๖. ปาสาทิกสุตฺตวณฺณนา
นิคณฺฐนาฏปุตฺตกาลงฺกิริยวณฺณนา
๑๖๔. เอวํ เม สุตนฺติ ปาสาทิกสุตฺตํฯ ตตฺรายมนุตฺตานปทวณฺณนา – เวธญฺญา นาม สกฺยาติ ธนุมฺหิ กตสิกฺขา เวธญฺญนามกา เอเก สกฺยาฯ เตสํ อมฺพวเน ปาสาเทติ เตสํ อมฺพวเน สิปฺปํ อุคฺคณฺหตฺถาย กโต ทีฆปาสาโท อตฺถิ, ตตฺถ วิหรติฯ อธุนา กาลงฺกโตติ สมฺปติ กาลงฺกโตฯ ทฺเวธิกชาตาติ ทฺเวชฺฌชาตา, ทฺเวภาคา ชาตาฯ ภณฺฑนาทีสุ ภณฺฑนํ ปุพฺพภาคกลโห, ตํ ทณฺฑาทานาทิวเสน ปณฺณตฺติวีติกฺกมวเสน จ วฑฺฒิตํ กลโหฯ ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสี’’ติอาทินา นเยน วิรุทฺธวจนํ วิวาโทฯ วิตุทนฺตาติ วิชฺฌนฺตาฯ สหิตํ เมติ มม วจนํ อตฺถสญฺหิตํฯ อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตนฺติ ยํ ตว อธิจิณฺณํ จิรกาลาเสวนวเสน ปคุณํ, ตํ มม วาทํ อาคมฺม นิวตฺตํฯ อาโรปิโต เต วาโทติ ตุยฺหํ อุปริ มยา โทโส อาโรปิโตฯ จร วาทปฺปโมกฺขายาติ ภตฺตปุฏํ อาทาย ตํ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา วาทปฺปโมกฺขตฺถาย อุตฺตริ ปริเยสมาโน วิจรฯ นิพฺเพเฐหิ วาติ อถ วา มยา อาโรปิตโทสโต อตฺตานํ โมเจหิฯ สเจ ปโหสีติ สเจ สกฺโกสิฯ วโธเยวาติ มรณเมวฯ นาฏปุตฺติเยสูติ นาฏปุตฺตสฺส อนฺเตวาสิเกสุฯ นิพฺพินฺนรูปาติ อุกฺกณฺฐิตสภาวา อภิวาทนาทีนิปิ น กโรนฺติฯ วิรตฺตรูปาติ ปฏิวานรูปาติ เตสํ สกฺกจฺจกิริยโต นิวตฺตนสภาวาฯ ยถา ตนฺติ ยถา ทุรกฺขาตาทิสภาเว ธมฺมวินเย นิพฺพินฺนวิรตฺตปฺปฏิวานรูเปหิ ภวิตพฺพํ, ตเถว ชาตาติ อตฺโถฯ ทุรกฺขาเตติ ทุกฺกถิเตฯ ทุปฺปเวทิเตติ ทุวิญฺญาปิเตฯ อนุปสมสํวตฺตนิเกติ ราคาทีนํ อุปสมํ กาตุํ อสมตฺเถฯ ภินฺนถูเปติ ภินฺทปฺปติฏฺเฐฯ เอตฺถ หิ นาฏปุตฺโตว เนสํ ปติฏฺฐฏฺเฐน ถูโปฯ โส ปน ภินฺโน มโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ภินฺนถูเป’’ติฯ อปฺปฏิสรเณติ ตสฺเสว อภาเวน ปฏิสรณวิรหิเตฯ
นนุ จายํ นาฏปุตฺโต นาฬนฺทวาสิโก, โส กสฺมา ปาวายํ กาลงฺกโตติ? โส กิร อุปาลินา
อถ นํ เอโก อนฺเตวาสิโก อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘ภนฺเต ตุมฺเห ทุพฺพลา, มยฺหมฺปิ อิมสฺมิํ ธมฺเม สารํ อาจิกฺขถ, อาจริยปฺปมาณ’’นฺติฯ ‘‘อาวุโส, ตฺวํ มมจฺจเยน สสฺสตนฺติ คณฺเหยฺยาสี’’ติฯ อปโรปิ อุปสงฺกมิ, ตํ อุจฺเฉทํ คณฺหาเปสิฯ เอวํ ทฺเวปิ ชเน เอกลทฺธิเก อกตฺวา พหู นานานีหาเรน อุคฺคณฺหาเปตฺวา กาลมกาสิฯ เต ตสฺส สรีรกิจฺจํ กตฺวา สนฺนิปติตฺวา อญฺญมญฺญํ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘กสฺสาวุโส, อาจริโย สารํ อาจิกฺขี’’ติ? เอโก อุฏฺฐหิตฺวา มยฺหนฺติ อาหฯ กิํ อาจิกฺขีติ? สสฺสตนฺติฯ อปโร ตํ ปฏิพาหิตฺวา ‘‘มยฺหํ สารํ อาจิกฺขี’’ติ อาหฯ เอวํ สพฺเพ ‘‘มยฺหํ สารํ อาจิกฺขิ, อหํ เชฏฺฐโก’’ติ อญฺญมญฺญํ วิวาทํ วฑฺเฒตฺวา อกฺโกเส เจว ปริภาเส จ หตฺถปาทปฺปหาราทีนิ
