๒. เทวปุตฺตสํยุตฺตํ
๑. ปฐมวคฺโค
๑. ปฐมกสฺสปสุตฺตวณฺณนา
๘๒. เทวปุตฺตสํยุตฺตสฺส เทวปุตฺโตติ เทวานญฺหิ องฺเก นิพฺพตฺตา ปุริสา เทวปุตฺตา นาม, อิตฺถิโย เทวธีตโร นาม โหนฺติฯ นามวเสน อปากฏาว ‘‘อญฺญตรา เทวตา’’ติ วุจฺจติ, ปากโฏ ‘‘อิตฺถนฺนาโม เทวปุตฺโต’’ติฯ ตสฺมา เหฏฺฐา ‘‘อญฺญตรา เทวตา’’ติ วตฺวา อิธ ‘‘เทวปุตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ อนุสาสนฺติ อนุสิฏฺฐิํฯ อยํ กิร เทวปุตฺโต ภควตา สมฺโพธิโต สตฺตเม วสฺเส ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา ติทสปุเร วสฺสํ อุปคมฺม อภิธมฺมํ เทเสนฺเตน ฌานวิภงฺเค – ‘‘ภิกฺขูติ สมญฺญาย ภิกฺขุ, ปฏิญฺญาย ภิกฺขู’’ติ (วิภ. ๕๑๐)ฯ เอวํ ภิกฺขุนิทฺเทสํ กถิยมานํ อสฺโสสิฯ ‘‘เอวํ วิตกฺเกถ, มา เอวํ วิตกฺกยิตฺถ, เอวํ มนสิกโรถ, มา เอวํ มนสากตฺถฯ อิทํ ปชหถ, อิทํ อุปสมฺปชฺช วิหรถา’’ติ (ปารา. ๑๙)ฯ เอวรูปํ ปน ภิกฺขุโอวาทํ ภิกฺขุอนุสาสนํ น อสฺโสสิฯ โส ตํ สนฺธาย – ‘‘ภิกฺขุํ ภควา ปกาเสสิ, โน จ ภิกฺขุโน อนุสาส’’นฺติ อาหฯ
เตน หีติ ยสฺมา มยา ภิกฺขุโน อนุสิฏฺฐิ น ปกาสิตาติ วทสิ, ตสฺมาฯ ตญฺเญเวตฺถ ปฏิภาตูติ ตุยฺเหเวสา อนุสิฏฺฐิปกาสนา อุปฏฺฐาตูติฯ โย หิ ปญฺหํ กเถตุกาโม โหติ, น จ สกฺโกติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สทฺธิํ สํสนฺทิตฺวา กเถตุํฯ โย วา น กเถตุกาโม โหติ, สกฺโกติ ปน กเถตุํฯ โย วา
ตตฺถ สุภาสิตสฺส สิกฺเขถาติ สุภาสิตํ สิกฺเขยฺย, จตุสจฺจนิสฺสิตํ ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตํ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยนิสฺสิตํ จตุพฺพิธํ วจีสุจริตเมว สิกฺเขยฺยฯ สมณูปาสนสฺส จาติ สมเณหิ อุปาสิตพฺพํ สมณูปาสนํ จิตฺตวูปสมสฺส จาติ อฏฺฐสมาปตฺติวเสน จิตฺตวูปสมํ สิกฺเขยฺยฯ อิติ เทวปุตฺเตน ติสฺโส สิกฺขา กถิตา โหนฺติฯ ปุริมปเทน หิ อธิสีลสิกฺขา กถิตา, ทุติยปเทน อธิปญฺญาสิกฺขา, จิตฺตวูปสเมน อธิจิตฺตสิกฺขาติ เอวํ อิมาย คาถาย สกลมฺปิ สาสนํ ปกาสิตเมว โหติฯ ปฐมํฯ
๒. ทุติยกสฺสปสุตฺตวณฺณนา
๘๓. ทุติเย ฌายีติ ทฺวีหิ ฌาเนหิ ฌายีฯ วิมุตฺตจิตฺโตติ กมฺมฏฺฐานวิมุตฺติยา วิมุตฺตจิตฺโตฯ หทยสฺสานุปตฺตินฺติ อรหตฺตํฯ โลกสฺสาติ สงฺขารโลกสฺสฯ อนิสฺสิโตติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อนิสฺสิโต, ตณฺหาทิฏฺฐิโย วา อนิสฺสิโตฯ ตทานิสํโสติ อรหตฺตานิสํโสฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อรหตฺตานิสํโส ภิกฺขุ อรหตฺตํ ปตฺเถนฺโต ฌายี ภเวยฺย, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภเวยฺย, โลกสฺส อุทยพฺพยํ ญตฺวา อนิสฺสิโต ภเวยฺยฯ ตนฺติธมฺโม ปน อิมสฺมิํ สาสเน ปุพฺพภาโคติฯ ทุติยํฯ
๓-๔. มาฆสุตฺตาทิวณฺณนา
๘๔. ตติเย มาโฆติ สกฺกสฺเสตํ นามํฯ สฺเวว วตฺเตน อญฺเญ อภิภวิตฺวา เทวิสฺสริยํ ปตฺโตติ วตฺรภู, วตฺรนามกํ วา อสุรํ อภิภวตีติ วตฺรภูฯ ตติยํฯ
๘๕. จตุตฺถํ
๕. ทามลิสุตฺตวณฺณนา
๘๖. ปญฺจเม น เตนาสีสเต ภวนฺติ เตน การเณน ยํ กิญฺจิ ภวํ น ปตฺเถติฯ อายตปคฺคโห นาเมส เทวปุตฺโต, ขีณาสวสฺส กิจฺจโวสานํ นตฺถิฯ ขีณาสเวน หิ อาทิโต อรหตฺตปฺปตฺติยา
อถ ภควา ‘‘อยํ เทวปุตฺโต ขีณาสวสฺส กิจฺจโวสานํ อกเถนฺโต มม สาสนํ อนิยฺยานิกํ กเถติ, กิจฺจโวสานมสฺส กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นตฺถิ กิจฺจนฺติอาทิมาหฯ ตีสุ กิร ปิฏเกสุ อยํ คาถา อสํกิณฺณาฯ ภควตา หิ อญฺญตฺถ วีริยสฺส โทโส นาม ทสฺสิโต นตฺถิฯ อิธ ปน อิมํ เทวปุตฺตํ ปฏิพาหิตฺวา ‘‘ขีณาสเวน ปุพฺพภาเค อาสวกฺขยตฺถาย อรญฺเญ วสนฺเตน กมฺมฏฺฐานํ อาทาย วีริยํ กตํ, อปรภาเค สเจ อิจฺฉติ, กโรตุ, โน เจ อิจฺฉติ, ยถาสุขํ วิหรตู’’ติ ขีณาสวสฺส กิจฺจโวสานทสฺสนตฺถํ เอวมาหฯ ตตฺถ คาธนฺติ ปติฏฺฐํฯ ปญฺจมํฯ
๖. กามทสุตฺตวณฺณนา
๘๗. ฉฏฺเฐ ทุกฺกรนฺติ อยํ กิร เทวปุตฺโต ปุพฺพโยคาวจโร พหลกิเลสตาย สปฺปโยเคน กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต สมณธมฺมํ กตฺวา ปุพฺพูปนิสฺสยมนฺทตาย อริยภูมิํ อปฺปตฺวาว กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺโตฯ โส ‘‘ตถาคตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ทุกฺกรภาวํ อาโรเจสฺสามี’’ติ อาคนฺตฺวา เอวมาหฯ ตตฺถ ทุกฺกรนฺติ ทสปิ วสฺสานิ…เป.… สฏฺฐิปิ ยเทตํ เอกนฺตปริสุทฺธสฺส สมณธมฺมสฺส กรณํ นาม, ตํ ทุกฺกรํฯ เสขาติ สตฺต เสขาฯ สีลสมาหิตาติ สีเลน สมาหิตา สมุเปตาฯ ฐิตตฺตาติ ปติฏฺฐิตสภาวาฯ เอวํ ปุจฺฉิตปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา อิทานิ อุปริปญฺหสมุฏฺฐาปนตฺถํ อนคาริยุเปตสฺสาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนคาริยุเปตสฺสาติ อนคาริยํ นิคฺเคหภาวํ อุเปตสฺสฯ สตฺตภูมิเกปิ หิ ปาสาเท วสนฺโต ภิกฺขุ วุฑฺฒตเรน อาคนฺตฺวา ‘‘มยฺหํ อิทํ ปาปุณาตี’’ติ วุตฺเต ปตฺตจีวรํ อาทาย นิกฺขมเตวฯ ตสฺมา ‘‘อนคาริยุเปโต’’ติ วุจฺจติฯ ตุฏฺฐีติ จตุปจฺจยสนฺโตโสฯ ภาวนายาติ จิตฺตวูปสมภาวนายฯ
