๑๑. สกฺกสํยุตฺตํ
๑. ปฐมวคฺโค
๑. สุวีรสุตฺตวณฺณนา
๒๔๗. สกฺกสํยุตฺตสฺส อภิยํสูติ กทา อภิยํสุ? ยทา พลวนฺโต อเหสุํ, ตทาฯ ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – สกฺโก กิร มคธรฏฺเฐ มจลคามเก มโฆ นาม มาณโว หุตฺวา เตตฺติํส ปุริเส คเหตฺวา กลฺยาณกมฺมํ กโรนฺโต สตฺต วตปทานิ ปูเรตฺวา ตตฺถ กาลงฺกโต เทวโลเก นิพฺพตฺติฯ ตํ พลวกมฺมานุภาเวน สปริสํ เสสเทวตา ทสหิ ฐาเนหิ อธิคณฺหนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อาคนฺตุกเทวปุตฺตา อาคตา’’ติ เนวาสิกา คนฺธปานํ สชฺชยิํสุฯ สกฺโก สกปริสาย สญฺญํ อทาสิ – ‘‘มาริสา มา คนฺธปานํ ปิวิตฺถ, ปิวนาการมตฺตเมว ทสฺเสถา’’ติฯ เต ตตฺถ อกํสุฯ เนวาสิกเทวตา สุวณฺณสรเกหิ อุปนีตํ คนฺธปานํ ยาวทตฺถํ ปิวิตฺวา มตฺตา ตตฺถ ตตฺถ สุวณฺณปถวิยํ ปติตฺวา สยิํสุฯ สกฺโก ‘‘คณฺหถ ปุตฺตหตาย ปุตฺเต’’ติ เต ปาเทสุ คเหตฺวา สิเนรุปาเท ขิปาเปสิฯ สกฺกสฺส ปุญฺญเตเชน ตทนุวตฺตกาปิ สพฺเพ ตตฺเถว ปติํสุฯ เต สิเนรุเวมชฺฌกาเล สญฺญํ ลภิตฺวา, ‘‘ตาตา น สุรํ ปิวิมฺห, น สุรํ ปิวิมฺหา’’ติ อาหํสุฯ ตโต ปฏฺฐาย อสุรา นาม ชาตาฯ อถ เนสํ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ สิเนรุสฺส เหฏฺฐิมตเล ทสโยชนสหสฺสํ อสุรภวนํ นิพฺพตฺติฯ สกฺโก เตสํ นิวตฺเตตฺวา
‘‘อนฺตรา ทฺวินฺนํ อยุชฺฌปุรานํ,
ปญฺจวิธา ฐปิตา อภิรกฺขา;
อุทกํ กโรฏิ-ปยสฺส จ หารี,
มทนยุตา จตุโร จ มหตฺถา’’ติฯ
ทฺเว อุทกสทฺเทน นาคา คหิตาฯ เต หิ อุทเก พลวนฺโต โหนฺติฯ ตสฺมา สิเนรุสฺส ปฐมาลินฺเท เตสํ อารกฺขาฯ กโรฏิสทฺเทน สุปณฺณา คหิตาฯ เตสํ กิร กโรฏิ นาม ปานโภชนํ, เตน ตํ นามํ ลภิํสุฯ ทุติยาลินฺเท เตสํ อารกฺขาฯ ปยสฺสหารีสทฺเทน กุมฺภณฺฑา คหิตาฯ ทานวรกฺขสา กิร เตฯ ตติยาลินฺเท เตสํ อารกฺขาฯ มทนยุตสทฺเทน ยกฺขา คหิตาฯ วิสมจาริโน กิรเต ยุชฺฌโสณฺฑาฯ จตุตฺถาลินฺเท เตสํ อารกฺขาฯ จตุโร จ มหนฺตาติ จตฺตาโร มหาราชาโน วุตฺตาฯ ปญฺจมาลินฺเท เตสํ อารกฺขาฯ ตสฺมา ยทิ อสุรา กุปิตาวิลจิตฺตา เทวปุรํ อุปยนฺติ ยุทฺเธสู, ยํ คิริโน ปฐมํ ปริภณฺฑํ, ตํ อุรคา ปฏิพาหนฺติ เอวํ เสเสสุ เสสาฯ
เต ปน อสุรา อายุวณฺณรสอิสฺสริยสมฺปตฺตีหิ ตาวติํสสทิสาวฯ ตสฺมา อนฺตรา อตฺตานํ อชานิตฺวา ปาฏลิยา ปุปฺผิตาย, ‘‘น อิทํ เทวนครํ, ตตฺถ ปาริจฺฉตฺตโก ปุปฺผติ, อิธ ปน จิตฺตปาฏลี, ชรสกฺเกนามฺหากํ
ยทา ปน อสุรา พลวนฺโต โหนฺติ, อถ นาคา โอสกฺกิตฺวา ทุติเย อาลินฺเท สุปณฺเณหิ สทฺธิํ เอกโตว หุตฺวา ยุชฺฌนฺติฯ เอส นโย สุปณฺณาทีสูปิฯ ยทา ปน ตานิ ปญฺจปิ ตาต สุวีราติอาทิมาหฯ
เอวํ ภทฺทนฺตวาติ โขติ เอวํ โหตุ ภทฺทํ ตว อิติ โขฯ ปมาทํ อาปาเทสีติ ปมาทํ อกาสิฯ อจฺฉราสงฺฆปริวุโต สฏฺฐิโยชนํ วิตฺถาเรน สุวณฺณมหาวีถิํ โอตริตฺวา นกฺขตฺตํ กีฬนฺโต นนฺทนวนาทีสุ วิจรตีติ อตฺโถฯ
อนุฏฺฐหนฺติ อนุฏฺฐหนฺโตฯ อวายามนฺติ อวายมนฺโตฯ อลสฺวสฺสาติ อลโส อสฺสฯ น จ กิจฺจานิ การเยติ กิญฺจิ กิจฺจํ นาม น กเรยฺยฯ สพฺพกามสมิทฺธสฺสาติ สพฺพกาเมหิ สมิทฺโธ อสฺสฯ ตํ เม, สกฺก, วรํ ทิสาติ, สกฺก เทวเสฏฺฐ, ตํ เม วรํ อุตฺตมํ ฐานํ โอกาสํ ทิสํ อาจิกฺข กเถหีติ วทติฯ นิพฺพานสฺส หิ โส มคฺโคติ กมฺมํ อกตฺวา ชีวิตฏฺฐานํ นาม นิพฺพานสฺส มคฺโคฯ ปฐมํฯ