๑๖๕. อถ โข จุนฺโท สมณุทฺเทโสติ อยํ เถโร ธมฺมเสนาปติสฺส กนิฏฺฐภาติโกฯ ตํ ภิกฺขู อนุปสมฺปนฺนกาเล ‘‘จุนฺโท สมณุทฺเทโส’’ติ สมุทาจริตฺวา เถรกาเลปิ ตเถว สมุทาจริํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘จุนฺโท สมณุทฺเทโส’’ติฯ
‘‘ปาวายํ วสฺสํวุฏฺโฐ เยน สามคาโม, เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมี’’ติ กสฺมา อุปสงฺกมิ? นาฏปุตฺเต กิร กาลงฺกเต ชมฺพุทีเป มนุสฺสา ตตฺถ ตตฺถ กถํ ปวตฺตยิํสุ ‘‘นิคณฺโฐ นาฏปุตฺโต เอโก สตฺถาติ ปญฺญายิตฺถ, ตสฺส กาลงฺกิริยาย สาวกานํ เอวรูโป วิวาโท ชาโตฯ สมโณ ปน โคตโม ชมฺพุทีเป จนฺโท วิย สูริโย วิย จ ปากโฏ, สาวกาปิสฺส ปากฏาเยวฯ กีทิโส นุ โข สมเณ โคตเม ปรินิพฺพุเต สาวกานํ วิวาโท ภวิสฺสตี’’ติ
สามคาโมติ เยนายสฺมา อานนฺโทติ อุชุเมว ภควโต สนฺติกํ อคนฺตฺวา เยนสฺส อุปชฺฌาโย อายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิฯ
พุทฺธกาเล กิร สาริปุตฺตตฺเถโร จ อานนฺทตฺเถโร จ อญฺญมญฺญํ มมายิํสุฯ สาริปุตฺตตฺเถโร ‘‘มยา กาตพฺพํ สตฺถุ อุปฏฺฐานํ กโรตี’’ติ อานนฺทตฺเถรํ มมายิฯ อานนฺทตฺเถโร ‘‘ภควโต สาวกานํ อคฺโค’’ติ สาริปุตฺตตฺเถรํ มมายิฯ กุลทารเก จ ปพฺพาเชตฺวา สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สนฺติเก อุปชฺฌํ คณฺหาเปสิฯ สาริปุตฺตตฺเถโรปิ ตเถว อกาสิฯ เอวํ เอกเมเกน อตฺตโน ปตฺตจีวรํ ทตฺวา ปพฺพาเชตฺวา อุปชฺฌํ คณฺหาปิตานิ ปญฺจ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ อเหสุํฯ อายสฺมา อานนฺโท ปณีตานิ จีวราทีนิปิ ลภิตฺวา เถรสฺส อทาสิฯ
ธมฺมรตนปูชา
เอโก กิร พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ – ‘‘พุทฺธรตนสฺส จ สงฺฆรตนสฺส จ ปูชา ปญฺญายติ, กถํ นุ โข ธมฺมรตนํ ปูชิตํ โหตี’’ติ? โส ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ ปุจฺฉิฯ ภควา อาห – ‘‘สเจปิ พฺราหฺมณ ธมฺมรตนํ ปูเชตุกาโม, เอกํ
สาริปุตฺตตฺเถโรปิ กถาปาภตนฺติ กถาย มูลํฯ มูลญฺหิ ‘‘ปาภต’’นฺติ วุจฺจติฯ ยถาห –
‘‘อปฺปเกนาปิ
สมุฏฺฐาเปติ อตฺตานํ, อณุํ อคฺคิํว สนฺธม’’นฺติฯ (ชา. ๑.๑.๔);
ภควนฺตํ ทสฺสนายาติ ภควนฺตํ ทสฺสนตฺถายฯ กิํ ปนาเนน ภควา น ทิฏฺฐปุพฺโพติ? โน น ทิฏฺฐปุพฺโพฯ อยญฺหิ อายสฺมา ทิวา นว วาเร, รตฺติํ นว วาเรติ เอกาหํ อฏฺฐารส วาเร อุปฏฺฐานเมว คจฺฉติฯ ทิวสสฺส ปน สตวารํ วา สหสฺสวารํ วา คนฺตุกาโม สมาโนปิ น อการณา คจฺฉติ, เอกํ ปญฺหุทฺธารํ คเหตฺวาว คจฺฉติฯ โส ตํ ทิวสํ เตน กถาปาภเตน คนฺตุกาโม เอวมาหฯ
อสมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิตธมฺมวินยวณฺณนา
๑๖๖. เอวญฺเหตํ, จุนฺท, โหตีติ ภควา อานนฺทตฺเถเรน อาโรจิเตปิ ยสฺมา น อานนฺทตฺเถโร อิมิสฺสา กถาย สามิโก, จุนฺทตฺเถโร ปน สามิโกฯ โสว ตสฺสา อาทิมชฺฌปริโยสานํ ชานาติฯ ตสฺมา ภควา เตน สทฺธิํ กเถนฺโต ‘‘เอวญฺเหตํ, จุนฺท, โหตี’’ติอาทิมาห
อิทานิ ยสฺมา อนิยฺยานิกสาสเนเนว นิยฺยานิกสาสนํ ปากฏํ โหติ, ตสฺมา อาทิโต อนิยฺยานิกสาสนเมว ทสฺเสนฺโต อิธ จุนฺท สตฺถา จ โหติ อสมฺมาสมฺพุทฺโธติอาทิมาหฯ ตตฺถ โวกฺกมฺม จ ตมฺหา ธมฺมา วตฺตตีติ น นิรนฺตรํ ปูเรติ, โอกฺกมิตฺวา โอกฺกมิตฺวา อนฺตรนฺตรํ กตฺวา วตฺตตีติ อตฺโถฯ ตสฺส เต, อาวุโส, ลาภาติ ตสฺส ตุยฺหํ เอเต สุลทฺธนฺติ มนุสฺสตฺตมฺปิ เต สุลทฺธํฯ ตถา ปฏิปชฺชตูติ เอวํ ปฏิปชฺชตุฯ ยถา เต สตฺถารา ธมฺโม เทสิโตติ เยน เต อากาเรน สตฺถารา ธมฺโม กถิโตฯ โย จ สมาทเปตีติ โย จ อาจริโย สมาทเปติฯ ยญฺจ สมาทเปตีติ ยํ อนฺเตวาสิํ สมาทเปติฯ โย จ สมาทปิโตติ โย จ เอวํ สมาทปิโต อนฺเตวาสิโกฯ ยถา อาจริเยน สมาทปิตํ, ตถตฺถาย ปฏิปชฺชติฯ สพฺเพ เตติ ตโยปิ เตฯ เอตฺถ หิ อาจริโย สมาทปิตตฺตา อปุญฺญํ ปสวติ, สมาทินฺนนฺเตวาสิโก สมาทินฺนตฺตา, ปฏิปนฺนโก ปฏิปนฺนตฺตาฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สพฺเพ เต พหุํ อปุญฺญํ ปสวนฺตี’’ติฯ เอเตนุปาเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
๑๖๗. อปิเจตฺถ ญายปฺปฏิปนฺโนติ การณปฺปฏิปนฺโนฯ ญายมาราเธสฺสตีติ การณํ นิปฺผาเทสฺสติฯ วีริยํ อารภตีติ อตฺตโน ทุกฺขนิพฺพตฺตกํ วีริยํ กโรติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ทุรกฺขาเต, ภิกฺขเว, ธมฺมวินเย โย อารทฺธวีริโย, โส ทุกฺขํ วิหรติฯ โย กุสีโต, โส สุขํ วิหรตี’’ติ (อ. นิ. ๑.๓๑๘)ฯ
สมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิตธมฺมวินยาทิวณฺณนา
๑๖๘. เอวํ อนิยฺยานิกสาสนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิยฺยานิกสาสนํ ทสฺเสนฺโต อิธ ปน, จุนฺท, สตฺถา จ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธติอาทิมาหฯ ตตฺถ นิยฺยานิโกติ มคฺคตฺถาย ผลตฺถาย จ นิยฺยาติฯ
๑๖๙. วีริยํ อารภตีติ อตฺตโน สุขนิปฺผาทกํ วีริยํ อารภติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘สฺวากฺขาเต, ภิกฺขเว, ธมฺมวินเย โย กุสีโต, โส ทุกฺขํ วิหรติฯ โย อารทฺธวีริโย, โส สุขํ วิหรตี’’ติ (อ. นิ. ๑.๓๑๙)ฯ
