท (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๓๙๓) ตปํ สมาทิยตีติ อเจลกภาวาทิกํ ตปํ สมฺมา อาทิยติ, ทฬฺหํ คณฺหาติฯ อตฺตมโน โหตีติ โก อญฺโญ มยา สทิโส อิมสฺมิํ ตเป อตฺถีติ ตุฏฺฐมโน โหติฯ ปริปุณฺณสงฺกปฺโปติ อลเมตฺตาวตาติ เอวํ ปริโยสิตสงฺกปฺโป, อิทญฺจ ติตฺถิยานํ วเสน อาคตํฯ สาสนาวจเรนาปิ ปน ทีเปตพฺพํฯ เอกจฺโจ หิ ธุตงฺคํ สมาทิยติ, โส เตเนว ธุตงฺเคน โก อญฺโญ มยา สทิโส ธุตงฺคธโรติ อตฺตมโน โหติ ปริปุณฺณสงฺกปฺโปฯ ตปสฺสิโน อุปกฺกิเลโส โหตีติ ทุวิธสฺสาเปตสฺส ตปสฺสิโน อยํ อุปกฺกิเลโส โหติฯ เอตฺตาวตายํ ตโป อุปกฺกิเลโส โหตีติ วทามิฯ
อตฺตานุกฺกํเสตีติ ‘‘โก มยา สทิโส อตฺถี’’ติ อตฺตานํ อุกฺกํสติ อุกฺขิปติฯ ปรํ วมฺเภตีติ ‘‘อยํ น มาทิโส’’ติ ปรํ สํหาเรติ อวกฺขิปติฯ
มชฺชตีติ มานมทกรเณน มชฺชติฯ มุจฺฉตีติ มุจฺฉิโต โหติ คธิโต อชฺฌาปนฺโนฯ ปมาทมาปชฺชตีติ เอตเทว สารนฺติ ปมาทมาปชฺชติฯ สาสเน ปพฺพชิโตปิ ธุตงฺคสุทฺธิโก โหติ, น กมฺมฏฺฐานสุทฺธิโกฯ ธุตงฺคเมว อรหตฺตํ วิย สารโต ปจฺเจติฯ
๕๙. ลาภสกฺการสิโลกนฺติ อภินิพฺพตฺเตตีติ อเจลกาทิภาวํ เตรสธุตงฺคสมาทานํ วา นิสฺสาย มหาลาโภ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ‘‘อภินิพฺพตฺเตตี’’ติ วุตฺโตฯ เสสเมตฺถ ปุริมวารนเยเนว ทุวิธสฺสาปิ ตปสฺสิโน วเสน เวทิตพฺพํฯ
๖๐. โวทาสํ อาปชฺชตีติ ทฺเวภาคํ อาปชฺชติ, ทฺเว ภาเค กโรติฯ ขมตีติ รุจฺจติฯ นกฺขมตีติ น รุจฺจติฯ สาเปกฺโข ปชหตีติ สตณฺโห ปชหติฯ กถํ? ปาโตว ขีรภตฺตํ ภุตฺโต โหติฯ อถสฺส มํสโภชนํ อุปเนติฯ ตสฺส เอวํ โหติ ‘‘อิทานิ เอวรูปํ กทา ลภิสฺสาม, สเจ ชาเนยฺยาม, ปาโตว ขีรภตฺตํ น ภุญฺเชยฺยาม, กิํ มยา สกฺกา กาตุํ, คจฺฉ โภ, ตฺวเมว ภุญฺชา’’ติ ชีวิตํ ปริจฺจชนฺโต วิย สาเปกฺโข ปชหติฯ คธิโตติ เคธชาโตฯ มุจฺฉิโตติ พลวตณฺหาย มุจฺฉิโต สํมุฏฺฐสฺสตี หุตฺวาฯ อชฺฌาปนฺโนติ อามิเส อติลคฺโค, ‘‘ภุญฺชิสฺสถ, อาวุโส’’ติ ธมฺมนิมนฺตนมตฺตมฺปิ อกตฺวา มหนฺเต มหนฺเต กพเฬ กโรติฯ อนาทีนวทสฺสาวีติอาทีนวมตฺตมฺปิ น ปสฺสติฯ อนิสฺสรณปญฺโญติ อิธ มตฺตญฺญุตานิสฺสรณปจฺจเวกฺขณปริโภคมตฺตมฺปิ ลาภสกฺการสิโลกนิกนฺติเหตูติ ลาภาทีสุ ตณฺหาเหตุฯ