๒. สุสีมสุตฺตวณฺณนา
๒๔๘. ทุติเย สุสีมนฺติ อตฺตโน ปุตฺตสหสฺสสฺส อนฺตเร เอวํนามกํ เอกํ ปุตฺตเมวฯ ทุติยํฯ
๓. ธชคฺคสุตฺตวณฺณนา
๒๔๙. ตติเย สมุปพฺยูฬฺโหติ สมฺปิณฺฑิโต ราสิภูโตฯ ธชคฺคํ อุลฺโลเกยฺยถาติ สกฺกสฺส กิร ทิยฑฺฒโยชนสตายาโม รโถ ปชาปติสฺสาติ โส กิร สกฺเกน สมานวณฺโณ สมานายุโก ทุติยํ อาสนํ ลภติฯ ตถา วรุโณ อีสาโน จฯ วรุโณ ปน ตติยํ อาสนํ ลภติ, อีสาโน จตุตฺถํฯ ปลายีติ อสุเรหิ ปราชิโต ตสฺมิํ รเถ ฐิโต อปฺปมตฺตกมฺปิ รชธชํ ทิสฺวา ปลายนธมฺโมฯ
อิติปิ โส ภควาติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาเนวฯ อิทมโวจาติ อิทํ ธชคฺคปริตฺตํ นาม ภควา อโวจ, ยสฺส อาณาเขตฺเต โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬ อานุภาโว วตฺตติฯ อิทํ อาวชฺเชตฺวา หิ ยกฺขภยโจรภยาทีหิ ทุกฺเขหิ มุตฺตานํ อนฺโต นตฺถิฯ ติฏฺฐตุ อญฺญทุกฺขวูปสโม, อิทํ อาวชฺชมาโน หิ ปสนฺนจิตฺโต อากาเสปิ ปติฏฺฐํ ลภติฯ
ตตฺริทํ วตฺถุ – ทีฆวาปิเจติยมฺหิ กิร สุธากมฺเม
๔. เวปจิตฺติสุตฺตวณฺณนา
๒๕๐. จตุตฺเถ เวปจิตฺตีติ โส กิร อสุรานํ สพฺพเชฏฺฐโกฯ เยนาติ นิปาตมตฺตํ นนฺติ จฯ กณฺฐปญฺจเมหีติ ทฺวีสุ หตฺเถสุ ปาเทสุ กณฺเฐ จาติ เอวํ ปญฺจหิ พนฺธเนหิฯ ตานิ ปน นฬินสุตฺตํ วิย มกฺกฏกสุตฺตํ วิย จ จกฺขุสฺสาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, อิริยาปถํ รุชฺฌนฺติฯ เตหิ ปน จิตฺเตเนว พชฺฌติ, จิตฺเตเนว มุจฺจติฯ อกฺโกสตีติ โจโรสิ พาโลสิ มูฬฺโหสิ เถโนสิ โอฏฺโฐสิ โคโณสิ คทฺรโภสิ เนรยิโกสิ ติรจฺฉานคโตสิ, นตฺถิ ตุยฺหํ สุคติ, ทุคฺคติเยว ตุยฺหํ ปาฏิกงฺขาติ อิเมหิ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสติฯ ปริภาสตีติ, ชรสกฺก, น ตฺวํ สพฺพกาลํ ชินิสฺสสิ, ยทา อสุรานํ ชโย ภวิสฺสติ, ตทา ตมฺปิ เอวํ พนฺธิตฺวา อสุรภวนสฺส ทฺวาเร นิปชฺชาเปตฺวา โปถาเปสฺสามีติ อาทีนิ วตฺวา ตชฺเชติฯ สกฺโก วิชิตวิชโย น ตํ มนสิ กโรติ, มหาปฏิคฺคหณํ ปนสฺส มตฺถเก วิธุนนฺโต สุธมฺมเทวสภํ ปวิสติ อชฺฌภาสีติ ‘‘กิํ นุ โข เอส สกฺโก อิมานิ ผรุสวจนานิ ภเยน ติติกฺขติ, อุทาหุ อธิวาสนขนฺติยา สมนฺนาคตตฺตา’’ติ? วีมํสนฺโต อภาสิฯ
ทุพฺพลฺยา โนติ ทุพฺพลภาเวน นุฯ ปฏิสํยุเชติ ปฏิสํยุเชยฺย ปฏิปฺผเรยฺยฯ ปภิชฺเชยฺยุนฺติ วิรชฺเชยฺยุํฯ ปกุชฺเฌยฺยุนฺติปิ ปาโฐฯ ปรนฺติ ปจฺจตฺถิกํฯ โย สโต อุปสมฺมตีติ โย สติมา หุตฺวา อุปสมฺมติ, ตสฺส อุปสมํเยวาหํ ยทา นํ มญฺญตีติ ยสฺมา ตํ มญฺญติฯ อชฺฌารุหตีติ อชฺโฌตฺถรติฯ โคว ภิยฺโย ปลายินนฺติ ยถา โคยุทฺเธ ตาวเทว ทฺเว คาโว ยุชฺฌนฺเต โคคโณ โอโลเกนฺโต ติฏฺฐติ, ยทา ปน เอโก ปลายติ, อถ นํ ปลายนฺตํ สพฺโพ โคคโณ ภิยฺโย อชฺโฌตฺถรติฯ เอวํ ทุมฺเมโธ ขมนฺตํ ภิยฺโย อชฺโฌตฺถรตีติ อตฺโถฯ