๑๗๐. อิติ ภควา นิยฺยานิกสาสเน สมฺมาปฏิปนฺนสฺส อิธ, จุนฺท, สตฺถา จ โลเก อุทปาทีติอาทิมาหฯ ตตฺถ อวิญฺญาปิตตฺถาติ อโพธิตตฺถาฯ สพฺพสงฺคาหปทกตนฺติ สพฺพสงฺคหปเทหิ กตํ, สพฺพสงฺคาหิกํ กตํ น โหตีติ อตฺโถฯ ‘‘สพฺพสงฺคาหปทคต’’นฺติปิ ปาโฐ, น สพฺพสงฺคาหปเทสุ คตํ, น เอกสงฺคหชาตนฺติ อตฺโถฯ สปฺปาฏิหีรกตนฺติ นิยฺยานิกํฯ ยาว เทวมนุสฺเสหีติ เทวโลกโต ยาว มนุสฺสโลกา สุปฺปกาสิตํฯ อนุตปฺโป โหตีติ อนุตาปกโร โหติฯ สตฺถา จ โน โลเกติ อิทํ เตสํ อนุตาปการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ นานุตปฺโป โหตีติ สตฺถารํ อาคมฺม สาวเกหิ ยํ ปตฺตพฺพํ, ตสฺส ปตฺตตฺตา อนุตาปกโร น โหติฯ
๑๗๒. เถโรติ ถิโร เถรการเกหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโตฯ ‘‘รตฺตญฺญู’’ติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ เอเตหิ เจ ปีติ เอเตหิ เหฏฺฐา วุตฺเตหิฯ
๑๗๓. ปตฺตโยคกฺเขมาติ จตูหิ โยเคหิ เขมตฺตา อรหตฺตํ อิธ โยคกฺเขมํ นาม, ตํ ปตฺตาติ อตฺโถฯ อลํ สมกฺขาตุํ สทฺธมฺมสฺสาติ สมฺมุขา คหิตตฺตา อสฺส สทฺธมฺมํ สมฺมา อาจิกฺขิตุํ สมตฺถาฯ
๑๗๔. พฺรหฺมจาริโนติ กามโภคิโนติ คิหิโสตาปนฺนาฯ ‘‘อิทฺธญฺเจวา’’ติอาทีนิ มหาปรินิพฺพาเน วิตฺถาริตาเนวฯ ลาภคฺคยสคฺคปตฺตนฺติ ลาภคฺคญฺเจว ยสคฺคญฺจ ปตฺตํฯ
๑๗๕. สนฺติ โข ปน เม, จุนฺท, เอตรหิ เถรา ภิกฺขู สาวกาติ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทโย เถราฯ ภิกฺขุนิโยติ เขมาเถรีอุปฺปลวณฺณเถรีอาทโยฯ อุปาสกา สาวกา คิหี โอทาตวตฺถวสนา พฺรหฺมจาริโนติ จิตฺตคหปติหตฺถกอาฬวกาทโยฯ กามโภคิโนติ จูฬอนาถปิณฺฑิกมหาอนาถปิณฺฑิกาทโยฯ พฺรหฺมจารินิโยติ นนฺทมาตาทโยฯ กามโภคินิโยติ ขุชฺชุตฺตราทโยฯ
๑๗๖. สพฺพาการสมฺปนฺนนฺติ สพฺพการณสมฺปนฺนํฯ อิทเมว ตนฺติ อิทเมว พฺรหฺมจริยํ, อิมเมว ธมฺมํ สมฺมา เหตุนา นเยน วทมาโน วเทยฺยฯ อุทกาสฺสุทนฺติ อุทโก สุทํฯ ปสฺสํ น ปสฺสตีติ ปสฺสนฺโต น ปสฺสติฯ โส กิร อิมํ ปญฺหํ มหาชนํ ปุจฺฉิฯ เตหิ ‘‘น ชานาม, อาจริย, กเถหิ โน’’ติ วุตฺโต โส อาห – ‘‘คมฺภีโร อยํ ปญฺโห อาหารสปฺปาเย สติ โถกํ จินฺเตตฺวา สกฺกา กเถตุ’’นฺติฯ ตโต เตหิ จตฺตาโร มาเส กิญฺจ ปสฺสํ น ปสฺสตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ สาธุนิสิตสฺสาติ สุฏฺฐุนิสิตสฺส ติขิณสฺส, สุนิสิตขุรสฺส กิร ตลํ ปญฺญายติ, ธารา น ปญฺญายตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ
สงฺคายิตพฺพธมฺมาทิวณฺณนา