๖๑. สํภกฺเขตีติ สํขาทติฯ อสนิวิจกฺกนฺติ วิจกฺกสณฺฐานา อสนิเยวฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘อสนิวิจกฺกํ อิมสฺส ทนฺตกูฏํ มูลพีชาทีสุ น กิญฺจิ น สํภุญฺชติฯ อถ จ ปน นํ สมณปฺปวาเทน สมโณติ สญฺชานนฺตี’’ติฯ เอวํ อปสาเทติ อวกฺขิปติฯ อิทํ ติตฺถิยวเสน อาคตํฯ ภิกฺขุวเสน ปเนตฺถ อยํ โยชนา, อตฺตนา ธุตงฺคธโร โหติ, โส อญฺญํ เอวํ อปสาเทติ ‘‘กิํ สมณา นาม อิเม สมณมฺหาติ วทนฺติ, ธุตงฺคมตฺตมฺปิ นตฺถิ, อุทฺเทสภตฺตาทีนิ ปริเยสนฺตา ปจฺจยพาหุลฺลิกา วิจรนฺตี’’ติฯ ลูขาชีวินฺติ อเจลกาทิวเสน วา ธุตงฺควเสน วา ลูขาชีวิํฯ อิสฺสามจฺฉริยนฺติ ปรสฺส สกฺการาทิสมฺปตฺติขียนลกฺขณํ
๖๒. อาปาถกนิสาที โหตีติ มนุสฺสานํ อาปาเถ ทสฺสนฏฺฐาเน นิสีทติฯ ยตฺถ เต ปสฺสนฺติ, ตตฺถ ฐิโต วคฺคุลิวตํ จรติ, ปญฺจาตปํ ตปฺปติ, เอกปาเทน ติฏฺฐติ, สูริยํ นมสฺสติฯ สาสเน ปพฺพชิโตปิ สมาทินฺนธุตงฺโค สพฺพรตฺติํ สยิตฺวา มนุสฺสานํ จกฺขุปเถ ตปํ กโรติ, มหาสายนฺเหเยว จีวรกุฏิํ กโรติ, สูริเย อุคฺคเต ปฏิสํหรติ, มนุสฺสานํ อาคตภาวํ ญตฺวา ฆณฺฑิํ ปหริตฺวา จีวรํ มตฺถเก ฐเปตฺวา จงฺกมํ โอตรติ, สมฺมุญฺชนิํ คเหตฺวา วิหารงฺคณํ สมฺมชฺชติฯ
อตฺตานนฺติ อตฺตโน คุณํ อทสฺสยมาโนติ เอตฺถ อ-กาโร นิปาตมตฺตํ, ทสฺสยมาโนติ อตฺโถฯ อิทมฺปิ เม ตปสฺมินฺติ อิทมฺปิ กมฺมํ มเมว ตปสฺมิํ, ปจฺจตฺเต วา ภุมฺมํ, อิทมฺปิ มม ตโปติ อตฺโถฯ โส หิ อสุกสฺมิํ ฐาเน อเจลโก อตฺถิ มุตฺตาจาโรติอาทีนิ สุตฺวา อมฺหากํ เอส ตโป, อมฺหากํ โส อนฺเตวาสิโกติอาทีนิ ภณติฯ อสุกสฺมิํ วา ปน ฐาเน ปํสุกูลิโก ภิกฺขุ อตฺถีติอาทีนิ สุตฺวา อมฺหากํ เอส ตโป, อมฺหากํ โส อนฺเตวาสิโกติอาทีนิ ภณติฯ