สทตฺถปรมาติ สกตฺถปรมาฯ ขนฺตฺยา ภิยฺโย น วิชฺชตีติ เตสุ สกอตฺถปรเมสุ อตฺเถสุ ขนฺติโต อุตฺตริตโร อญฺโญ อตฺโถ น วิชฺชติฯ ตมาหุ ปรมํ ขนฺตินฺติ โย พลวา ติติกฺขติ, ตสฺส ตํ ขนฺติํ ปรมํ อาหุฯ พาลพลํ นาม อญฺญาณพลํฯ ตํ ยสฺส พลํ, อพลเมว ธมฺมคุตฺตสฺสาติ ธมฺเมน รกฺขิตสฺส, ธมฺมํ วา รกฺขนฺตสฺสฯ ปฏิวตฺตาติ ปฏิปฺผริตฺวา วตฺตา, ปฏิปฺผริตฺวา วา พาลพลนฺติ วเทยฺยาปิ, ธมฺมฏฺฐํ ปน จาเลตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ ตสฺเสว เตน ปาปิโยติ เตน โกเธน ตสฺเสว ปุคฺคลสฺส ปาปํฯ กตรสฺส? โย กุทฺธํ ปฏิกุชฺฌติฯ ติกิจฺฉนฺตานนฺติ เอกวจเน พหุวจนํ, ติกิจฺฉนฺตนฺติ อตฺโถฯ ชนา มญฺญนฺตีติ เอวรูปํ อตฺตโน จ ปรสฺส จาติ อุภินฺนํ อตฺถํ ติกิจฺฉนฺตํ นิปฺผาเทนฺตํ ปุคฺคลํ ‘‘อนฺธพาโล อย’’นฺติ อนฺธพาลปุถุชฺชนาว เอวํ มญฺญนฺติฯ ธมฺมสฺส อโกวิทาติ จตุสจฺจธมฺเม อเฉกาฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ โขติ นิปาตมตฺตํฯ จตุตฺถํฯ
๕. สุภาสิตชยสุตฺตวณฺณนา
๒๕๑. ปญฺจเม อสุรินฺทํ เอตทโวจาติ เฉกตาย เอตํ อโวจฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ ‘‘ปรสฺส นาม คาหํ โมเจตฺวา ปฐมํ วตฺตุํ ครุฯ ปรสฺส วจนํ อนุคนฺตฺวา ปน ปจฺฉา สุขํ ปุพฺพเทวาติ เทวโลเก จิรนิวาสิโน ปุพฺพสามิกา, ตุมฺหากํ ตาว ปเวณิอาคตํ ภณถาติ อทณฺฑาวจราติ ทณฺฑาวจรณรหิตา, ทณฺฑํ วา สตฺถํ วา คเหตพฺพนฺติ เอวเมตฺถ นตฺถีติ อตฺโถฯ ปญฺจมํฯ
๖. กุลาวกสุตฺตวณฺณนา
๒๕๒. ฉฏฺเฐ อชฺฌภาสีติ ตสฺส กิร สิมฺพลิวนาภิมุขสฺส ชาตสฺส รถสทฺโท จ อาชานียสทฺโท ธชสทฺโท จ สมนฺตา อสนิปาตสทฺโท วิย อโหสิฯ ตํ สุตฺวา สิมฺพลิวเน พลวสุปณฺณา ปลายิํสุ, ชราชิณฺณา เจว โรคทุพฺพลา จ อสญฺชาตปกฺขโปตกา จ ปลายิตุํ อสกฺโกนฺตา, มรณภเยน ตชฺชิตา เอกปฺปหาเรเนว มหาวิรวํ วิรวิํสุฯ สกฺโก ตํ สุตฺวา ‘‘กสฺส สทฺโท, ตาตา’’ติ? มาตลิํ ปุจฺฉิฯ รถสทฺทํ, เต เทว, สุตฺวา สุปณฺณา ปลายิตุํ อสกฺโกนฺตา วิรวนฺตีติฯ ตํ สุตฺวา กรุณาสมาวชฺชิตหทโย อภาสิฯ อีสามุเขนาติ รถสฺส อีสามุเขนฯ ยถา กุลาวเก อีสามุขํ น สญฺจุณฺเณติ, เอวํ อิมินา อีสามุเขน เต ปริวชฺชยฯ โส หิ รโถ ปุญฺญปจฺจยนิพฺพตฺโต จกฺกวาฬปพฺพเตปิ
๗. นทุพฺภิยสุตฺตวณฺณนา
๒๕๓. สตฺตเม อุปสงฺกมีติ ‘‘อยํ สกฺโก ‘โยปิ เม อสฺส สุปจฺจตฺถิโก, ตสฺส ปาหํ น ทุพฺเภยฺย’นฺติ จินฺเตติ, มยา ตสฺส ปจฺจตฺถิกตโร นาม นตฺถิ, วีมํสิสฺสามิ ตาว นํ, กิํ นุ โข มํ ปสฺสิตฺวา ทุพฺภติ, น ทุพฺภตี’’ติ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมิฯ ติฏฺฐ เวปจิตฺติ คหิโตสีติ เวปจิตฺติ, เอตฺเถว ติฏฺฐ, คหิโต ตฺวํ มยาติ วทติฯ สห วจเนเนวสฺส สปสฺสุ จ เมติ มยิ อทุพฺภตฺถาย สปถํ กโรหีติ วทติฯ ยํ มุสาภณโต ปาปนฺติ อิมสฺมิํ กปฺเป ปฐมกปฺปิเกสุ เจติยรญฺโญ ปาปํ สนฺธายาหฯ อริยูปวาทิโนติ โกกลิกสฺส วิย ปาปํฯ มิตฺตทฺทุโน จ ยํ ปาปนฺติ มหากปิชาตเก มหาสตฺเต ทุฏฺฐจิตฺตสฺส อกตญฺญุโนติ เทวทตฺตสทิสสฺส อกตญฺญุโน ปาปํฯ อิมานิ กิร อิมสฺมิํ กปฺเป จตฺตาริ มหาปาปานิฯ สตฺตมํฯ
๘. เวโรจนอสุรินฺทสุตฺตวณฺณนา
๒๕๔. อฏฺฐเม อฏฺฐํสูติ ทฺวารปาลรูปกานิ วิย ฐิตาฯ นิปฺผทาติ นิปฺผตฺติ, ยาว อตฺโถ นิปฺผชฺชติ, ตาว วายเมเถวาติ วทติฯ ทุติยคาถา สกฺกสฺสฯ ตตฺถ ขนฺตฺยา ภิยฺโยติ นิปฺผนฺนโสภเนสุ อตฺเถสุ ขนฺติโต อุตฺตริตโร อตฺโถ นาม นตฺถิฯ อตฺถชาตาติ กิจฺจชาตาฯ โสณสิงฺคาลาทโยปิ หิ อุปาทาย อกิจฺจชาโต สตฺโต นาม นตฺถิฯ อิโต เอตฺโต คมนมตฺตมฺปิ กิจฺจเมว โหติฯ สํโยคปรมา ตฺเวว, สมฺโภคา สพฺพปาณินนฺติ ปาริวาสิกโอทนาทีนิ หิ อสมฺโภคารหานิ โหนฺติ, ตานิ ปุน อุณฺหาเปตฺวา ภชฺชิตฺวา สปฺปิมธุผาณิตาทีหิ สํโยชิตานิ สมฺโภคารหานิ โหนฺติฯ เตนาห ‘‘สํโยคปรมา ตฺเวว, สมฺโภคา สพฺพปาณิน’’นฺติ นิปฺผนฺนโสภโน อตฺโถติ อิเม อตฺถา นาม นิปฺผนฺนาว โสภนฺติฯ ปุน จตุตฺถคาถา สกฺกสฺสฯ ตตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อฏฺฐมํฯ