๑๗๗. สงฺคมฺม สมาคมฺมาติ สงฺคนฺตฺวา สมาคนฺตฺวาฯ อตฺเถน อตฺถํ, พฺยญฺชเนน พฺยญฺชนนฺติ อตฺเถน สห อตฺถํ, พฺยญฺชเนนปิ สห พฺยญฺชนํ สมาเนนฺเตหีติ อตฺโถฯ สงฺคายิตพฺพนฺติ วาเจตพฺพํ สชฺฌายิตพฺพํฯ ยถยิทํ พฺรหฺมจริยนฺติ ยถา อิทํ สกลํ สาสนพฺรหฺมจริยํฯ
๑๗๘. ตตฺร เจติ ตตฺร สงฺฆมชฺเฌ, ตสฺส วา ภาสิเตฯ อตฺถญฺเจว มิจฺฉา คณฺหาติ, พฺยญฺชนานิ จ มิจฺฉา โรเปตีติ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติ เอตฺถ อารมฺมณํ ‘‘สติปฏฺฐาน’’นฺติ อตฺถํ คณฺหาติฯ ‘‘สติปฏฺฐานานี’’ติ พฺยญฺชนํ โรเปติฯ อิมสฺส นุ โข, อาวุโส, อตฺถสฺสาติ ‘‘สติเยว สติปฏฺฐาน’’นฺติฯ อตฺถสฺส ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติ กิํ นุ โข อิมานิ พฺยญฺชนานิ, อุทาหุ จตฺตาริ สติปฏฺฐานานี’’ติ เอตานิ วา พฺยญฺชนานิฯ กตมานิ โอปายิกตรานีติ อิมสฺส อตฺถสฺส กตมานิ พฺยญฺชนานิ อุปปนฺนตรานิ อลฺลีนตรานิฯ อิเมสญฺจ พฺยญฺชนานนฺติ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติ พฺยญฺชนานํ ‘‘สติเยว สติปฏฺฐาน’’นฺติ กิํ นุ โข อยํ อตฺโถ, อุทาหุ ‘‘อารมฺมณํ สติปฏฺฐาน’’นฺติ เอโส อตฺโถติ? อิมสฺส โข, อาวุโส, อตฺถสฺสาติ ‘‘อารมฺมณํ สติปฏฺฐาน’’นฺติ อิมสฺส อตฺถสฺสฯ ยา เจว เอตานีติ ยานิ เจว เอตานิ มยา วุตฺตานิฯ ยา เจว เอโสติ โย เจว เอส มยา วุตฺโตฯ โส เนว อุสฺสาเทตพฺโพติ ตุมฺเหหิ ตาว สมฺมา อตฺเถ จ สมฺมา พฺยญฺชเน สญฺญาเปตพฺโพติ ชานาเปตพฺโพฯ ตสฺส จ อตฺถสฺสาติ ‘‘สติเยว สติปฏฺฐาน’’นฺติ อตฺถสฺส จฯ เตสญฺจ พฺยญฺชนานนฺติ ‘‘สติปฏฺฐานา’’ติ พฺยญฺชนานํฯ นิสนฺติยาติ นิสามนตฺถํ ธารณตฺถํฯ อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
๑๘๑. ตาทิสนฺติ ตุมฺหาทิสํฯ อตฺถุเปตนฺติ อตฺเถน อุเปตํ อตฺถสฺส วิญฺญาตารํฯ พฺยญฺชนุเปตนฺติ พฺยญฺชเนหิ อุเปตํ พฺยญฺชนานํ วิญฺญาตารํฯ เอวํ เอตํ ภิกฺขุํ
ปจฺจยานุญฺญาตการณาทิวณฺณนา
๑๘๒. อิทานิ ตโตปิ อุตฺตริตรํ เทสนํ วฑฺเฒนฺโต น โว อหํ, จุนฺทาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทิฏฺฐธมฺมิกา อาสวา นาม อิธโลเก ปจฺจยเหตุ อุปฺปชฺชนกา อาสวาฯ สมฺปรายิกา อาสวา นาม ปรโลเก ภณฺฑนเหตุ อุปฺปชฺชนกา อาสวาฯ สํวรายาติ ยถา เต น ปวิสนฺติ, เอวํ ปิทหนายฯ ปฏิฆาตายาติ มูลฆาเตน ปฏิหนนายฯ อลํ โว ตํ ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตายาติ ตํ ตุมฺหากํ สีตสฺส ปฏิฆาตาย สมตฺถํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ, ยํ โว มยา จีวรํ อนุญฺญาตํ, ตํ ปารุปิตฺวา ทปฺปํ วา มานํ วา กุรุมานา วิหริสฺสถาติ น อนุญฺญาตํ, ตํ ปน ปารุปิตฺวา สีตปฺปฏิฆาตาทีนิ กตฺวา สุขํ สมณธมฺมํ โยนิโส มนสิการํ กริสฺสถาติ อนุญฺญาตํฯ ยถา จ จีวรํ, เอวํ ปิณฺฑปาตาทโยปิฯ อนุปทสํวณฺณนา ปเนตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ
สุขลฺลิกานุโยคาทิวณฺณนา
๑๘๓. สุขลฺลิกานุโยคนฺติ สุขลฺลิยนานุโยคํ, สุขเสวนาธิมุตฺตนฺติ อตฺโถฯ สุเขตีติ สุขิตํ กโรติฯ ปีเณตีติ ปีณิตํ ถูลํ กโรติฯ
๑๘๖. อฏฺฐิตธมฺมาติ ชานตาติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ชานนฺเตนฯ ปสฺสตาติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ ปสฺสนฺเตนฯ คมฺภีรเนโมติ สุนิขาโตติ สุฏฺฐุ นิขาโตฯ เอวเมว โข, อาวุโสติ เอวํ ขีณาสโว อภพฺโพ นว ฐานานิ อชฺฌาจริตุํฯ ตสฺมิํ อนชฺฌาจาโร อจโล อสมฺปเวธีฯ ตตฺถ สญฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรปนาทีสุ โสตาปนฺนาทโยปิ อภพฺพาฯ สนฺนิธิการกํ กาเม ปริภุญฺชิตุนฺติ วตฺถุกาเม จ กิเลสกาเม เสยฺยถาปิ ปุพฺเพ อคาริกภูโตติ ยถา ปุพฺเพ คิหิภูโต ปริภุญฺชติ, เอวํ ปริภุญฺชิตุํ อภพฺโพฯ
ปญฺหพฺยากรณวณฺณนา
๑๘๗. อคารมชฺเฌ วสนฺตา หิ โสตาปนฺนาทโย ยาวชีวํ คิหิพฺยญฺชเนน ติฏฺฐนฺติฯ ขีณาสโว ปน อรหตฺตํ ปตฺวาว มนุสฺสภูโต ปรินิพฺพาติ วา ปพฺพชติ วาฯ จาตุมหาราชิกาทีสุ กามาวจรเทเวสุ มุหุตฺตมฺปิ น ติฏฺฐติฯ กสฺมา? วิเวกฏฺฐานสฺส อภาวาฯ ภุมฺมเทวตฺตภาเว ปน ฐิโต อรหตฺตํ ปตฺวาปิ ติฏฺฐติฯ ตสฺส วเสน อยํ ปญฺโห อาคโตฯ ภินฺนโทสตฺตา ปนสฺส ภิกฺขุภาโว เวทิตพฺโพฯ อตีรกนฺติ อตีรํ อปริจฺเฉทํ มหนฺตํฯ โน จ โข อนาคตนฺติ อนาคตํ ปน อทฺธานํ อารพฺภ เอวํ น ปญฺญเปติ, อตีตเมว มญฺเญ สมโณ โคตโม ชานาติ, น อนาคตํฯ ตถา หิสฺส อตีเต อฑฺฒฉฏฺฐสตชาตกานุสฺสรณํ ปญฺญายติฯ อนาคเต เอวํ พหุํ อนุสฺสรณํ น ปญฺญายตีติ อิมมตฺถํ มญฺญมานา เอวํ วเทยฺยุํฯ ตยิทํ กิํ สูติ อนาคเต อปญฺญาปนํ กิํ นุ โข? กถํสูติ เกน นุ โข การเณน อชานนฺโตเยว นุ โข อนาคตํ นานุสฺสรติ, อนนุสฺสริตุกามตาย นานุสฺสรตีติฯ อญฺญวิหิตเกน ญาณทสฺสเนนาติ ปจฺจกฺขํ วิย กตฺวา ทสฺสนสมตฺถตาย ทสฺสนภูเตน ญาเณน อญฺญตฺถวิหิตเกน ญาเณน อญฺญํ อารพฺภ ปวตฺเตน, อญฺญวิหิตกํ อญฺญํ อารพฺภ ปวตฺตมานํ ญาณทสฺสนํ สงฺคาเหตพฺพํ ปญฺญาเปตพฺพํ มญฺญนฺติฯ เต หิ จรโต จ ติฏฺฐโต จ สุตฺตสฺส จ ชาครสฺส จ สตตํ สมิตํ ญาณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ มญฺญนฺติ, ตาทิสญฺจ ญาณํ นาม นตฺถิฯ ตสฺมา ยถริว พาลา อพฺยตฺตา, เอวํ มญฺญนฺตีติ เวทิตพฺโพฯ