กิญฺจิเทวาติ กิญฺจิ วชฺชํ ทิฏฺฐิคตํ วาฯ ปฏิจฺฉนฺนํ เสวตีติ ยถา อญฺเญ น ชานนฺติ, เอวํ เสวติฯ อกฺขมมานํ อาห ขมตีติ อรุจฺจมานํเยว รุจฺจติ เมติ วทติฯ อตฺตนา กตํ อติมหนฺตมฺปิ วชฺชํ อปฺปมตฺตกํ กตฺวา ปญฺญเปติ, ปเรน กตํ ทุกฺกฏมตฺตํ วีติกฺกมมฺปิ ปาราชิกสทิสํ กตฺวา ทสฺเสติฯ อนุญฺเญยฺยนฺติ อนุชานิตพฺพํ อนุโมทิตพฺพํฯ
๖๓. โกธโน โหติ อุปนาหีติ กุชฺฌนลกฺขเณน โกเธน, เวรอปฺปฏินิสฺสคฺคลกฺขเณน อุปนาเหน จ สมนฺนาคโตฯ มกฺขี โหติ ปฬาสีติ ปรคุณมกฺขนลกฺขเณน มกฺเขน, ยุคคฺคาหลกฺขเณน ปฬาเสน จ สมนฺนาคโตฯ
อิสฺสุกี โหติ มจฺฉรีติ ปรสกฺการาทีสุ อุสูยนลกฺขณาย อิสฺสาย, อาวาสกุลลาภวณฺณธมฺเมสุ มจฺฉรายนลกฺขเณน ปญฺจวิธมจฺเฉเรน จ สมนฺนาคโต โหติฯ สโฐ โหติ มายาวีติ เกราฏิกลกฺขเณน สาเฐยฺเยน, กตปฺปฏิจฺฉาทนลกฺขณาย มายาย จ สมนฺนาคโต ถทฺโธ โหติ อติมานีติ นิสฺสิเนหนิกฺกรุณถทฺธลกฺขเณน ถมฺเภน, อติกฺกมิตฺวา มญฺญนลกฺขเณน อติมาเนน จ สมนฺนาคโต โหติฯ ปาปิจฺโฉ โหตีติ อสนฺตสมฺภาวนปตฺถนลกฺขณาย ปาปิจฺฉตาย สมนฺนาคโต โหติฯ ปาปิกานนฺติ ตาสํเยว ลามกานํ อิจฺฉานํ วสํ คโตฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิโกติ นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทินยปฺปวตฺตาย อยาถาวทิฏฺฐิยา อุเปโตฯ อนฺตคฺคาหิกายาติ สาเยว ทิฏฺฐิ อุจฺเฉทนฺตสฺส คหิตตฺตา ‘‘อนฺตคฺคาหิกา’’ติ วุจฺจติ, ตาย สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ สนฺทิฏฺฐิปรามาสีติอาทีสุ สยํ ทิฏฺฐิ สนฺทิฏฺฐิ, สนฺทิฏฺฐิเมว ปรามสติ คเหตฺวา วทตีติ สนฺทิฏฺฐิปรามาสีฯ อาธานํ วุจฺจติ ทฬฺหํ สุฏฺฐุ ฐปิตํ, ตถา กตฺวา คณฺหาตีติ อาธานคฺคาหีฯ อริฏฺโฐ วิย น สกฺกา โหติ ปฏินิสฺสชฺชาเปตุนฺติ ทุปฺปฏินิสฺสคฺคีฯ ยทิเมติ ยทิ อิเมฯ
ปริสุทฺธปปฏิกปฺปตฺตกถาวณฺณนา
๖๔. อิธ, นิคฺโรธ, ตปสฺสีติ เอวํ ภควา อญฺญติตฺถิเยหิ คหิตลทฺธิํ เตสํ รกฺขิตํ ตปํ สพฺพเมว สํกิลิฏฺฐนฺติ อุปกฺกิเลสปาฬิํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปริสุทฺธปาฬิทสฺสนตฺถํ เทสนมารภนฺโต อิธ, นิคฺโรธาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘น อตฺตมโน’’ติอาทีนิ วุตฺตวิปกฺขวเสเนว