๙. อรญฺญายตนอิสิสุตฺตวณฺณนา
๒๕๕. นวเม ปณฺณกุฏีสุ สมฺมนฺตีติ หิมวนฺตปเทเส รมณีเย อรญฺญายตเน รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานจงฺกมนาทีหิ สมฺปนฺนาสุ ปณฺณสาลาสุ วสนฺติฯ สกฺโก จ เทวานมินฺโท เวปจิตฺติ จาติ อิเม ทฺเว ชนา ชามาติกสสุรา กาเลน กลหํ กโรนฺติ, กาเลน เอกโต จรนฺติ, อิมสฺมิํ ปน กาเล เอกโต ปฏลิโยติ คณงฺคณูปาหนาฯ ขคฺคํ โอลคฺเคตฺวาติ ขคฺคํ อํเส โอลคฺเคตฺวาฯ ฉตฺเตนาติ ทิพฺพเสตจฺฉตฺเตน มตฺถเก ธารยมาเนนฯ อปพฺยามโต กริตฺวาติ พฺยามโต อกตฺวาฯ จิรทิกฺขิตานนฺติ จิรสมาทิณฺณวตานํฯ อิโต ปฏิกฺกมฺมาติ ‘‘อิโต ปกฺกม ปริวชฺชย, มา อุปริวาเต ติฏฺฐา’’ติ วทนฺติฯ น เหตฺถ เทวาติ เอตสฺมิํ สีลวนฺตานํ คนฺเธ เทวา น ปฏิกฺกูลสญฺญิโน, อิฏฺฐกนฺตมนาปสญฺญิโนเยวาติ ทีเปติฯ นวมํฯ
๑๐. สมุทฺทกสุตฺตวณฺณนา
๒๕๖. ทสเม สมุทฺทตีเร ปณฺณกุฏีสูติ จกฺกวาฬมหาสมุทฺทปิฏฺฐิยํ รชตปฏฺฏวณฺเณ วาลุกปุฬิเน วุตฺตปฺปการาสุ ปณฺณสาลาสุ วสนฺติฯ สิยาปิ โนติ สิยาปิ อมฺหากํฯ อภยทกฺขิณํ ยาเจยฺยามาติ อภยทานํ ยาเจยฺยามฯ เยภุยฺเยน กิร เทวาสุรสงฺคาโม มหาสมุทฺทปิฏฺเฐ โหติฯ อสุรานํ น สพฺพกาลํ ชโย โหติ, พหุวาเร ปราชโยว โหติฯ เต เทเวหิ ปราชิตา ปลายนฺตา อิสีนํ อสฺสมปเทน คจฺฉนฺตา ‘‘สกฺโก อิเมหิ สทฺธิํ มนฺเตตฺวา อมฺเห นาเสติ, คณฺหถ ปุตฺตหตาย ปุตฺเต’’ติ กุปิตา อสฺสมปเท ปานียฆฏจงฺกมนสาลาทีนิ วิทฺธํเสนฺติฯ อิสโย อรญฺญโต ผลาผลํ อาทาย อาคตา นํ ทิสฺวา ปุน ทุกฺเขน ปฏิปากติกํ
กามํกโรติ ภยสฺส อภยสฺส วาติ ภยํ วา อภยํ วาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ ตฺวํ อภยํ ทาตุกาโม, อภยํ ทาตุํ ปโหสิฯ สเจ ภยํ ทาตุกาโมฯ ภยํ ทาตุํ ปโหสิฯ อมฺหากํ ปน อภยทานํ เทหีติฯ ทุฏฺฐานนฺติ วิรุทฺธานํฯ ปวุตฺตนฺติ เขตฺเต ปติฏฺฐาปิตํฯ
ติกฺขตฺตุํ อุพฺพิชฺชีติ สายมาสภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา สยนํ อภิรุยฺห นิปนฺโน นิทฺทาย โอกฺกนฺตมตฺตาย สมนฺตา ฐตฺวา สตฺติสเตน ปหโฏ วิย วิรวนฺโต อุฏฺฐหติ, ทสโยชนสหสฺสํ อสุรภวนํ ‘‘กิมิท’’นฺติ สงฺโขภํ อาปชฺชติฯ อถ นํ อาคนฺตฺวา ‘‘กิมิท’’นฺติ ปุจฺฉนฺติฯ โส ‘‘น กิญฺจี’’ติ วทติฯ ทุติยยามาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิติ อสุรานํ ‘‘มา ภายิ, มหาราชา’’ติ ตํ อสฺสาเสนฺตานํเยว อรุณํ อุคฺคจฺฉติฯ เอวมสฺส ตโต ปฏฺฐาย เคลญฺญชาตํ จิตฺตํ เวปติฯ เตเนว จสฺส ‘‘เวปจิตฺตี’’ติ อปรํ นามํ อุทปาทีติฯ ทสมํฯ
ปฐโม วคฺโคฯ
๒. ทุติยวคฺโค
๑. วตปทสุตฺตวณฺณนา
๒๕๗. ทุติยวคฺคสฺส วตปทานีติ วตโกฏฺฐาสานิฯ สมตฺตานีติ ปริปุณฺณานิฯ สมาทินฺนานีติ คหิตานิฯ กุเล เชฏฺฐาปจายีติ กุลเชฏฺฐกานํ มหาปิตา มหามาตา จูฬปิตา จูฬมาตา มาตุโล มาตุลานีติอาทีนํ อปจิติการโกฯ สณฺหวาโจติ ปิยมุทุมธุรวาโจฯ มุตฺตจาโคติ วิสฺสฏฺฐจาโคฯ ปยตปาณีติ เทยฺยธมฺมทานตฺถาย สทา โธตหตฺโถฯ โวสฺสคฺครโตติ โวสฺสชฺชเน รโตฯ ยาจโยโคติ ปเรหิ ยาจิตพฺพารโห, ยาจโยโคติ วา ยาจโยเคเนว ยุตฺโตฯ ทานสํวิภาครโตติ ทาเน จ สํวิภาเค จ รโตฯ ปฐมํฯ
