ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
สํยุตฺตนิกาโย
นิทานวคฺโค
๑. นิทานสํยุตฺตํ
๑. พุทฺธวคฺโค
๑. ปฏิจฺจสมุปฺปาทสุตฺตํ
๑. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติฯ ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ – ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ; ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท? อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ; วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ; นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ; สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส; ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ
‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ; วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ; นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ; สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ; ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ; เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ; ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ อิทมโวจ ภควาฯ อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติฯ ปฐมํฯ
๒. วิภงฺคสุตฺตํ
๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ วิภชิสฺสามิฯ ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท? อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ; วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ; นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ; สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส; ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ
‘‘กตมญฺจ, ภิกฺขเว, ชรามรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก; อยํ วุจฺจติ ชราฯ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ( ) (ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโท) (สฺยา. กํ.) เอวมุปริปิ, อฏฺฐกถายํ ปน น ทิสฺสติ, อิทํ วุจฺจติ มรณํฯ อิติ อยญฺจ ชรา, อิทญฺจ มรณํฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ชรามรณํฯ
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ชาติ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สญฺชาติ โอกฺกนฺติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ชาติฯ
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ภโว? ตโย เม, ภิกฺขเว, ภวา – กามภโว, รูปภโว, อรูปภโวฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภโวฯ
‘‘กตมญฺจ, ภิกฺขเว, อุปาทานํ? จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อุปาทานานิ – กามุปาทานํ, ทิฏฺฐุปาทานํ, สีลพฺพตุปาทานํ, อตฺตวาทุปาทานํฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อุปาทานํฯ
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ตณฺหา? ฉยิเม, ภิกฺขเว, ตณฺหากายา – รูปตณฺหา, สทฺทตณฺหา, คนฺธตณฺหา, รสตณฺหา, โผฏฺฐพฺพตณฺหา, ธมฺมตณฺหาฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ตณฺหาฯ
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, เวทนา? ฉยิเม, ภิกฺขเว, เวทนากายา – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนาฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, เวทนาฯ
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ผสฺโส? ฉยิเม, ภิกฺขเว, ผสฺสกายา – จกฺขุสมฺผสฺโส, โสตสมฺผสฺโส, ฆานสมฺผสฺโส, ชิวฺหาสมฺผสฺโส, กายสมฺผสฺโส, มโนสมฺผสฺโสฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ผสฺโสฯ
‘‘กตมญฺจ, ภิกฺขเว, สฬายตนํ? จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สฬายตนํฯ
‘‘กตมญฺจ , ภิกฺขเว, นามรูปํ? เวทนา, สญฺญา, เจตนา, ผสฺโส, มนสิกาโร – อิทํ วุจฺจติ นามํฯ จตฺตาโร จ มหาภูตา, จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํฯ อิทํ วุจฺจติ รูปํฯ อิติ อิทญฺจ นามํ, อิทญฺจ รูปํฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, นามรูปํฯ
‘‘กตมญฺจ, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ? ฉยิเม, ภิกฺขเว, วิญฺญาณกายา – จกฺขุวิญฺญาณํ, โสตวิญฺญาณํ, ฆานวิญฺญาณํ, ชิวฺหาวิญฺญาณํ, กายวิญฺญาณํ, มโนวิญฺญาณํฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํฯ
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, สงฺขารา? ตโยเม, ภิกฺขเว, สงฺขารา – กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโรฯ อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สงฺขาราฯ
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อวิชฺชา? ยํ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข อญฺญาณํ, ทุกฺขสมุทเย อญฺญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อญฺญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อญฺญาณํฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อวิชฺชาฯ
‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ ทุติยํฯ
๓. ปฏิปทาสุตฺตํ
๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘มิจฺฉาปฏิปทญฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ สมฺมาปฏิปทญฺจฯ ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปทา? อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปทาฯ
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปทา? อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปทา’’ติฯ ตติยํฯ
๔. วิปสฺสีสุตฺตํ
๔. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘วิปสฺสิสฺส, ภิกฺขเว, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ – ‘กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติ จ ชียติ จ มียติ จ จวติ จ อุปปชฺชติ จฯ อถ จ ปนิมสฺส ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ นปฺปชานาติ ชรามรณสฺสฯ กุทาสฺสุ นาม อิมสฺส ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ ปญฺญายิสฺสติ ชรามรณสฺสา’’’ติ?
‘‘อถ โข ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชรามรณํ โหติ, กิํปจฺจยา ชรามรณ’นฺติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘ชาติยา โข สติ ชรามรณํ โหติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติฯ
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชาติ โหติ, กิํปจฺจยา ชาตี’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘ภเว โข สติ ชาติ โหติ, ภวปจฺจยา ชาตี’’’ติฯ
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ภโว โหติ, กิํปจฺจยา ภโว’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘อุปาทาเน โข สติ ภโว โหติ, อุปาทานปจฺจยา ภโว’’’ติฯ
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ อุปาทานํ โหติ, กิํปจฺจยา อุปาทาน’นฺติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘ตณฺหาย โข สติ อุปาทานํ โหติ, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’’นฺติฯ
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ตณฺหา โหติ, กิํปจฺจยา ตณฺหา’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘เวทนาย โข สติ ตณฺหา โหติ, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’’ติฯ
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ เวทนา โหติ, กิํปจฺจยา เวทนา’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘ผสฺเส โข สติ เวทนา โหติ, ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’’ติฯ
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ผสฺโส โหติ, กิํปจฺจยา ผสฺโส’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘สฬายตเน โข สติ ผสฺโส โหติ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’’ติฯ
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ สฬายตนํ โหติ, กิํปจฺจยา สฬายตน’นฺติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘นามรูเป โข สติ สฬายตนํ โหติ, นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’’นฺติฯ
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ นามรูปํ โหติ, กิํปจฺจยา นามรูป’นฺติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘วิญฺญาเณ โข สติ นามรูปํ โหติ , วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’’นฺติฯ
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ วิญฺญาณํ โหติ, กิํปจฺจยา วิญฺญาณ’นฺติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘สงฺขาเรสุ โข สติ วิญฺญาณํ โหติ, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’’นฺติฯ
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ สงฺขารา โหนฺติ, กิํปจฺจยา สงฺขารา’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘อวิชฺชาย โข สติ สงฺขารา โหนฺติ, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติฯ
‘‘อิติ หิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ ‘สมุทโย, สมุทโย’ติ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ ชรามรณํ น โหติ, กิสฺส นิโรธา ชรามรณนิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘ชาติยา โข อสติ ชรามรณํ น โหติ, ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’’ติฯ
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ ชาติ น โหติ , กิสฺส นิโรธา ชาตินิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘ภเว โข อสติ ชาติ น โหติ, ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ’’’ติฯ
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ ภโว น โหติ, กิสฺส นิโรธา ภวนิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘อุปาทาเน โข อสติ ภโว น โหติ, อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ’’’ติฯ
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ อุปาทานํ น โหติ, กิสฺส นิโรธา อุปาทานนิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘ตณฺหาย โข อสติ อุปาทานํ น โหติ, ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ’’’ติฯ
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ ตณฺหา น โหติ, กิสฺส นิโรธา ตณฺหานิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘เวทนาย โข อสติ ตณฺหา น โหติ, เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ’’’ติฯ
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ เวทนา น โหติ, กิสฺส นิโรธา เวทนานิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘ผสฺเส โข อสติ เวทนา น โหติ, ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ’’’ติฯ
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ ผสฺโส น โหติ, กิสฺส นิโรธา ผสฺสนิโรโธ’ติ? อถ โข ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘สฬายตเน โข อสติ ผสฺโส น โหติ, สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ’’’ติฯ
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ สฬายตนํ น โหติ, กิสฺส นิโรธา สฬายตนนิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘นามรูเป โข อสติ สฬายตนํ น โหติ, นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ’’’ติฯ
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ นามรูปํ น โหติ, กิสฺส นิโรธา นามรูปนิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘วิญฺญาเณ โข อสติ นามรูปํ น โหติ, วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ’’’ติฯ
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ วิญฺญาณํ น โหติ, กิสฺส นิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘สงฺขาเรสุ โข อสติ วิญฺญาณํ น โหติ, สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ’’’ติฯ
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ สงฺขารา น โหนฺติ, กิสฺส นิโรธา สงฺขารนิโรโธ’ติ ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘อวิชฺชาย โข อสติ สงฺขารา น โหนฺติ, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’’ติฯ
‘‘อิติ หิทํ อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตีติฯ ‘นิโรโธ, นิโรโธ’ติ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’ฯ จตุตฺถํฯ
(สตฺตนฺนมฺปิ พุทฺธานํ เอวํ วิตฺถาเรตพฺโพ)ฯ
๕. สิขีสุตฺตํ
๕. สิขิสฺส , ภิกฺขเว, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส…เป.…ฯ
๖. เวสฺสภูสุตฺตํ
๖. เวสฺสภุสฺส, ภิกฺขเว, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส…เป.…ฯ
๗. กกุสนฺธสุตฺตํ
๗. กกุสนฺธสฺส, ภิกฺขเว, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส…เป.…ฯ
๘. โกณาคมนสุตฺตํ
๘. โกณาคมนสฺส, ภิกฺขเว, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส…เป.…ฯ
๙. กสฺสปสุตฺตํ
๙. กสฺสปสฺส, ภิกฺขเว, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส…เป.…ฯ
๑๐. โคตมสุตฺตํ
๑๐. ‘‘ปุพฺเพว เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ – ‘กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติ จ ชียติ จ มียติ จ จวติ จ อุปปชฺชติ จฯ อถ จ ปนิมสฺส ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ นปฺปชานาติ ชรามรณสฺสฯ กุทาสฺสุ นาม อิมสฺส ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ ปญฺญายิสฺสติ ชรามรณสฺสา’’’ติ?
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชรามรณํ โหติ, กิํปจฺจยา ชรามรณ’นฺติ ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘ชาติยา โข สติ ชรามรณํ โหติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติฯ
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชาติ โหติ…เป.… ภโว… อุปาทานํ… ตณฺหา… เวทนา… ผสฺโส… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิญฺญาณํ… สงฺขารา โหนฺติ, กิํปจฺจยา สงฺขารา’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว , โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘อวิชฺชาย โข สติ สงฺขารา โหนฺติ, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติฯ
‘‘อิติ หิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ ‘สมุทโย, สมุทโย’ติ โข เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ ชรามรณํ น โหติ, กิสฺส นิโรธา ชรามรณนิโรโธ’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘ชาติยา โข อสติ ชรามรณํ น โหติ, ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’’ติฯ
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ ชาติ น โหติ…เป.… ภโว… อุปาทานํ… ตณฺหา… เวทนา… ผสฺโส… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิญฺญาณํ… สงฺขารา น โหนฺติ, กิสฺส นิโรธา สงฺขารนิโรโธ’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘อวิชฺชาย โข อสติ สงฺขารา น โหนฺติ, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’’ติฯ
‘‘อิติ หิทํ อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติฯ ‘นิโรโธ, นิโรโธ’ติ โข เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาที’’ติฯ ทสโมฯ
พุทฺธวคฺโค ปฐโมฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
เทสนา วิภงฺคปฏิปทา จ,
วิปสฺสี สิขี จ เวสฺสภู;
กกุสนฺโธ โกณาคมโน กสฺสโป,
มหาสกฺยมุนิ จ โคตโมติฯ
๒. อาหารวคฺโค
๑. อาหารสุตฺตํ
๑๑. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม…เป.… เอตทโวจ – ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ฐิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหายฯ กตเม จตฺตาโร? กพฬีกาโร กพฬิํกาโร (สี. ปี.), กวฬีกาโร (สฺยา. กํ.) อาหาโร – โอฬาริโก วา สุขุโม วา, ผสฺโส ทุติโย, มโนสญฺเจตนา ตติยา, วิญฺญาณํ จตุตฺถํฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ฐิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย’’ฯ
‘‘อิเม, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อาหารา กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวา? อิเม จตฺตาโร อาหารา ตณฺหานิทานา ตณฺหาสมุทยา ตณฺหาชาติกา ตณฺหาปภวาฯ ตณฺหา จายํ, ภิกฺขเว, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวา? ตณฺหา เวทนานิทานา เวทนาสมุทยา เวทนาชาติกา เวทนาปภวาฯ เวทนา จายํ, ภิกฺขเว, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวา? เวทนา ผสฺสนิทานา ผสฺสสมุทยา ผสฺสชาติกา ผสฺสปภวาฯ ผสฺโส จายํ, ภิกฺขเว, กิํนิทาโน กิํสมุทโย กิํชาติโก กิํปภโว? ผสฺโส สฬายตนนิทาโน สฬายตนสมุทโย สฬายตนชาติโก สฬายตนปภโวฯ สฬายตนญฺจิทํ, ภิกฺขเว, กิํนิทานํ กิํสมุทยํ กิํชาติกํ กิํปภวํ? สฬายตนํ นามรูปนิทานํ นามรูปสมุทยํ นามรูปชาติกํ นามรูปปภวํฯ นามรูปญฺจิทํ, ภิกฺขเว, กิํนิทานํ กิํสมุทยํ กิํชาติกํ กิํปภวํ? นามรูปํ วิญฺญาณนิทานํ วิญฺญาณสมุทยํ วิญฺญาณชาติกํ วิญฺญาณปภวํฯ วิญฺญาณญฺจิทํ, ภิกฺขเว, กิํนิทานํ กิํสมุทยํ กิํชาติกํ กิํปภวํ? วิญฺญาณํ สงฺขารนิทานํ สงฺขารสมุทยํ สงฺขารชาติกํ สงฺขารปภวํฯ สงฺขารา จิเม, ภิกฺขเว, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวา? สงฺขารา อวิชฺชานิทานา อวิชฺชาสมุทยา อวิชฺชาชาติกา อวิชฺชาปภวาฯ
‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ …เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ ปฐมํฯ
๒. โมฬิยผคฺคุนสุตฺตํ
๑๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘จตฺตาโรเม , ภิกฺขเว, อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ฐิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหายฯ กตเม จตฺตาโร? กพฬีกาโร อาหาโร – โอฬาริโก วา สุขุโม วา, ผสฺโส ทุติโย, มโนสญฺเจตนา ตติยา, วิญฺญาณํ จตุตฺถํฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ฐิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหายา’’ติฯ
เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา โมฬิยผคฺคุโน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, วิญฺญาณาหารํ อาหาเรตี’’ติ? ‘‘โน กลฺโล ปญฺโห’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘‘อาหาเรตี’ติ อหํ น วทามิฯ ‘อาหาเรตี’ติ จาหํ วเทยฺยํ, ตตฺรสฺส กลฺโล ปญฺโห – ‘โก นุ โข, ภนฺเต, อาหาเรตี’ติ ? เอวํ จาหํ น วทามิฯ เอวํ มํ อวทนฺตํ โย เอวํ ปุจฺเฉยฺย – ‘กิสฺส นุ โข, ภนฺเต, วิญฺญาณาหาโร’ติ, เอส กลฺโล ปญฺโหฯ ตตฺร กลฺลํ เวยฺยากรณํ – ‘วิญฺญาณาหาโร อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา ปจฺจโย, ตสฺมิํ ภูเต สติ สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’’ติฯ
‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, ผุสตี’’ติ? ‘‘โน กลฺโล ปญฺโห’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘‘ผุสตี’ติ อหํ น วทามิฯ ‘ผุสตี’ติ จาหํ วเทยฺยํ, ตตฺรสฺส กลฺโล ปญฺโห – ‘โก นุ โข, ภนฺเต, ผุสตี’ติ? เอวํ จาหํ น วทามิฯ เอวํ มํ อวทนฺตํ โย เอวํ ปุจฺเฉยฺย – ‘กิํปจฺจยา นุ โข, ภนฺเต, ผสฺโส’ติ, เอส กลฺโล ปญฺโหฯ ตตฺร กลฺลํ เวยฺยากรณํ – ‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’’ติฯ
‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เวทยตี’’ติ เวทิยตีติ (สี. ปี. ก.)? ‘‘โน กลฺโล ปญฺโห’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘‘เวทยตี’ติ อหํ น วทามิฯ ‘เวทยตี’ติ จาหํ วเทยฺยํ, ตตฺรสฺส กลฺโล ปญฺโห – ‘โก นุ โข, ภนฺเต, เวทยตี’ติ? เอวํ จาหํ น วทามิฯ เอวํ มํ อวทนฺตํ โย เอวํ ปุจฺเฉยฺย – ‘กิํปจฺจยา นุ โข, ภนฺเต, เวทนา’ติ, เอส กลฺโล ปญฺโหฯ ตตฺร กลฺลํ เวยฺยากรณํ – ‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’’ติฯ
‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, ตสตี’’ติ ตณฺหียตีติ (สี. สฺยา. กํ.)? ‘‘โน กลฺโล ปญฺโห’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘‘ตสตี’ติ อหํ น วทามิ ฯ ‘ตสตี’ติ จาหํ วเทยฺยํ, ตตฺรสฺส กลฺโล ปญฺโห – ‘โก นุ โข, ภนฺเต, ตสตี’ติ? เอวํ จาหํ น วทามิฯ เอวํ มํ อวทนฺตํ โย เอวํ ปุจฺเฉยฺย – ‘กิํปจฺจยา นุ โข, ภนฺเต, ตณฺหา’ติ, เอส กลฺโล ปญฺโหฯ ตตฺร กลฺลํ เวยฺยากรณํ – ‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’’นฺติฯ
‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, อุปาทิยตี’’ติ? ‘‘โน กลฺโล ปญฺโห’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘‘อุปาทิยตี’ติ อหํ น วทามิฯ ‘อุปาทิยตี’ติ จาหํ วเทยฺยํ, ตตฺรสฺส กลฺโล ปญฺโห – ‘โก นุ โข, ภนฺเต, อุปาทิยตี’ติ? เอวํ จาหํ น วทามิฯ เอวํ มํ อวทนฺตํ โย เอวํ ปุจฺเฉยฺย – ‘กิํปจฺจยา นุ โข, ภนฺเต, อุปาทาน’นฺติ, เอส กลฺโล ปญฺโหฯ ตตฺร กลฺลํ เวยฺยากรณํ – ‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว’ติ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ
‘‘ฉนฺนํ ตฺเวว, ผคฺคุน, ผสฺสายตนานํ อเสสวิราคนิโรธา ผสฺสนิโรโธ; ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ; เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ; ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ ทุติยํฯ
๓. สมณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๑๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ; ชาติํ…เป.… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิญฺญาณํ… สงฺขาเร นปฺปชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ , น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา; น จ ปน เต อายสฺมนฺโต สามญฺญตฺถํ วา พฺรหฺมญฺญตฺถํ พฺราหฺมญฺญตฺถํ (สฺยา. กํ.) โมคฺคลฺลานพฺยากรณํ โอโลเกตพฺพํ วา ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติฯ
‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ ปชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ ปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ ปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานนฺติ; ชาติํ…เป.… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิญฺญาณํ… สงฺขาเร ปชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ ปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ ปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา; เต จ ปนายสฺมนฺโต สามญฺญตฺถญฺจ พฺรหฺมญฺญตฺถญฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติฯ ตติยํฯ
๔. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๑๔. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเม ธมฺเม นปฺปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ สมุทยํ นปฺปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ นิโรธํ นปฺปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ นิโรธคามินิํ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ, กตเม ธมฺเม นปฺปชานนฺติ, กตเมสํ ธมฺมานํ สมุทยํ นปฺปชานนฺติ, กตเมสํ ธมฺมานํ นิโรธํ นปฺปชานนฺติ, กตเมสํ ธมฺมานํ นิโรธคามินิํ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ’’?
‘‘ชรามรณํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ; ชาติํ…เป.… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิญฺญาณํ… สงฺขาเร นปฺปชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติฯ อิเม ธมฺเม นปฺปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ สมุทยํ นปฺปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ นิโรธํ นปฺปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ นิโรธคามินิํ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติฯ น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปน เต อายสฺมนฺโต สามญฺญตฺถํ วา พฺรหฺมญฺญตฺถํ วา ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติฯ
‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเม ธมฺเม ปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ สมุทยํ ปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ นิโรธํ ปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ นิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานนฺติ, กตเม ธมฺเม ปชานนฺติ, กตเมสํ ธมฺมานํ สมุทยํ ปชานนฺติ, กตเมสํ ธมฺมานํ นิโรธํ ปชานนฺติ, กตเมสํ ธมฺมานํ นิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานนฺติ?
‘‘ชรามรณํ ปชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ ปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ ปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานนฺติ; ชาติํ…เป.… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิญฺญาณํ… สงฺขาเร ปชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ ปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ ปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานนฺติฯ อิเม ธมฺเม ปชานนฺติ , อิเมสํ ธมฺมานํ สมุทยํ ปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ นิโรธํ ปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ นิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานนฺติฯ เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา, พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตาฯ เต จ ปนายสฺมนฺโต สามญฺญตฺถญฺจ พฺรหฺมญฺญตฺถญฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติฯ จตุตฺถํฯ
๕. กจฺจานโคตฺตสุตฺตํ
๑๕. สาวตฺถิยํ วิหรติฯ อถ โข อายสฺมา กจฺจานโคตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา กจฺจานโคตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาทิฏฺฐี’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติฯ กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, สมฺมาทิฏฺฐิ โหตี’’ติ?
‘‘ทฺวยนิสฺสิโต ขฺวายํ, กจฺจาน, โลโก เยภุยฺเยน – อตฺถิตญฺเจว นตฺถิตญฺจฯ โลกสมุทยํ โข, กจฺจาน, ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต ยา โลเก นตฺถิตา สา น โหติฯ โลกนิโรธํ โข, กจฺจาน, ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต ยา โลเก อตฺถิตา สา น โหติฯ อุปยุปาทานาภินิเวสวินิพนฺโธ อุปายุปาทานาภินิเวสวินิพนฺโธ (สี. สฺยา. กํ. ปี.) ขฺวายํ, กจฺจาน, โลโก เยภุยฺเยนฯ ตญฺจายํ อุปยุปาทานํ เจตโส อธิฏฺฐานํ อภินิเวสานุสยํ น อุเปติ น อุปาทิยติ นาธิฏฺฐาติ – ‘อตฺตา เม’ติฯ ‘ทุกฺขเมว อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปชฺชติ, ทุกฺขํ นิรุชฺฌมานํ นิรุชฺฌตี’ติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ อปรปจฺจยา ญาณเมวสฺส เอตฺถ โหติฯ เอตฺตาวตา โข, กจฺจาน, สมฺมาทิฏฺฐิ โหติฯ
‘‘‘สพฺพํ อตฺถี’ติ โข, กจฺจาน, อยเมโก อนฺโตฯ ‘สพฺพํ นตฺถี’ติ อยํ ทุติโย อนฺโตฯ เอเต เต, กจฺจาน, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติฯ ปญฺจมํฯ
๖. ธมฺมกถิกสุตฺตํ
๑๖. สาวตฺถิยํ …เป.… อถ โข อญฺญตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘ธมฺมกถิโก ธมฺมกถิโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติฯ กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ธมฺมกถิโก โหตี’’ติ?