เวทิตพฺพานิฯ สพฺพวาเรสุ จ ลูขตปสฺสิโน เจว ธุตงฺคธรสฺส จ วเสน โยชนา เวทิตพฺพาฯ เอวํ โส ตสฺมิํ ฐาเน ปริสุทฺโธ โหตีติ เอวํ โส เตน น อตฺตมนตา น ปริปุณฺณสงฺกปฺปภาวสงฺขาเตน การเณน ปริสุทฺโธ นิรุปกฺกิเลโส โหติ, อุตฺตริ วายมมาโน กมฺมฏฺฐานสุทฺธิโก หุตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
๖๙. อทฺธา โข, ภนฺเตติ ภนฺเต เอวํ สนฺเต เอกํเสเนว วีริเยน ปาปชิคุจฺฉนวาโท ปริสุทฺโธ โหตีติ อนุชานาติฯ อิโต ปรญฺจ อคฺคภาวํ วา สารภาวํ วา อชานนฺโต อคฺคปฺปตฺตา สารปฺปตฺตา จาติ อาหฯ อถสฺส ภควา สารปฺปตฺตภาวํ ปฏิเสเธนฺโต น โข นิคฺโรธาติอาทิมาห ปปฏิกปฺปตฺตา โหตีติ สารวโต รุกฺขสฺส สารํ เผคฺคุํ ตจญฺจ อติกฺกมฺม พหิปปฏิกสทิสา โหตีติ ทสฺเสติฯ
ปริสุทฺธตจปฺปตฺตาทิกถาวณฺณนา
๗๐. อคฺคํ ปาเปตูติ เทสนาวเสน อคฺคํ ปาเปตฺวา เทเสตุ, สารํ ปาเปตฺวา เทเสตูติ ทสพลํ ยาจติฯ จาตุยามสํวรสํวุโตติ จตุพฺพิเธน สํวเรน ปิหิโตฯ น ปาณํ อติปาเตตีติ ปาณํ น หนติฯ น ภาวิตมาสีสตีติ ภาวิตํ นาม เตสํ สญฺญาย ปญฺจ กามคุณา, เต น อาสีสติ น เสวตีติ อตฺโถฯ
อทุํ จสฺส โหตีติ เอตญฺจสฺส อิทานิ วุจฺจมานํ ‘‘โส อภิหรตี’’ติอาทิลกฺขณํฯ ตปสฺสิตายาติ ตปสฺสิภาเวน โหติฯ ตตฺถ โส อภิหรตีติ โส ตํ สีลํ อภิหรติ, อุปรูปริ วฑฺเฒติฯ สีลํ เม ปริปุณฺณํ, ตโป อารทฺโธ, อลเมตฺตาวตาติ น วีริยํ วิสฺสชฺเชติฯ โน หีนายาวตฺตตีติ หีนาย คิหิภาวตฺถาย น อาวตฺตติฯ สีลโต อุตฺตริ วิเสสาธิคมตฺถาย วีริยํ กโรติเยว, เอวํ กโรนฺโต โส วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติฯ ‘‘อรญฺญ’’นฺติอาทีนิ สามญฺญผเล (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๒๑๖) วิตฺถาริตาเนวฯ ‘‘เมตฺตาสหคเตนา’’ติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค วณฺณิตานิฯ ตจปฺปตฺตาติ ปปฏิกโต อพฺภนฺตรํ ตจํ ปตฺตาฯ เผคฺคุปฺปตฺตาติ ตจโต อพฺภนฺตรํ เผคฺคุํ ปตฺตา, เผคฺคุสทิสา โหตีติ อตฺโถฯ