๒. สกฺกนามสุตฺตวณฺณนา
๒๕๘. ทุติเย มนุสฺสภูโตติ มคธรฏฺเฐ มจลคาเม มนุสฺสภูโตฯ อาวสถํ อทาสีติ จตุมหาปเถ มหาชนสฺส อาวสถํ กาเรตฺวา อทาสิฯ สหสฺสมฺปิ อตฺถานนฺติ สหสฺสมฺปิ การณานํ, ชนสหสฺเสน วา วจนสหสฺเสน วา โอสาริเต ‘‘อยํ อิมสฺส อตฺโถ, อยํ อิมสฺส อตฺโถ’’ติ เอกปเท ฐิโตว วินิจฺฉินติฯ ทุติยํฯ
๓. มหาลิสุตฺตวณฺณนา
๒๕๙. ตติเย อุปสงฺกมีติ ‘‘สกฺโก เทวราชาติ กเถนฺติ, อตฺถิ นุ โข โส สกฺโก, เยน โส ทิฏฺฐปุพฺโพติ อิมมตฺถํ ทสพลํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ อุปสงฺกมิฯ ตญฺจ ปชานามีติ พหุวจเน เอกวจนํ, เต จ ธมฺเม ปชานามีติ อตฺโถฯ สกฺโก กิร อนนฺตเร อตฺตภาเว มคธรฏฺเฐ มจลคาเม มโฆ นาม มาณโว อโหสิ ปณฺฑิโต พฺยตฺโต, โพธิสตฺตจริยา วิย จ ตสฺส จริยา อโหสิฯ โส เตตฺติํส ปุริเส คเหตฺวา กลฺยาณมกาสิฯ เอกทิวสํ อตฺตโนว ปญฺญาย อุปปริกฺขิตฺวา คามมชฺเฌ มหาชนสฺส สนฺนิปติตฏฺฐาเน กจวรํ อุภโตปสฺเสสุ อปพฺยูหิตฺวา ตํ ฐานํ รมณียํ อกาสิฯ ปุน ตตฺเถว มณฺฑปํ กาเรสิฯ ปุน คจฺฉนฺเต กาเล สาลํ เยสํ ธมฺมานํ สมาทินฺนตฺตา สกฺโก สกฺกตฺตํ อชฺฌคา, ตญฺจ ปชานามีติฯ อยํ สกฺกสฺส สกฺกตฺตาธิคเม สงฺเขปกถา, วิตฺถาโร ปน สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย สกฺกปณฺหวณฺณนายํ วุตฺโตฯ ตติยํฯ
๔. ทลิทฺทสุตฺตวณฺณนา
๒๖๐. จตุตฺเถ มนุสฺสทลิทฺโทติ มนุสฺสอธโนฯ มนุสฺสกปโณติ มนุสฺสการุญฺญตํ ปตฺโตฯ มนุสฺสวราโกติ มนุสฺสลามโกฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ ฐาเน, ตสฺมิํ วา อติโรจเนฯ อุชฺฌายนฺตีติ อวชฺฌายนฺติ ลามกโต จินฺเตนฺติฯ ขิยนฺตีติ กเถนฺติ ปกาเสนฺติฯ วิปาเจนฺตีติ ตตฺถ ตตฺถ กเถนฺติ วิตฺถาเรนฺติฯ เอโส โข มาริสาติ เอตฺถ อยมนุปุพฺพิกถา – โส กิร อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ กาสิรฏฺเฐ พาราณสิราชา หุตฺวา สมุสฺสิตทฺธชปฏากนานาลงฺกาเรน สุฏฺฐุ อลงฺกตํ นครํ ปทกฺขิณํ อกาสิ อตฺตโน สิริสมฺปตฺติยา สมากฑฺฒิตเนตฺเตน ชนกาเยน สมุลฺโลกิยมาโนฯ ตสฺมิญฺจ สมเย เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ คนฺธมาทนปพฺพตา อาคมฺม ตสฺมิํ นคเร ปิณฺฑาย จรติ, สนฺตินฺทฺริโย สนฺตมานโส อุตฺตมทมถสมนฺนาคโตฯ มหาชโนปิ ราชคตํ จิตฺตีการํ ปหาย ปจฺเจกพุทฺธเมว โอโลเกสิฯ ราชา – ‘‘อิทานิ อิมสฺมิํ ชนกาเย เอโกปิ มํ น โอโลเกติฯ กิํ นุ โข เอต’’นฺติ? โอโลเกนฺโต ปจฺเจกพุทฺธํ อทฺทสฯ โสปิ ปจฺเจกพุทฺโธ มหลฺลโก โหติ ปจฺฉิมวเย ฐิโตฯ จีวรานิปิสฺส ชิณฺณานิ, ตโต ตโต สุตฺตานิ คฬนฺติฯ รญฺโญ สตสหสฺสาธิกานิ ทฺเว อสงฺขฺเยยฺยานิ ปูริตปารมิํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา จิตฺตปสาทมตฺตํ วา หตฺถํ ปสาเรตฺวา วนฺทนมตฺตํ วา นาโหสิฯ โส ราชา ‘‘ปพฺพชิโต มญฺเญ เอส อุสูยาย มํ น โอโลเกตี’’ติ กุชฺฌิตฺวา ‘‘กฺวายํ กุฏฺฐิจีวรานิ ปารุโต’’ติ นิฏฺฐุภิตฺวา ปกฺกามิฯ ตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน มหานิรเย นิพฺพตฺติตฺวา วิปากาวเสเสน มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉนฺโต ราชคเห ปรมกปณาย อิตฺถิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ คหิตกาลโต ปฏฺฐาย สา อิตฺถี กญฺชิกมตฺตมฺปิ