‘‘ชรามรณสฺส เจ ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ‘ธมฺมกถิโก ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายฯ ชรามรณสฺส เจ ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายฯ ชรามรณสฺส เจ ภิกฺขุ นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ, ‘ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายฯ
‘‘ชาติยา เจ ภิกฺขุ…เป.… ภวสฺส เจ ภิกฺขุ… อุปาทานสฺส เจ ภิกฺขุ… ตณฺหาย เจ ภิกฺขุ… เวทนาย เจ ภิกฺขุ… ผสฺสสฺส เจ ภิกฺขุ… สฬายตนสฺส เจ ภิกฺขุ… นามรูปสฺส เจ ภิกฺขุ… วิญฺญาณสฺส เจ ภิกฺขุ… สงฺขารานํ เจ ภิกฺขุ… อวิชฺชาย เจ ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ‘ธมฺมกถิโก ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายฯ อวิชฺชาย เจ ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายฯ อวิชฺชาย เจ ภิกฺขุ นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ, ‘ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติฯ
๗. อเจลกสฺสปสุตฺตํ
๑๗. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเปฯ อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ อทฺทสา โข อเจโล กสฺสโป ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํฯ ทิสฺวาน เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธิํ สมฺโมทิฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ เอกมนฺตํ ฐิโต โข อเจโล กสฺสโป ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ปุจฺเฉยฺยาม มยํ ภวนฺตํ โคตมํ กญฺจิเทว กิญฺจิเทว (ก.) เทสํ, สเจ โน ภวํ โคตโม โอกาสํ กโรติ ปญฺหสฺส เวยฺยากรณายา’’ติฯ
‘‘อกาโล โข ตาว, กสฺสป, ปญฺหสฺส; อนฺตรฆรํ ปวิฏฺฐมฺหา’’ติฯ ทุติยมฺปิ โข อเจโล กสฺสโป ภควนฺตํ เอตทโวจ ‘‘ปุจฺเฉยฺยาม มยํ ภวนฺตํ โคตมํ กญฺจิเทว เทสํ, สเจ โน ภวํ โคตโม โอกาสํ กโรติ ปญฺหสฺส เวยฺยากรณายา’’ติฯ ‘‘อกาโล โข ตาว, กสฺสป, ปญฺหสฺส; อนฺตรฆรํ ปวิฏฺฐมฺหา’’ติฯ ตติยมฺปิ โข อเจโล กสฺสโป…เป.… อนฺตรฆรํ ปวิฏฺฐมฺหาติฯ เอวํ วุตฺเต, อเจโล กสฺสโป ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘น โข ปน มยํ ภวนฺตํ โคตมํ พหุเทว ปุจฺฉิตุกามา’’ติฯ ‘‘ปุจฺฉ, กสฺสป, ยทากงฺขสี’’ติฯ
‘‘กิํ นุ โข, โภ โคตม, ‘สยํกตํ ทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ ภควา อโวจฯ ‘กิํ ปน, โภ โคตม, ปรํกตํ ทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ ภควา อโวจฯ ‘กิํ นุ โข, โภ โคตม, สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ ทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ ภควา อโวจฯ ‘กิํ ปน โภ โคตม, อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ ภควา อโวจฯ ‘กิํ นุ โข, โภ โคตม, นตฺถิ ทุกฺข’นฺติ? ‘น โข, กสฺสป, นตฺถิ ทุกฺขํฯ อตฺถิ โข, กสฺสป, ทุกฺข’นฺติฯ ‘เตน หิ ภวํ โคตโม ทุกฺขํ น ชานาติ, น ปสฺสตี’ติฯ ‘น ขฺวาหํ, กสฺสป, ทุกฺขํ น ชานามิ, น ปสฺสามิฯ ชานามิ ขฺวาหํ, กสฺสป, ทุกฺขํ; ปสฺสามิ ขฺวาหํ, กสฺสป, ทุกฺข’’’นฺติฯ
‘‘กิ นุ โข, โภ โคตม, ‘สยํกตํ ทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโฐ สมาโน ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ วเทสิฯ ‘กิํ ปน, โภ โคตม, ปรํกตํ ทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโฐ สมาโน ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ วเทสิฯ ‘กิํ นุ โข, โภ โคตม, สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ ทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโฐ สมาโน ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ วเทสิฯ ‘กิํ ปน, โภ โคตม, อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโฐ สมาโน ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ วเทสิฯ ‘กิํ นุ โข, โภ โคตม, นตฺถิ ทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโฐ สมาโน ‘น โข, กสฺสป, นตฺถิ ทุกฺขํ , อตฺถิ โข, กสฺสป, ทุกฺข’นฺติ วเทสิฯ ‘เตน หิ ภวํ โคตโม ทุกฺขํ น ชานาติ น ปสฺสตี’ติ อิติ ปุฏฺโฐ สมาโน ‘น ขฺวาหํ, กสฺสป, ทุกฺขํ น ชานามิ น ปสฺสามิฯ ชานามิ ขฺวาหํ, กสฺสป, ทุกฺขํ; ปสฺสามิ ขฺวาหํ, กสฺสป, ทุกฺข’นฺติ วเทสิฯ อาจิกฺขตุ จ อยํ จกาโร สี. โปตฺถเก นตฺถิ เม, ภนฺเต, ภควา ทุกฺขํฯ เทเสตุ จ อยํ จกาโร สี. โปตฺถเก นตฺถิ เม, ภนฺเต, ภควา ทุกฺข’’นฺติฯ
‘‘‘โส กโรติ โส ปฏิสํเวทยตี’ติ ปฏิสํเวทิยตีติ (สี. ปี. ก.) โข, กสฺสป, อาทิโต สโต ‘สยํกตํ ทุกฺข’นฺติ อิติ วทํ สสฺสตํ เอตํ ปเรติฯ ‘อญฺโญ กโรติ อญฺโญ ปฏิสํเวทยตี’ติ โข, กสฺสป, เวทนาภิตุนฺนสฺส สโต ‘ปรํกตํ ทุกฺข’นฺติ อิติ วทํ อุจฺเฉทํ เอตํ ปเรติฯ เอเต เต, กสฺสป, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติฯ
เอวํ วุตฺเต, อเจโล กสฺสโป ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต, อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต! เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย…เป.… จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตีติ; เอวเมวํ ภควตา อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโตฯ เอสาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจฯ ลเภยฺยาหํ, ภนฺเต, ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยํ อุปสมฺปท’’นฺติฯ
‘‘โย โข, กสฺสป, อญฺญติตฺถิยปุพฺโพ อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อากงฺขติ ปพฺพชฺชํ, อากงฺขติ อุปสมฺปทํ, โส จตฺตาโร มาเส ปริวสติฯ จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน อจฺจเยน ปริวุฏฺฐปริวาสํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.) (ปริวุตฺถปริวาสํ) อารทฺธจิตฺตา ภิกฺขู ภิกฺขู อากงฺขมานา (สฺยา. กํ. ปี. ก.) ปพฺพาเชนฺติ อุปสมฺปาเทนฺติ ภิกฺขุภาวายฯ อปิ จ มยา ปุคฺคลเวมตฺตตา วิทิตา’’ติฯ
‘‘สเจ , ภนฺเต, อญฺญติตฺถิยปุพฺโพ อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อากงฺขติ ปพฺพชฺชํ, อากงฺขติ อุปสมฺปทํ, จตฺตาโร มาเส ปริวสติฯ จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน อจฺจเยน ปริวุฏฺฐปริวาสํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.) (ปริวุตฺถปริวาสํ) อารทฺธจิตฺตา ภิกฺขู ภิกฺขู อากงฺขมานา (สฺยา. กํ. ปี. ก.) ปพฺพาเชนฺติ อุปสมฺปาเทนฺติ ภิกฺขุภาวายฯ อหํ จตฺตาริ วสฺสานิ ปริวสิสฺสามิ , จตุนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน อจฺจเยน ปริวุฏฺฐปริวาสํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.) (ปริวุตฺถปริวาสํ) อารทฺธจิตฺตา ภิกฺขู ปพฺพาเชนฺตุ อุปสมฺปาเทนฺตุ ภิกฺขุภาวายา’’ติฯ
อลตฺถ โข อเจโล กสฺสโป ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, อลตฺถ อุปสมฺปทํฯ อจิรูปสมฺปนฺโน จ ปนายสฺมา กสฺสโป เอโก วูปกฏฺโฐ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิฯ ‘‘ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภญฺญาสิฯ อญฺญตโร จ ปนายสฺมา กสฺสโป อรหตํ อโหสีติฯ สตฺตมํฯ
๘. ติมฺพรุกสุตฺตํ
๑๘. สาวตฺถิยํ วิหรติฯ อถ โข ติมฺพรุโก ปริพฺพาชโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธิํ สมฺโมทิฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ติมฺพรุโก ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘‘กิํ นุ โข, โภ โคตม, สยํกตํ สุขทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ ภควา อโวจฯ ‘กิํ ปน, โภ โคตม, ปรํกตํ สุขทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ ภควา อโวจฯ ‘กิํ นุ โข, โภ โคตม, สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ สุขทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ ภควา อโวจฯ ‘กิํ ปน, โภ โคตม, อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ ภควา อโวจ ฯ ‘กิํ นุ โข, โภ โคตม, นตฺถิ สุขทุกฺข’นฺติ? ‘น โข, ติมฺพรุก, นตฺถิ สุขทุกฺขํ; อตฺถิ โข, ติมฺพรุก, สุขทุกฺข’นฺติฯ ‘เตน หิ ภวํ โคตโม สุขทุกฺขํ น ชานาติ, น ปสฺสตี’ติ? ‘น ขฺวาหํ, ติมฺพรุก, สุขทุกฺขํ น ชานามิ, น ปสฺสามิฯ ชานามิ ขฺวาหํ, ติมฺพรุก, สุขทุกฺขํ; ปสฺสามิ ขฺวาหํ, ติมฺพรุก, สุขทุกฺข’’’นฺติฯ
‘‘‘กิํ นุ โข, โภ โคตม, สยํกตํ สุขทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโฐ สมาโน ‘มา เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ วเทสิฯ ‘กิํ ปน, โภ โคตม, ปรํกตํ สุขทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโฐ สมาโน ‘มา เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ วเทสิฯ ‘กิํ นุ โข, โภ โคตม, สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ สุขทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโฐ สมาโน ‘มา เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ วเทสิฯ ‘กิํ ปน, โภ โคตม, อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโฐ สมาโน ‘มา เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ วเทสิฯ ‘กิํ นุ โข, โภ โคตม, นตฺถิ สุขทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโฐ สมาโน ‘น โข, ติมฺพรุก, นตฺถิ สุขทุกฺขํ; อตฺถิ โข, ติมฺพรุก, สุขทุกฺข’นฺติ วเทสิฯ ‘เตน หิ ภวํ โคตโม สุขทุกฺขํ น ชานาติ, น ปสฺสตี’ติ อิติ ปุฏฺโฐ สมาโน ‘น ขฺวาหํ, ติมฺพรุก, สุขทุกฺขํ น ชานามิ, น ปสฺสามิฯ ชานามิ ขฺวาหํ, ติมฺพรุก, สุขทุกฺขํ; ปสฺสามิ ขฺวาหํ, ติมฺพรุก, สุขทุกฺข’นฺติ วเทสิฯ อาจิกฺขตุ จ เม ภวํ โคตโม สุขทุกฺขํฯ เทเสตุ จ เม ภวํ โคตโม สุขทุกฺข’’นฺติฯ
‘‘‘สา เวทนา, โส เวทยตี’ติ โข, ติมฺพรุก, อาทิโต สโต ‘สยํกตํ สุขทุกฺข’นฺติ เอวมฺปาหํ น วทามิฯ ‘อญฺญา เวทนา, อญฺโญ เวทยตี’ติ โข, ติมฺพรุก, เวทนาภิตุนฺนสฺส สโต ‘ปรํกตํ สุขทุกฺข’นฺติ เอวมฺปาหํ น วทามิฯ เอเต เต, ติมฺพรุก, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติฯ
เอวํ วุตฺเต, ติมฺพรุโก ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป.… เอสาหํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจฯ อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติฯ อฏฺฐมํฯ
๙. พาลปณฺฑิตสุตฺตํ
๑๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘อวิชฺชานีวรณสฺส, ภิกฺขเว, พาลสฺส ตณฺหาย สมฺปยุตฺตสฺส เอวมยํ กาโย สมุทาคโตฯ อิติ อยญฺเจว กาโย พหิทฺธา จ นามรูปํ, อิตฺเถตํ ทฺวยํ , ทฺวยํ ปฏิจฺจ ผสฺโส สเฬวายตนานิ สฬายตนานิ (ก.), เยหิ ผุฏฺโฐ พาโล สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวทยติ เอเตสํ วา อญฺญตเรน’’ฯ
‘‘อวิชฺชานีวรณสฺส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตสฺส ตณฺหาย สมฺปยุตฺตสฺส เอวมยํ กาโย สมุทาคโตฯ อิติ อยญฺเจว กาโย พหิทฺธา จ นามรูปํ, อิตฺเถตํ ทฺวยํ, ทฺวยํ ปฏิจฺจ ผสฺโส สเฬวายตนานิ, เยหิ ผุฏฺโฐ ปณฺฑิโต สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวทยติ เอเตสํ วา อญฺญตเรน’’ฯ
‘‘ตตฺร , ภิกฺขเว, โก วิเสโส โก อธิปฺปยาโส อธิปฺปาโย (สี. ปี. ก.), อธิปฺปายโส (สฺยา. กํ.) อธิ + ป + ยสุ + ณ + สี = อธิปฺปยาโส กิํ นานากรณํ ปณฺฑิตสฺส พาเลนา’’ติ? ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา, ภควํเนตฺติกา, ภควํปฏิสรณาฯ สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตํเยว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถฯ ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติฯ
‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ, ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –
‘‘ยาย จ, ภิกฺขเว, อวิชฺชาย นิวุตสฺส พาลสฺส ยาย จ ตณฺหาย สมฺปยุตฺตสฺส อยํ กาโย สมุทาคโต, สา เจว อวิชฺชา พาลสฺส อปฺปหีนา สา จ ตณฺหา อปริกฺขีณาฯ ตํ กิสฺส เหตุ? น, ภิกฺขเว, พาโล อจริ พฺรหฺมจริยํ สมฺมา ทุกฺขกฺขยายฯ ตสฺมา พาโล กายสฺส เภทา กายูปโค โหติ, โส กายูปโค สมาโน น ปริมุจฺจติ ชาติยา ชรามรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิฯ น ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ
‘‘ยาย จ, ภิกฺขเว, อวิชฺชาย นิวุตสฺส ปณฺฑิตสฺส ยาย จ ตณฺหาย สมฺปยุตฺตสฺส อยํ กาโย สมุทาคโต, สา เจว อวิชฺชา ปณฺฑิตสฺส ปหีนา, สา จ ตณฺหา ปริกฺขีณาฯ ตํ กิสฺส เหตุ? อจริ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺรหฺมจริยํ สมฺมา ทุกฺขกฺขยายฯ ตสฺมา ปณฺฑิโต กายสฺส เภทา น กายูปโค โหติฯ โส อกายูปโค สมาโน ปริมุจฺจติ ชาติยา ชรามรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิฯ ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ อยํ โข , ภิกฺขเว, วิเสโส , อยํ อธิปฺปยาโส, อิทํ นานากรณํ ปณฺฑิตสฺส พาเลน ยทิทํ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติฯ นวมํฯ
๑๐. ปจฺจยสุตฺตํ
๒๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทญฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเน จ ธมฺเมฯ ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ, ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท? ชาติปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชรามรณํฯ อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตานํ, ฐิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺฐิตตา ธมฺมนิยามตา อิทปฺปจฺจยตาฯ ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติฯ อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปญฺญาเปติ ปฏฺฐเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติฯ ‘ปสฺสถา’ติ จาห – ‘ชาติปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชรามรณํ’’’ฯ
‘‘ภวปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชาติ…เป.… อุปาทานปจฺจยา, ภิกฺขเว, ภโว… ตณฺหาปจฺจยา, ภิกฺขเว, อุปาทานํ… เวทนาปจฺจยา, ภิกฺขเว, ตณฺหา… ผสฺสปจฺจยา, ภิกฺขเว, เวทนา… สฬายตนปจฺจยา, ภิกฺขเว, ผสฺโส… นามรูปปจฺจยา, ภิกฺขเว, สฬายตนํ… วิญฺญาณปจฺจยา, ภิกฺขเว, นามรูปํ… สงฺขารปจฺจยา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ… อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตานํ, ฐิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺฐิตตา ธมฺมนิยามตา อิทปฺปจฺจยตาฯ ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติ ฯ อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปญฺญาเปติ ปฏฺฐเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติฯ ‘ปสฺสถา’ติ จาห ‘อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา’ฯ อิติ โข, ภิกฺขเว, ยา ตตฺร ตถตา อวิตถตา อนญฺญถตา อิทปฺปจฺจยตา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมา? ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํฯ ชาติ, ภิกฺขเว, อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาฯ ภโว, ภิกฺขเว, อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโมฯ อุปาทานํ ภิกฺขเว…เป.… ตณฺหา, ภิกฺขเว… เวทนา, ภิกฺขเว… ผสฺโส, ภิกฺขเว… สฬายตนํ, ภิกฺขเว… นามรูปํ, ภิกฺขเว… วิญฺญาณํ , ภิกฺขเว… สงฺขารา, ภิกฺขเว… อวิชฺชา, ภิกฺขเว, อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาฯ อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมาฯ
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ‘อยญฺจ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, อิเม จ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมา’ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐา โหนฺติ, โส วต ปุพฺพนฺตํ วา ปฏิธาวิสฺสติ – ‘อโหสิํ นุ โข อหํ นุ ขฺวาหํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.) อตีตมทฺธานํ, นนุ โข อโหสิํ อตีตมทฺธานํ, กิํ นุ โข อโหสิํ อตีตมทฺธานํ, กถํ นุ โข อโหสิํ อตีตมทฺธานํ, กิํ หุตฺวา กิํ อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธาน’นฺติ; อปรนฺตํ วา อุปธาวิสฺสติ อปธาวิสฺสติ (ก.) – ‘ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานํ, นนุ โข ภวิสฺสามิ อนาคตมทฺธานํ , กิํ นุ โข ภวิสฺสามิ อนาคตมทฺธานํ, กถํ นุ โข ภวิสฺสามิ อนาคตมทฺธานํ, กิํ หุตฺวา กิํ ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ; เอตรหิ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อชฺฌตฺตํ กถํกถี ภวิสฺสติ – ‘อหํ นุ โขสฺมิ, โน นุ โขสฺมิ, กิํ นุ โขสฺมิ, กถํ นุ โขสฺมิ, อยํ นุ โข สตฺโต กุโต อาคโต, โส กุหิํ คมิสฺสตี’ติ – เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ตถาหิ, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อยญฺจ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อิเม จ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมา ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐา’’ติฯ ทสมํฯ
อาหารวคฺโค ทุติโยฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
อาหารํ ผคฺคุโน เจว, ทฺเว จ สมณพฺราหฺมณา;
กจฺจานโคตฺโต ธมฺมกถิกํ, อเจลํ ติมฺพรุเกน จ;
พาลปณฺฑิตโต เจว, ทสโม ปจฺจเยน จาติฯ
๓. ทสพลวคฺโค
๑. ทสพลสุตฺตํ
๒๑. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘ทสพลสมนฺนาคโต, ภิกฺขเว, ตถาคโต จตูหิ จ เวสารชฺเชหิ สมนฺนาคโต อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ – อิติ รูปํ อิติ รูปสฺส สมุทโย อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม, อิติ เวทนา อิติ เวทนาย สมุทโย อิติ เวทนาย อตฺถงฺคโม, อิติ สญฺญา อิติ สญฺญาย สมุทโย อิติ สญฺญาย อตฺถงฺคโม, อิติ สงฺขารา อิติ สงฺขารานํ สมุทโย อิติ สงฺขารานํ อตฺถงฺคโม, อิติ วิญฺญาณํ อิติ วิญฺญาณสฺส สมุทโย อิติ วิญฺญาณสฺส อตฺถงฺคโมฯ อิติ อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติฯ อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติฯ ยทิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ ปฐมํฯ
๒. ทุติยทสพลสุตฺตํ
๒๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘ทสพลสมนฺนาคโต, ภิกฺขเว, ตถาคโต จตูหิ จ เวสารชฺเชหิ สมนฺนาคโต อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺติ – ‘อิติ รูปํ อิติ รูปสฺส สมุทโย อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม, อิติ เวทนา อิติ เวทนาย สมุทโย อิติ เวทนาย อตฺถงฺคโม, อิติ สญฺญา อิติ สญฺญาย สมุทโย อิติ สญฺญาย อตฺถงฺคโม, อิติ สงฺขารา อิติ สงฺขารานํ สมุทโย อิติ สงฺขารานํ อตฺถงฺคโม, อิติ วิญฺญาณํ อิติ วิญฺญาณสฺส สมุทโย อิติ วิญฺญาณสฺส อตฺถงฺคโมฯ อิติ อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ; อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหติ อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติฯ ยทิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ’’’ฯ
‘‘เอวํ สฺวากฺขาโต, ภิกฺขเว, มยา ธมฺโม อุตฺตาโน วิวโฏ ปกาสิโต ฉินฺนปิโลติโกฯ เอวํ สฺวากฺขาเต โข, ภิกฺขเว, มยา ธมฺเม อุตฺตาเน วิวเฏ ปกาสิเต ฉินฺนปิโลติเก อลเมว สทฺธาปพฺพชิเตน กุลปุตฺเตน วีริยํ อารภิตุํ – ‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ นหารุ (สี. สฺยา. กํ. ปี.) จ อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตุ, สรีเร อุปสุสฺสตุ อวสุสฺสตุ ม. นิ. ๒.๑๘๔ มํสโลหิตํฯ ยํ ตํ ปุริสถาเมน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ, น ตํ อปาปุณิตฺวา วีริยสฺส สณฺฐานํ ภวิสฺสตี’’’ติฯ
‘‘ทุกฺขํ , ภิกฺขเว, กุสีโต วิหรติ โวกิณฺโณ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, มหนฺตญฺจ สทตฺถํ ปริหาเปติฯ อารทฺธวีริโย จ โข, ภิกฺขเว, สุขํ วิหรติ ปวิวิตฺโต ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, มหนฺตญฺจ สทตฺถํ ปริปูเรติฯ น, ภิกฺขเว, หีเนน อคฺคสฺส ปตฺติ โหติฯ อคฺเคน จ โข, ภิกฺขเว, อคฺคสฺส ปตฺติ โหติฯ มณฺฑเปยฺยมิทํ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ, สตฺถา สมฺมุขีภูโตฯ ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, วีริยํ อารภถ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยายฯ ‘เอวํ โน อยํ อมฺหากํ ปพฺพชฺชา อวญฺฌา ภวิสฺสติ สผลา สอุทฺรยาฯ เยสญฺจ เยสํ (สี. สฺยา. กํ.), เยสํ หิ (ปี. ก.) มยํ ปริภุญฺชาม จีวร-ปิณฺฑปาตเสนาสน-คิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ เตสํ เต การา อมฺเหสุ มหปฺผลา ภวิสฺสนฺติ มหานิสํสา’ติ – เอวญฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพํฯ อตฺตตฺถํ วา หิ, ภิกฺขเว, สมฺปสฺสมาเนน อลเมว อปฺปมาเทน สมฺปาเทตุํ; ปรตฺถํ วา หิ, ภิกฺขเว, สมฺปสฺสมาเนน อลเมว อปฺปมาเทน สมฺปาเทตุํ; อุภยตฺถํ วา หิ, ภิกฺขเว, สมฺปสฺสมาเนน อลเมว อปฺปมาเทน สมฺปาเทตุ’’นฺติฯ ทุติยํฯ
๓. อุปนิสสุตฺตํ
๒๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘ชานโต อหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโตฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กิํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ ? อิติ รูปํ อิติ รูปสฺส สมุทโย อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม, อิติ เวทนา…เป.… อิติ สญฺญา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิญฺญาณํ อิติ วิญฺญาณสฺส สมุทโย อิติ วิญฺญาณสฺส อตฺถงฺคโมติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ’’ฯ
‘‘ยมฺปิสฺส ตํ, ภิกฺขเว, ขยสฺมิํ ขเยญฺญาณํ, ตมฺปิ สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํฯ กา จ, ภิกฺขเว, ขเยญาณสฺส อุปนิสา? ‘วิมุตฺตี’ติสฺส วจนียํฯ วิมุตฺติมฺปาหํ วิมุตฺติมฺปหํ (สี. สฺยา. กํ.), ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํฯ กา จ, ภิกฺขเว, วิมุตฺติยา อุปนิสา? ‘วิราโค’ติสฺส วจนียํฯ วิราคมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํฯ กา จ, ภิกฺขเว, วิราคสฺส อุปนิสา? ‘นิพฺพิทา’ติสฺส วจนียํฯ นิพฺพิทมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํฯ กา จ, ภิกฺขเว, นิพฺพิทาย อุปนิสา? ‘ยถาภูตญาณทสฺสน’นฺติสฺส วจนียํฯ ยถาภูตญาณทสฺสนมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํฯ กา จ, ภิกฺขเว, ยถาภูตญาณทสฺสนสฺส อุปนิสา? ‘สมาธี’ติสฺส วจนียํฯ สมาธิมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํฯ
‘‘กา จ, ภิกฺขเว, สมาธิสฺส อุปนิสา? ‘สุข’นฺติสฺส วจนียํฯ สุขมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํฯ กา จ, ภิกฺขเว, สุขสฺส อุปนิสา? ‘ปสฺสทฺธี’ติสฺส วจนียํฯ ปสฺสทฺธิมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํฯ กา จ, ภิกฺขเว, ปสฺสทฺธิยา อุปนิสา? ‘ปีตี’ติสฺส วจนียํฯ ปีติมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํฯ กา จ, ภิกฺขเว, ปีติยา อุปนิสา? ‘ปาโมชฺช’นฺติสฺส วจนียํฯ ปาโมชฺชมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํฯ กา จ, ภิกฺขเว, ปาโมชฺชสฺส อุปนิสา? ‘สทฺธา’ติสฺส วจนียํฯ สทฺธมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํฯ
‘‘กา จ, ภิกฺขเว, สทฺธาย อุปนิสา? ‘ทุกฺข’นฺติสฺส วจนียํฯ ทุกฺขมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํฯ กา จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส อุปนิสา? ‘ชาตี’ติสฺส วจนียํฯ ชาติมฺปาหํ , ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํฯ กา จ, ภิกฺขเว, ชาติยา อุปนิสา? ‘ภโว’ติสฺส วจนียํฯ ภวมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ , โน อนุปนิสํฯ กา จ, ภิกฺขเว, ภวสฺส อุปนิสา? ‘อุปาทาน’นฺติสฺส วจนียํฯ อุปาทานมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํฯ กา จ, ภิกฺขเว, อุปาทานสฺส อุปนิสา? ‘ตณฺหา’ติสฺส วจนียํฯ ตณฺหมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํฯ
‘‘กา จ, ภิกฺขเว, ตณฺหาย อุปนิสา? ‘เวทนา’ติสฺส วจนียํ…เป.… ‘ผสฺโส’ติสฺส วจนียํ… ‘สฬายตน’นฺติสฺส วจนียํ… ‘นามรูป’นฺติสฺส วจนียํ… ‘วิญฺญาณ’นฺติสฺส วจนียํ… ‘สงฺขารา’ติสฺส วจนียํฯ สงฺขาเรปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิเส วทามิ, โน อนุปนิเสฯ กา จ, ภิกฺขเว, สงฺขารานํ อุปนิสา? ‘อวิชฺชา’ติสฺส วจนียํฯ
‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชูปนิสา สงฺขารา, สงฺขารูปนิสํ วิญฺญาณํ, วิญฺญาณูปนิสํ นามรูปํ, นามรูปูปนิสํ สฬายตนํ, สฬายตนูปนิโส ผสฺโส, ผสฺสูปนิสา เวทนา, เวทนูปนิสา ตณฺหา, ตณฺหูปนิสํ อุปาทานํ, อุปาทานูปนิโส ภโว, ภวูปนิสา ชาติ, ชาตูปนิสํ ทุกฺขํ, ทุกฺขูปนิสา สทฺธา, สทฺธูปนิสํ ปาโมชฺชํ, ปาโมชฺชูปนิสา ปีติ, ปีตูปนิสา ปสฺสทฺธิ, ปสฺสทฺธูปนิสํ สุขํ, สุขูปนิโส สมาธิ, สมาธูปนิสํ ยถาภูตญาณทสฺสนํ, ยถาภูตญาณทสฺสนูปนิสา นิพฺพิทา, นิพฺพิทูปนิโส วิราโค, วิราคูปนิสา วิมุตฺติ, วิมุตฺตูปนิสํ ขเยญาณํฯ
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุปริปพฺพเต ถุลฺลผุสิตเก เทเว วสฺสนฺเต ตํ อุทกํ ยถานินฺนํ ปวตฺตมานํ ปพฺพตกนฺทรปทรสาขา ปริปูเรติฯ ปพฺพตกนฺทรปทรสาขาปริปูรา กุโสพฺเภ กุสฺสุพฺเภ (สี. สฺยา. กํ.), กุสุพฺเภ (ปี.) ณฺวาทิ ๑๒๙ สุตฺตํ โอโลเกตพฺพํ ปริปูเรนฺติฯ กุโสพฺภา ปริปูรา มหาโสพฺเภ ปริปูเรนฺติฯ มหาโสพฺภา ปริปูรา กุนฺนทิโย ปริปูเรนฺติฯ กุนฺนทิโย ปริปูรา มหานทิโย ปริปูเรนฺติฯ มหานทิโย ปริปูรา มหาสมุทฺทํ ปริปูเรนฺติฯ
‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชูปนิสา สงฺขารา, สงฺขารูปนิสํ วิญฺญาณํ, วิญฺญาณูปนิสํ นามรูปํ, นามรูปูปนิสํ สฬายตนํ, สฬายตนูปนิโส ผสฺโส, ผสฺสูปนิสา เวทนา, เวทนูปนิสา ตณฺหา, ตณฺหูปนิสํ อุปาทานํ, อุปาทานูปนิโส ภโว, ภวูปนิสา ชาติ, ชาตูปนิสํ ทุกฺขํ, ทุกฺขูปนิสา สทฺธา, สทฺธูปนิสํ ปาโมชฺชํ, ปาโมชฺชูปนิสา ปีติ, ปีตูปนิสา ปสฺสทฺธิ, ปสฺสทฺธูปนิสํ สุขํ, สุขูปนิโส สมาธิ, สมาธูปนิสํ ยถาภูตญาณทสฺสนํ, ยถาภูตญาณทสฺสนูปนิสา นิพฺพิทา, นิพฺพิทูปนิโส วิราโค, วิราคูปนิสา วิมุตฺติ, วิมุตฺตูปนิสํ ขเยญาณ’’นฺติฯ ตติยํฯ
๔. อญฺญติตฺถิยสุตฺตํ
๒๔. ราชคเห วิหรติ เวฬุวเนฯ อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ อถ โข อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อติปฺปโค โข ตาว ราชคเห ปิณฺฑาย จริตุํฯ ยํนูนาหํ เยน อญฺญติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกเมยฺย’’นฺติฯ
อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน อญฺญติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เตหิ อญฺญติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธิํ สมฺโมทิฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เต อญฺญติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอตทโวจุํ –
‘‘สนฺตาวุโส, สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติฯ สนฺติ ปนาวุโส สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา ปรํกตํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติฯ สนฺตาวุโส สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติฯ สนฺติ ปนาวุโส สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติฯ อิธ, ปนาวุโส สาริปุตฺต, สมโณ โคตโม กิํวาที กิมกฺขายี? กถํ พฺยากรมานา จ มยํ วุตฺตวาทิโน เจว สมณสฺส โคตมสฺส อสฺสาม, น จ สมณํ โคตมํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยาม, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยาม, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต วาทานุวาโท (ก.) ที. นิ. ๑.๓๘๑ คารยฺหํ ฐานํ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ?
‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ โข, อาวุโส, ทุกฺขํ วุตฺตํ ภควตาฯ กิํ ปฏิจฺจ? ผสฺสํ ปฏิจฺจฯ อิติ วทํ วุตฺตวาที เจว ภควโต อสฺส, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺย, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺย, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ ฐานํ อาคจฺเฉยฺยฯ
‘‘ตตฺราวุโส, เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยาฯ เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา ปรํกตํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยาฯ เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยาฯ เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยาฯ
‘‘ตตฺราวุโส, เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ, เต วต อญฺญตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา ปรํกตํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ, เต วต อญฺญตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ, เต วต อญฺญตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ, เต วต อญฺญตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติฯ
อสฺโสสิ โข อายสฺมา อานนฺโท อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส เตหิ อญฺญติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธิํ อิมํ กถาสลฺลาปํฯ อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ราชคเห ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ยาวตโก อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส เตหิ อญฺญติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธิํ อโหสิ กถาสลฺลาโป ตํ สพฺพํ ภควโต อาโรเจสิฯ
‘‘สาธุ สาธุ, อานนฺท, ยถา ตํ สาริปุตฺโต สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺยฯ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ โข, อานนฺท, ทุกฺขํ วุตฺตํ มยาฯ กิํ ปฏิจฺจ? ผสฺสํ ปฏิจฺจฯ อิติ วทํ วุตฺตวาที เจว เม อสฺส, น จ มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺย, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺย, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ ฐานํ อาคจฺเฉยฺยฯ
‘‘ตตฺรานนฺท , เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยาฯ เยปิ เต…เป.… เยปิ เต…เป.… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยาฯ
‘‘ตตฺรานนฺท, เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ, เต วต อญฺญตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ เยปิ เต…เป.… เยปิ เต…เป.… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ, เต วต อญฺญตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ
‘‘เอกมิทาหํ, อานนฺท, สมยํ อิเธว ราชคเห วิหรามิ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเปฯ อถ ขฺวาหํ, อานนฺท, ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิํฯ ตสฺส มยฺหํ, อานนฺท, เอตทโหสิ – ‘อติปฺปโค โข ตาว ราชคเห ปิณฺฑาย จริตุํฯ ยํนูนาหํ เยน อญฺญติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกเมยฺย’’’นฺติฯ
‘‘อถ ขฺวาหํ, อานนฺท, เยน อญฺญติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกมิํ; อุปสงฺกมิตฺวา เตหิ อญฺญติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธิํ สมฺโมทิํฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข มํ, อานนฺท, เต อญฺญติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอตทโวจุํ –
‘สนฺตาวุโส โคตม, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติฯ สนฺติ ปนาวุโส โคตม, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา ปรํกตํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติฯ สนฺตาวุโส โคตม, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติฯ สนฺติ ปนาวุโส โคตม, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติฯ อิธ โน อายสฺมา โคตโม กิํวาที กิมกฺขายี? กถํ พฺยากรมานา จ มยํ วุตฺตวาทิโน เจว อายสฺมโต โคตมสฺส อสฺสาม, น จ อายสฺมนฺตํ โคตมํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยาม , ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยาม, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ ฐานํ อาคจฺเฉยฺยา’’’ติ?
‘‘เอวํ วุตฺตาหํ, อานนฺท, เต อญฺญติตฺถิเย ปริพฺพาชเก เอตทโวจํ – ‘ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ โข, อาวุโส, ทุกฺขํ วุตฺตํ มยาฯ กิํ ปฏิจฺจ? ผสฺสํ ปฏิจฺจฯ อิติ วทํ วุตฺตวาที เจว เม อสฺส, น จ มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺย, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺย, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ ฐานํ อาคจฺเฉยฺยา’’’ติฯ
‘‘ตตฺราวุโส, เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยาฯ เยปิ เต…เป.… เยปิ เต…เป.… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยาฯ
‘‘ตตฺราวุโส, เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ, เต วต อญฺญตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ เยปิ เต…เป.… เยปิ เต…เป.… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ, เต วต อญฺญตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติฯ ‘‘อจฺฉริยํ ภนฺเต, อพฺภุตํ ภนฺเต ! ยตฺร หิ นาม เอเกน ปเทน สพฺโพ อตฺโถ วุตฺโต ภวิสฺสติฯ สิยา นุ โข, ภนฺเต, เอเสวตฺโถ วิตฺถาเรน วุจฺจมาโน คมฺภีโร เจว อสฺส คมฺภีราวภาโส จา’’ติ?
‘‘เตน หานนฺท, ตญฺเญเวตฺถ ปฏิภาตู’’ติฯ ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ชรามรณํ, อาวุโส อานนฺท, กิํนิทานํ กิํสมุทยํ กิํชาติกํ กิํปภว’นฺติ? เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ชรามรณํ โข, อาวุโส, ชาตินิทานํ ชาติสมุทยํ ชาติชาติกํ ชาติปภว’นฺติฯ เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํฯ
‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ชาติ ปนาวุโส อานนฺท, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวา’ติ? เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ชาติ โข, อาวุโส, ภวนิทานา ภวสมุทยา ภวชาติกา ภวปฺปภวา’ติฯ เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ ฯ
‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ภโว ปนาวุโส อานนฺท, กิํนิทาโน กิํสมุทโย กิํชาติโก กิํปภโว’ติ? เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ภโว โข, อาวุโส, อุปาทานนิทาโน อุปาทานสมุทโย อุปาทานชาติโก อุปาทานปฺปภโว’ติฯ เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํฯ
‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – อุปาทานํ ปนาวุโส…เป.… ตณฺหา ปนาวุโส…เป.… เวทนา ปนาวุโส…เป.… สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ผสฺโส ปนาวุโส อานนฺท, กิํนิทาโน กิํสมุทโย กิํชาติโก กิํปภโว’ติ? เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ผสฺโส โข, อาวุโส, สฬายตนนิทาโน สฬายตนสมุทโย สฬายตนชาติโก สฬายตนปฺปภโว’ติฯ ‘ฉนฺนํตฺเวว, อาวุโส, ผสฺสายตนานํ อเสสวิราคนิโรธา ผสฺสนิโรโธ; ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ; เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ; ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’ติฯ เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติฯ จตุตฺถํฯ
๕. ภูมิชสุตฺตํ
๒๕. สาวตฺถิยํ วิหรติฯ อถ โข อายสฺมา ภูมิโช สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน สทฺธิํ สมฺโมทิฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ภูมิโช อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ –
‘‘สนฺตาวุโส สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ สุขทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติฯ สนฺติ ปนาวุโส สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา ปรํกตํ สุขทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติฯ สนฺตาวุโส สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ สุขทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติฯ สนฺติ ปนาวุโส สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติฯ อิธ โน, อาวุโส สาริปุตฺต, ภควา กิํวาที กิมกฺขายี , กถํ พฺยากรมานา จ มยํ วุตฺตวาทิโน เจว ภควโต อสฺสาม, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยาม, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยาม, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ ฐานํ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ?
‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ โข, อาวุโส, สุขทุกฺขํ วุตฺตํ ภควตาฯ กิํ ปฏิจฺจ? ผสฺสํ ปฏิจฺจฯ อิติ วทํ วุตฺตวาที เจว ภควโต อสฺส, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺย, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺย, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ ฐานํ อาคจฺเฉยฺยฯ
‘‘ตตฺราวุโส, เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ สุขทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยาฯ เยปิ เต…เป.… เยปิ เต…เป.… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยาฯ
‘‘ตตฺราวุโส, เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ สุขทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ, เต วต อญฺญตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ เยปิ เต…เป. … เยปิ เต…เป.… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ, เต วต อญฺญตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติฯ
อสฺโสสิ โข อายสฺมา อานนฺโท อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส อายสฺมตา ภูมิเชน สทฺธิํ อิมํ กถาสลฺลาปํฯ อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ยาวตโก อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส อายสฺมตา ภูมิเชน สทฺธิํ อโหสิ กถาสลฺลาโป ตํ สพฺพํ ภควโต อาโรเจสิฯ
‘‘สาธุ สาธุ, อานนฺท, ยถา ตํ สาริปุตฺโต สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺยฯ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ โข, อานนฺท, สุขทุกฺขํ วุตฺตํ มยาฯ กิํ ปฏิจฺจ? ผสฺสํ ปฏิจฺจฯ อิติ วทํ วุตฺตวาที เจว เม อสฺส, น จ มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺย, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺย, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ ฐานํ อาคจฺเฉยฺยฯ
‘‘ตตฺรานนฺท , เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ สุขทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยาฯ เยปิ เต…เป.… เยปิ เต…เป.… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยาฯ
‘‘ตตฺรานนฺท , เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ สุขทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ, เต วต อญฺญตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ เยปิ เต…เป.… เยปิ เต…เป.… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณากมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ, เต วต อญฺญตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ
‘‘กาเย วา หานนฺท, สติ กายสญฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํฯ วาจาย วา หานนฺท, สติ วจีสญฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํฯ มเน วา หานนฺท, สติ มโนสญฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ อวิชฺชาปจฺจยา จฯ
‘‘สามํ วา ตํ, อานนฺท, กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ยํปจฺจยาสฺส ยํปจฺจยาย (สฺยา. กํ.), ยํปจฺจยา ยํ (ก.) ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํฯ ปเร วา ตํ ปเร วาสฺส ตํ (สี. ปี.), ปเร วายตํ (สฺยา. กํ.), อานนฺท, กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺติ, ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํฯ สมฺปชาโน วา ตํ, อานนฺท, กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํฯ อสมฺปชาโน วา ตํ, อานนฺท, กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํฯ
‘‘สามํ วา ตํ, อานนฺท, วจีสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํฯ ปเร วา ตํ, อานนฺท, วจีสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํฯ สมฺปชาโน วา ตํ, อานนฺท…เป.… อสมฺปชาโน วา ตํ, อานนฺท, วจีสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํฯ
‘‘สามํ วา ตํ, อานนฺท, มโนสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํฯ ปเร วา ตํ, อานนฺท, มโนสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํฯ สมฺปชาโน วา ตํ, อานนฺท…เป.… อสมฺปชาโน วา ตํ, อานนฺท, มโนสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํฯ
‘‘อิเมสุ , อานนฺท, ธมฺเมสุ อวิชฺชา อนุปติตาฯ อวิชฺชาย ตฺเวว, อานนฺท, อเสสวิราคนิโรธา โส กาโย น โหติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํฯ สา วาจา น โหติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํฯ โส มโน น โหติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํฯ เขตฺตํ ตํ น โหติ…เป.… วตฺถุ ตํ น โหติ…เป.… อายตนํ ตํ น โหติ…เป.… อธิกรณํ ตํ น โหติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺข’’นฺติฯ ปญฺจมํฯ
๖. อุปวาณสุตฺตํ
๒๖. สาวตฺถิยํ วิหรติฯ อถ โข อายสฺมา อุปวาโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อุปวาโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘สนฺติ, ภนฺเต, เอเก สมณพฺราหฺมณา สยํกตํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติฯ สนฺติ ปน, ภนฺเต, เอเก สมณพฺราหฺมณา ปรํกตํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติฯ สนฺติ ปน, ภนฺเต, เอเก สมณพฺราหฺมณา สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติฯ สนฺติ ปน, ภนฺเต, เอเก สมณพฺราหฺมณา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติฯ อิธ โน, ภนฺเต, ภควา กิํวาที กิมกฺขายี กถํ พฺยากรมานา จ มยํ วุตฺตวาทิโน เจว ภควโต อสฺสาม, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยาม, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยาม, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ ฐานํ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ?
‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ โข, อุปวาณ, ทุกฺขํ วุตฺตํ มยาฯ กิํ ปฏิจฺจ? ผสฺสํ ปฏิจฺจฯ อิติ วทํ วุตฺตวาที เจว เม อสฺส, น จ มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺย, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺย, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ ฐานํ อาคจฺเฉยฺยฯ
‘‘ตตฺร, อุปวาณ, เย เต สมณพฺราหฺมณา สยํกตํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยาฯ เยปิ เต…เป.… เยปิ เต…เป.… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยาฯ
‘‘ตตฺร , อุปวาณ, เย เต สมณพฺราหฺมณา สยํกตํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ, เต วต อญฺญ ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ เยปิ เต…เป.… เยปิ เต…เป.… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ, เต วต อญฺญตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติฯ ฉฏฺฐํฯ
๗. ปจฺจยสุตฺตํ
๒๗. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ
‘‘กตมญฺจ, ภิกฺขเว, ชรามรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก – อยํ วุจฺจติ ชราฯ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป; อิทํ วุจฺจติ มรณํฯ อิติ อยญฺจ ชรา อิทญฺจ มรณํฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ชรามรณํฯ ชาติสมุทยา ชรามรณสมุทโย; ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธฯ อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ชรามรณนิโรธคามินี ปฏิปทาฯ เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิฯ
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ชาติ…เป.… กตโม จ, ภิกฺขเว, ภโว… กตมญฺจ, ภิกฺขเว, อุปาทานํ… กตมา จ, ภิกฺขเว, ตณฺหา… กตมา จ, ภิกฺขเว, เวทนา… กตโม จ, ภิกฺขเว , ผสฺโส… กตมญฺจ, ภิกฺขเว, สฬายตนํ… กตมญฺจ, ภิกฺขเว, นามรูปํ… กตมญฺจ, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ…?
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, สงฺขารา? ตโยเม, ภิกฺขเว, สงฺขารา – กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโรฯ อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สงฺขาราฯ อวิชฺชาสมุทยา สงฺขารสมุทโย; อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธฯ อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค สงฺขารนิโรธคามินี ปฏิปทาฯ เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก เอวํ ปจฺจยํ ปชานาติ, เอวํ ปจฺจยสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ ปจฺจยนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ ปจฺจยนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน อิติปิ, ทสฺสนสมฺปนฺโน อิติปิ, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, ปสฺสติ อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, เสกฺเขน ญาเณน สมนฺนาคโต อิติปิ, เสกฺขาย วิชฺชาย สมนฺนาคโต อิติปิ, ธมฺมโสตํ สมาปนฺโน อิติปิ, อริโย นิพฺเพธิกปญฺโญ อิติปิ, อมตทฺวารํ อาหจฺจ ติฏฺฐติ อิติปี’’ติฯ สตฺตมํฯ
๘. ภิกฺขุสุตฺตํ
๒๘. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘ตตฺร โข…เป.… อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชรามรณํ ปชานาติ, ชรามรณสมุทยํ ปชานาติ, ชรามรณนิโรธํ ปชานาติ, ชรามรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติ, ชาติํ ปชานาติ…เป.… ภวํ ปชานาติ… อุปาทานํ ปชานาติ… ตณฺหํ ปชานาติ… เวทนํ ปชานาติ… ผสฺสํ ปชานาติ… สฬายตนํ ปชานาติ… นามรูปํ ปชานาติ… วิญฺญาณํ ปชานาติ… สงฺขาเร ปชานาติ, สงฺขารสมุทยํ ปชานาติ , สงฺขารนิโรธํ ปชานาติ, สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติฯ
‘‘กตมญฺจ, ภิกฺขเว, ชรามรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก – อยํ วุจฺจติ ชราฯ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป; อิทํ วุจฺจติ มรณํฯ อิติ อยํ จ ชรา อิทญฺจ มรณํฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ชรามรณํฯ ชาติสมุทยา ชรามรณสมุทโย; ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธฯ อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ชรามรณนิโรธคามินี ปฏิปทาฯ เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ชาติ…เป.… กตโม จ, ภิกฺขเว, ภโว… กตมญฺจ, ภิกฺขเว, อุปาทานํ… เวทนา… ผสฺโส… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิญฺญาณํ…ฯ
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, สงฺขารา? ตโยเม, ภิกฺขเว, สงฺขารา – กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโรฯ อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สงฺขาราฯ อวิชฺชาสมุทยา สงฺขารสมุทโย; อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธฯ อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค สงฺขารนิโรธคามินี ปฏิปทาฯ เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ชรามรณํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติ, เอวํ ชาติํ ปชานาติ…เป.… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิญฺญาณํ … สงฺขาเร… สงฺขารสมุทยํ… สงฺขารนิโรธํ… เอวํ สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน อิติปิ, ทสฺสนสมฺปนฺโน อิติปิ, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, ปสฺสติ อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, เสกฺเขน ญาเณน สมนฺนาคโต อิติปิ, เสกฺขาย วิชฺชาย สมนฺนาคโต อิติปิ, ธมฺมโสตํ สมาปนฺโน อิติปิ, อริโย นิพฺเพธิกปญฺโญ อิติปิ, อมตทฺวารํ อาหจฺจ ติฏฺฐติ อิติปี’’ติฯ อฏฺฐมํฯ
๙. สมณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๒๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘ตตฺร โข…เป.… เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ น ปริชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ น ปริชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ น ปริชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ น ปริชานนฺติ, ชาติํ น ปริชานนฺติ…เป.… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิญฺญาณํ… สงฺขาเร… สงฺขารสมุทยํ… สงฺขารนิโรธํ… สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ น ปริชานนฺติฯ น เมเต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตาฯ น จ ปเนเต อายสฺมนฺโต สามญฺญตฺถํ วา พฺรหฺมญฺญตฺถํ วา ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ’’ฯ
‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ ปริชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ ปริชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ ปริชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปริชานนฺติ, ชาติํ ปริชานนฺติ…เป.… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิญฺญาณํ… สงฺขาเร ปริชานนฺติ , สงฺขารสมุทยํ ปริชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ ปริชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปริชานนฺติฯ เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตาฯ เต จ ปนายสฺมนฺโต สามญฺญตฺถญฺจ พฺรหฺมญฺญตฺถญฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติฯ นวมํฯ
๑๐. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๓๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘ตตฺร โข…เป.… เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ เต วต ชรามรณํ สมติกฺกมฺม ฐสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ ชาติํ นปฺปชานนฺติ…เป.… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิญฺญาณํ… สงฺขาเร นปฺปชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ เต วต สงฺขาเร สมติกฺกมฺม ฐสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ’’ฯ
‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ ปชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ ปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ ปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานนฺติ เต วต ชรามรณํ สมติกฺกมฺม ฐสฺสนฺตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ ชาติํ ปชานนฺติ…เป.… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิญฺญาณํ… สงฺขาเร ปชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ ปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ ปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานนฺติฯ เต วต สงฺขาเร สมติกฺกมฺม ฐสฺสนฺตีติ ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติฯ ทสมํฯ
ทสพลวคฺโค ตติโยฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
ทฺเว ทสพลา อุปนิสา จ, อญฺญติตฺถิยภูมิโช;
อุปวาโณ ปจฺจโย ภิกฺขุ, ทฺเว จ สมณพฺราหฺมณาติฯ
๔. กฬารขตฺติยวคฺโค
๑. ภูตสุตฺตํ
๓๑. เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติฯ ตตฺร โข ภควา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘วุตฺตมิทํ, สาริปุตฺต, ปารายเน ปารายเณ (สี.) อชิตปญฺเห –
‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสกฺขา ปุถู อิธ;
เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติฯ
‘‘อิมสฺส นุ โข, สาริปุตฺต, สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติ? เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต ตุณฺหี อโหสิฯ ทุติยมฺปิ โข ภควา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ…เป.… ทุติยมฺปิ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ตุณฺหี อโหสิฯ ตติยมฺปิ โข ภควา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘วุตฺตมิทํ, สาริปุตฺต, ปารายเน อชิตปญฺเห –
‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสกฺขา ปุถู อิธ;
เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติฯ
‘‘อิมสฺส นุ โข, สาริปุตฺต, สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติ? ตติยมฺปิ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ตุณฺหี อโหสิฯ
‘‘ภูตมิทนฺติ, สาริปุตฺต, ปสฺสสี’’ติ? ภูตมิทนฺติ, ภนฺเต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติฯ ภูตมิทนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา ภูตสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติฯ ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา อาหารสมฺภวสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติฯ ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา นิโรธธมฺมสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ เอวํ โข, ภนฺเต, เสกฺโข โหติฯ
‘‘กถญฺจ, ภนฺเต, สงฺขาตธมฺโม โหติ? ภูตมิทนฺติ, ภนฺเต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติฯ ภูตมิทนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา ภูตสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติฯ ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติฯ ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา อาหารสมฺภวสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติฯ ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติฯ ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา นิโรธธมฺมสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติฯ เอวํ โข, ภนฺเต, สงฺขาตธมฺโม โหติฯ อิติ โข, ภนฺเต, ยํ ตํ วุตฺตํ ปารายเน อชิตปญฺเห –
‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสกฺขา ปุถู อิธ;
เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติฯ
‘‘อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติฯ
‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต, ภูตมิทนฺติ, สาริปุตฺต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติฯ ภูตมิทนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา ภูตสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปฺปนฺโน โหติฯ ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติฯ ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา อาหารสมฺภวสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติฯ ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา นิโรธธมฺมสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ เอวํ โข, สาริปุตฺต, เสกฺโข โหติฯ
‘‘กถญฺจ, สาริปุตฺต, สงฺขาตธมฺโม โหติ? ภูตมิทนฺติ, สาริปุตฺต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติฯ ภูตมิทนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา ภูตสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติฯ ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติฯ ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา อาหารสมฺภวสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติฯ ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติฯ ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญา ทิสฺวา นิโรธธมฺมสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติฯ เอวํ โข, สาริปุตฺต, สงฺขาตธมฺโม โหติฯ อิติ โข, สาริปุตฺต, ยํ ตํ วุตฺตํ ปารายเน อชิตปญฺเห –
‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสกฺขา ปุถู อิธ;
เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติฯ
‘‘อิมสฺส โข สาริปุตฺต สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ ปฐมํฯ
๒. กฬารสุตฺตํ
๓๒. สาวตฺถิยํ วิหรติฯ อถ โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน สทฺธิํ สมฺโมทิฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โมฬิยผคฺคุโน, อาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺโตติฯ น หิ นูน โส อายสฺมา อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อสฺสาสมลตฺถาติฯ เตน หายสฺมา สาริปุตฺโต อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อสฺสาสํ ปตฺโต’’ติ?
‘‘น ขฺวาหํ, อาวุโส, กงฺขามี’’ติฯ ‘‘อายติํ, ปนาวุโส’’ติ?
‘‘น ขฺวาหํ, อาวุโส, วิจิกิจฺฉามี’’ติฯ
อถ โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ อุฏฺฐายาสนา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อายสฺมตา, ภนฺเต, สาริปุตฺเตน อญฺญา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติฯ
อถ โข ภควา อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, มม วจเนน สาริปุตฺตํ อามนฺเตหิ – ‘สตฺถา ตํ, อาวุโส สาริปุตฺต, อามนฺเตตี’’’ติ ฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สตฺถา ตํ, อาวุโส สาริปุตฺต, อามนฺเตตี’’ติฯ ‘‘เอวํ, อาวุโส’’ติ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ตสฺส ภิกฺขุโน ปฏิสฺสุตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘สจฺจํ กิร ตยา, สาริปุตฺต, อญฺญา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ? ‘‘น โข, ภนฺเต, เอเตหิ ปเทหิ เอเตหิ พฺยญฺชเนหิ อตฺโถ อตฺโถ จ (สฺยา. กํ. ก.) วุตฺโต’’ติฯ ‘‘เยน เกนจิปิ, สาริปุตฺต, ปริยาเยน กุลปุตฺโต อญฺญํ พฺยากโรติ, อถ โข พฺยากตํ พฺยากตโต ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ ‘‘นนุ อหมฺปิ , ภนฺเต, เอวํ วทามิ – ‘น โข, ภนฺเต, เอเตหิ ปเทหิ เอเตหิ พฺยญฺชเนหิ อตฺโถ วุตฺโต’’’ติฯ
‘‘สเจ ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ ชานตา ปน ตยา, อาวุโส สาริปุตฺต, กถํ ปสฺสตา อญฺญา พฺยากตา – ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติฯ เอวํ ปุฏฺโฐ ตฺวํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ?
‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ ชานตา ปน ตยา, อาวุโส สาริปุตฺต, กถํ ปสฺสตา อญฺญา พฺยากตา – ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติ; เอวํ ปุฏฺโฐหํ ปุฏฺโฐ อหํ (สฺยา. กํ.), ปุฏฺฐาหํ (ปี. ก.), ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ยํนิทานา, อาวุโส, ชาติ, ตสฺส นิทานสฺส ขยา ขีณสฺมิํ ขีณามฺหีติ วิทิตํฯ ขีณามฺหีติ วิทิตฺวา – ขีณาชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติฯ เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติฯ
‘‘สเจ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ชาติ ปนาวุโส สาริปุตฺต, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวา’ติ? เอวํ ปุฏฺโฐ ตํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ชาติ ปนาวุโส สาริปุตฺต, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวา’ติ? เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ชาติ โข, อาวุโส, ภวนิทานา ภวสมุทยา ภวชาติกา ภวปฺปภวา’ติฯ เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติฯ
‘‘สเจ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ภโว ปนาวุโส สาริปุตฺต, กิํนิทาโน กิํสมุทโย กิํชาติโก กิํปภโว’ติ? เอวํ ปุฏฺโฐ ตฺวํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ภโว ปนาวุโส สาริปุตฺต, กิํนิทาโน กิํสมุทโย กิํชาติโก กิํปภโว’ติ ? เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ภโว โข, อาวุโส, อุปาทานนิทาโน อุปาทานสมุทโย อุปาทานชาติโก อุปาทานปฺปภโว’ติฯ เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติฯ
‘‘สเจ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘อุปาทานํ ปนาวุโส…เป.… สเจ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ตณฺหา ปนาวุโส สาริปุตฺต, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวา’ติ? เอวํ ปุฏฺโฐ ตฺวํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ตณฺหา ปนาวุโส สาริปุตฺต, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวา’ติ? เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ตณฺหา โข, อาวุโส, เวทนานิทานา เวทนาสมุทยา เวทนาชาติกา เวทนาปภวา’ติฯ เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติฯ
‘‘สเจ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ ชานโต ปน เต, อาวุโส สาริปุตฺต, กถํ ปสฺสโต ยา เวทนาสุ นนฺที สา น อุปฏฺฐาสี’ติฯ เอวํ ปุฏฺโฐ ตฺวํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ ชานโต ปน เต, อาวุโส สาริปุตฺต, กถํ ปสฺสโต ยา เวทนาสุ นนฺที สา น อุปฏฺฐาสี’ติ เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ติสฺโส โข อิมา, อาวุโส, เวทนาฯ กตมา ติสฺโส? สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ อิมา โข, อาวุโส, ติสฺโส เวทนา อนิจฺจาฯ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ วิทิตํ วิทิตา (ฏีกา), ยา เวทนาสุ นนฺที สา น อุปฏฺฐาสี’ติฯ เอวํ, ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติฯ
‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺตฯ อยมฺปิ โข, สาริปุตฺต, ปริยาโย, เอตสฺเสว อตฺถสฺส สํขิตฺเตน เวยฺยากรณาย – ‘ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ ตํ ทุกฺขสฺมิ’’’นฺติฯ
‘‘สเจ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ วิโมกฺขา ปน ตยา, อาวุโส สาริปุตฺต, อญฺญา พฺยากตา – ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติ? เอวํ ปุฏฺโฐ ตฺวํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ วิโมกฺขา ปน ตยา, อาวุโส สาริปุตฺต, อญฺญา พฺยากตา – ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติฯ เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘อชฺฌตฺตํ วิโมกฺขา ขฺวาหํ, อาวุโส, สพฺพุปาทานกฺขยา ตถา สโต วิหรามิ ยถา สตํ วิหรนฺตํ อาสวา นานุสฺสวนฺติ, อตฺตานญฺจ นาวชานามี’ติฯ เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติฯ
‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺตฯ อยมฺปิ โข สาริปุตฺต, ปริยาโย เอตสฺเสว อตฺถสฺส สํขิตฺเตน เวยฺยากรณาย – เย อาสวา สมเณน วุตฺตา เตสฺวาหํ น กงฺขามิ, เต เม ปหีนาติ น วิจิกิจฺฉามี’’ติฯ อิทมโวจ ภควาฯ อิทํ วตฺวา สุคโต อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปาวิสิฯ
ตตฺร โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ปุพฺเพ อปฺปฏิสํวิทิตํ มํ, อาวุโส, ภควา ปฐมํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ, ตสฺส เม อโหสิ ทนฺธายิตตฺตํฯ ยโต จ โข เม, อาวุโส, ภควา ปฐมํ ปญฺหํ อนุโมทิ, ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, เอตทโหสิ – ทิวสํ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิ, ทิวสมฺปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิฯ รตฺติํ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิ, รตฺติมฺปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิฯ รตฺตินฺทิวํ รตฺติทิวํ (ก.) เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิ , รตฺตินฺทิวมฺปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิฯ ทฺเว รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย…เป.… ทฺเว รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ…เป.… ตีณิ รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย…เป.… ตีณิ รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ…เป.… จตฺตาริ รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย…เป.… จตฺตาริ รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ…เป.… ปญฺจ รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย…เป.… ปญฺจ รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ…เป.… ฉ รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย…เป.… ฉ รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ…เป.… สตฺต รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิ, สตฺต รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหี’’ติฯ
อถ โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ อุฏฺฐายาสนา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อายสฺมตา, ภนฺเต, สาริปุตฺเตน สีหนาโท นทิโต – ปุพฺเพ อปฺปฏิสํวิทิตํ มํ, อาวุโส, ภควา ปฐมํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ, ตสฺส เม อโหสิ ทนฺธายิตตฺตํฯ ยโต จ โข เม, อาวุโส, ภควา ปฐมํ ปญฺหํ อนุโมทิ , ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, เอตทโหสิ – ทิวสํ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิ, ทิวสมฺปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิ; รตฺติํ เจปิ…เป.… รตฺตินฺทิวํ เจปิ มํ ภควา…เป.… ทฺเว รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา…เป.… ตีณิ… จตฺตาริ… ปญฺจ… ฉ… สตฺต รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิ, สตฺต รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหี’’ติฯ
‘‘สา หิ, ภิกฺขุ, สาริปุตฺตสฺส ธมฺมธาตุ สุปฺปฏิวิทฺธา, ยสฺสา ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา ทิวสํ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิ, ทิวสมฺปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิฯ รตฺติํ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิ, รตฺติมฺปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย…เป.… รตฺตินฺทิวํ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, รตฺตินฺทิวมฺปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย… ทฺเว รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, ทฺเว รตฺตินฺทิวานิปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย… ตีณิ รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, ตีณิ รตฺตินฺทิวานิปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย… จตฺตาริ รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, จตฺตาริ รตฺตินฺทิวานิปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย… ปญฺจ รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, ปญฺจ รตฺตินฺทิวานิปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย… ฉ รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, ฉ รตฺตินฺทิวานิปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย… สตฺต รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิ, สตฺต รตฺตินฺทิวานิปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหี’’ติฯ ทุติยํฯ
๓. ญาณวตฺถุสุตฺตํ
๓๓. สาวตฺถิยํ…เป.… ‘‘จตุจตฺตารีสํ โว, ภิกฺขเว, ญาณวตฺถูนิ เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตมานิ กตมานิ จ (สฺยา. กํ. ปี. ก.), ภิกฺขเว, จตุจตฺตารีสํ ญาณวตฺถูนิ? ชรามรเณ ญาณํ, ชรามรณสมุทเย ญาณํ, ชรามรณนิโรเธ ญาณํ, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ; ชาติยา ญาณํ, ชาติสมุทเย ญาณํ, ชาตินิโรเธ ญาณํ, ชาตินิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ; ภเว ญาณํ, ภวสมุทเย ญาณํ, ภวนิโรเธ ญาณํ, ภวนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ; อุปาทาเน ญาณํ, อุปาทานสมุทเย ญาณํ, อุปาทานนิโรเธ ญาณํ, อุปาทานนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ; ตณฺหาย ญาณํ, ตณฺหาสมุทเย ญาณํ, ตณฺหานิโรเธ ญาณํ, ตณฺหานิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ; เวทนาย ญาณํ, เวทนาสมุทเย ญาณํ, เวทนานิโรเธ ญาณํ, เวทนานิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ; ผสฺเส ญาณํ…เป.… สฬายตเน ญาณํ… นามรูเป ญาณํ… วิญฺญาเณ ญาณํ… สงฺขาเรสุ ญาณํ, สงฺขารสมุทเย ญาณํ, สงฺขารนิโรเธ ญาณํ, สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํฯ อิมานิ วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, จตุจตฺตารีสํ ญาณวตฺถูนิฯ
‘‘กตมญฺจ, ภิกฺขเว, ชรามรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก, อยํ วุจฺจติ ชราฯ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโปฯ อิทํ วุจฺจติ มรณํฯ อิติ อยญฺจ ชรา, อิทญฺจ มรณํ; อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ชรามรณํฯ
‘‘ชาติสมุทยา ชรามรณสมุทโย; ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ; อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ชรามรณนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก เอวํ ชรามรณํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติ, อิทมสฺส ธมฺเม ญาณํ ฯ โส อิมินา ธมฺเมน ทิฏฺเฐน วิทิเตน อกาลิเกน ปตฺเตน ปริโยคาฬฺเหน อตีตานาคเตน ยํ เนติฯ
‘‘เย โข เกจิ อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ อพฺภญฺญํสุ, ชรามรณสมุทยํ อพฺภญฺญํสุ, ชรามรณนิโรธํ อพฺภญฺญํสุ, ชรามรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อพฺภญฺญํสุ, สพฺเพ เต เอวเมว อพฺภญฺญํสุ, เสยฺยถาปาหํ เอตรหิฯ
‘‘เยปิ หิ เกจิ อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ อภิชานิสฺสนฺติ, ชรามรณสมุทยํ อภิชานิสฺสนฺติ, ชรามรณนิโรธํ อภิชานิสฺสนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อภิชานิสฺสนฺติ, สพฺเพ เต เอวเมว อภิชานิสฺสนฺติ, เสยฺยถาปาหํ เอตรหีติฯ อิทมสฺส อนฺวเย ญาณํฯ
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิมานิ ทฺเว ญาณานิ ปริสุทฺธานิ โหนฺติ ปริโยทาตานิ – ธมฺเม ญาณญฺจ อนฺวเย ญาณญฺจฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน อิติปิ, ทสฺสนสมฺปนฺโน อิติปิ, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, ปสฺสติ อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, เสกฺเขน ญาเณน สมนฺนาคโต อิติปิ, เสกฺขาย วิชฺชาย สมนฺนาคโต อิติปิ, ธมฺมโสตํ สมาปนฺโน อิติปิ, อริโย นิพฺเพธิกปญฺโญ อิติปิ, อมตทฺวารํ อาหจฺจ ติฏฺฐติ อิติปีติฯ
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ชาติ…เป.… กตโม จ, ภิกฺขเว, ภโว… กตมญฺจ, ภิกฺขเว, อุปาทานํ… กตมา จ, ภิกฺขเว ตณฺหา… กตมา จ, ภิกฺขเว, เวทนา… กตโม จ, ภิกฺขเว, ผสฺโส… กตมญฺจ, ภิกฺขเว , สฬายตนํ… กตมญฺจ, ภิกฺขเว, นามรูปํ … กตมญฺจ, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ… กตเม จ, ภิกฺขเว, สงฺขารา? ตโยเม, ภิกฺขเว , สงฺขารา – กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโรติฯ อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สงฺขาราฯ
‘‘อวิชฺชาสมุทยา สงฺขารสมุทโย; อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ; อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค สงฺขารนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก เอวํ สงฺขาเร ปชานาติ, เอวํ สงฺขารสมุทยํ ปชานาติ , เอวํ สงฺขารนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติ, อิทมสฺส ธมฺเม ญาณํฯ โส อิมินา ธมฺเมน ทิฏฺเฐน วิทิเตน อกาลิเกน ปตฺเตน ปริโยคาฬฺเหน อตีตานาคเตน ยํ เนติฯ
‘‘เย โข เกจิ อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สงฺขาเร อพฺภญฺญํสุ, สงฺขารสมุทยํ อพฺภญฺญํสุ, สงฺขารนิโรธํ อพฺภญฺญํสุ, สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อพฺภญฺญํสุ, สพฺเพ เต เอวเมว อพฺภญฺญํสุ, เสยฺยถาปาหํ เอตรหิฯ
‘‘เยปิ หิ เกจิ อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สงฺขาเร อภิชานิสฺสนฺติ, สงฺขารสมุทยํ อภิชานิสฺสนฺติ, สงฺขารนิโรธํ อภิชานิสฺสนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อภิชานิสฺสนฺติ, สพฺเพ เต เอวเมว อภิชานิสฺสนฺติ, เสยฺยถาปาหํ เอตรหิฯ อิทมสฺส อนฺวเย ญาณํฯ
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิมานิ ทฺเว ญาณานิ ปริสุทฺธานิ โหนฺติ ปริโยทาตานิ – ธมฺเม ญาณญฺจ อนฺวเย ญาณญฺจฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน อิติปิ, ทสฺสนสมฺปนฺโน อิติปิ, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, ปสฺสติ อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, เสกฺเขน ญาเณน สมนฺนาคโต อิติปิ, เสกฺขาย วิชฺชาย สมนฺนาคโต อิติปิ, ธมฺมโสตํ สมาปนฺโน อิติปิ, อริโย นิพฺเพธิกปญฺโญ อิติปิ, อมตทฺวารํ อาหจฺจ ติฏฺฐติ อิติปี’’ติฯ ตติยํฯ
๔. ทุติยญาณวตฺถุสุตฺตํ
๓๔. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘สตฺตสตฺตริ โว, ภิกฺขเว, ญาณวตฺถูนิ เทเสสฺสามิฯ ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตมานิ , ภิกฺขเว, สตฺตสตฺตริ ญาณวตฺถูนิ? ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณํ ; อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณํ; อตีตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณํ; อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณํ; ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ญาณํฯ
‘‘ภวปจฺจยา ชาตีติ ญาณํ…เป.… อุปาทานปจฺจยา ภโวติ ญาณํ… ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ ญาณํ… เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ ญาณํ… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ ญาณํ… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ ญาณํ… นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ ญาณํ… วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ ญาณํ… สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺติ ญาณํ; อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ญาณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ ญาณํ; อตีตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ญาณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ ญาณํ; อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ญาณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ ญาณํ; ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ญาณํฯ อิมานิ วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตสตฺตริ ญาณวตฺถูนี’’ติฯ จตุตฺถํฯ
๕. อวิชฺชาปจฺจยสุตฺตํ
๓๕. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติฯ เอวํ วุตฺเต, อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘กตมํ นุ โข, ภนฺเต, ชรามรณํ, กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’นฺติ? ‘โน กลฺโล ปญฺโห’ติ ภควา อโวจ, ‘กตมํ ชรามรณํ , กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’นฺติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, ‘อญฺญํ ชรามรณํ อญฺญสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’นฺติ, อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยญฺชนเมว นานํฯ ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติฯ อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ , ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติฯ เอเต เต, ภิกฺขุ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติฯ
‘‘กตมา นุ โข, ภนฺเต, ชาติ, กสฺส จ ปนายํ ชาตี’’ติ? ‘‘โน กลฺโล ปญฺโห’’ติ ภควา อโวจ, ‘‘‘กตมา ชาติ, กสฺส จ ปนายํ ชาตี’ติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, ‘อญฺญา ชาติ อญฺญสฺส จ ปนายํ ชาตี’ติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยญฺชนเมว นานํฯ ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติฯ อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติฯ เอเต เต, ภิกฺขุ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘ภวปจฺจยา ชาตี’’’ติฯ
‘‘กตโม นุ โข, ภนฺเต, ภโว, กสฺส จ ปนายํ ภโว’’ติ? ‘‘โน กลฺโล ปญฺโห’’ติ ภควา อโวจ, ‘‘‘กตโม ภโว, กสฺส จ ปนายํ ภโว’ติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, ‘อญฺโญ ภโว อญฺญสฺส จ ปนายํ ภโว’ติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยญฺชนเมว นานํฯ ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ; อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติฯ เอเต เต, ภิกฺขุ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’ติ…เป.… ‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ… เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ… นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ… วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ… สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’’นฺติฯ
‘‘กตเม นุ โข, ภนฺเต, สงฺขารา, กสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’’ติ? ‘‘โน กลฺโล ปญฺโห’’ติ ภควา อโวจ, ‘‘‘กตเม สงฺขารา กสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, ‘อญฺเญ สงฺขารา อญฺญสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยญฺชนเมว นานํฯ ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ; อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติฯ เอเต เต, ภิกฺขุ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติฯ
‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว, ภิกฺขุ, อเสสวิราคนิโรธา ยานิสฺส ตานิ วิสูกายิกานิ วิเสวิตานิ วิปฺผนฺทิตานิ กานิจิ กานิจิฯ ‘กตมํ ชรามรณํ, กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณํ’ อิติ วา, ‘อญฺญํ ชรามรณํ, อญฺญสฺส จ ปนิทํ ชรามรณํ’ อิติ วา, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ’ อิติ วาฯ สพฺพานิสฺส ตานิ ปหีนานิ ภวนฺติ อุจฺฉินฺนมูลานิ ตาลาวตฺถุกตานิ อนภาวงฺกตานิ อายติํ อนุปฺปาทธมฺมานิฯ
‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว, ภิกฺขุ, อเสสวิราคนิโรธา ยานิสฺส ตานิ วิสูกายิกานิ วิเสวิตานิ วิปฺผนฺทิตานิ กานิจิ กานิจิฯ ‘กตมา ชาติ, กสฺส จ ปนายํ ชาติ’ อิติ วา, ‘อญฺญา ชาติ, อญฺญสฺส จ ปนายํ ชาติ’ อิติ วา, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ’ อิติ วาฯ สพฺพานิสฺส ตานิ ปหีนานิ ภวนฺติ อุจฺฉินฺนมูลานิ ตาลาวตฺถุกตานิ อนภาวงฺกตานิ อายติํ อนุปฺปาทธมฺมานิฯ
‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว, ภิกฺขุ, อเสสวิราคนิโรธา ยานิสฺส ตานิ วิสูกายิกานิ วิเสวิตานิ วิปฺผนฺทิตานิ กานิจิ กานิจิฯ กตโม ภโว…เป.… กตมํ อุปาทานํ… กตมา ตณฺหา… กตมา เวทนา… กตโม ผสฺโส… กตมํ สฬายตนํ… กตมํ นามรูปํ… กตมํ วิญฺญาณํ…เป.…ฯ
‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว, ภิกฺขุ, อเสสวิราคนิโรธา ยานิสฺส ตานิ วิสูกายิกานิ วิเสวิตานิ วิปฺผนฺทิตานิ กานิจิ กานิจิฯ ‘กตเม สงฺขารา, กสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ อิติ วา, ‘อญฺเญ สงฺขารา, อญฺญสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ อิติ วา, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ‘อญฺญํ ชีวํ, อญฺญํ สรีรํ’ อิติ วาฯ สพฺพานิสฺส ตานิ ปหีนานิ ภวนฺติ อุจฺฉินฺนมูลานิ ตาลาวตฺถุกตานิ อนภาวงฺกตานิ อายติํ อนุปฺปาทธมฺมานี’’ติฯ ปญฺจมํฯ
๖. ทุติยอวิชฺชาปจฺจยสุตฺตํ
๓๖. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ
‘‘‘กตมํ ชรามรณํ, กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’นฺติ อิติ วา, ภิกฺขเว , โย วเทยฺย, ‘อญฺญํ ชรามรณํ, อญฺญสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’นฺติ อิติ วา, ภิกฺขเว, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยญฺชนเมว นานํฯ ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ภิกฺขเว, ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติฯ ‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ’ อิติ วา, ภิกฺขเว, ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติฯ เอเต เต, ภิกฺขเว, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติฯ
‘‘กตมา ชาติ…เป.… กตโม ภโว… กตมํ อุปาทานํ… กตมา ตณฺหา… กตมา เวทนา… กตโม ผสฺโส… กตมํ สฬายตนํ… กตมํ นามรูปํ… กตมํ วิญฺญาณํ… กตเม สงฺขารา, กสฺส จ ปนิเม สงฺขาราติ อิติ วา, ภิกฺขเว, โย วเทยฺย, ‘อญฺเญ สงฺขารา อญฺญสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ติ อิติ วา, ภิกฺขเว, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยญฺชนเมว นานํฯ ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ภิกฺขเว, ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติฯ ‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ’ อิติ วา, ภิกฺขเว, ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติฯ เอเต เต, ภิกฺขเว, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติฯ
‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว, ภิกฺขเว, อเสสวิราคนิโรธา ยานิสฺส ตานิ วิสูกายิกานิ วิเสวิตานิ วิปฺผนฺทิตานิ กานิจิ กานิจิฯ ‘กตมํ ชรามรณํ, กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณํ’ อิติ วา, ‘อญฺญํ ชรามรณํ, อญฺญสฺส จ ปนิทํ ชรามรณํ’ อิติ วา, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ‘อญฺญํ ชีวํ, อญฺญํ สรีรํ’ อิติ วาฯ สพฺพานิสฺส ตานิ ปหีนานิ ภวนฺติ อุจฺฉินฺนมูลานิ ตาลาวตฺถุกตานิ อนภาวงฺกตานิ อายติํ อนุปฺปาทธมฺมานิฯ
‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว, ภิกฺขเว, อเสสวิราคนิโรธา ยานิสฺส ตานิ วิสูกายิกานิ วิเสวิตานิ วิปฺผนฺทิตานิ กานิจิ กานิจิฯ กตมา ชาติ…เป.… กตโม ภโว… กตมํ อุปาทานํ… กตมา ตณฺหา… กตมา เวทนา… กตโม ผสฺโส… กตมํ สฬายตนํ… กตมํ นามรูปํ… กตมํ วิญฺญาณํ… ‘กตเม สงฺขารา, กสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ อิติ วา, ‘อญฺเญ สงฺขารา, อญฺญสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ อิติ วา; ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ’ อิติ วาฯ สพฺพานิสฺส ตานิ ปหีนานิ ภวนฺติ อุจฺฉินฺนมูลานิ ตาลาวตฺถุกตานิ อนภาวงฺกตานิ อายติํ อนุปฺปาทธมฺมานี’’ติฯ ฉฏฺฐํฯ
๗. นตุมฺหสุตฺตํ
๓๗. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘นายํ, ภิกฺขเว, กาโย ตุมฺหากํ นปิ อญฺเญสํฯ ปุราณมิทํ , ภิกฺขเว, กมฺมํ อภิสงฺขตํ อภิสญฺเจตยิตํ เวทนิยํ ทฏฺฐพฺพํ’’ฯ
‘‘ตตฺร โข, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทญฺเญว สาธุกํ โยนิโส มนสิ กโรติ – ‘อิติ อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ; อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ, ยทิทํ – อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติฯ สตฺตมํฯ
๘. เจตนาสุตฺตํ
๓๘. สาวตฺถินิทานํ ฯ ‘‘ยญฺจ, ภิกฺขเว, เจเตติ ยญฺจ ปกปฺเปติ ยญฺจ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ อารมณเมตํ (?) โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยาฯ อารมฺมเณ สติ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺส โหติฯ ตสฺมิํ ปติฏฺฐิเต วิญฺญาเณ วิรูฬฺเห อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหติฯ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา สติ อายติํ ชาติ ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’ฯ
‘‘โน เจ, ภิกฺขเว, เจเตติ โน เจ ปกปฺเปติ, อถ เจ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยาฯ อารมฺมเณ สติ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺส โหติฯ ตสฺมิํ ปติฏฺฐิเต วิญฺญาเณ วิรูฬฺเห อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหติฯ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา สติ อายติํ ชาติชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ
‘‘ยโต จ โข, ภิกฺขเว, โน เจว เจเตติ โน จ ปกปฺเปติ โน จ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ น โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยา ฯ อารมฺมเณ อสติ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺส น โหติฯ ตทปฺปติฏฺฐิเต วิญฺญาเณ อวิรูฬฺเห อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ น โหติฯ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา อสติ อายติํ ชาติชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ อฏฺฐมํฯ
๙. ทุติยเจตนาสุตฺตํ
๓๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘ยญฺจ, ภิกฺขเว, เจเตติ ยญฺจ ปกปฺเปติ ยญฺจ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยาฯ อารมฺมเณ สติ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺส โหติฯ ตสฺมิํ ปติฏฺฐิเต วิญฺญาเณ วิรูฬฺเห นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหติฯ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ; สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส; ผสฺสปจฺจยา เวทนา…เป.… ตณฺหา… อุปาทานํ… ภโว… ชาติ… ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’ฯ
‘‘โน เจ, ภิกฺขเว, เจเตติ โน เจ ปกปฺเปติ, อถ เจ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยาฯ อารมฺมเณ สติ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺส โหติฯ ตสฺมิํ ปติฏฺฐิเต วิญฺญาเณ วิรูฬฺเห นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหติฯ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ
‘‘ยโต จ โข, ภิกฺขเว, โน เจว เจเตติ โน จ ปกปฺเปติ โน จ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ น โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยาฯ อารมฺมเณ อสติ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺส น โหติฯ ตทปฺปติฏฺฐิเต วิญฺญาเณ อวิรูฬฺเห นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ น โหติฯ นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ นวมํฯ
๑๐. ตติยเจตนาสุตฺตํ
๔๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘ยญฺจ , ภิกฺขเว, เจเตติ ยญฺจ ปกปฺเปติ ยญฺจ อนุเสติ อารมฺมณเมตํ โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยาฯ อารมฺมเณ สติ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺส โหติฯ ตสฺมิํ ปติฏฺฐิเต วิญฺญาเณ วิรูฬฺเห นติ โหติฯ นติยา สติ อาคติคติ โหติฯ อาคติคติยา สติ จุตูปปาโต โหติฯ จุตูปปาเต สติ อายติํ ชาติชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’ฯ
‘‘โน เจ, ภิกฺขเว, เจเตติ โน เจ ปกปฺเปติ อถ เจ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยาฯ อารมฺมเณ สติ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺส โหติฯ ตสฺมิํ ปติฏฺฐิเต วิญฺญาเณ วิรูฬฺเห นติ โหติฯ นติยา สติ อาคติคติ โหติฯ อาคติคติยา สติ จุตูปปาโต โหติฯ จุตูปปาเต สติ อายติํ ชาติชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ
‘‘ยโต จ โข, ภิกฺขเว, โน เจว เจเตติ โน จ ปกปฺเปติ โน จ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ น โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยาฯ อารมฺมเณ อสติ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺส น โหติฯ ตทปฺปติฏฺฐิเต วิญฺญาเณ อวิรูฬฺเห นติ น โหติฯ นติยา อสติ อาคติคติ น โหติฯ อาคติคติยา อสติ จุตูปปาโต น โหติฯ จุตูปปาเต อสติ อายติํ ชาติ ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ ทสมํฯ
กฬารขตฺติยวคฺโค จตุตฺโถฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
ภูตมิทํ กฬารญฺจ, ทุเว จ ญาณวตฺถูนิ;
อวิชฺชาปจฺจยา จ ทฺเว, นตุมฺหา เจตนา ตโยติฯ
๕. คหปติวคฺโค
๑. ปญฺจเวรภยสุตฺตํ
๔๑. สาวตฺถิยํ วิหรติฯ อถ โข อนาถปิณฺฑิโก คหปติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อนาถปิณฺฑิกํ คหปติํ ภควา เอตทโวจ –
‘‘ยโต โข, คหปติ, อริยสาวกสฺส ปญฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ, จตูหิ จ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ, อริโย จสฺส ญาโย ปญฺญาย สุทิฏฺโฐ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ, โส อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’’ติฯ
‘‘กตมานิ ปญฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ? ยํ, คหปติ, ปาณาติปาตี ปาณาติปาตปจฺจยา ทิฏฺฐธมฺมิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, สมฺปรายิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ, ปาณาติปาตา ปฏิวิรตสฺส เอวํ ตํ ภยํ เวรํ วูปสนฺตํ โหติฯ
‘‘ยํ, คหปติ, อทินฺนาทายี อทินฺนาทานปจฺจยา ทิฏฺฐธมฺมิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, สมฺปรายิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรตสฺส เอวํ ตํ ภยํ เวรํ วูปสนฺตํ โหติฯ
‘‘ยํ , คหปติ, กาเมสุมิจฺฉาจารี กาเมสุมิจฺฉาจารปจฺจยา ทิฏฺฐธมฺมิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, สมฺปรายิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรตสฺส เอวํ ตํ ภยํ เวรํ วูปสนฺตํ โหติฯ
‘‘ยํ, คหปติ, มุสาวาที มุสาวาทปจฺจยา ทิฏฺฐธมฺมิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, สมฺปรายิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ, มุสาวาทา ปฏิวิรตสฺส เอวํ ตํ ภยํ เวรํ วูปสนฺตํ โหติฯ
‘‘ยํ, คหปติ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐายี สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานปจฺจยา ทิฏฺฐธมฺมิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, สมฺปรายิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา ปฏิวิรตสฺส เอวํ ตํ ภยํ เวรํ วูปสนฺตํ โหติฯ อิมานิ ปญฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติฯ
‘‘กตเมหิ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ? อิธ, คหปติ, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’’’ติฯ
‘‘ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – ‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม สนฺทิฏฺฐิโก อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิญฺญูหี’’’ติฯ
‘‘สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – ‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, อุชุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, ญายปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, สามีจิปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ , ยทิทํ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ อฏฺฐ ปุริสปุคฺคลา, เอส ภควโต สาวกสงฺโฆ อาหุเนยฺโย ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อญฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’’ติฯ
‘‘อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ อจฺฉิทฺเทหิ อสพเลหิ อกมฺมาเสหิ ภุชิสฺเสหิ วิญฺญุปฺปสตฺเถหิ อปรามฏฺเฐหิ สมาธิสํวตฺตนิเกหิฯ อิเมหิ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติฯ
‘‘กตโม จสฺส อริโย ญาโย ปญฺญาย สุทิฏฺโฐ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ? อิธ, คหปติ, อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทญฺเญว สาธุกํ โยนิโส มนสิ กโรติ – ‘อิติ อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหติ; อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติฯ ยทิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติฯ อยมสฺส อริโย ญาโย ปญฺญาย สุทิฏฺโฐ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธฯ
‘‘ยโต โข, คหปติ, อริยสาวกสฺส อิมานิ ปญฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ, อิเมหิ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ, อยญฺจสฺส อริโย ญาโย ปญฺญาย สุทิฏฺโฐ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ, โส อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’’ติฯ
๒. ทุติยปญฺจเวรภยสุตฺตํ
๔๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ปญฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ, จตูหิ จ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ, อริโย จสฺส ญาโย ปญฺญาย สุทิฏฺโฐ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ, โส อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’’ติฯ
‘‘กตมานิ ปญฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ? ยํ, ภิกฺขเว, ปาณาติปาตี …เป.… ยํ, ภิกฺขเว, อทินฺนาทายี…เป.… ยํ, ภิกฺขเว, กาเมสุมิจฺฉาจารี… ยํ, ภิกฺขเว, มุสาวาที… ยํ, ภิกฺขเว, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐายี…เป.… อิมานิ ปญฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติฯ
‘‘กตเมหิ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ…เป.… ธมฺเม… สงฺเฆ… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติฯ อิเมหิ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติฯ
‘‘กตโม จสฺส อริโย ญาโย ปญฺญาย สุทิฏฺโฐ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทญฺเญว สาธุกํ โยนิโส มนสิ กโรติ…เป.… อยมสฺส อริโย ญาโย ปญฺญาย สุทิฏฺโฐ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธฯ
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิมานิ ปญฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ, อิเมหิ จ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ, อยญฺจสฺส อริโย ญาโย ปญฺญาย สุทิฏฺโฐ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ, โส อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’’ติฯ ทุติยํฯ
๓. ทุกฺขสุตฺตํ
๔๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘ทุกฺขสฺส , ภิกฺขเว, สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ เทเสสฺสามิฯ ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส สมุทโย? จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํฯ ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสฯ ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหาฯ อยํ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส สมุทโยฯ
‘‘โสตญฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ โสตวิญฺญาณํ…เป.… ฆานญฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ…เป.… ชิวฺหญฺจ ปฏิจฺจ รเส จ…เป.… กายญฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺฐพฺเพ จ…เป.… มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณํฯ ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสฯ ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหาฯ อยํ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส สมุทโยฯ
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส อตฺถงฺคโม? จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํฯ ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสฯ ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหาฯ ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติฯ อยํ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส อตฺถงฺคโมฯ
‘‘โสตญฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ โสตวิญฺญาณํ…เป.… ฆานญฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ…เป.… ชิวฺหญฺจ ปฏิจฺจ รเส จ…เป.… กายญฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺฐพฺเพ จ…เป.… มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณํฯ ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสฯ ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหาฯ ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติฯ อยํ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส อตฺถงฺคโม’’ติฯ ตติยํฯ
๔. โลกสุตฺตํ
๔๔. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘โลกสฺส, ภิกฺขเว, สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ เทเสสฺสามิฯ ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, โลกสฺส สมุทโย? จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํฯ ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสฯ ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติฯ อยํ โข, ภิกฺขเว, โลกสฺส สมุทโยฯ
‘‘โสตญฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ…เป.… ฆานญฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ… ชิวฺหญฺจ ปฏิจฺจ รเส จ… กายญฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺฐพฺเพ จ… มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณํฯ ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสฯ ผสฺสปจฺจยา เวทนา…เป.… ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติฯ อยํ โข, ภิกฺขเว, โลกสฺส สมุทโยฯ
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, โลกสฺส อตฺถงฺคโม? จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํฯ ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสฯ ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหาฯ ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติฯ อยํ โข, ภิกฺขเว, โลกสฺส อตฺถงฺคโมฯ
‘‘โสตญฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ…เป.… ฆานญฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ… ชิวฺหญฺจ ปฏิจฺจ รเส จ… กายญฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺฐพฺเพ จ… มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณํฯ ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสฯ ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหาฯ ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติฯ อยํ โข, ภิกฺขเว, โลกสฺส อตฺถงฺคโม’’ติฯ จตุตฺถํฯ
๕. ญาติกสุตฺตํ
๔๕. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ญาติเก วิหรติ คิญฺชกาวสเถฯ อถ โข ภควา รโหคโต ปฏิสลฺลาโน อิมํ ธมฺมปริยายํ อภาสิ –
‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํฯ ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสฯ ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ
‘‘โสตญฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ…เป.… ฆานญฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ… ชิวฺหญฺจ ปฏิจฺจ รเส จ… กายญฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺฐพฺเพ จ… มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณํฯ ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสฯ ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ
‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํฯ ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสฯ ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหาฯ ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติฯ
‘‘โสตญฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ…เป.… มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณํฯ ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสฯ ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหาฯ ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ
เตน โข ปน สมเยน อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควโต อุปสฺสุติ อุปสฺสุติํ (สี. ปี.) ฐิโต โหติฯ อทฺทสา โข ภควา ตํ ภิกฺขุํ อุปสฺสุติ ฐิตํฯ ทิสฺวาน ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘อสฺโสสิ โน ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมํ ธมฺมปริยาย’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อุคฺคณฺหาหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมํ ธมฺมปริยายํ; ปริยาปุณาหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมํ ธมฺมปริยายํ; ธาเรหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมํ ธมฺมปริยายํฯ อตฺถสํหิโต อยํ อตฺถสํหิโตยํ (สี. สฺยา. กํ.), อตฺถสํหิตายํ (ปี. ก.), ภิกฺขุ, ธมฺมปริยาโย อาทิพฺรหฺมจริยโก’’ติฯ ปญฺจมํฯ
๖. อญฺญตรพฺราหฺมณสุตฺตํ
๔๖. สาวตฺถิยํ วิหรติฯ อถ โข อญฺญตโร พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธิํ สมฺโมทิฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘กิํ นุ โข, โภ โคตม, โส กโรติ โส ปฏิสํเวทยตี’’ติ? ‘‘‘โส กโรติ โส ปฏิสํเวทยตี’ติ โข, พฺราหฺมณ, อยเมโก อนฺโต’’ฯ
‘‘กิํ ปน, โภ โคตม, อญฺโญ กโรติ, อญฺโญ ปฏิสํเวทยตี’’ติ? ‘‘‘อญฺโญ กโรติ, อญฺโญ ปฏิสํเวทยตี’ติ โข, พฺราหฺมณ, อยํ ทุติโย อนฺโตฯ เอเต เต, พฺราหฺมณ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ …เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติฯ
เอวํ วุตฺเต, โส พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม,…เป.… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติฯ ฉฏฺฐํฯ
๗. ชาณุสฺโสณิสุตฺตํ
๔๗. สาวตฺถิยํ วิหรติฯ อถ โข ชาณุสฺโสณิ พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธิํ…เป.… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ชาณุสฺโสณิ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘กิํ นุ โข, โภ, โคตม, สพฺพมตฺถี’’ติ? ‘‘‘สพฺพมตฺถี’ติ โข, พฺราหฺมณ, อยเมโก อนฺโต’’ฯ
‘‘กิํ ปน, โภ โคตม, สพฺพํ นตฺถี’’ติ? ‘‘‘สพฺพํ นตฺถี’ติ โข, พฺราหฺมณ, อยํ ทุติโย อนฺโตฯ เอเต เต, พฺราหฺมณ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติฯ
เอวํ วุตฺเต, ชาณุสฺโสณิ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ โภ โคตม…เป.… ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติฯ สตฺตมํฯ
๘. โลกายติกสุตฺตํ
๔๘. สาวตฺถิยํ วิหรติฯ อถ โข โลกายติโก พฺราหฺมโณ เยน ภควา…เป.… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โลกายติโก พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘กิํ นุ โข, โภ โคตม, สพฺพมตฺถี’’ติ? ‘‘‘สพฺพมตฺถี’ติ โข, พฺราหฺมณ, เชฏฺฐเมตํ โลกายตํ’’ฯ
‘‘กิํ ปน, โภ โคตม, สพฺพํ นตฺถี’’ติ? ‘‘‘สพฺพํ นตฺถี’ติ โข, พฺราหฺมณ, ทุติยเมตํ โลกายตํ’’ฯ
‘‘กิํ นุ โข, โภ โคตม, สพฺพเมกตฺต’’นฺติ? ‘‘‘สพฺพเมกตฺต’นฺติ โข, พฺราหฺมณ, ตติยเมตํ โลกายตํ’’ฯ
‘‘กิํ ปน, โภ โคตม, สพฺพํ ปุถุตฺต’’นฺติ? ‘‘‘สพฺพํ ปุถุตฺต’นฺติ โข, พฺราหฺมณ, จตุตฺถเมตํ โลกายตํ’’ฯ
‘‘เอเต เต, พฺราหฺมณ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติฯ
เอวํ วุตฺเต, โลกายติโก พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป.… อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติฯ อฏฺฐมํฯ
๙. อริยสาวกสุตฺตํ
๔๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘น , ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส เอวํ โหติ – ‘กิํ นุ โข กิสฺมิํ สติ กิํ โหติ, กิสฺสุปฺปาทา กิํ อุปฺปชฺชติ? (กิสฺมิํ สติ สงฺขารา โหนฺติ, กิสฺมิํ สติ วิญฺญาณํ โหติ,) ( ) เอตฺถนฺตเร ปาฐา เกสุจิ โปตฺถเกสุ น ทิสฺสนฺตีติ สี. ปี. โปตฺถเกสุ ทสฺสิตาฯ ตถา สติ อนนฺตรสุตฺตฏีกาย สเมติ กิสฺมิํ สติ นามรูปํ โหติ, กิสฺมิํ สติ สฬายตนํ โหติ, กิสฺมิํ สติ ผสฺโส โหติ, กิสฺมิํ สติ เวทนา โหติ, กิสฺมิํ สติ ตณฺหา โหติ, กิสฺมิํ สติ อุปาทานํ โหติ, กิสฺมิํ สติ ภโว โหติ, กิสฺมิํ สติ ชาติ โหติ, กิสฺมิํ สติ ชรามรณํ โหตี’’’ติ?
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส อปรปฺปจฺจยา ญาณเมเวตฺถ โหติ – ‘อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติฯ (อวิชฺชาย สติ สงฺขารา โหนฺติ; สงฺขาเรสุ สติ วิญฺญาณํ โหติ;) ( ) เอตฺถเกสุ ปาฐา เกสุจิ โปตฺถเกสุ น ทิสฺสนฺตีติ สี. ปี. โปตฺถเกสุ ทสฺสิตาฯ ตถา สติ อนนฺตรสุตฺตฏีกาย สเมติ วิญฺญาเณ สติ นามรูปํ โหติ; นามรูเป สติ สฬายตนํ โหติ ; สฬายตเน สติ ผสฺโส โหติ; ผสฺเส สติ เวทนา โหติ; เวทนาย สติ ตณฺหา โหติ; ตณฺหาย สติ อุปาทานํ โหติ; อุปาทาเน สติ ภโว โหติ; ภเว สติ ชาติ โหติ; ชาติยา สติ ชรามรณํ โหตี’ติฯ โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวมยํ โลโก สมุทยตี’’’ติฯ
‘‘น , ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส เอวํ โหติ – ‘กิํ นุ โข กิสฺมิํ อสติ กิํ น โหติ, กิสฺส นิโรธา กิํ นิรุชฺฌติ? (กิสฺมิํ อสติ สงฺขารา น โหนฺติ, กิสฺมิํ อสติ วิญฺญาณํ น โหติ,) ( ) เอตฺถนฺตเร ปาฐาปิ ตตฺถ ตเถว ทสฺสิตา กิสฺมิํ อสติ นามรูปํ น โหติ, กิสฺมิํ อสติ สฬายตนํ น โหติ, กิสฺมิํ อสติ ผสฺโส น โหติ, กิสฺมิํ อสติ เวทนา น โหติ, กิสฺมิํ อสติ ตณฺหา น โหติ, กิสฺมิํ อสติ อุปาทานํ น โหติ, กิสฺมิํ อสติ ภโว น โหติ, กิสฺมิํ อสติ ชาติ น โหติ, กิสฺมิํ อสติ ชรามรณํ น โหตี’’’ติ?
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส อปรปฺปจฺจยา ญาณเมเวตฺถ โหติ – ‘อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติฯ (อวิชฺชาย อสติ สงฺขารา น โหนฺติ; สงฺขาเรสุ อสติ วิญฺญาณํ น โหติ;) ( ) เอตฺถนฺตเร ปาฐาปิ ตตฺถ ตเถว ทสฺสิตา วิญฺญาเณ อสติ นามรูปํ น โหติ; นามรูเป อสติ สฬายตนํ น โหติ…เป.… ภโว น โหติ… ชาติ น โหติ… ชาติยา อสติ ชรามรณํ น โหตี’ติฯ โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวมยํ โลโก นิรุชฺฌตี’’’ติฯ
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก เอวํ โลกสฺส สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน อิติปิ…เป.… อมตทฺวารํ อาหจฺจ ติฏฺฐติ อิติปี’’ติฯ นวมํฯ
๑๐. ทุติยอริยสาวกสุตฺตํ
๕๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘น, ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส เอวํ โหติ – ‘กิํ นุ โข กิสฺมิํ สติ กิํ โหติ, กิสฺสุปฺปาทา กิํ อุปฺปชฺชติ? กิสฺมิํ สติ สงฺขารา โหนฺติ, กิสฺมิํ สติ วิญฺญาณํ โหติ, กิสฺมิํ สติ นามรูปํ โหติ, กิสฺมิํ สติ สฬายตนํ โหติ, กิสฺมิํ สติ ผสฺโส โหติ, กิสฺมิํ สติ เวทนา โหติ, กิสฺมิํ สติ ตณฺหา โหติ, กิสฺมิํ สติ อุปาทานํ โหติ, กิสฺมิํ สติ ภโว โหติ, กิสฺมิํ สติ ชาติ โหติ, กิสฺมิํ สติ ชรามรณํ โหตี’’’ติ?
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส อปรปฺปจฺจยา ญาณเมเวตฺถ โหติ – ‘อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติฯ อวิชฺชาย สติ สงฺขารา โหนฺติ; สงฺขาเรสุ สติ วิญฺญาณํ โหติ; วิญฺญาเณ สติ นามรูปํ โหติ; นามรูเป สติ สฬายตนํ โหติ; สฬายตเน สติ ผสฺโส โหติ; ผสฺเส สติ เวทนา โหติ ; เวทนาย สติ ตณฺหา โหติ; ตณฺหาย สติ อุปาทานํ โหติ; อุปาทาเน สติ ภโว โหติ; ภเว สติ ชาติ โหติ; ชาติยา สติ ชรามรณํ โหตี’ติฯ โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวมยํ โลโก สมุทยตี’’’ติฯ
‘‘น, ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส เอวํ โหติ – ‘กิํ นุ โข กิสฺมิํ อสติ กิํ น โหติ, กิสฺส นิโรธา กิํ นิรุชฺฌติ? กิสฺมิํ อสติ สงฺขารา น โหนฺติ, กิสฺมิํ อสติ วิญฺญาณํ น โหติ, กิสฺมิํ อสติ นามรูปํ น โหติ, กิสฺมิํ อสติ สฬายตนํ น โหติ, กิสฺมิํ อสติ ผสฺโส น โหติ, กิสฺมิํ อสติ เวทนา น โหติ, กิสฺมิํ อสติ ตณฺหา น โหติ…เป.… อุปาทานํ… ภโว… ชาติ… กิสฺมิํ อสติ ชรามรณํ น โหตี’’’ติ?
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส อปรปฺปจฺจยา ญาณเมเวตฺถ โหติ – ‘อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติฯ อวิชฺชาย อสติ สงฺขารา น โหนฺติ; สงฺขาเรสุ อสติ วิญฺญาณํ น โหติ; วิญฺญาเณ อสติ นามรูปํ น โหติ; นามรูเป อสติ สฬายตนํ น โหติ…เป.… ชาติยา อสติ ชรามรณํ น โหตี’ติฯ โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวมยํ โลโก นิรุชฺฌตี’’’ติฯ
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก เอวํ โลกสฺส สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน อิติปิ, ทสฺสนสมฺปนฺโน อิติปิ, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, ปสฺสติ อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, เสกฺเขน ญาเณน สมนฺนาคโต อิติปิ , เสกฺขาย วิชฺชาย สมนฺนาคโต อิติปิ, ธมฺมโสตํ สมาปนฺโน อิติปิ, อริโย นิพฺเพธิกปญฺโญ อิติปิ, อมตทฺวารํ อาหจฺจ ติฏฺฐติ อิติปี’’ติฯ ทสมํฯ
คหปติวคฺโค ปญฺจโมฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
ทฺเว ปญฺจเวรภยา วุตฺตา, ทุกฺขํ โลโก จ ญาติกํ;
อญฺญตรํ ชาณุสฺโสณิ จ, โลกายติเกน อฏฺฐมํ;
ทฺเว อริยสาวกา วุตฺตา, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติฯ
๖. ทุกฺขวคฺโค
๑. ปริวีมํสนสุตฺตํ
๕๑. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติฯ ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –
‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ปริวีมํสมาโน ปริวีมํเสยฺย สพฺพโส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’’ติ? ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณา ฯ สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตํเยว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถฯ ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ, ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –
‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปริวีมํสมาโน ปริวีมํสติ – ‘ยํ โข อิทํ อเนกวิธํ นานปฺปการกํ ทุกฺขํ โลเก อุปฺปชฺชติ ชรามรณํ; อิทํ นุ โข ทุกฺขํ กิํนิทานํ กิํสมุทยํ กิํชาติกํ กิํปภวํ? กิสฺมิํ สติ ชรามรณํ โหติ, กิสฺมิํ อสติ ชรามรณํ น โหตี’ติ? โส ปริวีมํสมาโน เอวํ ปชานาติ – ‘ยํ โข อิทํ อเนกวิธํ นานปฺปการกํ ทุกฺขํ โลเก อุปฺปชฺชติ ชรามรณํ, อิทํ โข ทุกฺขํ ชาตินิทานํ ชาติสมุทยํ ชาติชาติกํ ชาติปฺปภวํฯ ชาติยา สติ ชรามรณํ โหติ, ชาติยา อสติ ชรามรณํ น โหตี’’’ติฯ
‘‘โส ชรามรณญฺจ ปชานาติ, ชรามรณสมุทยญฺจ ปชานาติ, ชรามรณนิโรธญฺจ ปชานาติ, ยา จ ชรามรณนิโรธสารุปฺปคามินี ปฏิปทา ตญฺจ ปชานาติ, ตถา ปฏิปนฺโน จ โหติ อนุธมฺมจารี; อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย ปฏิปนฺโน ชรามรณนิโรธายฯ
‘‘อถาปรํ ปริวีมํสมาโน ปริวีมํสติ – ‘ชาติ ปนายํ กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวา, กิสฺมิํ สติ ชาติ โหติ, กิสฺมิํ อสติ ชาติ น โหตี’ติ? โส ปริวีมํสมาโน เอวํ ปชานาติ – ‘ชาติ ภวนิทานา ภวสมุทยา ภวชาติกา ภวปฺปภวา; ภเว สติ ชาติ โหติ, ภเว อสติ ชาติ น โหตี’’’ติฯ
‘‘โส ชาติญฺจ ปชานาติ, ชาติสมุทยญฺจ ปชานาติ, ชาตินิโรธญฺจ ปชานาติ, ยา จ ชาตินิโรธสารุปฺปคามินี ปฏิปทา ตญฺจ ปชานาติ, ตถา ปฏิปนฺโน จ โหติ อนุธมฺมจารี; อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย ปฏิปนฺโน ชาตินิโรธายฯ
‘‘อถาปรํ ปริวีมํสมาโน ปริวีมํสติ – ‘ภโว ปนายํ กิํนิทาโน…เป.… อุปาทานํ ปนิทํ กิํนิทานํ… ตณฺหา ปนายํ กิํนิทานา… เวทนา… ผสฺโส… สฬายตนํ ปนิทํ กิํนิทานํ… นามรูปํ ปนิทํ… วิญฺญาณํ ปนิทํ… สงฺขารา ปนิเม กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวา; กิสฺมิํ สติ สงฺขารา โหนฺติ, กิสฺมิํ อสติ สงฺขารา น โหนฺตี’ติ? โส ปริวีมํสมาโน เอวํ ปชานาติ – ‘สงฺขารา อวิชฺชานิทานา อวิชฺชาสมุทยา อวิชฺชาชาติกา อวิชฺชาปภวา; อวิชฺชาย สติ สงฺขารา โหนฺติ, อวิชฺชาย อสติ สงฺขารา น โหนฺตี’’’ติฯ
‘‘โส สงฺขาเร จ ปชานาติ, สงฺขารสมุทยญฺจ ปชานาติ, สงฺขารนิโรธญฺจ ปชานาติ, ยา จ สงฺขารนิโรธสารุปฺปคามินี ปฏิปทา ตญฺจ ปชานาติ, ตถา ปฏิปนฺโน จ โหติ อนุธมฺมจารี ; อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย ปฏิปนฺโน สงฺขารนิโรธายฯ
‘‘อวิชฺชาคโต ยํ, ภิกฺขเว, ปุริสปุคฺคโล ปุญฺญํ เจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ปุญฺญูปคํ โหติ วิญฺญาณํฯ อปุญฺญํ เจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, อปุญฺญูปคํ โหติ วิญฺญาณํฯ อาเนญฺชํ เจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ อาเนญฺชูปคํ โหติ วิญฺญาณํฯ ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหีนา โหติ วิชฺชา อุปฺปนฺนา, โส อวิชฺชาวิราคา วิชฺชุปฺปาทา เนว ปุญฺญาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ น อปุญฺญาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ น อาเนญฺชาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรติฯ อนภิสงฺขโรนฺโต อนภิสญฺเจตยนฺโต น กิญฺจิ โลเก อุปาทิยติ; อนุปาทิยํ น ปริตสฺสติ, อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตญฺเญว ปรินิพฺพายติฯ ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติฯ
‘‘โส สุขํ เจ เวทนํ เวทยติ, สา อนิจฺจาติ ปชานาติ, อนชฺโฌสิตาติ ปชานาติ, อนภินนฺทิตาติ ปชานาติฯ ทุกฺขํ เจ เวทนํ เวทยติ, สา อนิจฺจาติ ปชานาติ, อนชฺโฌสิตาติ ปชานาติ, อนภินนฺทิตาติ ปชานาติฯ อทุกฺขมสุขํ เจ เวทนํ เวทยติ, สา อนิจฺจาติ ปชานาติ, อนชฺโฌสิตาติ ปชานาติ, อนภินนฺทิตาติ ปชานาติฯ โส สุขํ เจ เวทนํ เวทยติ, วิสํยุตฺโต นํ เวทยติฯ ทุกฺขํ เจ เวทนํ เวทยติ, วิสํยุตฺโต นํ ตํ เวทนํ (สี. ปี.), เวทนํ (ก.) เวทยติฯ อทุกฺขมสุขํ เจ เวทนํ เวทยติ, วิสํยุตฺโต นํ เวทยติฯ
‘‘โส กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามีติ ปชานาติ, ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามีติ ปชานาติฯ กายสฺส เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา อิเธว สพฺพเวทยิตานิ อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺติ, สรีรานิ อวสิสฺสนฺตีติ ปชานาติฯ
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส กุมฺภการปากา อุณฺหํ กุมฺภํ อุทฺธริตฺวา สเม ภูมิภาเค ปฏิสิสฺเสยฺย ปฏิวิเสยฺย (สี.), ปติฏฺฐเปยฺย (สฺยา. กํ. ปี.), ปฏิเสเวยฺย (ฏีกา)ฯ ตตฺร ยายํ อุสฺมา สา ตตฺเถว วูปสเมยฺย, กปลฺลานิ อวสิสฺเสยฺยุํฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามีติ ปชานาติ, ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามีติ ปชานาติฯ กายสฺส เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา อิเธว สพฺพเวทยิตานิ อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺติ, สรีรานิ อวสิสฺสนฺตีติ ปชานาติฯ
‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โข ขีณาสโว ภิกฺขุ ปุญฺญาภิสงฺขารํ วา อภิสงฺขเรยฺย อปุญฺญาภิสงฺขารํ วา อภิสงฺขเรยฺย อาเนญฺชาภิสงฺขารํ วา อภิสงฺขเรยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘สพฺพโส วา ปน สงฺขาเรสุ อสติ, สงฺขารนิโรธา อปิ นุ โข วิญฺญาณํ ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘สพฺพโส วา ปน วิญฺญาเณ อสติ, วิญฺญาณนิโรธา อปิ นุ โข นามรูปํ ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘สพฺพโส วา ปน นามรูเป อสติ, นามรูปนิโรธา อปิ นุ โข สฬายตนํ ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘สพฺพโส วา ปน สฬายตเน อสติ, สฬายตนนิโรธา อปิ นุ โข ผสฺโส ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘สพฺพโส วา ปน ผสฺเส อสติ, ผสฺสนิโรธา อปิ นุ โข เวทนา ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘สพฺพโส วา ปน เวทนาย อสติ, เวทนานิโรธา อปิ นุ โข ตณฺหา ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘สพฺพโส วา ปน ตณฺหาย อสติ, ตณฺหานิโรธา อปิ นุ โข อุปาทานํ ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘สพฺพโส วา ปน อุปาทาเน อสติ, อุปาทานนิโรธา อปิ นุ โข ภโว ปญฺญาเยถา’’ติฯ ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘สพฺพโส วา ปน ภเว อสติ, ภวนิโรธา อปิ นุ โข ชาติ ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘สพฺพโส วา ปน ชาติยา อสติ, ชาตินิโรธา อปิ นุ โข ชรามรณํ ปญฺญาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ
‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขเว, เอวเมตํ, ภิกฺขเว, เนตํ อญฺญถาฯ สทฺทหถ เม ตํ, ภิกฺขเว, อธิมุจฺจถ, นิกฺกงฺขา เอตฺถ โหถ นิพฺพิจิกิจฺฉาฯ เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติฯ ปฐมํฯ
๒. อุปาทานสุตฺตํ
๕๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘อุปาทานิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติฯ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’ฯ
‘‘เสยฺยถาปิ , ภิกฺขเว, ทสนฺนํ วา กฏฺฐวาหานํ วีสาย วา กฏฺฐวาหานํ ติํสาย วา กฏฺฐวาหานํ จตฺตารีสาย วา กฏฺฐวาหานํ มหาอคฺคิกฺขนฺโธ ชเลยฺยฯ ตตฺร ปุริโส กาเลน กาลํ สุกฺขานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ จ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ จ กฏฺฐานิ ปกฺขิเปยฺยฯ เอวญฺหิ โส, ภิกฺขเว, มหาอคฺคิกฺขนฺโธ ตทาหาโร ตทุปาทาโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ชเลยฺยฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติฯ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ
‘‘อุปาทานิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติฯ ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติฯ
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทสนฺนํ วา กฏฺฐวาหานํ วีสาย วา ติํสาย วา จตฺตารีสาย วา กฏฺฐวาหานํ มหาอคฺคิกฺขนฺโธ ชเลยฺย; ตตฺร ปุริโส น กาเลน กาลํ สุกฺขานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, น สุกฺขานิ จ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, น สุกฺขานิ จ กฏฺฐานิ ปกฺขิเปยฺยฯ เอวญฺหิ โส, ภิกฺขเว, มหาอคฺคิกฺขนฺโธ ปุริมสฺส จ อุปาทานสฺส ปริยาทานา อญฺญสฺส จ อนุปหารา อนุปาหารา (ปี.) อนาหาโร นิพฺพาเยยฺยฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ, ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ ทุติยํฯ
๓. สํโยชนสุตฺตํ
๕๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ …เป.… ‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติฯ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’ฯ
‘‘เสยฺยถาปิ , ภิกฺขเว, เตลญฺจ ปฏิจฺจ วฏฺฏิญฺจ ปฏิจฺจ เตลปฺปทีโป ฌาเยยฺยฯ ตตฺร ปุริโส กาเลน กาลํ เตลํ อาสิญฺเจยฺย วฏฺฏิํ อุปสํหเรยฺยฯ เอวญฺหิ โส, ภิกฺขเว, เตลปฺปทีโป ตทาหาโร ตทุปาทาโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ชเลยฺยฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติฯ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ
‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติฯ ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติฯ
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เตลญฺจ ปฏิจฺจ วฏฺฏิญฺจ ปฏิจฺจ เตลปฺปทีโป ฌาเยยฺยฯ ตตฺร ปุริโส น กาเลน กาลํ เตลํ อาสิญฺเจยฺย น วฏฺฏิํ อุปสํหเรยฺยฯ เอวญฺหิ โส, ภิกฺขเว, เตลปฺปทีโป ปุริมสฺส จ อุปาทานสฺส ปริยาทานา อญฺญสฺส จ อนุปหารา อนาหาโร นิพฺพาเยยฺยฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติฯ ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ ตติยํฯ
๔. ทุติยสํโยชนสุตฺตํ
๕๔. สาวตฺถิยํ วิหรติ …เป.… ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เตลญฺจ ปฏิจฺจ วฏฺฏิญฺจ ปฏิจฺจ เตลปฺปทีโป ฌาเยยฺยฯ ตตฺร ปุริโส กาเลน กาลํ เตลํ อาสิญฺเจยฺย วฏฺฏิํ อุปสํหเรยฺยฯ เอวญฺหิ โส, ภิกฺขเว, เตลปฺปทีโป ตทาหาโร ตทุปาทาโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ชเลยฺยฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติฯ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’ฯ
‘‘เสยฺยถาปิ , ภิกฺขเว, เตลญฺจ ปฏิจฺจ วฏฺฏิญฺจ ปฏิจฺจ เตลปฺปทีโป ฌาเยยฺยฯ ตตฺร ปุริโส น กาเลน กาลํ เตลํ อาสิญฺเจยฺย น วฏฺฏิํ อุปสํหเรยฺย ฯ เอวญฺหิ โส, ภิกฺขเว, เตลปฺปทีโป ปุริมสฺส จ อุปาทานสฺส ปริยาทานา อญฺญสฺส จ อนุปหารา อนาหาโร นิพฺพาเยยฺยฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติฯ ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ จตุตฺถํฯ
๕. มหารุกฺขสุตฺตํ
๕๕. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘อุปาทานิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติฯ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’ฯ
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุกฺโขฯ ตสฺส ยานิ เจว มูลานิ อโธคมานิ, ยานิ จ ติริยงฺคมานิ, สพฺพานิ ตานิ อุทฺธํ โอชํ อภิหรนฺติฯ เอวญฺหิ โส, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข ตทาหาโร ตทุปาทาโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺเฐยฺยฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติฯ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ
‘‘อุปาทานิเยสุ , ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติฯ ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติฯ
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุกฺโขฯ อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกํ กุทาลปิฏกํ (อญฺญตฺถ) อาทายฯ โส ตํ รุกฺขํ มูเล ฉินฺเทยฺย, มูลํ ฉินฺทิตฺวา ปลิขเณยฺย ปลิํขเณยฺย (ปี. ก.), ปลิขณิตฺวา มูลานิ อุทฺธเรยฺย อนฺตมโส อุสีรนาฬิมตฺตานิปิฯ โส ตํ รุกฺขํ ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺเทยฺย, ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา ผาเลยฺย, ผาเลตฺวา สกลิกํ สกลิกํ กเรยฺย, สกลิกํ สกลิกํ กริตฺวา วาตาตเป วิโสเสยฺย; วาตาตเป วิโสเสตฺวา อคฺคินา ฑเหยฺย, อคฺคินา ฑเหตฺวา มสิํ กเรยฺย, มสิํ กริตฺวา มหาวาเต วา โอผุเณยฺย โอปุเนยฺย (สี. ปี.), โอผุเนยฺย (สฺยา. กํ. ก.) นทิยา วา สีฆโสตาย ปวาเหยฺยฯ เอวญฺหิ โส, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข อุจฺฉินฺนมูโล อสฺส ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อนภาวกโต (สี.), อนภาวงฺคโต (สฺยา. กํ.) อายติํ อนุปฺปาทธมฺโมฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติฯ ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ ปญฺจมํฯ
๖. ทุติยมหารุกฺขสุตฺตํ
๕๖. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุกฺโขฯ ตสฺส ยานิ เจว มูลานิ อโธคมานิ, ยานิ จ ติริยงฺคมานิ , สพฺพานิ ตานิ อุทฺธํ โอชํ อภิหรนฺติฯ เอวญฺหิ โส, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข ตทาหาโร ตทุปาทาโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺเฐยฺยฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติฯ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ …เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’ฯ
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุกฺโขฯ อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกํ อาทายฯ โส ตํ รุกฺขํ มูเล ฉินฺเทยฺย, มูเล เฉตฺวา ปลิขเณยฺย, ปลิขณิตฺวา มูลานิ อุทฺธเรยฺย…เป.… นทิยา วา สีฆโสตาย ปวาเหยฺยฯ เอวญฺหิ โส, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข อุจฺฉินฺนมูโล อสฺส ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายติํ อนุปฺปาทธมฺโมฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติฯ ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ ฉฏฺฐํฯ
๗. ตรุณรุกฺขสุตฺตํ
๕๗. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติฯ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’ฯ
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ตรุโณ รุกฺโขฯ ตสฺส ปุริโส กาเลน กาลํ มูลานิ ปลิมชฺเชยฺย ปลิสนฺเนยฺย (สี.), ปลิสชฺเชยฺย (สฺยา. กํ. ปี.), ปลิปฏฺเฐยฺย (ก.), ปลิสนฺเทยฺย, ปลิพนฺเธยฺย (ฏีกานุรูปํ) กาเลน กาลํ ปํสุํ ทเทยฺย, กาเลน กาลํ อุทกํ ทเทยฺยฯ เอวญฺหิ โส, ภิกฺขเว, ตรุโณ รุกฺโข ตทาหาโร ตทุปาทาโน วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺยฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติฯ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ
‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติฯ ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติฯ
‘‘เสยฺยถาปิ , ภิกฺขเว, ตรุโณ รุกฺโขฯ อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกํ อาทาย…เป.… นทิยา วา สีฆโสตาย ปวาเหยฺยฯ เอวญฺหิ โส, ภิกฺขเว, ตรุโณ รุกฺโข อุจฺฉินฺนมูโล อสฺส ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายติํ อนุปฺปาทธมฺโมฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติฯ ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ สตฺตมํฯ
๘. นามรูปสุตฺตํ
๕๘. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหติฯ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’ฯ
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุกฺโขฯ ตสฺส ยานิ เจว มูลานิ อโธคมานิ, ยานิ จ ติริยงฺคมานิ, สพฺพานิ ตานิ อุทฺธํ โอชํ อภิหรนฺติฯ เอวญฺหิ โส, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข ตทาหาโร ตทุปาทาโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺเฐยฺยฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหติ…เป.…ฯ
‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ น โหติฯ นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติฯ
‘‘เสยฺยถาปิ , ภิกฺขเว, มหารุกฺโขฯ อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกํ อาทาย…เป.… อายติํ อนุปฺปาทธมฺโมฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ น โหติฯ นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ อฏฺฐมํฯ
๙. วิญฺญาณสุตฺตํ
๕๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต วิญฺญาณสฺส อวกฺกนฺติ โหติฯ วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’ฯ
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุกฺโขฯ ตสฺส ยานิ เจว มูลานิ …เป.… เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต วิญฺญาณสฺส อวกฺกนฺติ โหติ…เป.…ฯ
‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต วิญฺญาณสฺส อวกฺกนฺติ น โหติฯ วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติฯ
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุกฺโขฯ อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกํ อาทาย…เป.… อายติํ อนุปฺปาทธมฺโมฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต วิญฺญาณสฺส อวกฺกนฺติ น โหติฯ วิญฺญาณสฺส นิโรธา นามรูปนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ นวมํฯ
๑๐. นิทานสุตฺตํ
๖๐. เอกํ สมยํ ภควา กุรูสุ วิหรติ กมฺมาสธมฺมํ นาม กุรูนํ นิคโมฯ อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต! ยาว คมฺภีโร จายํ, ภนฺเต, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส จ, อถ จ ปน เม อุตฺตานกุตฺตานโก วิย ขายตี’’ติฯ
‘‘มา เหวํ, อานนฺท, มา เหวํ, อานนฺท มา เหวํ อานนฺท อวจ มา เหวํ อานนฺท อวจ (ที. นิ. ๒ มหานิทานสุตฺเต)! คมฺภีโร จายํ, อานนฺท, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส จฯ เอตสฺส, อานนฺท, ธมฺมสฺส อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา เอวมยํ ปชา ตนฺตากุลกชาตา กุลคณฺฐิกชาตา คุฬาคุณฺฐิกชาตา (สี.), คุฬีคุณฺฐิกชาตา (สฺยา. กํ.) มุญฺชปพฺพชภูตา มุญฺชพพฺพชภูตา (สี.) อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตติฯ
‘‘อุปาทานิเยสุ, อานนฺท, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติฯ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ
‘‘เสยฺยถาปิ, อานนฺท, มหารุกฺโขฯ ตสฺส ยานิ เจว มูลานิ อโธคมานิ, ยานิ จ ติริยงฺคมานิ, สพฺพานิ ตานิ อุทฺธํ โอชํ อภิหรนฺติฯ เอวญฺหิ โส, อานนฺท, มหารุกฺโข ตทาหาโร ตทุปาทาโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺเฐยฺยฯ เอวเมว โข, อานนฺท, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติฯ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ; อุปาทานปจฺจยา ภโว…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ
‘‘อุปาทานิเยสุ, อานนฺท, ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติฯ ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติฯ
‘‘เสยฺยถาปิ , อานนฺท, มหารุกฺโขฯ อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกํ อาทายฯ โส ตํ รุกฺขํ มูเล ฉินฺเทยฺย, มูเล เฉตฺวา ปลิขเณยฺย, ปลิขณิตฺวา มูลานิ อุทฺธเรยฺย อนฺตมโส อุสีรนาฬิมตฺตานิปิฯ โส ตํ รุกฺขํ ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺเทยฺยฯ ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา ผาเลยฺย; ผาเลตฺวา สกลิกํ สกลิกํ กเรยฺย, สกลิกํ สกลิกํ กริตฺวา วาตาตเป วิโสเสยฺย, วาตาตเป วิโสเสตฺวา อคฺคินา ฑเหยฺย, อคฺคินา ฑเหตฺวา มสิํ กเรยฺย, มสิํ กริตฺวา มหาวาเต วา โอผุเณยฺย, นทิยา วา สีฆโสตาย ปวาเหยฺยฯ เอวญฺหิ โส, อานนฺท, มหารุกฺโข อุจฺฉินฺนมูโล อสฺส ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายติํ อนุปฺปาทธมฺโม ฯ เอวเมว โข, อานนฺท, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติฯ ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ ทสมํฯ
ทุกฺขวคฺโค ฉฏฺโฐฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
ปริวีมํสนุปาทานํ, ทฺเว จ สํโยชนานิ จ;
มหารุกฺเขน ทฺเว วุตฺตา, ตรุเณน จ สตฺตมํ;
นามรูปญฺจ วิญฺญาณํ, นิทาเนน จ เต ทสาติฯ
๗. มหาวคฺโค
๑. อสฺสุตวาสุตฺตํ
๖๑. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม…เป.… ‘‘อสฺสุตวา, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน อิมสฺมิํ จาตุมหาภูติกสฺมิํ กายสฺมิํ นิพฺพินฺเทยฺยปิ วิรชฺเชยฺยปิ วิมุจฺเจยฺยปิฯ ตํ กิสฺส เหตุ? จาตุมฺมหาภูติกสฺมิํ (สี. สฺยา. กํ.) ทิสฺสติ, ภิกฺขเว ทิสฺสติ หิ ภิกฺขเว (สี. สฺยา. กํ.), อิมสฺส จาตุมหาภูติกสฺส กายสฺส อาจโยปิ อปจโยปิ อาทานมฺปิ นิกฺเขปนมฺปิฯ ตสฺมา ตตฺราสฺสุตวา ปุถุชฺชโน นิพฺพินฺเทยฺยปิ วิรชฺเชยฺยปิ วิมุจฺเจยฺยปิ’’ฯ
‘‘ยญฺจ โข เอตํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติ จิตฺตํ อิติปิ, มโน อิติปิ, วิญฺญาณํ อิติปิ, ตตฺราสฺสุตวา ปุถุชฺชโน นาลํ นิพฺพินฺทิตุํ นาลํ วิรชฺชิตุํ นาลํ วิมุจฺจิตุํฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ทีฆรตฺตญฺเหตํ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อชฺโฌสิตํ มมายิตํ ปรามฏฺฐํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติฯ ตสฺมา ตตฺราสฺสุตวา ปุถุชฺชโน นาลํ นิพฺพินฺทิตุํ นาลํ วิรชฺชิตุํ นาลํ วิมุจฺจิตุํฯ
‘‘วรํ , ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อิมํ จาตุมหาภูติกํ กายํ อตฺตโต อุปคจฺเฉยฺย, น ตฺเวว จิตฺตํฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ทิสฺสตายํ, ภิกฺขเว, จาตุมหาภูติโก กาโย เอกมฺปิ วสฺสํ ติฏฺฐมาโน ทฺเวปิ วสฺสานิ ติฏฺฐมาโน ตีณิปิ วสฺสานิ ติฏฺฐมาโน จตฺตาริปิ วสฺสานิ ติฏฺฐมาโน ปญฺจปิ วสฺสานิ ติฏฺฐมาโน ทสปิ วสฺสานิ ติฏฺฐมาโน วีสติปิ วสฺสานิ ติฏฺฐมาโน ติํสมฺปิ วสฺสานิ ติฏฺฐมาโน จตฺตารีสมฺปิ วสฺสานิ ติฏฺฐมาโน ปญฺญาสมฺปิ วสฺสานิ ติฏฺฐมาโน วสฺสสตมฺปิ ติฏฺฐมาโน, ภิยฺโยปิ ติฏฺฐมาโนฯ
‘‘ยญฺจ โข เอตํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติ จิตฺตํ อิติปิ, มโน อิติปิ, วิญฺญาณํ อิติปิ, ตํ รตฺติยา จ ทิวสสฺส จ อญฺญเทว อุปฺปชฺชติ อญฺญํ นิรุชฺฌติฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มกฺกโฏ อรญฺเญ ปวเน จรมาโน สาขํ คณฺหติ, ตํ มุญฺจิตฺวา อญฺญํ คณฺหติ, ตํ มุญฺจิตฺวา อญฺญํ คณฺหติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยมิทํ วุจฺจติ จิตฺตํ อิติปิ, มโน อิติปิ, วิญฺญาณํ อิติปิ, ตํ รตฺติยา จ ทิวสสฺส จ อญฺญเทว อุปฺปชฺชติ อญฺญํ นิรุชฺฌติฯ
‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทํเยว สาธุกํ โยนิโส มนสิ กโรติ – ‘อิติ อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ; อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ – ยทิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติฯ
‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สญฺญายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิญฺญาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ; นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ, วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติฯ ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติฯ ปฐมํฯ
๒. ทุติยอสฺสุตวาสุตฺตํ
๖๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘อสฺสุตวา, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน อิมสฺมิํ จาตุมหาภูติกสฺมิํ กายสฺมิํ นิพฺพินฺเทยฺยปิ วิรชฺเชยฺยปิ วิมุจฺเจยฺยปิฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ทิสฺสติ, ภิกฺขเว, อิมสฺส จาตุมหาภูติกสฺส กายสฺส อาจโยปิ อปจโยปิ อาทานมฺปิ นิกฺเขปนมฺปิ ฯ ตสฺมา ตตฺราสฺสุตวา ปุถุชฺชโน นิพฺพินฺเทยฺยปิ วิรชฺเชยฺยปิ วิมุจฺเจยฺยปิฯ ยญฺจ โข เอตํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติ จิตฺตํ อิติปิ, มโน อิติปิ, วิญฺญาณํ อิติปิ, ตตฺราสฺสุตวา ปุถุชฺชโน นาลํ นิพฺพินฺทิตุํ นาลํ วิรชฺชิตุํ นาลํ วิมุจฺจิตุํฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ทีฆรตฺตญฺเหตํ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อชฺโฌสิตํ มมายิตํ ปรามฏฺฐํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติฯ ตสฺมา ตตฺราสฺสุตวา ปุถุชฺชโน นาลํ นิพฺพินฺทิตุํ นาลํ วิรชฺชิตุํ นาลํ วิมุจฺจิตุํ’’ฯ
‘‘วรํ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อิมํ จาตุมหาภูติกํ กายํ อตฺตโต อุปคจฺเฉยฺย, น ตฺเวว จิตฺตํฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ทิสฺสตายํ, ภิกฺขเว, จาตุมหาภูติโก กาโย เอกมฺปิ วสฺสํ ติฏฺฐมาโน ทฺเวปิ วสฺสานิ ติฏฺฐมาโน ตีณิปิ วสฺสานิ ติฏฺฐมาโน จตฺตาริปิ วสฺสานิ ติฏฺฐมาโน ปญฺจปิ วสฺสานิ ติฏฺฐมาโน ทสปิ วสฺสานิ ติฏฺฐมาโน วีสติปิ วสฺสานิ ติฏฺฐมาโน ติํสมฺปิ วสฺสานิ ติฏฺฐมาโน จตฺตารีสมฺปิ วสฺสานิ ติฏฺฐมาโน ปญฺญาสมฺปิ วสฺสานิ ติฏฺฐมาโน วสฺสสตมฺปิ ติฏฺฐมาโน, ภิยฺโยปิ ติฏฺฐมาโนฯ ยญฺจ โข เอตํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติ จิตฺตํ อิติปิ, มโน อิติปิ, วิญฺญาณํ อิติปิ, ตํ รตฺติยา จ ทิวสสฺส จ อญฺญเทว อุปฺปชฺชติ อญฺญํ นิรุชฺฌติฯ
‘‘ตตฺร , ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทํเยว สาธุกํ โยนิโส มนสิ กโรติ – ‘อิติ อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ; อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตี’ติฯ สุขเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขเวทนาฯ ตสฺเสว สุขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ สุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา สุขเวทนา สา นิรุชฺฌติ สา วูปสมฺมติฯ ทุกฺขเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขเวทนาฯ ตสฺเสว ทุกฺขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ ทุกฺขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา ทุกฺขเวทนา สา นิรุชฺฌติ สา วูปสมฺมติฯ อทุกฺขมสุขเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขเวทนาฯ ตสฺเสว อทุกฺขมสุขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ อทุกฺขมสุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา อทุกฺขมสุขเวทนา สา นิรุชฺฌติ สา วูปสมฺมติฯ
‘‘เสยฺยถาปิ , ภิกฺขเว, ทฺวินฺนํ กฏฺฐานํ สงฺฆฏฺฏนสโมธานา อุสฺมา ชายติ เตโช อภินิพฺพตฺตติฯ เตสํเยว ทฺวินฺนํ กฏฺฐานํ นานากตวินิพฺโภคา นานาภาวาวินิกฺเขปา (สี. ปี.) ม. นิ. ๓.๓๕๗ ยา ตชฺชา อุสฺมา สา นิรุชฺฌติ สา วูปสมฺมติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขเวทนาฯ ตสฺเสว สุขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ สุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา สุขเวทนา สา นิรุชฺฌติ สา วูปสมฺมติ…เป.… อทุกฺขมสุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขเวทนาฯ ตสฺเสว อทุกฺขมสุขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ อทุกฺขมสุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา อทุกฺขมสุขเวทนา สา นิรุชฺฌติ สา วูปสมฺมติฯ
‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สญฺญายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิญฺญาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ; นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ, วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติฯ ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติฯ ทุติยํฯ
๓. ปุตฺตมํสูปมสุตฺตํ
๖๓. สาวตฺถิยํ …เป.… ‘‘จตฺตาโรเม , ภิกฺขเว, อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ฐิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย ฯ กตเม จตฺตาโร? กพฬีกาโร อาหาโร โอฬาริโก วา สุขุโม วา, ผสฺโส ทุติโย, มโนสญฺเจตนา ตติยา, วิญฺญาณํ จตุตฺถํฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ฐิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย’’ฯ
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, กพฬีกาโร อาหาโร ทฏฺฐพฺโพ? เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทฺเว ชายมฺปติกา ชยมฺปติกา (สี. ปี.) ฏีกา โอโลเกตพฺพา ปริตฺตํ สมฺพลํ อาทาย กนฺตารมคฺคํ ปฏิปชฺเชยฺยุํฯ เตสมสฺส เอกปุตฺตโก ปิโย มนาโปฯ อถ โข เตสํ, ภิกฺขเว, ทฺวินฺนํ ชายมฺปติกานํ กนฺตารคตานํ ยา ปริตฺตา สมฺพลมตฺตา, สา ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺยฯ สิยา จ เนสํ กนฺตาราวเสโส อนติณฺโณฯ อถ โข เตสํ, ภิกฺขเว, ทฺวินฺนํ ชายมฺปติกานํ เอวมสฺส – ‘อมฺหากํ โข ยา ปริตฺตา สมฺพลมตฺตา สา ปริกฺขีณา ปริยาทิณฺณา ปริยาทินฺนา (สฺยา. กํ.)ฯ อตฺถิ จายํ กนฺตาราวเสโส อนิตฺติณฺโณ อนิตฺถิณฺโณ (สฺยา. กํ.), อนติณฺโณ (ก.)ฯ ยํนูน มยํ อิมํ เอกปุตฺตกํ ปิยํ มนาปํ วธิตฺวา วลฺลูรญฺจ โสณฺฑิกญฺจ กริตฺวา ปุตฺตมํสานิ ขาทนฺตา เอวํ ตํ กนฺตาราวเสสํ นิตฺถเรยฺยาม, มา สพฺเพว ตโย วินสฺสิมฺหา’ติฯ อถ โข เต, ภิกฺขเว, ทฺเว ชายมฺปติกา ตํ เอกปุตฺตกํ ปิยํ มนาปํ วธิตฺวา วลฺลูรญฺจ โสณฺฑิกญฺจ กริตฺวา ปุตฺตมํสานิ ขาทนฺตา เอวํ ตํ กนฺตาราวเสสํ นิตฺถเรยฺยุํฯ เต ปุตฺตมํสานิ เจว ขาเทยฺยุํ, อุเร จ ปฏิปิเสยฺยุํ – ‘กหํ, เอกปุตฺตก, กหํ, เอกปุตฺตกา’ติฯ
‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ เต ทวาย วา อาหารํ อาหาเรยฺยุํ, มทาย วา อาหารํ อาหาเรยฺยุํ, มณฺฑนาย วา อาหารํ อาหาเรยฺยุํ, วิภูสนาย วา อาหารํ อาหาเรยฺยุ’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘นนุ เต, ภิกฺขเว, ยาวเทว กนฺตารสฺส นิตฺถรณตฺถาย อาหารํ อาหาเรยฺยุ’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘เอวเมว ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, กพฬีกาโร อาหาโร ทฏฺฐพฺโพ’’ติ วทามิฯ กพฬีกาเร, ภิกฺขเว, อาหาเร ปริญฺญาเต ปญฺจกามคุณิโก ราโค ปริญฺญาโต โหติฯ ปญฺจกามคุณิเก ราเค ปริญฺญาเต นตฺถิ ตํ สํโยชนํ เยน สํโยชเนน สํยุตฺโต อริยสาวโก ปุน อิมํ โลกํ อาคจฺเฉยฺยฯ
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ผสฺสาหาโร ทฏฺฐพฺโพ? เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คาวี นิจฺจมฺมา กุฏฺฏํ เจ กุฑฺฑญฺเจ (สี. สฺยา. กํ. ปี.) นิสฺสาย ติฏฺเฐยฺยฯ เย กุฏฺฏนิสฺสิตา ปาณา เต นํ ขาเทยฺยุํฯ รุกฺขํ เจ นิสฺสาย ติฏฺเฐยฺย, เย รุกฺขนิสฺสิตา ปาณา เต นํ ขาเทยฺยุํฯ อุทกํ เจ นิสฺสาย ติฏฺเฐยฺย, เย อุทกนิสฺสิตา ปาณา เต นํ ขาเทยฺยุํฯ อากาสํ เจ นิสฺสาย ติฏฺเฐยฺย, เย อากาสนิสฺสิตา ปาณา เต นํ ขาเทยฺยุํฯ ยํ ยเทว หิ สา, ภิกฺขเว, คาวี นิจฺจมฺมา นิสฺสาย ติฏฺเฐยฺย, เย ตนฺนิสฺสิตา เย ตนฺนิสฺสิตา ตนฺนิสฺสิตา (สี. สฺยา. กํ. ปี.) ปาณา เต นํ ขาเทยฺยุํฯ เอวเมว ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, ‘‘ผสฺสาหาโร ทฏฺฐพฺโพ’’ติ วทามิฯ ผสฺเส, ภิกฺขเว, อาหาเร ปริญฺญาเต ติสฺโส เวทนา ปริญฺญาตา โหนฺติฯ ตีสุ เวทนาสุ ปริญฺญาตาสุ อริยสาวกสฺส นตฺถิ กิญฺจิ อุตฺตริกรณียนฺติ อุตฺตริํกรณียนฺติ (สี. ปี.) วทามิฯ