เต เฉตฺวา มจฺจุโน ชาลนฺติ เย รตฺตินฺทิวํ อินฺทฺริยูปสเม รตา, เต ทุสฺสมาทหํ จิตฺตํ สมาทหนฺติฯ เย จ สมาหิตจิตฺตา, เต จตุปจฺจยสนฺโตสํ ปูเรนฺตา น กิลมนฺติฯ เย สนฺตุฏฺฐา, เต สีลํ ปูเรนฺตา น กิลมนฺติ ทุคฺคโมติ ‘‘สจฺจเมตํ, ภนฺเต, เย อินฺทฺริยูปสเม อวํสิราติ ญาณสิเรน อโธสิรา หุตฺวา ปปตนฺติฯ อริยมคฺคํ อาโรหิตุํ อสมตฺถตาเยว จ เต อนริยมคฺเค ปปตนฺตีติ จ วุจฺจนฺติฯ อริยานํ สโม มคฺโคติ สฺเวว มคฺโค อริยานํ สโม โหติฯ วิสเม สมาติ วิสเมปิ สตฺตกาเย สมาเยวฯ ฉฏฺฐํฯ
๗. ปญฺจาลจณฺฑสุตฺตวณฺณนา
๘๘. สตฺตเม สมฺพาเธติ นีวรณสมฺพาธํ กามคุณสมฺพาธนฺติ ทฺเว สมฺพาธาฯ เตสุ อิธ นีวรณสมฺพาธํ อธิปฺเปตํฯ โอกาสนฺติ ฌานสฺเสตํ นามํฯ ปฏิลีนนิสโภติ ปฏิลีนเสฏฺโฐฯ ปฏิลีโน นาม ปหีนมาโน วุจฺจติฯ ยถาห – ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิลีโน โหติ ปจฺจลตฺถํสูติ ปฏิลภิํสุฯ สมฺมา เตติ เย นิพฺพานปตฺติยา สติํ ปฏิลภิํสุ, เต โลกุตฺตรสมาธินาปิ สุสมาหิตาติ มิสฺสกชฺฌานํ กถิตํฯ สตฺตมํฯ
๘. ตายนสุตฺตวณฺณนา
๘๙. อฏฺฐเม ปุราณติตฺถกโรติ ปุพฺเพ ติตฺถกโรฯ เอตฺถ จ ติตฺถํ นาม ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย, ติตฺถกโร นาม ตาสํ อุปฺปาทโก สตฺถาฯ เสยฺยถิทํ นนฺโท, วจฺโฉ, กิโส, สํกิจฺโจฯ ปุราณาทโย ปน ติตฺถิยา นามฯ อยํ ปน ทิฏฺฐิํ อุปฺปาเทตฺวา กถํ สคฺเค นิพฺพตฺโตติ? กมฺมวาทิตายฯ เอส กิร อุโปสถภตฺตาทีนิ อทาสิ, อนาถานํ วตฺตํ ปฏฺฐเปสิ, ปติสฺสเย อกาสิ, โปกฺขรณิโย ขณาเปสิ, อญฺญมฺปิ พหุํ กลฺยาณํ อกาสิฯ โส ตสฺส นิสฺสนฺเทน สคฺเค นิพฺพตฺโต, สาสนสฺส ฉินฺท โสตนฺติอาทิมาหฯ
ตตฺถ ฉินฺทาติ อนิยมิตอาณตฺติฯ โสตนฺติ ตณฺหาโสตํฯ ปรกฺกมฺมาติ ปรกฺกมิตฺวา วีริยํ กตฺวาฯ กาเมติ กิเลสกาเมปิ วตฺถุกาเมปิฯ ปนุทาติ นีหรฯ เอกตฺตนฺติ ฌานํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – กาเม อชหิตฺวา มุนิ ฌานํ น อุปปชฺชติ, น ปฏิลภตีติ อตฺโถฯ กยิรา เจ กยิราเถนนฺติ ยทิ วีริยํ กเรยฺย, กเรยฺยาถ, ตํ วีริยํ น โอสกฺเกยฺยฯ ทฬฺหเมนํ ปรกฺกเมติ ทฬฺหํ เอนํ กเรยฺยฯ สิถิโล หิ ปริพฺพาโชติ สิถิลคหิตา ปพฺพชฺชาฯ ภิยฺโย อากิรเต รชนฺติ อติเรกํ อกตํ ทุกฺกฏํ เสยฺโยติ ทุกฺกฏํ อกตเมว เสยฺโยฯ ยํ กิญฺจีติ น เกวลํ ทุกฺกฏํ กตฺวา กตสามญฺญเมว, อญฺญมฺปิ ยํ กิญฺจิ สิถิลํ กตํ เอวรูปเมว โหติฯ สํกิลิฏฺฐนฺติ ทุกฺกรการิกวตํฯ อิมสฺมิํ หิ สาสเน ปจฺจยเหตุ สมาทินฺนธุตงฺควตํ สํกิลิฏฺฐเมวฯ สงฺกสฺสรนฺติ สงฺกาย สริตํ, ‘‘อิทมฺปิ อิมินา กตํ ภวิสฺสติ, อิทมฺปิ อิมินา’’ติ เอวํ อาสงฺกิตปริสงฺกิตํฯ อาทิพฺรหฺมจริยิกาติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตา ปุพฺพปธานภูตาฯ อฏฺฐมํฯ
๙. จนฺทิมสุตฺตวณฺณนา
๙๐. นวเม จนฺทิมาติ จนฺทวิมานวาสี เทวปุตฺโตฯ สพฺพธีติ สพฺเพสุ ขนฺธอายตนาทีสุฯ โลกานุกมฺปกาติ ตุยฺหมฺปิ เอตสฺสปิ ตาทิสา เอวฯ สนฺตรมาโนวาติ ตุริโต วิยฯ ปมุญฺจสีติ อตีตตฺเถ วตฺตมานวจนํฯ นวมํฯ
๑๐. สูริยสุตฺตวณฺณนา
๙๑. ทสเม สูริโยติ สูริยวิมานวาสี เทวปุตฺโตฯ อนฺธกาเรติ จกฺขุวิญฺญาณุปฺปตฺตินิวารเณน อนฺธภาวกรเณฯ วิโรจตีติ เวโรจโนฯ มณฺฑลีติ มณฺฑลสณฺฐาโนฯ มา, ราหุ, คิลี จรมนฺตลิกฺเขติ อนฺตลิกฺเข จรํ สูริยํ, ราหุ, มา คิลีติ วทติฯ กิํ ปเนส ตํ คิลตีติ ปชํ มมนฺติ จนฺทิมสูริยา กิร ทฺเวปิ เทวปุตฺตา มหาสมยสุตฺตกถนทิวเส โสตาปตฺติผลํ ปตฺตาฯ เตน ภควา ‘‘ปชํ มม’’นฺติ อาห, ปุตฺโต มม เอโสติ อตฺโถฯ ทสมํฯ
ปฐโม วคฺโคฯ
๒. อนาถปิณฺฑิกวคฺโค
๑. จนฺทิมสสุตฺตวณฺณนา
๙๒. ทุติยวคฺคสฺส ปฐเม กจฺเฉวาติ กจฺเฉ วิยฯ กจฺเฉติ ปพฺพตกจฺเฉปิ นทีกจฺเฉปิฯ เอโกทิ นิปกาติ เอกคฺคจิตฺตา เจว ปญฺญาเนปกฺเกน จ สมนฺนาคตาฯ สตาติ สติมนฺโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เย ฌานานิ ลภิตฺวา ปารนฺติ นิพฺพานํฯ อมฺพุโชติ มจฺโฉฯ รณญฺชหาติ กิเลสญฺชหาฯ เยปิ ฌานานิ ลภิตฺวา อปฺปมตฺตา กิเลเส ชหนฺติ, เต สุตฺตชาลํ ภินฺทิตฺวา มจฺฉา วิย นิพฺพานํ คมิสฺสนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ปฐมํฯ
๒. เวณฺฑุสุตฺตวณฺณนา