อถสฺส สุปฺปพุทฺโธตฺเวว นามํ อุทปาทิฯ อถาปเรน สมเยน ภควติ ราชคหํ สมฺปตฺเต นาครา สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา นครมชฺเฌ มหามณฺฑปํ กตฺวา ทานํ อทํสุฯ สุปฺปพุทฺโธปิ กุฏฺฐี คนฺตฺวา ทานคฺคมณฺฑปสฺส อวิทูเร นิสีทิฯ นาครา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสนฺตา ตสฺสาปิ ยาคุภตฺตํ อทํสุฯ ตสฺส ปณีตโภชนํ ภุตฺตสฺส จิตฺตํ เอกคฺคํ อโหสิฯ สตฺถา ภตฺตกิจฺจาวสาเน อนุโมทนํ กตฺวา สจฺจานิ ทีเปสิ, สุปฺปพุทฺโธ นิสินฺนฏฺฐาเน นิสินฺโนว เทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิโตฯ สตฺถา อุฏฺฐาย วิหารํ คโตฯ โสปิ จุมฺพฏํ อารุยฺห กปาลมาทาย ทณฺฑโมลุพฺภ อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คจฺฉนฺโต วิพฺภนฺตาย คาวิยา ชีวิตา โวโรปิโต มตฺติกปาติํ ภินฺทิตฺวา สุวณฺณปาติํ ปฏิลภนฺโต วิย ทุติยจิตฺตวาเร เทวโลเก นิพฺพตฺโต อตฺตโน ปุญฺญํ นิสฺสาย อญฺเญ เทเว อติกฺกมฺม วิโรจิตฺถฯ ตํ การณํ ทสฺเสนฺโต สกฺโก เทวานมินฺโท เอโส โข มาริสาติอาทิมาหฯ
สทฺธาติ มคฺเคนาคตสทฺธาฯ สีลญฺจ ยสฺส กลฺยาณนฺติ กลฺยาณสีลํ นาม อริยสาวกสฺส อริยกนฺตสีลํ วุจฺจติฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อริยสาวกสฺส เอกสีลมฺปิ อกนฺตํ นาม นตฺถิ, อิมสฺมิํ ปนตฺเถ ภวนฺตเรปิ อปฺปหีนํ ปญฺจสีลํ อธิปฺเปตํฯ จตุตฺถํฯ
๕. รามเณยฺยกสุตฺตวณฺณนา
๒๖๑. ปญฺจเม อารามเจตฺยาติ อารามเจติยานิฯ วนเจตฺยาติ วนเจติยานิฯ อุภยตฺถาปิ มนุสฺสรามเณยฺยสฺสาติ มนุสฺสรมณียภาวสฺสฯ อิทานิ มนุสฺสรมณียกวเสน ภูมิรมณียกํ ทสฺเสนฺโต คาเม วาติอาทิมาหฯ ปญฺจมํฯ
๖. ยชมานสุตฺตวณฺณนา
๒๖๒. ฉฏฺเฐ ยชมานานนฺติ ยชนฺตานํฯ ตทา กิร องฺคมคธวาสิกา มนุสฺสา อนุสํวจฺฉรํ สปฺปิมธุผาณิตาทีสุ อคฺคํ คเหตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน ทารูนํ สฏฺฐิมตฺเต สกฏภาเร ราสิํ กตฺวา อคฺคิํ ทตฺวา ปชฺชลิตกาเล ‘‘มหาพฺรหฺมุโน ยชามา’’ติ ตํ สพฺพํ ปกฺขิปนฺติฯ ‘‘เอกวารํ ปกฺขิตฺตํ สหสฺสคุณผลํ เทตี’’ติ เนสํ ลทฺธิฯ สกฺโก เทวราชา ‘‘สพฺเพปิเม สพฺพอคฺคานิ คเหตฺวา ‘มหาพฺรหฺมุโน ยชามา’ติ อคฺคิมฺหิ ฌาเปนฺติฯ อผลํ กโรนฺติ, มยิ ปสฺสนฺเต มา นสฺสนฺตุ, ยถา พุทฺธสฺส เจว สงฺฆสฺส จ ทตฺวา พหุํ ปุญฺญํ ปสวนฺติ, เอวํ กริสฺสามี’’ติ ทารุราสิํ ชลาเปตฺวา โอโลเกนฺเตสุ มนุสฺเสสุ ปุณฺณมทิวเส พฺรหฺมตฺตภาวํ มาเปตฺวา มหาชนสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว จนฺทมณฺฑลํ ภินฺทิตฺวา นิกฺขนฺโต วิย อโหสิฯ มหาชโน ทิสฺวา ‘‘อิมํ ยญฺญํ ปฏิคฺคเหตุํ มหาพฺรหฺมา อาคจฺฉตี’’ติ ชณฺณุเกหิ ภูมิยํ ปติฏฺฐาย, อญฺชลิํ ปคฺคยฺห นมสฺสมาโน อฏฺฐาสิฯ พฺราหฺมณา อาหํสุ ‘‘ตุมฺเห ‘มยํ ตกฺเกน กเถมา’ติ มญฺญถ, อิทานิ ปสฺสถ, อยํ โว พฺรหฺมา สหตฺถา ยญฺญํ ปฏิคฺคเหตุํ อาคจฺฉตี’’ติฯ สกฺโก อาคนฺตฺวา ทารุจิตกมตฺถเก อากาเส ฐตฺวา ‘‘กสฺสายํ สกฺกาโร’’ติ ปุจฺฉิ? ตุมฺหากํ, ภนฺเต, ปฏิคฺคณฺหถ โน ยญฺญนฺติฯ เตน หิ อาคจฺฉถ, มา ตุลํ ฉฑฺเฑตฺวา หตฺเถน ตุลยิตฺถ, อยํ สตฺถา ธุรวิหาเร วสติ, ตํ ปุจฺฉิสฺสาม ‘‘กสฺส ทินฺนํ มหปฺผลํ โหตี’’ติ