‘‘กถญฺจ , ภิกฺขเว, มโนสญฺเจตนาหาโร ทฏฺฐพฺโพ? เสยฺยถาปิ , ภิกฺขเว, องฺคารกาสุ สาธิกโปริสา ปุณฺณา องฺคารานํ วีตจฺจิกานํ วีตธูมานํฯ อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฺปฏิกูโลฯ ตเมนํ ทฺเว พลวนฺโต ปุริสา นานาพาหาสุ คเหตฺวา ตํ องฺคารกาสุํ อุปกฑฺเฒยฺยุํฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ตสฺส ปุริสสฺส อารกาวสฺส เจตนา อารกา ปตฺถนา อารกา ปณิธิฯ ตํ กิสฺส เหตุ? เอวญฺหิ, ภิกฺขเว, ตสฺส ปุริสสฺส โหติ – ‘อิมํ จาหํ องฺคารกาสุํ ปปติสฺสามิ, ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺฉามิ มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’นฺติฯ เอวเมว ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, ‘มโนสญฺเจตนาหาโร ทฏฺฐพฺโพ’ติ วทามิฯ มโนสญฺเจตนาย, ภิกฺขเว, อาหาเร ปริญฺญาเต ติสฺโส ตณฺหา ปริญฺญาตา โหนฺติฯ ตีสุ ตณฺหาสุ ปริญฺญาตาสุ อริยสาวกสฺส นตฺถิ กิญฺจิ อุตฺตริกรณียนฺติ วทามิฯ
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, วิญฺญาณาหาโร ทฏฺฐพฺโพ? เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, โจรํ อาคุจาริํ คเหตฺวา รญฺโญ ทสฺเสยฺยุํ – ‘อยํ เต, เทว, โจโร อาคุจารี, อิมสฺส ยํ อิจฺฉสิ ตํ ทณฺฑํ ปเณหี’ติฯ ตเมนํ ราชา เอวํ วเทยฺย – ‘คจฺฉถ, โภ, อิมํ ปุริสํ ปุพฺพณฺหสมยํ สตฺติสเตน หนถา’ติฯ ตเมนํ ปุพฺพณฺหสมยํ สตฺติสเตน หเนยฺยุํฯ อถ ราชา มชฺฌนฺหิกสมยํ เอวํ วเทยฺย – ‘อมฺโภ, กถํ โส ปุริโส’ติ? ‘ตเถว, เทว, ชีวตี’ติฯ ตเมนํ ราชา เอวํ วเทยฺย – ‘คจฺฉถ, โภ, ตํ ปุริสํ มชฺฌนฺหิกสมยํ สตฺติสเตน หนถา’ติฯ ตเมนํ มชฺฌนฺหิกสมยํ สตฺติสเตน หเนยฺยุํฯ อถ ราชา สายนฺหสมยํ เอวํ วเทยฺย – ‘อมฺโภ, กถํ โส ปุริโส’ติ? ‘ตเถว, เทว, ชีวตี’ติฯ ตเมนํ ราชา เอวํ วเทยฺย – ‘คจฺฉถ, โภ, ตํ ปุริสํ สายนฺหสมยํ สตฺติสเตน หนถา’ติฯ ตเมนํ สายนฺหสมยํ สตฺติสเตน หเนยฺยุํฯ ตํ กิํ มญฺญถ , ภิกฺขเว, อปิ นุ โส ปุริโส ทิวสํ ตีหิ สตฺติสเตหิ หญฺญมาโน ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทิเยถา’’ติ? ‘‘เอกิสฺสาปิ, ภนฺเต, สตฺติยา หญฺญมาโน ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทิเยถ; โก ปน วาโท ตีหิ สตฺติสเตหิ หญฺญมาโน’’ติ! ‘‘เอวเมว ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, วิญฺญาณาหาโร ทฏฺฐพฺโพติ วทามิฯ วิญฺญาเณ, ภิกฺขเว, อาหาเร ปริญฺญาเต นามรูปํ ปริญฺญาตํ โหติ, นามรูเป ปริญฺญาเต อริยสาวกสฺส นตฺถิ กิญฺจิ อุตฺตริกรณียนฺติ วทามี’’ติฯ ตติยํฯ
๔. อตฺถิราคสุตฺตํ
๖๔. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ฐิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหายฯ กตเม จตฺตาโร? กพฬีกาโร อาหาโร โอฬาริโก วา สุขุโม วา, ผสฺโส ทุติโย, มโนสญฺเจตนา ตติยา, วิญฺญาณํ จตุตฺถํฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ฐิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย’’ฯ
‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํฯ ยตฺถ ปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิฯ ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สทรํ สอุปายาสนฺติ วทามิฯ
‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร…เป.… มโนสญฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิญฺญาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํฯ ยตฺถ ปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิฯ ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สทรํ สอุปายาสนฺติ วทามิฯ
‘‘เสยฺยถาปิ , ภิกฺขเว, รชโก วา จิตฺตการโก วา สติ รชนาย วา ลาขาย วา หลิทฺทิยา วา นีลิยา วา มญฺชิฏฺฐาย วา สุปริมฏฺเฐ วา ผลเก ภิตฺติยา วา ทุสฺสปฏฺเฏ วา อิตฺถิรูปํ วา ปุริสรูปํ วา อภินิมฺมิเนยฺย สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, กพฬีกาเร เจ อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํฯ ยตฺถ ปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิฯ ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สทรํ สอุปายาสนฺติ วทามิฯ
‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร…เป.… มโนสญฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิญฺญาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํฯ ยตฺถ ปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิฯ ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สทรํ สอุปายาสนฺติ วทามิฯ
‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค นตฺถิ นนฺที นตฺถิ ตณฺหา, อปฺปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ อวิรูฬฺหํฯ ยตฺถ อปฺปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ อวิรูฬฺหํ, นตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติฯ ยตฺถ นตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิฯ ยตฺถ นตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, นตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติฯ ยตฺถ นตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, นตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํฯ ยตฺถ นตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, อโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, อทรํ อนุปายาสนฺติ วทามิฯ
‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร…เป.… มโนสญฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิญฺญาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค นตฺถิ นนฺที นตฺถิ ตณฺหา, อปฺปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ อวิรูฬฺหํฯ ยตฺถ อปฺปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ อวิรูฬฺหํ, นตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ ฯ ยตฺถ นตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิฯ ยตฺถ นตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, นตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติฯ ยตฺถ นตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, นตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํฯ ยตฺถ นตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, อโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, อทรํ อนุปายาสนฺติ วทามิฯ
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กูฏาคารํ วา กูฏาคารสาลํ วา อุตฺตราย วา ทกฺขิณาย วา ปาจีนาย วา วาตปานา สูริเย อุคฺคจฺฉนฺเต วาตปาเนน รสฺมิ ปวิสิตฺวา กฺวาสฺส ปติฏฺฐิตา’’ กตฺถ ปติฏฺฐิตา (ก.) ติ? ‘‘ปจฺฉิมายํ, ภนฺเต, ภิตฺติย’’นฺติฯ ‘‘ปจฺฉิมา เจ, ภิกฺขเว, ภิตฺติ นาสฺส กฺวาสฺส ปติฏฺฐิตา’’ติ? ‘‘ปถวิยํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ปถวี เจ, ภิกฺขเว , นาสฺส กฺวาสฺส ปติฏฺฐิตา’’ติ? ‘‘อาปสฺมิํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อาโป เจ, ภิกฺขเว, นาสฺส กฺวาสฺส ปติฏฺฐิตา’’ติ? ‘‘อปฺปติฏฺฐิตา, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, กพฬีกาเร เจ อาหาเร นตฺถิ ราโค นตฺถิ นนฺที นตฺถิ ตณฺหา…เป.…ฯ
‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… มโนสญฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิญฺญาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค นตฺถิ นนฺที นตฺถิ ตณฺหา, อปฺปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ อวิรูฬฺหํฯ ยตฺถ อปฺปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ อวิรูฬฺหํ, นตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติฯ ยตฺถ นตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิฯ ยตฺถ นตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, นตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ ฯ ยตฺถ นตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, นตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํฯ ยตฺถ นตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ อโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, อทรํ อนุปายาสนฺติ วทามี’’ติฯ จตุตฺถํฯ
๕. นครสุตฺตํ
๖๕. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘ปุพฺเพ เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ – ‘กิจฺฉา วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติ จ ชียติ จ มียติ จ จวติ จ อุปปชฺชติ จฯ อถ จ ปนิมสฺส ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ นปฺปชานาติ ชรามรณสฺสฯ กุทาสฺสุ นาม อิมสฺส ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ ปญฺญายิสฺสติ ชรามรณสฺสา’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชรามรณํ โหติ, กิํปจฺจยา ชรามรณ’นฺติ ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘ชาติยา โข สติ ชรามรณํ โหติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติฯ
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชาติ โหติ…เป.… ภโว โหติ… อุปาทานํ โหติ… ตณฺหา โหติ… เวทนา โหติ… ผสฺโส โหติ… สฬายตนํ โหติ… นามรูปํ โหติ… กิํปจฺจยา นามรูป’นฺติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘วิญฺญาเณ โข สติ นามรูปํ โหติ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’นฺติฯ ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ วิญฺญาณํ โหติ, กิํปจฺจยา วิญฺญาณ’นฺติ ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘นามรูเป โข สติ วิญฺญาณํ โหติ, นามรูปปจฺจยา วิญฺญาณ’’’นฺติฯ
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ปจฺจุทาวตฺตติ โข อิทํ วิญฺญาณํ นามรูปมฺหา น ปรํ คจฺฉติฯ เอตฺตาวตา ชาเยถ วา ชีเยถ วา มีเยถ วา จเวถ วา อุปปชฺเชถ วา, ยทิทํ นามรูปปจฺจยา วิญฺญาณํ; วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ; นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ; สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ ‘สมุทโย, สมุทโย’ติ โข เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาทิ ปญฺญา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิฯ
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ, ชรามรณํ น โหติ; กิสฺส นิโรธา ชรามรณนิโรโธ’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘ชาติยา โข อสติ, ชรามรณํ น โหติ; ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’ติฯ ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ ชาติ น โหติ…เป.… ภโว น โหติ… อุปาทานํ น โหติ… ตณฺหา น โหติ… เวทนา น โหติ… ผสฺโส น โหติ… สฬายตนํ น โหติ… นามรูปํ น โหติฯ กิสฺส นิโรธา นามรูปนิโรโธ’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘วิญฺญาเณ โข อสติ, นามรูปํ น โหติ; วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ’’’ติ ฯ
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ วิญฺญาณํ น โหติ; กิสฺส นิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปญฺญาย อภิสมโย – ‘นามรูเป โข อสติ, วิญฺญาณํ น โหติ; นามรูปนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ’’’ติฯ
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – อธิคโต โข มฺยายํ มคฺโค โพธาย ยทิทํ – นามรูปนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ; วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ; นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ; สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติฯ ‘นิโรโธ, นิโรโธ’ติ โข เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาทิ ปญฺญา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิฯ
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส อรญฺเญ ปวเน จรมาโน ปสฺเสยฺย ปุราณํ มคฺคํ ปุราณญฺชสํ ปุพฺพเกหิ มนุสฺเสหิ อนุยาตํฯ โส ตมนุคจฺเฉยฺย ฯ ตมนุคจฺฉนฺโต ปสฺเสยฺย ปุราณํ นครํ ปุราณํ ราชธานิํ ปุพฺพเกหิ มนุสฺเสหิ อชฺฌาวุฏฺฐํ อชฺฌาวุตฺถํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.) อารามสมฺปนฺนํ วนสมฺปนฺนํ โปกฺขรณีสมฺปนฺนํ อุทฺธาปวนฺตํ อุทฺทาปวนฺตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.) รมณียํฯ อถ โข โส, ภิกฺขเว, ปุริโส รญฺโญ วา ราชมหามตฺตสฺส วา อาโรเจยฺย – ‘ยคฺเฆ, ภนฺเต, ชาเนยฺยาสิ – อหํ อทฺทสํ อรญฺเญ ปวเน จรมาโน ปุราณํ มคฺคํ ปุราณญฺชสํ ปุพฺพเกหิ มนุสฺเสหิ อนุยาตํ ตมนุคจฺฉิํฯ ตมนุคจฺฉนฺโต อทฺทสํ ปุราณํ นครํ ปุราณํ ราชธานิํ ปุพฺพเกหิ มนุสฺเสหิ อชฺฌาวุฏฺฐํ อารามสมฺปนฺนํ วนสมฺปนฺนํ โปกฺขรณีสมฺปนฺนํ อุทฺธาปวนฺตํ รมณียํฯ ตํ, ภนฺเต, นครํ มาเปหี’ติฯ อถ โข โส, ภิกฺขเว, ราชา วา ราชมหามตฺโต วา ตํ นครํ มาเปยฺยฯ ตทสฺส นครํ อปเรน สมเยน อิทฺธญฺเจว ผีตญฺจ พาหุชญฺญํ อากิณฺณมนุสฺสํ วุทฺธิเวปุลฺลปฺปตฺตํฯ เอวเมว ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อทฺทสํ ปุราณํ มคฺคํ ปุราณญฺชสํ ปุพฺพเกหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อนุยาตํฯ
‘‘กตโม จ โส, ภิกฺขเว, ปุราณมคฺโค ปุราณญฺชโส ปุพฺพเกหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อนุยาโต ? อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ อยํ โข โส, ภิกฺขเว, ปุราณมคฺโค ปุราณญฺชโส ปุพฺพเกหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อนุยาโต, ตมนุคจฺฉิํ; ตมนุคจฺฉนฺโต ชรามรณํ อพฺภญฺญาสิํ; ชรามรณสมุทยํ อพฺภญฺญาสิํ; ชรามรณนิโรธํ อพฺภญฺญาสิํ; ชรามรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อพฺภญฺญาสิํฯ ตมนุคจฺฉิํ; ตมนุคจฺฉนฺโต ชาติํ อพฺภญฺญาสิํ…เป.… ภวํ อพฺภญฺญาสิํ… อุปาทานํ อพฺภญฺญาสิํ… ตณฺหํ อพฺภญฺญาสิํ… เวทนํ อพฺภญฺญาสิํ… ผสฺสํ อพฺภญฺญาสิํ… สฬายตนํ อพฺภญฺญาสิํ… นามรูปํ อพฺภญฺญาสิํ… วิญฺญาณํ อพฺภญฺญาสิํฯ ตมนุคจฺฉิํ; ตมนุคจฺฉนฺโต สงฺขาเร อพฺภญฺญาสิํ; สงฺขารสมุทยํ อพฺภญฺญาสิํ; สงฺขารนิโรธํ อพฺภญฺญาสิํ; สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อพฺภญฺญาสิํฯ ตทภิญฺญา อาจิกฺขิํ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํฯ ตยิทํ, ภิกฺขเว , พฺรหฺมจริยํ อิทฺธญฺเจว ผีตญฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชญฺญํ ปุถุภูตํ ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิต’’นฺติฯ ปญฺจมํฯ
๖. สมฺมสสุตฺตํ
๖๖. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา กุรูสุ วิหรติ กมฺมาสธมฺมํ นาม กุรูนํ นิคโมฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติฯ ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ – ‘‘สมฺมสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อนฺตรํ สมฺมส’’นฺติ อนฺตรา สมฺมสนนฺติ (สี.)ฯ เอวํ วุตฺเต, อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อหํ โข, ภนฺเต, สมฺมสามิ อนฺตรํ สมฺมส’’นฺติฯ ‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, สมฺมสสิ อนฺตรํ สมฺมส’’นฺติ? อถ โข โส ภิกฺขุ พฺยากาสิฯ ยถา โส ภิกฺขุ พฺยากาสิ น โส ภิกฺขุ ภควโต จิตฺตํ อาราเธสิฯ
เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอตสฺส, ภควา, กาโล; เอตสฺส, สุคต, กาโล; ยํ ภควา อนฺตรํ สมฺมสํ ภาเสยฺยฯ ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติฯ ‘‘เตนหานนฺท, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –
‘‘อิธ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมสมาโน สมฺมสติ อนฺตรํ สมฺมสํ สมฺมสนํ (สี.) – ‘ยํ โข อิทํ อเนกวิธํ นานปฺปการกํ ทุกฺขํ โลเก อุปฺปชฺชติ ชรามรณํฯ อิทํ โข ทุกฺขํ กิํนิทานํ กิํสมุทยํ กิํชาติกํ กิํปภวํ, กิสฺมิํ สติ ชรามรณํ โหติ, กิสฺมิํ อสติ ชรามรณํ น โหตี’ติ? โส สมฺมสมาโน เอวํ ชานาติ – ‘ยํ โข อิทํ อเนกวิธํ นานปฺปการกํ ทุกฺขํ โลเก อุปฺปชฺชติ ชรามรณํฯ อิทํ โข ทุกฺขํ อุปธินิทานํ อุปธิสมุทยํ อุปธิชาติกํ อุปธิปภวํ, อุปธิสฺมิํ สติ ชรามรณํ โหติ, อุปธิสฺมิํ อสติ ชรามรณํ น โหตี’ติฯ โส ชรามรณญฺจ ปชานาติ ชรามรณสมุทยญฺจ ปชานาติ ชรามรณนิโรธญฺจ ปชานาติ ยา จ ชรามรณนิโรธสารุปฺปคามินี ปฏิปทา ตญฺจ ปชานาติฯ ตถาปฏิปนฺโน จ โหติ อนุธมฺมจารีฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย ปฏิปนฺโน ชรามรณนิโรธายฯ
‘‘อถาปรํ สมฺมสมาโน สมฺมสติ อนฺตรํ สมฺมสํ – ‘อุปธิ ปนายํ กิํนิทาโน กิํสมุทโย กิํชาติโก กิํปภโว, กิสฺมิํ สติ อุปธิ โหติ, กิสฺมิํ อสติ อุปธิ น โหตี’ติ? โส สมฺมสมาโน เอวํ ชานาติ – ‘อุปธิ ตณฺหานิทาโน ตณฺหาสมุทโย ตณฺหาชาติโก ตณฺหาปภโว, ตณฺหาย สติ อุปธิ โหติ, ตณฺหาย อสติ อุปธิ น โหตี’ติฯ โส อุปธิญฺจ ปชานาติ อุปธิสมุทยญฺจ ปชานาติ อุปธินิโรธญฺจ ปชานาติ ยา จ อุปธินิโรธสารุปฺปคามินี ปฏิปทา ตญฺจ ปชานาติฯ ตถา ปฏิปนฺโน จ โหติ อนุธมฺมจารีฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย ปฏิปนฺโน อุปธินิโรธายฯ
‘‘อถาปรํ สมฺมสมาโน สมฺมสติ อนฺตรํ สมฺมสํ – ‘ตณฺหา ปนายํ กตฺถ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, กตฺถ นิวิสมานา นิวิสตี’ติ? โส สมฺมสมาโน เอวํ ชานาติ – ยํ โข โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ ฯ กิญฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ, สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ โสตํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ…เป.… ฆานํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ… ชิวฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ… กาโย โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ… มโน โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ
‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ นิจฺจโต อทฺทกฺขุํ สุขโต อทฺทกฺขุํ อตฺตโต อทฺทกฺขุํ อาโรคฺยโต อทฺทกฺขุํ เขมโต อทฺทกฺขุํฯ เต ตณฺหํ วฑฺเฒสุํฯ เย ตณฺหํ วฑฺเฒสุํ เต อุปธิํ วฑฺเฒสุํฯ เย อุปธิํ วฑฺเฒสุํ เต ทุกฺขํ วฑฺเฒสุํฯ เย ทุกฺขํ วฑฺเฒสุํ เต น ปริมุจฺจิํสุ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, น ปริมุจฺจิํสุ ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ
‘‘เยปิ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ นิจฺจโต ทกฺขิสฺสนฺติ ทกฺขินฺติ (สี.) สุขโต ทกฺขิสฺสนฺติ อตฺตโต ทกฺขิสฺสนฺติ อาโรคฺยโต ทกฺขิสฺสนฺติ เขมโต ทกฺขิสฺสนฺติฯ เต ตณฺหํ วฑฺฒิสฺสนฺติฯ เย ตณฺหํ วฑฺฒิสฺสนฺติ เต อุปธิํ วฑฺฒิสฺสนฺติฯ เย อุปธิํ วฑฺฒิสฺสนฺติ เต ทุกฺขํ วฑฺฒิสฺสนฺติฯ เย ทุกฺขํ วฑฺฒิสฺสนฺติ เต น ปริมุจฺจิสฺสนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, น ปริมุจฺจิสฺสนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ
‘‘เยปิ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ นิจฺจโต ปสฺสนฺติ สุขโต ปสฺสนฺติ อตฺตโต ปสฺสนฺติ อาโรคฺยโต ปสฺสนฺติ เขมโต ปสฺสนฺติฯ เต ตณฺหํ วฑฺเฒนฺติ ฯ เย ตณฺหํ วฑฺเฒนฺติ เต อุปธิํ วฑฺเฒนฺติฯ เย อุปธิํ วฑฺเฒนฺติ เต ทุกฺขํ วฑฺเฒนฺติฯ เย ทุกฺขํ วฑฺเฒนฺติ เต น ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, น ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ
‘‘เสยฺยถาปิ , ภิกฺขเว, อาปานียกํโส วณฺณสมฺปนฺโน คนฺธสมฺปนฺโน รสสมฺปนฺโนฯ โส จ โข วิเสน สํสฏฺโฐฯ อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ฆมฺมาภิตตฺโต ฆมฺมปเรโต กิลนฺโต ตสิโต ปิปาสิโตฯ ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘อยํ เต, อมฺโภ ปุริส, อาปานียกํโส วณฺณสมฺปนฺโน คนฺธสมฺปนฺโน รสสมฺปนฺโน; โส จ โข วิเสน สํสฏฺโฐฯ สเจ อากงฺขสิ ปิวฯ ปิวโต หิ โข ตํ ฉาเทสฺสติ วณฺเณนปิ คนฺเธนปิ รเสนปิ, ปิวิตฺวา จ ปน ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺฉสิ มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’นฺติฯ โส ตํ อาปานียกํสํ สหสา อปฺปฏิสงฺขา ปิเวยฺย, นปฺปฏินิสฺสชฺเชยฺยฯ โส ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย หิ เกจิ อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ…เป.… อนาคตมทฺธานํ…เป.… เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ นิจฺจโต ปสฺสนฺติ สุขโต ปสฺสนฺติ อตฺตโต ปสฺสนฺติ อาโรคฺยโต ปสฺสนฺติ เขมโต ปสฺสนฺติ, เต ตณฺหํ วฑฺเฒนฺติฯ เย ตณฺหํ วฑฺเฒนฺติ เต อุปธิํ วฑฺเฒนฺติฯ เย อุปธิํ วฑฺเฒนฺติ เต ทุกฺขํ วฑฺเฒนฺติฯ เย ทุกฺขํ วฑฺเฒนฺติ เต น ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, น ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ
‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ อนิจฺจโต อทฺทกฺขุํ ทุกฺขโต อทฺทกฺขุํ อนตฺตโต อทฺทกฺขุํ โรคโต อทฺทกฺขุํ ภยโต อทฺทกฺขุํ, เต ตณฺหํ ปชหิํสุฯ เย ตณฺหํ ปชหิํสุ เต อุปธิํ ปชหิํสุฯ เย อุปธิํ ปชหิํสุ เต ทุกฺขํ ปชหิํสุฯ เย ทุกฺขํ ปชหิํสุ เต ปริมุจฺจิํสุ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุจฺจิํสุ ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ
‘‘เยปิ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ อนิจฺจโต ทกฺขิสฺสนฺติ ทุกฺขโต ทกฺขิสฺสนฺติ อนตฺตโต ทกฺขิสฺสนฺติ โรคโต ทกฺขิสฺสนฺติ ภยโต ทกฺขิสฺสนฺติ, เต ตณฺหํ ปชหิสฺสนฺติฯ เย ตณฺหํ ปชหิสฺสนฺติ…เป.… ปริมุจฺจิสฺสนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ
‘‘เยปิ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺติ ทุกฺขโต ปสฺสนฺติ อนตฺตโต ปสฺสนฺติ โรคโต ปสฺสนฺติ ภยโต ปสฺสนฺติ, เต ตณฺหํ ปชหนฺติฯ เย ตณฺหํ ปชหนฺติ เต อุปธิํ ปชหนฺติฯ เย อุปธิํ ปชหนฺติ เต ทุกฺขํ ปชหนฺติฯ เย ทุกฺขํ ปชหนฺติ เต ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อาปานียกํโส วณฺณสมฺปนฺโน คนฺธสมฺปนฺโน รสสมฺปนฺโนฯ โส จ โข วิเสน สํสฏฺโฐฯ อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ฆมฺมาภิตตฺโต ฆมฺมปเรโต กิลนฺโต ตสิโต ปิปาสิโตฯ ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘อยํ เต, อมฺโภ ปุริส, อาปานียกํโส วณฺณสมฺปนฺโน คนฺธสมฺปนฺโน รสสมฺปนฺโน โส จ โข วิเสน สํสฏฺโฐฯ สเจ อากงฺขสิ ปิวฯ ปิวโต หิ โข ตํ ฉาเทสฺสติ วณฺเณนปิ คนฺเธนปิ รเสนปิ; ปิวิตฺวา จ ปน ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺฉสิ มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’นฺติฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ตสฺส ปุริสสฺส เอวมสฺส – ‘สกฺกา โข เม อยํ สุราปิปาสิตา สุราปิปาสา (?) ปานีเยน วา วิเนตุํ ทธิมณฺฑเกน วา วิเนตุํ ภฏฺฐโลณิกาย มฏฺฐโลณิกาย (สี. สฺยา. กํ. ปี.) วา วิเนตุํ โลณโสวีรเกน วา วิเนตุํ, น ตฺเววาหํ ตํ ปิเวยฺยํ, ยํ มม อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’ติฯ โส ตํ อาปานียกํสํ ปฏิสงฺขา น ปิเวยฺย, ปฏินิสฺสชฺเชยฺย ฯ โส ตโตนิทานํ น มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย หิ เกจิ อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ อนิจฺจโต อทฺทกฺขุํ ทุกฺขโต อทฺทกฺขุํ อนตฺตโต อทฺทกฺขุํ โรคโต อทฺทกฺขุํ ภยโต อทฺทกฺขุํ, เต ตณฺหํ ปชหิํสุฯ เย ตณฺหํ ปชหิํสุ เต อุปธิํ ปชหิํสุฯ เย อุปธิํ ปชหิํสุ เต ทุกฺขํ ปชหิํสุฯ เย ทุกฺขํ ปชหิํสุ เต ปริมุจฺจิํสุ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุจฺจิํสุ ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ
‘‘เยปิ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ…เป.… เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺติ ทุกฺขโต ปสฺสนฺติ อนตฺตโต ปสฺสนฺติ โรคโต ปสฺสนฺติ ภยโต ปสฺสนฺติ, เต ตณฺหํ ปชหนฺติฯ เย ตณฺหํ ปชหนฺติ เต อุปธิํ ปชหนฺติฯ เย อุปธิํ ปชหนฺติ เต ทุกฺขํ ปชหนฺติฯ เย ทุกฺขํ ปชหนฺติ เต ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามี’’ติฯ ฉฏฺฐํฯ
๗. นฬกลาปีสุตฺตํ
๖๗. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโกฏฺฐิโก มหาโกฏฺฐิโต (สี. สฺยา. กํ. ปี.) พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเยฯ อถ โข อายสฺมา มหาโกฏฺฐิโก สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน สทฺธิํ สมฺโมทิฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มหาโกฏฺฐิโก อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กิํ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, สยํกตํ ชรามรณํ, ปรํกตํ ชรามรณํ, สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ ชรามรณํ, อุทาหุ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ชรามรณ’’นฺติ? ‘‘น โข, อาวุโส โกฏฺฐิก, สยํกตํ ชรามรณํ, น ปรํกตํ ชรามรณํ, น สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ ชรามรณํ, นาปิ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ชรามรณํฯ อปิ จ, ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติฯ
‘‘กิํ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, สยํกตา ชาติ, ปรํกตา ชาติ, สยํกตา จ ปรํกตา จ ชาติ, อุทาหุ อสยํการา อปรํการา อธิจฺจสมุปฺปนฺนา ชาตี’’ติ? ‘‘น โข, อาวุโส โกฏฺฐิก, สยํกตา ชาติ, น ปรํกตา ชาติ, น สยํกตา จ ปรํกตา จ ชาติ, นาปิ อสยํการา อปรํการา อธิจฺจสมุปฺปนฺนา ชาติฯ อปิ จ, ภวปจฺจยา ชาตี’’ติฯ
‘‘กิํ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, สยํกโต ภโว…เป.… สยํกตํ อุปาทานํ… สยํกตา ตณฺหา… สยํกตา เวทนา… สยํกโต ผสฺโส… สยํกตํ สฬายตนํ… สยํกตํ นามรูปํ, ปรํกตํ นามรูปํ, สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ นามรูปํ, อุทาหุ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ นามรูป’’นฺติ ? ‘‘น โข, อาวุโส โกฏฺฐิก, สยํกตํ นามรูปํ, น ปรํกตํ นามรูปํ, น สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ นามรูปํ, นาปิ อสยํการํ อปรํการํ, อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ นามรูปํฯ อปิ จ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติฯ
‘‘กิํ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, สยงฺกตํ วิญฺญาณํ, ปรงฺกตํ วิญฺญาณํ, สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ วิญฺญาณํ, อุทาหุ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ วิญฺญาณ’’นฺติ? ‘‘น โข, อาวุโส โกฏฺฐิก, สยํกตํ วิญฺญาณํ, น ปรํกตํ วิญฺญาณํ น สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ วิญฺญาณํ, นาปิ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ วิญฺญาณํฯ อปิ จ, นามรูปปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติฯ
‘‘อิทาเนว โข มยํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ เอวํ อาชานาม – ‘น ขฺวาวุโส โกฏฺฐิก, สยํกตํ นามรูปํ, น ปรํกตํ นามรูปํ, น สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ นามรูปํ, นาปิ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ นามรูปํฯ อปิ จ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’’นฺติฯ