๙๓. ทุติเย เวณฺฑูติ ตสฺส เทวปุตฺตสฺส นามํฯ ปยิรุปาสิยาติ ปริรุปาสิตฺวาฯ อนุสิกฺขเรติ สิฏฺฐิปเทติ อนุสิฏฺฐิปเทฯ กาเล เต อปฺปมชฺชนฺตาติ กาเล เต อปฺปมาทํ กโรนฺตาฯ ทุติยํฯ
๓. ทีฆลฏฺฐิสุตฺตวณฺณนา
๙๔. ตติเย ทีฆลฏฺฐีติ เทวโลเก สพฺเพ สมปฺปมาณา ติคาวุติกาว โหนฺติ, มนุสฺสโลเก ปนสฺส ทีฆตฺตภาวตาย เอวํนามํ อโหสิฯ โส ปุญฺญานิ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺโตปิ ตเถว ปญฺญายิฯ ตติยํฯ
๔. นนฺทนสุตฺตวณฺณนา
๙๕. จตุตฺเถ โคตมาติ ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติฯ อนาวฏนฺติ ตถาคตสฺส หิ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ เปเสนฺตสฺส รุกฺโข วา ปพฺพโต วา อาวริตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ เตนาห ‘‘อนาวฏ’’นฺติฯ อิติ ตถาคตํ โถเมตฺวา เทวโลเก อภิสงฺขตปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต กถํวิธนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทุกฺขมติจฺจ อิริยตีติ ทุกฺขํ อติกฺกมิตฺวา วิหรติฯ สีลวาติ โลกิยโลกุตฺตเรน สีเลน สมนฺนาคโต ขีณาสโวฯ ปญฺญาทโยปิ มิสฺสกาเยว เวทิตพฺพาฯ ปูชยนฺตีติ คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูเชนฺติฯ จตุตฺถํฯ
๕-๖. จนฺทนสุตฺตาทิวณฺณนา
๙๖. ปญฺจเม อปฺปติฏฺเฐ อนาลมฺเพติ เหฏฺฐา อปติฏฺเฐ อุปริ อนาลมฺพเนฯ สุสมาหิโตติ อปฺปนายปิ อุปจาเรนปิ สุฏฺฐุ สมาหิโต ปหิตตฺโตติ เปสิตตฺโตฯ นนฺทีราคปริกฺขีโณติ ปริกฺขีณนนฺทีราโคฯ นนฺทีราโค นาม ตโย กมฺมาภิสงฺขาราฯ อิติ อิมาย คาถาย กามสญฺญาคหเณน ปญฺโจรมฺภาคิยสํโยชนานิ, รูปสํโยชนคหเณน ปญฺจ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานิ, นนฺทีราเคน ตโย กมฺมาภิสงฺขารา
๙๗. ฉฏฺฐํ วุตฺตตฺถเมวฯ ฉฏฺฐํฯ
๗. สุพฺรหฺมสุตฺตวณฺณนา
๙๘. สตฺตเม สุพฺรหฺมาติ โส กิร เทวปุตฺโต อจฺฉราสงฺฆปริวุโต นนฺทนกีฬิกํ คนฺตฺวา ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ ตํ ปญฺจสตา เทวธีตโร ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา, ปญฺจสตา รุกฺขํ อภิรุฬฺหาฯ นนุ จ เทวตานํ จิตฺตวเสน โยชนสติโกปิ รุกฺโข โอนมิตฺวา หตฺถํ อาคจฺฉติ, กสฺมา ตา อภิรุฬฺหาติฯ ขิฑฺฑาปสุตตายฯ อภิรุยฺห ปน มธุรสฺสเรน คายิตฺวา คายิตฺวา ปุปฺผานิ ปาเตนฺติ, ตานิ คเหตฺวา อิตรา เอกโตวณฺฏิกมาลาทิวเสน คนฺเถนฺติฯ อถ รุกฺขํ อภิรุฬฺหา อุปจฺเฉทกกมฺมวเสน เอกปฺปหาเรเนว กาลํ กตฺวา อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺตา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺติฯ
อถ กาเล คจฺฉนฺเต เทวปุตฺโต ‘‘อิมาสํ เนว สทฺโท สุยฺยติ, น ปุปฺผานิ ปาเตนฺติฯ กหํ นุ โข คตา’’ติ? อาวชฺเชนฺโต นิรเย นิพฺพตฺตภาวํ ทิสฺวา ปิยวตฺถุกโสเกน รุปฺปมาโน จินฺเตสิ – ‘‘เอตา ตาว ยถากมฺเมน คตา, มยฺหํ อายุสงฺขาโร กิตฺตโก’’ติฯ โส – ‘‘สตฺตเม ทิวเส มยาปิ อวเสสาหิ ปญฺจสตาหิ สทฺธิํ กาลํ กตฺวา ตตฺเถว นิพฺพตฺติตพฺพ’’นฺติ ทิสฺวา พลวตเรน โสเกน รุปฺปิฯ โส – ‘‘อิมํ มยฺหํ โสกํ สเทวเก โลเก อญฺญตฺร ตถาคตา นิทฺธมิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถี’’ติ จินฺเตตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา นิจฺจํ อุตฺรสฺตนฺติ คาถมาหฯ
ตตฺถ อิทนฺติ อตฺตโน จิตฺตํ ทสฺเสติฯ ทุติยปทํ ปุริมสฺเสว นิจฺจนฺติ จ ปทสฺส เทวโลเก นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺฐายาติ อตฺโถ น คเหตพฺโพ, โสกุปฺปตฺติกาลโต ปน ปฏฺฐาย นิจฺจนฺติ เวทิตพฺพํฯ อนุปฺปนฺเนสุ กิจฺเฉสูติ อิโต สตฺตาหจฺจเยน ยานิ ทุกฺขานิ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, เตสุฯ อโถ อุปฺปติเตสุ จาติ ยานิ ปญฺจสตานํ อจฺฉรานํ นิรเย นิพฺพตฺตานํ ทิฏฺฐานิ, เตสุ จาติ เอวํ อิเมสุ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺเนสุ ทุกฺเขสุ นิจฺจํ มม อุตฺรสฺตํ จิตฺตํ, อพฺภนฺตเร ฑยฺหมาโน วิย โหมิ ภควาติ ทสฺเสติฯ
นาญฺญตฺร โพชฺฌา ตปสาติ โพชฺฌงฺคภาวนญฺจ ตโปคุณญฺจ อญฺญตฺร มุญฺจิตฺวา โสตฺถิํ น ปสฺสามีติ อตฺโถฯ สพฺพนิสฺสคฺคาติ นิพฺพานโตฯ เอตฺถ กิญฺจาปิ โพชฺฌงฺคภาวนา ปฐมํ คหิตา, อินฺทฺริยสํวโร ปจฺฉา, อตฺถโต ปน อินฺทฺริยสํวโรว ปฐมํ เวทิตพฺโพฯ อินฺทิยสํวเร หิ คหิเต จตุปาริสุทฺธิสีลํ คหิตํ โหติฯ ตสฺมิํ ปติฏฺฐิโต ภิกฺขุ นิสฺสยมุตฺตโก ธุตงฺคสงฺขาตํ ตโปคุณํ สมาทาย อรญฺญํ ปวิสิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สห วิปสฺสนาย โพชฺฌงฺเค ภาเวติฯ ตสฺส อริยมคฺโค ยํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ, โส ‘‘สพฺพนิสฺสคฺโค’’ติ ภควา จตุสจฺจวเสน เทสนํ วินิวตฺเตสิฯ เทวปุตฺโต เทสนาปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหีติฯ สตฺตมํฯ