ตตฺถ ปุญฺญเปกฺขานนฺติ ปุญฺญํ อิจฺฉนฺตานํ ปุญฺญตฺถิกานํฯ โอปธิกํ ปุญฺญนฺติ อุปธิวิปากํ ปุญฺญํฯ สงฺเฆ ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ อริยสงฺเฆ ทินฺนํ วิปฺผารวนฺตํ โหติฯ เทสนาวสาเน จตุราสีติปาณสหสฺสานิ อมตปานํ ปิวิํสุฯ ตโต ปฏฺฐาย มนุสฺสา สพฺพานิ อคฺคทานานิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อทํสุฯ ฉฏฺฐํฯ
๗. พุทฺธวนฺทนาสุตฺตวณฺณนา
๒๖๓. สตฺตเม อุฏฺเฐหีติ อุฏฺฐห, ฆฏ, วายมฯ วิชิตสงฺคามาติ ราคาทีนญฺเจว ทฺวาทสโยชนิกสฺส จ มารพลสฺส ชิตตฺตา ภควนฺตํ เอวํ อาลปติ ปนฺนภาราติ โอโรปิตขนฺธกิเลสาภิสงฺขารภารฯ ปนฺนรสาย รตฺตินฺติ ปนฺนรสาย ปุณฺณมาย รตฺติํฯ สตฺตมํฯ
๘. คหฏฺฐวนฺทนาสุตฺตวณฺณนา
๒๖๔. อฏฺฐเม ปุถุทฺทิสาติ จตสฺโส ทิสา จตสฺโส อนุทิสา จฯ ภุมฺมาติ ภูมิวาสิโนฯ จิรรตฺตสมาหิเตติ อุปจารปฺปนาหิ จิรรตฺตสมาหิตจิตฺเตฯ วนฺเทติ วนฺทามิฯ พฺรหฺมจริยปรายเณติ ทสปิ วสฺสานิ วีสติปิ วสฺสานิ…เป.… สฏฺฐิปิ วสฺสานิ อาปาณโกฏิกํ เอกเสยฺยํ เอกภตฺตนฺติอาทิกํ เสฏฺฐจริยํ พฺรหฺมจริยํ จรมาเนติ อตฺโถฯ ปุญฺญกราติ จตุปจฺจยทานํ กุสุมฺภสุมนปูชา ทีปสหสฺสชาลนฺติ เอวมาทิปุญฺญการกาฯ สีลวนฺโตติ อุปาสกตฺเต ปติฏฺฐาย ปญฺจหิปิ ทสหิปิ สีเลหิ สมนฺนาคตาฯ ธมฺเมน ทารํ โปเสนฺตีติ อุมงฺคภินฺทนาทีนิ อกตฺวา ธมฺมิเกหิ กสิโครกฺขวณิชฺชาทีหิ ปุตฺตทารํ โปเสนฺติฯ ปมุโข รถมารุหีติ เทวานํ ปมุโข เสฏฺโฐ รถํ อารุหิฯ อฏฺฐมํฯ
๙. สตฺถารวนฺทนาสุตฺตวณฺณนา
๒๖๕. นวเม ภควนฺตํ นมสฺสตีติ เอกํสํ อุตฺตริยํ ทุกุลํ กตฺวา, พฺรหฺมชาณุโก หุตฺวา สิรสิ อญฺชลิํ ฐเปตฺวา นมสฺสติฯ โส ยกฺโขติ โส สกฺโกฯ อโนมนามนฺติ สพฺพคุเณหิ โอมกภาวสฺส นตฺถิตาย สพฺพคุณเนมิตฺตเกหิ นาเมหิ อโนมนามํฯ อวิชฺชาสมติกฺกมาติ จตุสจฺจปฏิจฺฉาทิกาย วฏฺฏมูลกอวิชฺชาย สมติกฺกเมนฯ เสกฺขาติ สตฺต เสกฺขาฯ อปจยารามาติ วฏฺฏวิทฺธํสเน รตาฯ สิกฺขเรติ สิกฺขนฺติฯ นวมํฯ
๑๐. สงฺฆวนฺทนาสุตฺตวณฺณนา
๒๖๖. ทสเม อชฺฌภาสีติ กสฺมา เอส ปุนปฺปุนํ เอวํ ภาสตีติ? สกฺกสฺส กิร เทวรญฺโญ ปูติเทหสยาติ ปูติมฺหิ มาตุสรีเร วา, อตฺตโนเยว วา สรีรํ อวตฺถริตฺวา สยนโต ปูติเทหสยาฯ นิมุคฺคา กุณปมฺเหเตติ ทสมาเส มาตุกุจฺฉิสงฺขาเต กุณปสฺมิํ เอเต นิมุคฺคาฯ เอตํ เตสํ ปิหยามีติ เอเตสํ เอตํ ปิหยามิ ปตฺถยามิฯ น เต สํ โกฏฺเฐ โอเปนฺตีติ น เต สํ สนฺตกํ ธญฺญํ โกฏฺเฐ ปกฺขิปนฺติฯ น หิ เอเตสํ ธญฺญํ อตฺถิฯ น กุมฺภีติ น กุมฺภิยํฯ น กโฬปิยนฺติ น ปจฺฉิยํฯ ปรนิฏฺฐิตเมสานาติ ปเรสํ นิฏฺฐิตํ ปรฆเร ปกฺกํ ภิกฺขาจารวตฺเตน เอสมานา คเวสมานาฯ เตนาติ เอวํ ปริยิฏฺเฐนฯ สุพฺพตาติ ทสปิ…เป.… สฏฺฐิปิ วสฺสานิ สุสมาทินฺนสุนฺทรวตาฯ
สุมนฺตมนฺติโนติ ธมฺมํ สชฺฌายิสฺสาม, ธุตงฺคํ สมาทิยิสฺสาม, อมตํ ปริภุญฺชิสฺสาม, สมณธมฺมํ กริสฺสามาติ เอวํ สุภาสิตภาสิโนฯ ตุณฺหีภูตา สมญฺจราติ ติยามรตฺติํ อสนิโฆเสน ปุถุมจฺจา จาติ พหุสตฺตา จ อญฺญมญฺญํ วิรุทฺธาฯ อตฺตทณฺเฑสุ นิพฺพุตาติ ปรวิเหฐนตฺถํ คหิตทณฺเฑสุ สตฺเตสุ นิพฺพุตา วิสฺสฏฺฐทณฺฑาฯ สาทาเนสุ อนาทานาติ สคหเณสุ สตฺเตสุ จ ภวโยนิอาทีนํ เอกโกฏฺฐาสสฺสาปิ อคหิตตฺตา อคหณาฯ ทสมํฯ