๗๔. ‘‘เอตฺตาวตา, โข นิคฺโรธ, ตโปชิคุจฺฉา อคฺคปฺปตฺตา จ โหติ สารปฺปตฺตา จา’’ติ อิทํ ภควา ติตฺถิยานํ วเสนาหฯ ติตฺถิยานญฺหิ ลาภสกฺกาโร รุกฺขสฺส สาขาปลาสสทิโสฯ ปญฺจสีลมตฺตกํ ปปฏิกสทิสํฯ อฏฺฐสมาปตฺติมตฺตํ ตจสทิสํฯ ปุพฺเพนิวาสญาณาวสานา อภิญฺญา เผคฺคุสทิสาฯ ทิพฺพจกฺขุํ ปเนเต อรหตฺตนฺติ คเหตฺวา วิจรนฺติฯ เตน เนสํ ตํ รุกฺขสฺส สารสทิสํฯ สาสเน ปน ลาภสกฺกาโร สาขาปลาสสทิโสฯ สีลสมฺปทา ปปฏิกสทิสาฯ ฌานสมาปตฺติโย ตจสทิสาฯ โลกิยาภิญฺญา เผคฺคุสทิสาฯ มคฺคผลํ สาโรฯ อิติ ภควตา อตฺตโน สาสนํ โอนตวินตผลภารภริตรุกฺขูปมาย อุปมิตํฯ โส เทสนากุสลตาย ตโต ตจสารสมฺปตฺติโต มม สาสนํ อุตฺตริตรญฺเจว ปณีตตรญฺจ, ตํ ตุวํ กทา ชานิสฺสสีติ เต ปริพฺพาชกาติ เต ตสฺส ปริวารา ติํสสตสงฺขฺยา ปริพฺพาชกาฯ เอตฺถ มยํ อนสฺสามาติ เอตฺถ อเจลกปาฬิอาทีสุ, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘อมฺหากํ อเจลกปาฬิมตฺตมฺปิ นตฺถิ อิโต ภิยฺโย อุตฺตริตรนฺติ อิโต ทิพฺพจกฺขุญาณาธิคมโต ภิยฺโย อญฺญํ อุตฺตริตรํ วิเสสาธิคมํ มยํ สุติวเสนาปิ น ชานามาติ วทนฺติฯ
นิคฺโรธสฺสปชฺฌายนวณฺณนา
๗๕. อถ นิคฺโรธํ ปริพฺพาชกนฺติ เอวํ กิรสฺส อโหสิ ‘‘อิเม ปริพฺพาชกา อิทานิ ภควโต ภาสิตํ สุสฺสูสนฺติ, อิมินา จ นิคฺโรเธน ภควโต ปรมฺมุขา กกฺขฬํ ทุราสทวจนํ วุตฺตํ, อิทานิ อยมฺปิ โสตุกาโม ชาโต, กาโล ทานิ เม อิมสฺส มานทฺธชํ นิปาเตตฺวา ภควโต สาสนํ อุกฺขิปิตุ’’นฺติฯ อถ นิคฺโรธํ ปริพฺพาชกํ เอตทโวจฯ อปรมฺปิสฺส อโหสิ ‘‘อยํ มยิ อกเถนฺเต สตฺถารํ น ขมาเปสฺสติ, ตทสฺส อนาคเต อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺติสฺสติ, มยา ปน กถิเต ขมาเปสฺสติ, ตทสฺส ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติฯ อถ นิคฺโรธํ ปริพฺพาชกํ เอตทโวจฯ อปริสาวจรํ ปน นํ กโรถาติ เอตฺถ ปนาติ นิปาโต, อถ นํ อปริสาวจรํ กโรถาติ อตฺโถฯ ‘‘อปริสาวจเรต’’นฺติปิ ปาโฐ, อปริสาวจรํ วา เอตํ กโรถ, โคกาณาทีนํ วา อญฺญตรนฺติ อตฺโถฯ