๘-๑๐. กกุธสุตฺตาทิวณฺณนา
๙๙. อฏฺฐเม กกุโธ เทวปุตฺโตติ อยํ กิร โกลนคเร มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส อุปฏฺฐากปุตฺโต ทหรกาเลเยว เถรสฺส สนฺติเก วสนฺโต ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา กาลงฺกโต, พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชิฯ ตตฺราปิ นํ กกุโธ พฺรหฺมาตฺเวว สญฺชานนฺติฯ นนฺทสีติ ตุสฺสสิฯ กิํ ลทฺธาติ ตุฏฺฐิ นาม กิญฺจิ มนาปํ ลภิตฺวา โหติ, ตสฺมา เอวมาหฯ กิํ ชียิตฺถาติ ยสฺส หิ กิญฺจิ มนาปํ จีวราทิวตฺถุ ชิณฺณํ โหติ, โส โสจติ, ตสฺมา เอวมาหฯ อรตี นาภิกีรตีติ อุกฺกณฺฐิตา นาภิภวติฯ อฆชาตสฺสาติ ทุกฺขชาตสฺส, วฏฺฏทุกฺเข ฐิตสฺสาติ อตฺโถฯ นนฺทีชาตสฺสาติ ชาตตณฺหสฺสฯ อฆนฺติ เอวรูปสฺส
๑๐๐. นวมํ วุตฺตตฺถเมวฯ นวมํฯ
๑๐๑. ทสเม อานนฺทตฺเถรสฺส อนุมานพุทฺธิยา อานุภาวปฺปกาสนตฺถํ อญฺญตโรติ อาหฯ ทสมํฯ
ทุติโย วคฺโคฯ
๓. นานาติตฺถิยวคฺโค
๑-๒. สิวสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐๒. ตติยวคฺคสฺส
๑๐๓. ทุติเย ปฏิกจฺเจวาติ ปฐมํเยวฯ อกฺขจฺฉินฺโนวฌายตีติ อกฺขจฺฉินฺโน อวฌายติ, พลวจินฺตนํ จินฺเตติฯ ทุติยคาถาย อกฺขจฺฉินฺโนวาติ อกฺขจฺฉินฺโน วิยฯ ทุติยํฯ
๓-๔. เสรีสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐๔. ตติเย ทายโกติ ทานสีโลฯ ทานปตีติ ยํ ทานํ เทมิ, ตสฺส ปติ หุตฺวา เทมิ, น ทาโส น สหาโยฯ โย หิ อตฺตนา มธุรํ ภุญฺชติ, ปเรสํ อมธุรํ เทติ, โส ทานสงฺขาตสฺส เทยฺยธมฺมสฺส ทาโส หุตฺวา เทติฯ โย ยํ อตฺตนา ภุญฺชติ, ตเทว เทติ, โส สหาโย หุตฺวา เทติฯ โย ปน อตฺตนา เยน เตน ยาเปติ, ปเรสํ มธุรํ เทติ, โส ปติ เชฏฺฐโก สามิ หุตฺวา เทติฯ อหํ ‘‘ตาทิโส อโหสิ’’นฺติ
จตูสุ ทฺวาเรสุติ ตสฺส กิร รญฺโญ สินฺธวรฏฺฐํ โสธิวากรฏฺฐนฺติ ทฺเว รฏฺฐานิ อเหสุํ, นครํ โรรุวํ นามฯ ตสฺส เอเกกสฺมิํ ทฺวาเร เทวสิกํ สตสหสฺสํ อุปฺปชฺชติ, อนฺโตนคเร วินิจฺฉยฏฺฐาเน สตสหสฺสํฯ โส พหุหิรญฺญสุวณฺณํ ราสิภูตํ ทิสฺวา กมฺมสฺสกตญาณํ อุปฺปาเทตฺวา จตูสุ ทฺวาเรสุ
สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกวนิพฺพกยาจกานนฺติ เอตฺถ สมณาติ ปพฺพชฺชูปคตาฯ พฺราหฺมณาติ โภวาทิโนฯ สมิตปาปพาหิตปาเป ปน สมณพฺราหฺมเณ เอส นาลตฺถฯ กปณาติ ทุคฺคตา ทลิทฺทมนุสฺสา กาณกุณิอาทโยฯ อทฺธิกาติ ปถาวิโนฯ วนิพฺพกาติ เย ‘‘อิฏฺฐํ, ทินฺนํ, กนฺตํ, มนาปํ, กาเลน, อนวชฺชํ ทินฺนํ, ททํ จิตฺตํ ปสาเทยฺย, คจฺฉตุ ภวํ พฺรหฺมโลก’’นฺติอาทินา นเยน ยาจกาติ เย ‘‘ปสตมตฺตํ เทถ, สราวมตฺตํ เทถา’’ติอาทีนิ จ วตฺวา ยาจมานา วิจรนฺติฯ อิตฺถาคารสฺส ทานํ ทียิตฺถาติ ปฐมทฺวารสฺส ลทฺธตฺตา ตตฺถ อุปฺปชฺชนกสตสหสฺเส อญฺญมฺปิ ธนํ ปกฺขิปิตฺวา รญฺโญ อมจฺเจ หาเรตฺวา อตฺตโน อมจฺเจ ฐเปตฺวา รญฺญา ทินฺนทานโต ราชิตฺถิโย มหนฺตตรํ ทานํ อทํสุฯ ตํ สนฺธาเยวมาหฯ มม ทานํ ปฏิกฺกมีติ ยํ มม ทานํ ตตฺถ ทียิตฺถ, ตํ ปฏินิวตฺติฯ เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ โกจีติ กตฺถจิฯ ทีฆรตฺตนฺติ อสีติวสฺสสหสฺสานิฯ เอตฺตกํ กิร กาลํ ตสฺส รญฺโญ ทานํ ทียิตฺถฯ ตติยํฯ
๑๐๕. จตุตฺถํ วุตฺตตฺถเมวฯ จตุตฺถํฯ
๕. ชนฺตุสุตฺตวณฺณนา
๑๐๖. ปญฺจเม โกสเลสุ วิหรนฺตีติ ภควโต สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา วิหรนฺติฯ อุทฺธตาติ อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตาย จ กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตาย จ อนวชฺเช สาวชฺชสญฺญิตาย จ สาวชฺเช อนวชฺชสญฺญิตาย จ อุทฺธจฺจปกติกา หุตฺวาฯ อุนฺนฬาติ อุคฺคตนฬา, อุฏฺฐิตตุจฺฉมานาติ วุตฺตํ โหติฯ จปลาติ ปตฺตจีวรมณฺฑนาทินา จาปลฺเลน ยุตฺตาฯ มุขราติ มุขขรา, ขรวจนาติ วุตฺตํ โหติฯ วิกิณฺณวาจาติ อสํยตวจนา, ทิวสมฺปิ นิรตฺถกวจนปลาปิโนฯ มุฏฺฐสฺสติโนติ นฏฺฐสฺสติโน สติวิรหิตา, อิธ กตํ เอตฺถ ปมุสฺสนฺติฯ อสมฺปชานาติ นิปฺปญฺญาฯ อสมาหิตาติ อปฺปนาอุปจารสมาธิรหิตา, จณฺฑโสเต วิพฺภนฺตจิตฺตาติ อนวฏฺฐิตจิตฺตา, ปนฺถารุฬฺหพาลมิคสทิสาฯ ปากตินฺทฺริยาติ สํวราภาเวน คิหิกาเล วิย วิวฏอินฺทฺริยาฯ