สตานุสารีติ ยาวตกํ อากงฺขตีติ ยตฺตกํ ญาตุํ อิจฺฉติ, ตตฺตกํ ชานิสฺสามีติ ญาณํ เปเสสิฯ อถสฺส ทุพฺพลปตฺตปุเฏ ปกฺขนฺทนาราโจ วิย อปฺปฏิหตํ โพธิชนฺติ โพธิมูเล ชาตํฯ ญาณํ อุปฺปชฺชตีติ จตุมคฺคญาณํ อุปฺปชฺชติฯ อยมนฺติมา ชาตีติ นตฺถิทานิ ปุนพฺภโวติ อปรมฺปิ ญาณํ อุปฺปชฺชติฯ อนตฺถสํหิตนฺติ น อิธโลกตฺถํ วา ปรโลกตฺถํ วา นิสฺสิตํฯ น ตํ ตถาคโต พฺยากโรตีติ ตํ ภารตยุทฺธสีตาหรณสทิสํ อนิยฺยานิกกถํ ตถาคโต น กเถติฯ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสํหิตนฺติ ราชกถาทิติรจฺฉานกถํฯ กาลญฺญู ตถาคโต โหตีติ กาลํ ชานาติฯ สเหตุกํ สการณํ กตฺวา ยุตฺตปตฺตกาเลเยว กเถติฯ
๑๘๘. ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตีติ ยถา ยถา คทิตพฺพํ, ตถา ตเถว คทนโต ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐนฺติ รูปายตนํฯ สุตนฺติ สทฺทายตนํฯ มุตนฺติ มุตฺวา ปตฺวา คเหตพฺพโต คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺฐพฺพายตนํฯ วิญฺญาตนฺติ สุขทุกฺขาทิธมฺมายตนํฯ ปตฺตนฺติ ปริเยสิตฺวา วา อปริเยสิตฺวา วา ปตฺตํฯ ปริเยสิตนฺติ ปตฺตํ วา อปตฺตํ วา ปริเยสิตํฯ อนุวิจริตํ มนสาติ จิตฺเตน อนุสญฺจริตํฯ ‘‘ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธ’’นฺติ อิมินา เอตํ ทสฺเสติ, ยญฺหิ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส นีลํ ปีตกนฺติอาทิ รูปารมฺมณํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ, ‘‘อยํ สตฺโต อิมสฺมิํ ขเณ อิมํ นาม รูปารมฺมณํ ทิสฺวา สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา ชาโต’’ติ สพฺพํ ตํ ตถาคตสฺส เอวํ อภิสมฺพุทฺธํ
ยญฺหิ พฺรหฺมชาเล ตถาคตสทฺทวิตฺถาเร วุตฺตาเยวฯ
อพฺยากตฏฺฐานวณฺณนา
๑๘๙. เอวํ อตฺตโน อสมตํ อนุตฺตรตํ สพฺพญฺญุตํ ธมฺมราชภาวํ กเถตฺวา อิทานิ ‘‘ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ลทฺธีสุ มยา อญฺญาตํ อทิฏฺฐํ นาม นตฺถิ, สพฺพํ มม ญาณสฺส อนฺโตเยว ปริวตฺตตี’’ติ สีหนาทํ นทนฺโต ฐานํ โข ปเนตํ, จุนฺท, วิชฺชตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตถาคโตติ สตฺโตฯ น เหตํ, อาวุโส, อตฺถสํหิตนฺติ อิธโลกปรโลกอตฺถสํหิตํ น โหติฯ น จ ธมฺมสํหิตนฺติ นวโลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตํ น โหติฯ น อาทิพฺรหฺมจริยกนฺติ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตสฺส สกลสาสนพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตํ น โหติฯ