โคกาณนฺติ เอตฺถาปิ โคกาณํ ปริยนฺตจารินิํ วิย กโรถาติ อตฺโถฯ ตุณฺหีภูโตติ ตุณฺหีภาวํ อุปคโตฯ มงฺกุภูโตติ นิตฺเตชตํ อาปนฺโนฯ ปตฺตกฺขนฺโธติ โอนตคีโวฯ อโธมุโขติ เหฏฺฐามุโขฯ
๗๖. พุทฺโธ โส ภควา โพธายาติ สยํ พุทฺโธ สตฺตานมฺปิ จตุสจฺจโพธตฺถาย ธมฺมํ เทเสติฯ ทนฺโตติ จกฺขุโตปิ ทนฺโต…เป.… มนโตปิ ทนฺโตฯ ทมถายาติ อญฺเญสมฺปิ ทมนตฺถาย เอว, น วาทตฺถายฯ สนฺโตติ ราคสนฺตตาย สนฺโต, โทสโมหสนฺตตาย สพฺพ อกุสลสพฺพาภิสงฺขารสนฺตตาย สนฺโตฯ สมถายาติ มหาชนสฺส ราคาทิสมนตฺถาย ธมฺมํ เทเสติฯ ติณฺโณติ จตฺตาโร โอเฆ ติณฺโณฯ ตรณายาติ มหาชนสฺส โอฆนิตฺถรณตฺถายฯ ปรินิพฺพุโตติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตฯ ปรินิพฺพานายาติ มหาชนสฺสาปิ สพฺพกิเลสปรินิพฺพานตฺถาย ธมฺมํ เทเสติฯ
พฺรหฺมจริยปริโยสานาทิวณฺณนา
๗๗. อจฺจโยติอาทีนิ อุชุชาติโกติ กายวงฺกาทิวิรหิโต อุชุสภาโวฯ อหมนุสาสามีติ อหํ ตาทิสํ ปุคฺคลํ อนุสาสามิ, ธมฺมํ อสฺส เทเสมิฯ สตฺตาหนฺติ สตฺตทิวสานิ, อิทํ สพฺพมฺปิ ภควา ทนฺธปญฺญํ ปุคฺคลํ สนฺธายาห อสโฐ ปน อมายาวี อุชุชาติโก ตํมุหุตฺเตเนว อรหตฺตํ ปตฺตุํ สกฺขิสฺสติฯ อิติ ภควา ‘‘อสฐ’’นฺติอาทิวจเนน สโฐ หิ วงฺกวงฺโก, มยาปิ น สกฺกา อนุสาสิตุนฺติ ทีเปนฺโต ปริพฺพาชกํ ปาเทสุ คเหตฺวา มหาเมรุปาทตเล วิย ขิปิตฺถฯ กสฺมา? อยญฺหิ อติสโฐ, กุฏิลจิตฺโต สตฺถริ เอวํ กเถนฺเตปิ พุทฺธธมฺมสงฺเฆสุ นาธิมุจฺจติ, อธิมุจฺจนตฺถาย โสตํ น โอทหติ, โกหญฺเญ ฐิโต สตฺถารํ ขมาเปติฯ ตสฺมา ภควา ตสฺสชฺฌาสยํ วิทิตฺวา ‘‘เอตุ วิญฺญู ปุริโส อสโฐ’’ติอาทิมาหฯ สฐํ ปนาหํ อนุสาสิตุํ น สกฺโกมีติฯ
๗๘. อนฺเตวาสิกมฺยตาติ อนฺเตวาสิกมฺยตาย, อมฺเห อนฺเตวาสิเก อิจฺฉนฺโตฯ เอวมาหาติ ‘‘เอตุ วิญฺญุปุริโส’’ติอาทิมาหฯ โย เอว โว อาจริโยติ โย เอว ตุมฺหากํ ปกติยา อาจริโยฯ อุทฺเทสา โน จาเวตุกาโมติ อตฺตโน อนุสาสนิํ คาหาเปตฺวา อมฺเห อมฺหากํ อุทฺเทสโต จาเวตุกาโมฯ โส เอว โว อุทฺเทโส โหตูติ โย ตุมฺหากํ ปกติยา อุทฺเทโส, โส ตุมฺหากํเยว โหตุ อาชีวาติ อาชีวโตฯ อกุสลสงฺขาตาติ อกุสลาติ โกฏฺฐาสํ ปตฺตาฯ อกุสลา ธมฺมาติ ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทธมฺมา ตณฺหาเยว วา วิเสเสนฯ สา หิ ปุนพฺภวกรณโต ‘‘โปโนพฺภวิกา’’ติ วุตฺตาฯ สทรถาติ กิเลสทรถสมฺปยุตฺตาฯ ชาติชรามรณิยาติ ชาติชรามรณานํ ปจฺจยภูตาฯ สํกิเลสิกา ธมฺมาติ ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทาฯ โวทานิยาติ, สมถวิปสฺสนา ธมฺมาฯ เต หิ สตฺเต โวทาเปนฺติ, ตสฺมา ‘‘โวทานิยา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ปญฺญาปาริปูรินฺติ มคฺคปญฺญาปาริปูริํฯ เวปุลฺลตฺตญฺจาติ ผลปญฺญาเวปุลฺลตํ, อุโภปิ วา เอตานิ อญฺญมญฺญเววจนาเนวฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘ตโต ตุมฺเห มคฺคปญฺญญฺเจว ผลปญฺญญฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสถา’’ติฯ เอวํ ภควา ปริพฺพาชเก อารพฺภ อตฺตโน โอวาทานุสาสนิยา ผลํ ทสฺเสนฺโต อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐเปสิฯ
๗๙. ยถา ตํ มาเรนาติ ยถา มาเรน ปริยุฏฺฐิตจิตฺตา นิสีทนฺติ เอวเมว ตุณฺหีภูตา…เป.… อปฺปฏิภานา นิสินฺนาฯ
มาโร
ตตฺถ ผุฏฺฐา ปาปิมตาติ ปาปิมตา มาเรน ผุฏฺฐาฯ ยตฺร หิ นามาติ เยสุ นามฯ อญฺญาณตฺถมฺปีติ กิํ กริสฺสติ สตฺตาโหติ สมเณน โคตเมน ปริจฺฉินฺนสตฺตาโห อมฺหากํ กิํ กริสฺสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘สมเณน โคตเมน ‘สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสติ สตฺตาห’นฺติ วุตฺตํ, โส สตฺตาโห อมฺหากํ กิํ อปฺผาสุกํ กริสฺสติฯ สีหนาทนฺติ ปรวาทภินฺทนํ สกวาทสมุสฺสาปนญฺจ อภีตนาทํ นทิตฺวาฯ ปจฺจุปฏฺฐาสีติ ปติฏฺฐิโตฯ ตาวเทวาติ ตสฺมิญฺเญว ขเณฯ ราชคหํ ปาวิสีติ ราชคหเมว ปวิฏฺโฐฯ เตสํ ปน ปริพฺพาชกานํ กิญฺจาปิ อิทํ สุตฺตนฺตํ สุตฺวา วิเสโส น นิพฺพตฺโต, อายติํ ปน เนสํ วาสนาย ปจฺจโย ภวิสฺสตีติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ
สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย
อุทุมฺพริกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