ชนฺตูติ เอวํนามโก เทวปุตฺโตฯ ตทหุโปสเถติ ตสฺมิํ อหุ อุโปสเถ, อุโปสถทิวเสติ อตฺโถฯ ปนฺนรเสติ จาตุทฺทสิกาทิปฏิกฺเขโปฯ อุปสงฺกมีติ โจทนตฺถาย อุปคโตฯ โส กิร จินฺเตสิ – ‘‘อิเม ภิกฺขู สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา นิกฺขนฺตา, อิทานิ ปมตฺตา วิหรนฺติ, น โข ปเนเต ปาฏิเยกฺกํ นิสินฺนฏฺฐาเน โจทิยมานา กถํ คณฺหิสฺสนฺติ, สมาคมนกาเล โจทิสฺสามี’’ติ อุโปสถทิวเส เตสํ สนฺนิปติตภาวํ ญตฺวา อุปสงฺกมิฯ คาถาหิ อชฺฌภาสีติ สพฺเพสํ มชฺเฌ ฐตฺวา คาถา อภาสิฯ
ตตฺถ สุขชีวิโน ปุเร อาสุนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุขชีวิโน ปุเร อาสุนฺติ ปุพฺเพ ภิกฺขู สุปฺโปสา สุภรา อนิจฺฉาติ นิตฺตณฺหา หุตฺวาฯ
เอวํ โปราณกภิกฺขูนํ วณฺณํ กเถตฺวา อิทานิ เตสํ อวณฺณํ กเถนฺโต ทุปฺโปสนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ คาเม คามณิกา วิยาติ ยถา คาเม คามกุฏา นานปฺปกาเรน ชนํ ปีเฬตฺวา ขีรทธิตณฺฑุลาทีนิ อาหราเปตฺวา ภุญฺชนฺติ, เอวํ ตุมฺเหปิ อเนสนาย ฐิตา ตุมฺหากํ ชีวิกํ กปฺเปถาติ อธิปฺปาเยน วทติฯ นิปชฺชนฺตีติ อุทฺเทสปริปุจฺฉามนสิกาเรหิ อนตฺถิกา หุตฺวา สยนมฺหิ หตฺถปาเท วิสฺสชฺเชตฺวา นิปชฺชนฺติฯ ปราคาเรสูติ ปรเคเหสุ, กุลสุณฺหาทีสูติ อตฺโถฯ มุจฺฉิตาติ กิเลสมุจฺฉาย มุจฺฉิตาฯ
เอกจฺเจติ วตฺตพฺพยุตฺตเกเยวฯ อปวิทฺธาติ ฉฑฺฑิตกาฯ อนาถาติ อปติฏฺฐาฯ เปตาติ สุสาเน ฉฑฺฑิตา กาลงฺกตมนุสฺสาฯ ยถา หิ สุสาเน ฉฑฺฑิตา นานาสกุณาทีหิ ขชฺชนฺติ, ญาตกาปิ เนสํ นาถกิจฺจํ น
๖. โรหิตสฺสสุตฺตวณฺณนา
๑๐๗. ฉฏฺเฐ ยตฺถาติ จกฺกวาฬโลกสฺส เอโกกาเส ภุมฺมํฯ น จวติ น อุปปชฺชตีติ อิทํ อปราปรํ จุติปฏิสนฺธิวเสน คหิตํฯ คมเนนาติ ปทคมเนนฯ นาหํ ตํ โลกสฺส อนฺตนฺติ สตฺถา สงฺขารโลกสฺส อนฺตํ สนฺธาย วทติฯ ญาเตยฺยนฺติอาทีสุ ญาตพฺพํ, ทฏฺฐพฺพํ, ปตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ
อิติ เทวปุตฺเตน จกฺกวาฬโลกสฺส อนฺโต ปุจฺฉิโต, สตฺถารา สงฺขารโลกสฺส กถิโตฯ โส ปน อตฺตโน ปญฺเหน สทฺธิํ สตฺถุ พฺยากรณํ สเมตีติ สญฺญาย ปสํสนฺโต อจฺฉริยนฺติอาทิมาหฯ
ทฬฺหธมฺโมติ ธนุคฺคโหติ ธนุอาจริโยฯ สุสิกฺขิโตติ กตหตฺโถติ อุสภปฺปมาเณปิ วาลคฺคํ วิชฺฌิตุํ สมตฺถภาเวน กตหตฺโถฯ กตูปาสโนติ กตสรกฺเขโป ทสฺสิตสิปฺโปฯ อสเนนาติ กณฺเฑนฯ อติปาเตยฺยาติ อติกฺกเมยฺยฯ ยาวตา โส ตาลจฺฉายํ อติกฺกเมยฺย, ตาวตา กาเลน เอกจกฺกวาฬํ อติกฺกมามีติ อตฺตโน ชวสมฺปตฺติํ ทสฺเสติฯ
ปุรตฺถิมา สมุทฺทา ปจฺฉิโมติ ยถา ปุรตฺถิมสมุทฺทา ปจฺฉิมสมุทฺโท ทูเร, เอวํ เม ทูเร ปทวีติหาโร อโหสีติ วทติฯ โส กิร ปาจีนจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ฐิโต ปาทํ ปสาเรตฺวา ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อกฺกมติ, ปุน ทุติยํ ปาทํ ปสาเรตฺวา ปรจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อกฺกมติฯ อิจฺฉาคตนฺติ อิจฺฉา เอวฯ อญฺญตฺเรวาติ นิปฺปปญฺจตํ ทสฺเสติฯ ภิกฺขาจารกาเล กิเรส นาคลตาทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตฺวา อโนตตฺเต มุขํ โธวิตฺวา กาเล สมฺปตฺเต อุตฺตรกุรุมฺหิ ปิณฺฑาย จริตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ นิสินฺโน ภตฺตกิจฺจํ กโรติ, ตตฺถ มุหุตฺตํ วิสฺสมิตฺวา ปุน ชวติฯ วสฺสสตายุโกติ ตทา ทีฆายุกกาโล โหติ, อยํ ปน วสฺสสตาวสิฏฺเฐ วสฺสสตชีวีติ ตํ วสฺสสตํ อนนฺตราเยน ชีวนฺโตฯ อนฺตราว กาลงฺกโตติ จกฺกวาฬโลกสฺส อนฺตํ อปฺปตฺวา อนฺตราว มโตฯ โส ปน ตตฺถ กาลํ กตฺวาปิ อาคนฺตฺวา อิมสฺมิํเยว จกฺกวาเฬ นิพฺพตฺติฯ อปฺปตฺวาติ สงฺขารโลกสฺส อนฺตํ อปฺปตฺวาฯ ทุกฺขสฺสาติ วฏฺฏทุกฺขสฺสฯ อนฺตกิริยนฺติ ปริยนฺตกรณํฯ กเฬวเรติ อตฺตภาเวฯ สสญฺญิมฺหิ สมนเกติ สสญฺเญ สจิตฺเตฯ โลกนฺติ ทุกฺขสจฺจํฯ โลกสมุทยนฺติ สมุทยสจฺจํฯ โลกนิโรธนฺติ นิโรธสจฺจํฯ ปฏิปทนฺติ มคฺคสจฺจํฯ อิติ – ‘‘นาหํ, อาวุโส, อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ ติณกฏฺฐาทีสุ ปญฺญเปมิ สมิตาวีติ สมิตปาโปฯ นาสีสตีติ น ปตฺเถติฯ ฉฏฺฐํฯ
๑๐๘-๑๐๙. สตฺตมฏฺฐมานิ วุตฺตตฺถาเนวฯ สตฺตมํ, อฏฺฐมํฯ
๙. สุสิมสุตฺตวณฺณนา
๑๑๐. นวเม ตุยฺหมฺปิ โน, อานนฺท, สาริปุตฺโต รุจฺจตีติ สตฺถา เถรสฺส วณฺณํ กเถตุกาโม, วณฺโณ จ นาเมส วิสภาคปุคฺคลสฺส สนฺติเก กเถตุํ น วฏฺฏติฯ ตสฺส สนฺติเก กถิโต
ตตฺถ ตุยฺหมฺปีติ สมฺปิณฺฑนตฺโถ ปิ-กาโรฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘อานนฺท, สาริปุตฺตสฺส อาจาโร โคจโร วิหาโร อภิกฺกโม