๑๙๐. อิทํ ทุกฺขนฺติ โขติอาทีสุ ตณฺหํ ฐเปตฺวา อวเสสา เตภุมฺมกา ธมฺมา อิทํ ทุกฺขนฺติ พฺยากตํฯ ตสฺเสว ทุกฺขสฺส ปภาวิกา ชนิกา ตณฺหา ทุกฺขสมุทโยติ พฺยากตํฯ อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ ทุกฺขนิโรโธติ พฺยากตํฯ ทุกฺขปริชานโน สมุทยปชหโน นิโรธสจฺฉิกรโณ อริยมคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ พฺยากตํฯ ‘‘เอตญฺหิ, อาวุโส, อตฺถสํหิต’’นฺติอาทีสุ เอตํ อิธโลกปรโลกอตฺถนิสฺสิตํ นวโลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตํ สกลสาสนพฺรหฺมจริยสฺส อาทิ ปธานํ ปุพฺพงฺคมนฺติ อยมตฺโถฯ
ปุพฺพนฺตสหคตทิฏฺฐินิสฺสยวณฺณนา
๑๙๑. อิทานิ ยํ ตํ มยา น พฺยากตํ, ตํ อชานนฺเตน น พฺยากตนฺติ มา เอวํ สญฺญมกํสุฯ ชานนฺโตว อหํ เอวํ ‘‘เอตสฺมิํ พฺยากเตปิ อตฺโถ นตฺถี’’ติ เยปิ เต, จุนฺทาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทิฏฺฐิโยว ทิฏฺฐินิสฺสยา, ทิฏฺฐินิสฺสิตกา ทิฏฺฐิคติกาติ อตฺโถฯ อิทเมว สจฺจนฺติ อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจํฯ โมฆมญฺญนฺติ อญฺเญสํ วจนํ โมฆํฯ อสยํกาโรติ อสยํ กโตฯ
๑๙๒. ตตฺราติ อตฺถิ นุ โข อิทํ อาวุโส วุจฺจตีติ, อาวุโส, ยํ ตุมฺเหหิ สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ วุจฺจติ, อิทมตฺถิ นุ โข อุทาหุ นตฺถีติ เอวมหํ เต ปุจฺฉามีติ อตฺโถฯ ยญฺจ โข เต เอวมาหํสูติ ยํ ปน เต ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ วทนฺติ, ตํ เตสํ นานุชานามิฯ ปญฺญตฺติยาติ ทิฏฺฐิปญฺญตฺติยาฯ สมสมนฺติ สเมน ญาเณน สมํฯ ยทิทํ อธิปญฺญตฺตีติ ยา อยํ อธิปญฺญตฺติ นามฯ เอตฺถ อหเมว ภิยฺโย อุตฺตริตโร น มยา สโม อตฺถิฯ ตตฺถ ยญฺจ วุตฺตํ ‘‘ปญฺญตฺติยาติ ยญฺจ อธิปญฺญตฺตี’’ติ อุภยเมตํ อตฺถโต เอกํฯ เภทโต หิ ปญฺญตฺติ อธิปญฺญตฺตีติ ทฺวยํ โหติฯ ตตฺถ ปญฺญตฺติ นาม ทิฏฺฐิปญฺญตฺติฯ อธิปญฺญตฺติ นาม ขนฺธปญฺญตฺติ ธาตุปญฺญตฺติ อายตนปญฺญตฺติ อินฺทฺริยปญฺญตฺติ สจฺจปญฺญตฺติ ปุคฺคลปญฺญตฺตีติ เอวํ วุตฺตา ฉ ปญฺญตฺติโยฯ อิธ ปน ปญฺญตฺติยาติ เอตฺถาปิ
๑๙๖. ปหานายาติ ปชหนตฺถํฯ สมติกฺกมายาติ ตสฺเสว เววจนํฯ เทสิตาติ กถิตาฯ ปญฺญตฺตาติ ฐปิตาฯ สติปฏฺฐานภาวนาย หิ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา สพฺพธมฺเมสุ ยาถาวโต ทิฏฺเฐสุ ‘‘สุทฺธสงฺขารปุญฺโชยํ นยิธ สตฺตูปลพฺภตี’’ติ สนฺนิฏฺฐานโต สพฺพทิฏฺฐินิสฺสยานํ ปหานํ โหตีติฯ เตน วุตฺตํฯ ทิฏฺฐินิสฺสยานํ ปหานาย สมติกฺกมาย เอวํ มยา อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา เทสิตา ปญฺญตฺตา’’ติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย
ปาสาทิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