ทุติโย วคฺโคฯ
๓. ตติยวคฺโค
๑. เฉตฺวาสุตฺตวณฺณนา
๒๖๗. ตติยวคฺคสฺส ปฐมํ วุตฺตตฺถเมวฯ ปฐมํฯ
๒. ทุพฺพณฺณิยสุตฺตวณฺณนา
๒๖๘. ทุติเย ทุพฺพณฺโณติ ฌามขาณุวณฺโณฯ โอโกฏิมโกติ ลกุณฺฑโก มโหทโรฯ อาสเนติ ปณฺฑุกมฺพลสิลายํฯ โกธภกฺโขติ สกฺเกน คหิตนามเมเวตํฯ โส ปน เอโก รูปาวจรพฺรหฺมา, ‘‘สกฺโก กิร ขนฺติพเลน สมนฺนาคโต’’ติ สุตฺวา วีมํสนตฺถํ อาคโต อุปสงฺกมีติ เทวานํ สุตฺวา ‘‘น สกฺกา เอส ผรุเสน จาเลตุํ, นีจวุตฺตินา ปน ขนฺติยํ ฐิเตน สกฺกา ปลาเปตุ’’นฺติ ตถา ปลาเปตุกาโม อุปสงฺกมิฯ อนฺตรธายีติ ขนฺติยํ ฐตฺวา พลวจิตฺตีการํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา นีจวุตฺติยา ทสฺสิยมานาย สกฺกาสเน ฐาตุํ อสกฺโกนฺโต อนฺตรธายิฯ น สูปหตจิตฺโตมฺหีติ เอตฺถ สูติ นิปาตมตฺตํ, อุปหตจิตฺโตมฺหีติ อาหฯ นาวตฺเตน สุวานโยติ น โกธาวตฺเตน สุอานโย, โกธวเส วตฺเตตุํ น สุกโรมฺหีติ วทติฯ น โว จิราหนฺติ โวติ นิปาตมตฺตํ, อหํ จิรํ น กุชฺฌามีติ วทติฯ ทุติยํฯ
๓. สมฺพริมายาสุตฺตวณฺณนา
๒๖๙. ตติเย อาพาธิโกติ อิสิคเณน อภิสปกาเล อุปฺปนฺนาพาเธน อาพาธิโกฯ วาเจหิ มนฺติ สเจ มํ สมฺพริมายํ วาเจสิ, เอวมหํ ตมฺปิ ติกิจฺฉิสฺสามีติ วทติฯ มา โข ตฺวํ, มาริส, วาเจสีติ วินาปิ ตาว สมฺพริมายํ สกฺโก อมฺเห พาธติ, ยทิ ปน ตํ ชานิสฺสติ, นฏฺฐา มยํ, มา อตฺตโน เอกสฺส อตฺถาย อมฺเห นาเสหีติ วตฺวา นิวารยิํสุฯ สมฺพโรว สตํ สมนฺติ ยถา สมฺพโร อสุรินฺโท มายาวี มายํ ปโยเชตฺวา วสฺสสตํ นิรเย ปกฺโก, เอวํ ปจฺจติฯ ตุมฺเห ธมฺมิกาว, อลํ โว มายายาติ วทติฯ กิํ ปน สกฺโก ตสฺส โกธํ ติกิจฺฉิตุํ สกฺกุเณยฺยาติ? อาม สกฺกุเณยฺยฯ กถํ? ตทา กิร โส อิสิคโณ ธรติเยว, ตสฺมา นํ อิสีนํ สนฺติกํ เนตฺวา ขมาเปยฺย, เอวมสฺส ผาสุ ภเวยฺยฯ เตน ปน วญฺจิตตฺตา ตถา อกตฺวา ปกฺกนฺโตวฯ ตติยํฯ
๔. อจฺจยสุตฺตวณฺณนา
๒๗๐. จตุตฺเถ สมฺปโยเชสุนฺติ กลหํ อกํสุฯ อจฺจสราติ อติกฺกมิ, เอโก ภิกฺขุ เอกํ ยถาธมฺมํ นปฺปฏิคฺคณฺหาตีติ น ขมติฯ โกโธ โว วสมายาตูติ โกโธ ตุมฺหากํ วสํ อาคจฺฉตุ, มา ตุมฺเห โกธวสํ คมิตฺถาติ ทีเปติฯ มา จ มิตฺเต หิ โว ชราติ เอตฺถ หีติ นิปาตมตฺตํ, ตุมฺหากํ มิตฺตธมฺเม ชรา นาม มา นิพฺพตฺติฯ ภุมฺมตฺเถ วา กรณวจนํ, มิตฺเตสุ โว ชรา มา นิพฺพตฺติ, มิตฺตภาวโต อญฺญถาภาโว มา โหตูติ อตฺโถฯ อครหิยํ มา ครหิตฺถาติ อคารยฺหํ ขีณาสวปุคฺคลํ มา ครหิตฺถฯ จตุตฺถํฯ
๕. อกฺโกธสุตฺตวณฺณนา
๒๗๑. ปญฺจเม มา โว โกโธ อชฺฌภวีติ โกโธ ตุมฺเห มา อภิภวิ, ตุมฺเหว โกธํ อภิภวถฯ มา จ กุชฺฌิตฺถ กุชฺฌิตนฺติ กุชฺฌนฺตานํ มา ปฏิกุชฺฌิตฺถฯ อกฺโกโธติ เมตฺตา อวิหิํสาติ กรุณา จ กรุณาปุพฺพภาโค จฯ อถ ปาปชนํ โกโธ, ปพฺพโตวาภิมทฺทตีติ ลามกชนํ ปพฺพโต วิย โกโธ อภิมทฺทตีติฯ ปญฺจมํฯ
ตติโย วคฺโคฯ
สกฺกสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อิติ สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย
สคาถาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย ปฐโม ภาโคฯ