ตโต เถโร สาฏกนฺตเร ลทฺโธกาโส พลวมลฺโล วิย ตุฏฺฐมานโส หุตฺวา – ‘‘สตฺถา มยฺหํ ปิยสหายสฺส วณฺณํ กถาเปตุกาโมฯ ลภิสฺสามิ โน อชฺช, ทีปธชภูตํ มหาชมฺพุํ วิธุนนฺโต วิย วลาหกนฺตรโต จนฺทํ นีหริตฺวา ทสฺเสนฺโต วิย สาริปุตฺตตฺเถรสฺส วณฺณํ กเถตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ปฐมตรํ ตาว จตูหิ ปเทหิ ปุคฺคลปลาเป หรนฺโต กสฺส หิ นาม, ภนฺเต, อพาลสฺสาติอาทิมาหฯ พาโล หิ พาลตาย, ทุฏฺโฐ โทสตาย, มูฬฺโห โมเหน, วิปลฺลตฺถจิตฺโต อุมฺมตฺตโก จิตฺตวิปลฺลาเสน วณฺณํ ‘‘วณฺโณ’’ติ วา อวณฺณํ ‘‘อวณฺเณ’’ติ วา, ‘‘อยํ พุทฺโธ, อยํ สาวโก’’ติ วา น ชานาติฯ อพาลาทโย ปน ชานนฺติ, ตสฺมา อพาลสฺสาติอาทิมาหฯ น รุจฺเจยฺยาติ พาลาทีนํเยว หิ โส น รุจฺเจยฺย, น อญฺญสฺส กสฺสจิ น รุจฺเจยฺยฯ
เอวํ ปณฺฑิโต, ภนฺเตติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต, จตูสุ โกสลฺเลสุ ฐิตสฺเสตํ นามํฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ยโต โข, อานนฺท, ภิกฺขุ ธาตุกุสโล จ โหติ อายตนกุสโล จ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสโล จ ฐานาฏฺฐานกุสโล จ, เอตฺตาวตา โข, อานนฺท, ‘ปณฺฑิโต ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๒๔)ฯ มหาปญฺโญติอาทีสุ มหาปญฺญาทีหิ สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ ตตฺริทํ มหาปญฺญาทีนํ นานตฺตํ (ปฏิ. ม. ๓.๔) – กตมา มหาปญฺญา? มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต สมาธิกฺขนฺเธ, ปญฺญากฺขนฺเธ, วิมุตฺติกฺขนฺเธ, วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญาฯ มหนฺตานิ ฐานาฏฺฐานานิ, มหาวิหารสมาปตฺติโย, มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ, มหนฺเต สติปฏฺฐาเน, สมฺมปฺปธาเน, อิทฺธิปาเท, มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ, พลานิ, โพชฺฌงฺคานิ, มหนฺเต
สา ปน เถรสฺส เทโวโรหนํ กตฺวา สงฺกสฺสนครทฺวาเร ฐิเตน สตฺถารา ปุถุชฺชนปญฺจเก ปญฺเห ปุจฺฉิเต ตํ วิสฺสชฺเชนฺตสฺส ปากฏา ชาตาฯ
กตมา ปุถุปญฺญา? ปุถุ นานาขนฺเธสุ, (ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญาฯ) ปุถุ นานาธาตูสุ, ปุถุ นานาอายตเนสุ, ปุถุ นานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ, ปุถุ นานาสุญฺญตมนุปลพฺเภสุ, ปุถุ นานาอตฺเถสุ, ธมฺเมสุ นิรุตฺตีสุ ปฏิภาเนสุ, ปุถุ นานาสีลกฺขนฺเธสุ, ปุถุ นานาสมาธิ-ปญฺญาวิมุตฺติ-วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ, ปุถุ นานาฐานาฏฺฐาเนสุ, ปุถุ นานาวิหารสมาปตฺตีสุ, ปุถุ นานาอริยสจฺเจสุ, ปุถุ นานาสติปฏฺฐาเนสุ, สมฺมปฺปธาเนสุ, อิทฺธิปาเทสุ, อินฺทฺริเยสุ, พเลสุ, โพชฺฌงฺเคสุ, ปุถุ นานาอริยมคฺเคสุ, สามญฺญผเลสุ, อภิญฺญาสุ, ปุถุ นานาชนสาธารเณ ธมฺเม สมติกฺกมฺม ปรมตฺเถ นิพฺพาเน ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญาฯ
กตมา หาสปญฺญา? อิเธกจฺโจ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล สีลํ ปริปูเรติ, อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรติ, โภชเน มตฺตญฺญุตํ, ชาคริยานุโยคํ, สีลกฺขนฺธํ, สมาธิกฺขนฺธํ, ปญฺญากฺขนฺธํ, วิมุตฺติกฺขนฺธํ, วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ, หาสปญฺญาฯ หาสพหุโล ปาโมชฺชพหุโล ฐานาฏฺฐานํ ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปญฺญาฯ หาสพหุโล วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ หาสปญฺญาฯ หาสพหุโล อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติฯ สติปฏฺฐาเน
เถโร จ สรโท นาม ตาปโส หุตฺวา อโนมทสฺสิสฺส ภควโต ปาทมูเล อคฺคสาวกปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิฯ ตํกาลโต ปฏฺฐาย หาสพหุโล สีลปริปูรณาทีนิ อกาสีติ หาสปญฺโญฯ
กตมา ชวนปญฺญา? ยํกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป.… ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ ทุกฺขโต ขิปฺปํ, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ ยา กาจิ เวทนา…เป.… ยา กาจิ สญฺญา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํกิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป.… สพฺพํ วิญฺญาณํ อนิจฺจโต, ทุกฺขโต, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต, ทุกฺขโต, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน, อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ เวทนา… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ… จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน…เป.… วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป.… วิญฺญาณํฯ จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ
กตมา ติกฺขปญฺญา? ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปญฺญาฯ อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ, อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ… อุปฺปนฺนํ วิหิํสาวิตกฺกํ… อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม… อุปฺปนฺนํ ราคํ… โทสํ… โมหํ… โกธํ… อุปนาหํ… มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเฐยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ… มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ อภิสงฺขาเร… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ, พฺยนฺตีกโรติ, อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺญาฯ เอกสฺมิํ อาสเน
เถโร จ ภาคิเนยฺยสฺส ทีฆนขปริพฺพาชกสฺส เวทนาปริคฺคหสุตฺเต เทสิยมาเน ฐิตโกว สพฺพกิเลเส ฉินฺทิตฺวา สาวกปารมิญาณํ ปฏิวิทฺธกาลโต ปฏฺฐาย ติกฺขปญฺโญ นาม ชาโตฯ เตนาห – ‘‘ติกฺขปญฺโญ, ภนฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต’’ติฯ
กตมา นิพฺเพธิกปญฺญา? อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหติ อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺฐนพหุโล อรติพหุโล อนภิรติพหุโล พหิมุโข น รมติ สพฺพสงฺขาเรสุ, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญาฯ อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ… โมหกฺขนฺธํ… โกธํ… อุปนาหํ…เป.… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญาฯ
อปฺปิจฺโฉติ สนฺตคุณนิคุหนตา, ปจฺจยปฏิคฺคหเณ จ มตฺตญฺญุตา, เอตํ อปฺปิจฺฉลกฺขณนฺติ อิมินา ลกฺขเณน สมนฺนาคโตฯ สนฺตุฏฺโฐติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโสติ, อิเมหิ ตีหิ สนฺโตเสหิ สมนฺนาคโตฯ ปวิวิตฺโตติ กายวิเวโก จ อสํสฏฺโฐติ ทสฺสนสํสคฺโค สวนสํสคฺโค สมุลฺลปนสํสคฺโค ปริโภคสํสคฺโค กายสํสคฺโคติ, อิเมหิ ปญฺจหิ สํสคฺเคหิ วิรหิโตฯ อยญฺจ ปญฺจวิโธ สํสคฺโค ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อุปาสเกหิ อุปสิกาหิ ภิกฺขูหิ ภิกฺขุนีหีติ อฏฺฐหิ ปุคฺคเลหิ สทฺธิํ ชายติ, โส สพฺโพปิ เถรสฺส นตฺถีติ อสํสฏฺโฐฯ
อารทฺธวีริโยติ ปคฺคหิตวีริโย ปริปุณฺณวีริโยฯ ตตฺถ อารทฺธวีริโย ภิกฺขุ คมเน อุปฺปนฺนกิเลสสฺส ฐานํ ปาปุณิตุํ น เทติ, ฐาเน อุปฺปนฺนสฺส นิสชฺชํ, นิสชฺชาย อุปฺปนฺนสฺส เสยฺยํ ปาปุณิตุํ น เทติ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ อิริยาปเถ อุปฺปนฺนํ ตตฺถ ตตฺเถว นิคฺคณฺหาติฯ เถโร ปน จตุจตฺตาลีส วสฺสานิ มญฺเจ ปิฏฺฐิํ น ปสาเรติฯ ตํ สนฺธาย ‘‘อารทฺธวีริโย’’ติ อาหฯ วตฺตาติ
วจนกฺขโมติ วจนํ ขมติฯ เอโก หิ ปรสฺส โอวาทํ เทติ, สยํ ปน อญฺเญน โอวทิยมาโน กุชฺฌติฯ เถโร ปน ปรสฺสปิ โอวาทํ เทติ, สยํ
‘‘ตทหุ ปพฺพชิโต สนฺโต, ชาติยา สตฺตวสฺสิโก;
โสปิ มํ อนุสาเสยฺย, สมฺปฏิจฺฉามิ มตฺถเก’’ติฯ (มิ. ป. ๖.๔.๘) –
อาหฯ
โจทโกติ
ปาปครหีติ ปาปปุคฺคเล น ปสฺเส, น เตสํ วจนํ สุเณ, เตหิ สทฺธิํ เอกจกฺกวาเฬปิ น วเสยฺยํฯ
‘‘มา เม กทาจิ ปาปิจฺโฉ, กุสีโต หีนวีริโย;
อปฺปสฺสุโต อนาทโร, สเมโต อหุ กตฺถจี’’ติฯ –
เอวํ ปาปปุคฺคเลปิ ครหติ, ‘‘สมเณน นาม ราควสิเกน โทสโมหวสิเกน น โหตพฺพํ, อุปฺปนฺโน ราโค โทโส โมโห ปหาตพฺโพ’’ติ เอวํ ปาปธมฺเมปิ ครหตีติ ทฺวีหิ การเณหิ ‘‘ปาปครหี, ภนฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต’’ติ วทติฯ
เอวํ เอวเมตนฺติอาทิมาหฯ
เอวํ อถ โข สุสีโมติอาทิ วุตฺตํฯ
อุจฺจาวจาติ อญฺเญสุ ฐาเนสุ ปณีตํ อุจฺจํ วุจฺจติ, หีนํ อวจํฯ อิธ ปน อุจฺจาวจาติ นานาวิธา วณฺณนิภาฯ ตสฺสา กิร เทวปริสาย นีลฏฺฐานํ อตินีลํ, ปีตกฏฺฐานํ อติปีตกํ, โลหิตฏฺฐานํ อติโลหิตํ, โอทาตฏฺฐานํ อจฺโจทาตนฺติ, จตุพฺพิธา วณฺณนิภา ปาตุภวิฯ เตเนว เสยฺยถาปิ นามาติ จตสฺโส อุปมา อาคตาฯ ตตฺถ สุโภติ สุนฺทโรฯ ชาติมาติ ชาติสมฺปนฺโนฯ สุปริกมฺมกโตติ โธวนาทิปริกมฺเมน สุฏฺฐุ ปริกมฺมกโตฯ ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺโตติ รตฺตกมฺพเล ฐปิโตฯ เอวเมวนฺติ รตฺตกมฺพเล นิกฺขิตฺตมณิ วิย สพฺพา เอกปฺปหาเรเนว วิโรจิตุํ อารทฺธาฯ นิกฺขนฺติ อติเรกปญฺจสุวณฺเณน กตปิฬนฺธนํฯ ตญฺหิ ฆฏฺฏนมชฺชนกฺขมํ โหติฯ ชมฺโพนทนฺติ มหาชมฺพุสาขาย ปวตฺตนทิยํ นิพฺพตฺตํ, มหาชมฺพุผลรเส วา ปถวิยํ ปวิฏฺเฐ สุวณฺณงฺกุรา อุฏฺฐหนฺติ, เตน สุวณฺเณน กตปิฬนฺธนนฺติปิ อตฺโถฯ ทกฺขกมฺมารปุตฺตอุกฺกามุขสุกุสลสมฺปหฏฺฐนฺติ สุกุสเลน กมฺมารปุตฺเตน อุกฺกามุเข ปจิตฺวา สมฺปหฏฺฐํฯ ธาตุวิภงฺเค (ม. นิ. ๓.๓๕๗ อาทโย) อกตภณฺฑํ คหิตํ, อิธ ปน กตภณฺฑํฯ
วิทฺเธติ ทูรีภูเตฯ เทเวติ อากาเสฯ นภํ อพฺภุสฺสกฺกมาโนติ อากาสํ อภิลงฺฆนฺโตฯ อิมินา โสรโตติ ทนฺโตติ นิพฺพิเสวโนฯ สตฺถุวณฺณาภโตติ กาลํ กงฺขตีติ ปรินิพฺพานกาลํ ปตฺเถติฯ ขีณาสโว หิ เนว มรณํ อภินนฺทติ, น ชีวิตํ ปตฺเถติ, ทิวสสงฺเขปํ เวตนํ คเหตฺวา ฐิตปุริโส วิย กาลํ ปน ปตฺเถติ, โอโลเกนฺโต ติฏฺฐตีติ อตฺโถฯ เตเนวาห –
‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;
กาลญฺจ ปฏิกงฺขามิ, นิพฺพิสํ ภตโก ยถา’’ติฯ (เถรคา. ๑๐๐๑-๑๐๐๒); นวมํ;
๑๐. นานาติตฺถิยสาวกสุตฺตวณฺณนา
๑๑๑. ทสเม นานาติตฺถิยสาวกาติ เต กิร กมฺมวาทิโน อเหสุํ, ตสฺมา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตา, เต ‘‘อตฺตโน อตฺตโน สตฺถริ ปสาเทน นิพฺพตฺตมฺหา’’ติ สญฺญิโน หุตฺวา ‘‘คจฺฉาม ทสพลสฺส สนฺติเก ฐตฺวา อมฺหากํ สตฺถารานํ วณฺณํ กเถสฺสามา’’ติ อาคนฺตฺวา ปจฺเจกคาถาหิ กถยิํสุฯ ตตฺถ ฉินฺทิตมาริเตติ ฉินฺทิเต จ มาริเต จฯ หตชานีสูติ โปถเน จ ธนชานีสุ จฯ ปุญฺญํ วา ปนาติ อตฺตโน ปุญฺญมฺปิ น สมนุปสฺสติ, สงฺเขปโต ปุญฺญาปุญฺญานํ วิปาโก นตฺถีติ วทติฯ ส เว วิสฺสาสมาจิกฺขีติ โส – ‘‘เอวํ กตปาปานมฺปิ กตปุญฺญานมฺปิ วิปาโก นตฺถี’’ติ วทนฺโต สตฺตานํ วิสฺสาสํ อวสฺสยํ ปติฏฺฐํ อาจิกฺขติ, ตสฺมา มานนํ วนฺทนํ ปูชนํ อรหตีติ วทติฯ
ตโปชิคุจฺฉายาติ กายกิลมถตเปน ปาปชิคุจฺฉเนนฯ สุสํวุตตฺโตติ สมนฺนาคโต ปิหิโต วาฯ เชคุจฺฉีติ ตเปน ปาปชิคุจฺฉโกฯ นิปโกติ ปณฺฑิโตฯ จาตุยามสุสํวุโตติ จาตุยาเมน สุสํวุโตฯ จาตุยาโม สพฺพวาริวาริโตติ วาริตสพฺพอุทโก, ปฏิกฺขิตฺตสพฺพสีโตทโกติ อตฺโถฯ โส กิร สีโตทเก สตฺตสญฺญี โหติ สพฺพวาริยุตฺโตติ สพฺเพน ปาปวารเณน ยุโตฯ สพฺพวาริธุโตติ สพฺเพน ปาปวารเณน ธุตปาโป สพฺพวาริผุโฏติ สพฺเพน ปาปวารเณน ผุฏฺโฐฯ ทิฏฺฐํ สุตญฺจ อาจิกฺขนฺติ ทิฏฺฐํ ‘‘ทิฏฺฐํ เม’’ติ สุตํ ‘‘สุตํ เม’’ติ อาจิกฺขนฺโต, น นิคุหนฺโตฯ น หิ นูน กิพฺพิสีติ เอวรูโป สตฺถา กิพฺพิสการโก นาม น โหติฯ
นานาติตฺถิเยติ โส กิร นานาติตฺถิยานํเยว อุปฏฺฐาโก, ตสฺมา เต อารพฺภ วทติฯ ปกุธโก กาติยาโนติ ปกุโธ กจฺจายโนฯ นิคณฺโฐติ นาฏปุตฺโตฯ มกฺขลิปูรณาเสติ มกฺขลิ จ ปูรโณ จฯ สามญฺญปฺปตฺตาติ สมณธมฺเม โกฏิปฺปตฺตาฯ น หิ นูน เตติ สปฺปุริเสหิ น ทูเร, เตเยว โลเก สปฺปุริสาติ วทติฯ ปจฺจภาสีติ ‘‘อยํ อาโกฏโก อิเมสํ นคฺคนิสฺสิริกานํ ทสพลสฺส สนฺติเก ฐตฺวา วณฺณํ กเถตีติ เตสํ อวณฺณํ กเถสฺสามี’’ติ ปติอภาสีติฯ
ตตฺถ สหาจริเตนาติ สห จริตมตฺเตนฯ ฉโว สิคาโลติ ลามโก กาลสิคาโลฯ โกตฺถุโกติ ตสฺเสว เววจนํฯ สงฺกสฺสราจาโรติ อาสงฺกิตสมาจาโรฯ น สตํ สริกฺโขติ ปณฺฑิตานํ สปฺปุริสานํ สทิโส น โหติ, กิํ ตฺวํ กาลสิคาลสทิเส ติตฺถิเย สีเห กโรสีติ?
อนฺวาวิสิตฺวาติ ‘‘อยํ เอวรูปานํ สตฺถารานํ อวณฺณํ กเถติ, เตเนว นํ มุเขน วณฺณํ กถาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตสฺส สรีเร อนุอาวิสิ อธิมุจฺจิ, เอวํ อนฺวาวิสิตฺวาฯ อายุตฺตาติ ตโปชิคุจฺฉเน ยุตฺตปยุตฺตาฯ ปาลยํ ปวิเวกิยนฺติ ปวิเวกํ ปาลยนฺตาฯ เต กิร ‘‘นฺหาปิตปวิเวกํ ปาเลสฺสามา’’ติ รูเป นิวิฏฺฐาติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ รูเป ปติฏฺฐิตาฯ เทวโลกาภินนฺทิโนติ เทวโลกปตฺถนกามาฯ มาติยาติ มจฺจา, เต เว มจฺจา ปรโลกตฺถาย สมฺมา อนุสาสนฺตีติ วทติฯ
อิติ วิทิตฺวาติ ‘‘อยํ ปฐมํ เอเตสํ อวณฺณํ กเถตฺวา อิทานิ วณฺณํ กเถติ, โก นุ โข เอโส’’ติ อาวชฺเชนฺโต ชานิตฺวาวฯ เย จนฺตลิกฺขสฺมิํ ปภาสวณฺณาติ เย อนฺตลิกฺเข จนฺโทภาสสูริโยภาสสญฺฌาราคอินฺทธนุตารกรูปานํ ปภาสวณฺณาฯ สพฺเพว เต เตติ สพฺเพว เต ตยาฯ นมุจีติ มารํ อาลปติฯ อามิสํว มจฺฉานํ วธาย ขิตฺตาติ ยถา มจฺฉานํ วธตฺถาย พฬิสลคฺคํ
มาณวคามิโยติ อยํ กิร เทวปุตฺโต พุทฺธุปฏฺฐาโกฯ ราชคหียานนฺติ ราชคหปพฺพตานํฯ เสโตติ เกลาโสฯ อฆคามินนฺติ อากาสคามีนํฯ อุทธินนฺติ อุทกนิธานานํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ราชคหียานํ ปพฺพตานํ วิปุโล เสฏฺโฐ, หิมวนฺตปพฺพตานํ เกลาโส, อากาสคามีนํ อาทิจฺโจ, อุทกนิธานานํ สมุทฺโท, นกฺขตฺตานํ จนฺโท, เอวํ สเทวกสฺส โลกสฺส พุทฺโธ เสฏฺโฐติฯ ทสมํฯ
นานาติตฺถิยวคฺโค ตติโยฯ
อิติ สารตฺถปฺปกาสินิยา
สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย
เทวปุตฺตสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