‘‘อิทาเนว จ ปน มยํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ เอวํ อาชานาม – ‘น ขฺวาวุโส โกฏฺฐิก, สยํกตํ วิญฺญาณํ, น ปรํกตํ วิญฺญาณํ, น สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ วิญฺญาณํ , นาปิ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ วิญฺญาณํฯ อปิ จ, นามรูปปจฺจยา วิญฺญาณ’’’นฺติฯ
‘‘ยถา กถํ ปนาวุโส สาริปุตฺต, อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติ? ‘‘เตนหาวุโส, อุปมํ เต กริสฺสามิฯ อุปมายปิเธกจฺเจ วิญฺญู ปุริสา ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานนฺติฯ เสยฺยถาปิ, อาวุโส, ทฺเว นฬกลาปิโย อญฺญมญฺญํ นิสฺสาย ติฏฺเฐยฺยุํฯ เอวเมว โข, อาวุโส, นามรูปปจฺจยา วิญฺญาณํ; วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ; นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ; สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ ตาสํ เจ, อาวุโส , นฬกลาปีนํ เอกํ อากฑฺเฒยฺย, เอกา ปปเตยฺย; อปรํ เจ อากฑฺเฒยฺย, อปรา ปปเตยฺยฯ เอวเมว โข, อาวุโส, นามรูปนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ; วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ; นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ; สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ ‘‘อจฺฉริยํ , อาวุโส สาริปุตฺต; อพฺภุตํ, อาวุโส สาริปุตฺต! ยาวสุภาสิตํ จิทํ อายสฺมตา สาริปุตฺเตนฯ อิทญฺจ ปน มยํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อิเมหิ ฉตฺติํสาย วตฺถูหิ อนุโมทาม – ‘ชรามรณสฺส เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ธมฺมกถิโก ภิกฺขูติ อลํ วจนายฯ ชรามรณสฺส เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขูติ อลํ วจนายฯ ชรามรณสฺส เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ, ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขูติ อลํ วจนายฯ ชาติยา เจ… ภวสฺส เจ… อุปาทานสฺส เจ… ตณฺหาย เจ… เวทนาย เจ… ผสฺสสฺส เจ… สฬายตนสฺส เจ… นามรูปสฺส เจ… วิญฺญาณสฺส เจ… สงฺขารานํ เจ… อวิชฺชาย เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ธมฺมกถิโก ภิกฺขูติ อลํ วจนายฯ อวิชฺชาย เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขูติ อลํ วจนาย ฯ อวิชฺชาย เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ, ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขูติ อลํ วจนายา’’’ติฯ สตฺตมํฯ
๘. โกสมฺพิสุตฺตํ
๖๘. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ มุสิโล มูสิโล (สี.), มุสีโล (ปี.) อายสฺมา จ ปวิฏฺโฐ สวิฏฺโฐ (สี. ปี.) อายสฺมา จ นารโท อายสฺมา จ อานนฺโท โกสมฺพิยํ วิหรนฺติ โฆสิตาราเมฯ อถ โข อายสฺมา ปวิฏฺโฐ อายสฺมนฺตํ มุสิลํ เอตทโวจ – ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส มุสิล, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต มุสิลสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณํ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ? ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺฐ, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติฯ
‘‘อญฺญตฺเรว , อาวุโส มุสิล, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต มุสิลสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณํ – ‘ภวปจฺจยา ชาตีติ…เป.… อุปาทานปจฺจยา ภโวติ… ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ… เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ… นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ… วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ… สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺติ… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติ? ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺฐ, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติฯ
‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส มุสิล, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต มุสิลสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณํ – ‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’’ติ? ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺฐ, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’’ติฯ
‘‘อญฺญตฺเรว , อาวุโส มุสิล, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต มุสิลสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณํ – ‘ภวนิโรธา ชาตินิโรโธติ…เป.… อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธติ… ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธติ… เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธติ… ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธติ… สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธติ… นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธติ… วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธติ … สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธติ… อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’’ติ? ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺฐ, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’’ติฯ
‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส มุสิล, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต มุสิลสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณํ – ‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’’’นฺติ? ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺฐ, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’’’นฺติฯ
‘‘เตนหายสฺมา มุสิโล อรหํ ขีณาสโว’’ติ? เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา มุสิโล ตุณฺหี อโหสิฯ อถ โข อายสฺมา นารโท อายสฺมนฺตํ ปวิฏฺฐํ เอตทโวจ – ‘‘สาธาวุโส ปวิฏฺฐ, อหํ เอตํ ปญฺหํ ลเภยฺยํฯ มํ เอตํ ปญฺหํ ปุจฺฉฯ อหํ เต เอตํ ปญฺหํ พฺยากริสฺสามี’’ติฯ ‘‘ลภตายสฺมา นารโท เอตํ ปญฺหํฯ ปุจฺฉามหํ อายสฺมนฺตํ นารทํ เอตํ ปญฺหํฯ พฺยากโรตุ จ เม อายสฺมา นารโท เอตํ ปญฺหํ’’ฯ
‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส นารท, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต นารทสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณํ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ? ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺฐ, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติฯ
‘‘อญฺญตฺเรว , อาวุโส นารท, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต นารทสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณํ – ภวปจฺจยา ชาติ…เป.… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ? ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺฐ, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติฯ
‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส นารท, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต นารทสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณํ – ‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’’ติ? ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺฐ, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’’ติฯ
‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส นารท, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต นารทสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณํ – ‘ภวนิโรธา ชาตินิโรโธติ…เป.… อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’’ติ? ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺฐ, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’’ติฯ
‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส นารท, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต นารทสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณํ – ‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’’’นฺติ? ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺฐ, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’’’นฺติฯ
‘‘เตนหายสฺมา นารโท อรหํ ขีณาสโว’’ติ? ‘‘‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’นฺติ โข เม, อาวุโส, ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐํ, น จมฺหิ อรหํ ขีณาสโวฯ เสยฺยถาปิ, อาวุโส, กนฺตารมคฺเค อุทปาโนฯ ตตฺร เนวสฺส รชฺชุ น อุทกวารโกฯ อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ฆมฺมาภิตตฺโต ฆมฺมปเรโต กิลนฺโต ตสิโต ปิปาสิโต, โส ตํ อุทปานํ โอโลเกยฺยฯ ตสฺส ‘อุทก’นฺติ หิ โข ญาณํ อสฺส, น จ กาเยน ผุสิตฺวา วิหเรยฺยฯ เอวเมว โข, อาวุโส, ‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’นฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐํ, น จมฺหิ อรหํ ขีณาสโว’’ติฯ
เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา อานนฺโท อายสฺมนฺตํ ปวิฏฺฐํ เอตทโวจ – ‘‘เอวํวาที เอวํวาทิํ (?) ตฺวํ, อาวุโส ปวิฏฺฐ, อายสฺมนฺตํ นารทํ กิํ วเทสี’’ติ? ‘‘เอวํวาทาหํ, อาวุโส อานนฺท, อายสฺมนฺตํ นารทํ น กิญฺจิ วทามิ อญฺญตฺร กลฺยาณา อญฺญตฺร กุสลา’’ติฯ อฏฺฐมํฯ
๙. อุปยนฺติสุตฺตํ
๖๙. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ ตตฺร โข…เป.… ‘‘มหาสมุทฺโท, ภิกฺขเว, อุปยนฺโต มหานทิโย อุปยาเปติ, มหานทิโย อุปยนฺติโย กุนฺนทิโย อุปยาเปนฺติ, กุนฺนทิโย อุปยนฺติโย มหาโสพฺเภ อุปยาเปนฺติ, มหาโสพฺภา อุปยนฺตา กุโสพฺเภ อุปยาเปนฺติฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชา อุปยนฺตี สงฺขาเร อุปยาเปติ, สงฺขารา อุปยนฺตา วิญฺญาณํ อุปยาเปนฺติ, วิญฺญาณํ อุปยนฺตํ นามรูปํ อุปยาเปติ, นามรูปํ อุปยนฺตํ สฬายตนํ อุปยาเปติ, สฬายตนํ อุปยนฺตํ ผสฺสํ อุปยาเปติ, ผสฺโส อุปยนฺโต เวทนํ อุปยาเปติ, เวทนา อุปยนฺตี ตณฺหํ อุปยาเปติ, ตณฺหา อุปยนฺตี อุปาทานํ อุปยาเปติ, อุปาทานํ อุปยนฺตํ ภวํ อุปยาเปติ, ภโว อุปยนฺโต ชาติํ อุปยาเปติ, ชาติ อุปยนฺตี ชรามรณํ อุปยาเปติฯ
‘‘มหาสมุทฺโท, ภิกฺขเว, อปยนฺโต มหานทิโย อปยาเปติ, มหานทิโย อปยนฺติโย กุนฺนทิโย อปยาเปนฺติ, กุนฺนทิโย อปยนฺติโย มหาโสพฺเภ อปยาเปนฺติ, มหาโสพฺภา อปยนฺตา กุโสพฺเภ อปยาเปนฺติฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชา อปยนฺตี สงฺขาเร อปยาเปติ, สงฺขารา อปยนฺตา วิญฺญาณํ อปยาเปนฺติ, วิญฺญาณํ อปยนฺตํ นามรูปํ อปยาเปติ, นามรูปํ อปยนฺตํ สฬายตนํ อปยาเปติ, สฬายตนํ อปยนฺตํ ผสฺสํ อปยาเปติ, ผสฺโส อปยนฺโต เวทนํ อปยาเปติ, เวทนา อปยนฺตี ตณฺหํ อปยาเปติ, ตณฺหา อปยนฺตี อุปาทานํ อปยาเปติ, อุปาทานํ อปยนฺตํ ภวํ อปยาเปติ, ภโว อปยนฺโต ชาติํ อปยาเปติ, ชาติ อปยนฺตี ชรามรณํ อปยาเปตี’’ติฯ นวมํฯ
๑๐. สุสิมสุตฺตํ
๗๐. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเปฯ เตน โข ปน สมเยน ภควา สกฺกโต โหติ ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวร-ปิณฺฑปาต-เสนาสน-คิลานปฺปจฺจย-เภสชฺชปริกฺขารานํฯ ภิกฺขุสงฺโฆปิ สกฺกโต โหติ ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวร-ปิณฺฑปาต-เสนาสนคิลานปฺปจฺจย-เภสชฺชปริกฺขารานํฯ อญฺญติตฺถิยา ปน ปริพฺพาชกา อสกฺกตา โหนฺติ อครุกตา อมานิตา อปูชิตา อนปจิตา, น ลาภิโน จีวร-ปิณฺฑปาต-เสนาสนคิลานปฺปจฺจย-เภสชฺชปริกฺขารานํฯ
เตน โข ปน สมเยน สุสิโม สุสีโม (สี. ก.) ปริพฺพาชโก ราชคเห ปฏิวสติ มหติยา ปริพฺพาชกปริสาย สทฺธิํฯ อถ โข สุสิมสฺส ปริพฺพาชกสฺส ปริสา สุสิมํ ปริพฺพาชกํ เอตทโวจุํ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, อาวุโส สุสิม, สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ จรฯ ตฺวํ ธมฺมํ ปริยาปุณิตฺวา อมฺเห วาเจยฺยาสิ วาเจสฺสสิ (ปี. ก.)ฯ ตํ มยํ ธมฺมํ ปริยาปุณิตฺวา คิหีนํ ภาสิสฺสามฯ เอวํ มยมฺปิ สกฺกตา ภวิสฺสาม ครุกตา มานิตา ปูชิตา อปจิตา ลาภิโน จีวร-ปิณฺฑปาตเสนาสน-คิลานปฺปจฺจย-เภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติฯ ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข สุสิโม ปริพฺพาชโก สกาย ปริสาย ปฏิสฺสุณิตฺวา เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธิํ สมฺโมทิฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข สุสิโม ปริพฺพาชโก อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘อิจฺฉามหํ, อาวุโส อานนฺท, อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย พฺรหฺมจริยํ จริตุ’’นฺติฯ
อถ โข อายสฺมา อานนฺโท สุสิมํ ปริพฺพาชกํ อาทาย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อยํ, ภนฺเต, สุสิโม ปริพฺพาชโก เอวมาห – ‘อิจฺฉามหํ, อาวุโส อานนฺท, อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย พฺรหฺมจริยํ จริตุ’’นฺติฯ ‘‘เตนหานนฺท, สุสิมํ ปพฺพาเชถา’’ติ ฯ อลตฺถ โข สุสิโม ปริพฺพาชโก ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, อลตฺถ อุปสมฺปทํฯ
เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ ภควโต สนฺติเก อญฺญา พฺยากตา โหติ – ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามา’’ติฯ อสฺโสสิ โข อายสฺมา สุสิโม – ‘‘สมฺพหุเลหิ กิร ภิกฺขูหิ ภควโต สนฺติเก อญฺญา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามา’’ติฯ อถ โข อายสฺมา สุสิโม เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ สมฺโมทิฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สุสิโม เต ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘สจฺจํ กิรายสฺมนฺเตหิ ภควโต สนฺติเก อญฺญา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามา’’ติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติฯ
‘‘อปิ ปน อปิ นุ (สี. สฺยา. กํ.) เอวมุปริปิ ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํ ชานนฺตา เอวํ ปสฺสนฺตา อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภถ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหถ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหถ; อาวิภาวํ, ติโรภาวํ, ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมานา คจฺฉถ, เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรถ, เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉถ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมถ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ; อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปริมสถ ปริมชฺชถ, ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’ฯ
‘‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํ ชานนฺตา เอวํ ปสฺสนฺตา ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณาถ ทิพฺเพ จ มานุเส จ เย ทูเร สนฺติเก จา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’ฯ
‘‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํ ชานนฺตา เอวํ ปสฺสนฺตา ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาถ – สราคํ วา จิตฺตํ สราคํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; วีตราคํ วา จิตฺตํ วีตราคํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; สโทสํ วา จิตฺตํ สโทสํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; วีตโทสํ วา จิตฺตํ วีตโทสํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; สโมหํ วา จิตฺตํ สโมหํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; วีตโมหํ วา จิตฺตํ วีตโมหํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ สํขิตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ วิกฺขิตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; มหคฺคตํ วา จิตฺตํ มหคฺคตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ อมหคฺคตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ ; สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ สอุตฺตรํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ อนุตฺตรํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; สมาหิตํ วา จิตฺตํ สมาหิตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; อสมาหิตํ วา จิตฺตํ อสมาหิตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ วิมุตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ ; อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ อวิมุตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’ฯ
‘‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํ ชานนฺตา เอวํ ปสฺสนฺตา อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรถ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาติํ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปญฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ติํสมฺปิ ชาติโย จตฺตารีสมฺปิ ชาติโย ปญฺญาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ, อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป – ‘อมุตฺราสิํ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทิํ; ตตฺราปาสิํ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’ติฯ อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’ฯ
‘‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํ ชานนฺตา เอวํ ปสฺสนฺตา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสถ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาถ – ‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา, อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺฐิกา มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา; อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา, อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺฐิกา สมฺมาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’ติ, อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสถ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’ฯ
‘‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํ ชานนฺตา เอวํ ปสฺสนฺตา เย เต สนฺตา วิโมกฺขา อติกฺกมฺม รูเป อารุปฺปา, เต กาเยน ผุสิตฺวา วิหรถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’ฯ
‘‘เอตฺถ ทานิ อายสฺมนฺโต อิทญฺจ เวยฺยากรณํ อิเมสญฺจ ธมฺมานํ อสมาปตฺติ; อิทํ โน, อาวุโส, กถ’’นฺติ? ‘‘ปญฺญาวิมุตฺตา โข มยํ, อาวุโส สุสิมา’’ติฯ
‘‘น ขฺวาหํ อิมสฺส อายสฺมนฺตานํ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิฯ สาธุ เม อายสฺมนฺโต ตถา ภาสนฺตุ ยถาหํ อิมสฺส อายสฺมนฺตานํ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชาเนยฺย’’นฺติฯ ‘‘อาชาเนยฺยาสิ วา ตฺวํ, อาวุโส สุสิม, น วา ตฺวํ อาชาเนยฺยาสิ อถ โข ปญฺญาวิมุตฺตา มย’’นฺติฯ
อถ โข อายสฺมา สุสิโม อุฏฺฐายาสนา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สุสิโม ยาวตโก เตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ อโหสิ กถาสลฺลาโป ตํ สพฺพํ ภควโต อาโรเจสิฯ ‘‘ปุพฺเพ โข, สุสิม, ธมฺมฏฺฐิติญาณํ, ปจฺฉา นิพฺพาเน ญาณ’’นฺติฯ
‘‘น ขฺวาหํ, ภนฺเต, อิมสฺส ภควตา ภควโต (ปี.) สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิฯ สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา ตถา ภาสตุ ยถาหํ อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชาเนยฺย’’นฺติฯ ‘‘อาชาเนยฺยาสิ วา ตฺวํ, สุสิม, น วา ตฺวํ อาชาเนยฺยาสิ, อถ โข ธมฺมฏฺฐิติญาณํ ปุพฺเพ, ปจฺฉา นิพฺพาเน ญาณํ’’ฯ
‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, สุสิม, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘เวทนา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’ ฯ ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘สญฺญา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป.… ‘‘สงฺขารา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘วิญฺญาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ , ภนฺเต’’ฯ ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ
‘‘ตสฺมาติห, สุสิม, ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ; เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ ยา กาจิ เวทนา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกา วา สุขุมา วา หีนา วา ปณีตา วา ยา ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพา เวทนา เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ; เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ ยา กาจิ สญฺญา…เป.… เย เกจิ สงฺขารา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกา วา สุขุมา วา หีนา วา ปณีตา วา เย ทูเร สนฺติเก วา, สพฺเพ สงฺขารา เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ; เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ ยํ กิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิญฺญาณํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ; เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ
‘‘เอวํ ปสฺสํ, สุสิม, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สญฺญายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิญฺญาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติฯ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ, วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติฯ ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติฯ
‘‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’นฺติ, สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’ติ, สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’ติ, สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’นฺติ, สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ… นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ… วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ… สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺติ… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ, สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ฯ
‘‘‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’ติ, สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ ฯ ‘‘‘ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ’ติ สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธติ… ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธติ… เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธติ… ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธติ… สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธติ… นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธติ… วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธติ… สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธติ… อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธติ, สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ฯ
‘‘อปิ ปน ตฺวํ, สุสิม, เอวํ ชานนฺโต เอวํ ปสฺสนฺโต อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภสิ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหสิ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหสิ; อาวิภาวํ, ติโรภาวํ, ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉสิ, เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรสิ, เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาโน คจฺฉสิ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมสิ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ; อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปริมสสิ ปริมชฺชสิ, ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ
‘‘อปิ ปน ตฺวํ, สุสิม, เอวํ ชานนฺโต เอวํ ปสฺสนฺโต ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณสิ ทิพฺเพ จ มานุเส จ เย ทูเร สนฺติเก จา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ
‘‘อปิ ปน ตฺวํ, สุสิม, เอวํ ชานนฺโต เอวํ ปสฺสนฺโต ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาสิ – สราคํ วา จิตฺตํ สราคํ จิตฺตนฺติ ปชานาสิ…เป.… วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ วิมุตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ
‘‘อปิ ปน ตฺวํ, สุสิม, เอวํ ชานนฺโต เอวํ ปสฺสนฺโต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรสิ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาติํ…เป.… อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ
‘‘อปิ ปน ตฺวํ, สุสิม, เอวํ ชานนฺโต เอวํ ปสฺสนฺโต ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสสิ จวมาเน…เป.… ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ
‘‘อปิ ปน ตฺวํ, สุสิม, เอวํ ชานนฺโต เอวํ ปสฺสนฺโต เย เต สนฺตา วิโมกฺขา อติกฺกมฺม รูเป, อารุปฺปา เต กาเยน ผุสิตฺวา วิหรสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ
‘‘เอตฺถ ทานิ, สุสิม, อิทญฺจ เวยฺยากรณํ อิเมสญฺจ ธมฺมานํ อสมาปตฺติ, อิทํ โน, สุสิม, กถ’’นฺติ?
อถ โข อายสฺมา สุสิโม ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อจฺจโย มํ, ภนฺเต, อจฺจคมา ยถาพาลํ ยถามูฬฺหํ ยถาอกุสลํ, ยฺวาหํ เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ธมฺมตฺเถนโก ปพฺพชิโตฯ ตสฺส เม, ภนฺเต, ภควา อจฺจยํ อจฺจยโต ปฏิคฺคณฺหาตุ อายติํ สํวรายา’’ติฯ
‘‘ตคฺฆ ตฺวํ, สุสิม, อจฺจโย อจฺจคมา ยถาพาลํ ยถามูฬฺหํ ยถาอกุสลํ, โย ตฺวํ เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ธมฺมตฺเถนโก ปพฺพชิโตฯ เสยฺยถาปิ , สุสิม, โจรํ อาคุจาริํ คเหตฺวา รญฺโญ ทสฺเสยฺยุํ – ‘อยํ เต, เทว, โจโร อาคุจารี, อิมสฺส ยํ อิจฺฉสิ ตํ ทณฺฑํ ปเณหี’ติฯ ตเมนํ ราชา เอวํ วเทยฺย – ‘คจฺฉถ, โภ, อิมํ ปุริสํ ทฬฺหาย รชฺชุยา ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธิตฺวา ขุรมุณฺฑํ กริตฺวา ขรสฺสเรน ปณเวน รถิยาย รถิยํ สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ ปริเนตฺวา ทกฺขิเณน ทฺวาเรน นิกฺขาเมตฺวา ทกฺขิณโต นครสฺส สีสํ ฉินฺทถา’ติ ฯ ตเมนํ รญฺโญ ปุริสา ทฬฺหาย รชฺชุยา ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธิตฺวา ขุรมุณฺฑํ กริตฺวา ขรสฺสเรน ปณเวน รถิยาย รถิยํ สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ ปริเนตฺวา ทกฺขิเณน ทฺวาเรน นิกฺขาเมตฺวา ทกฺขิณโต นครสฺส สีสํ ฉินฺเทยฺยุํฯ ตํ กิํ มญฺญสิ, สุสิม, อปิ นุ โส ปุริโส ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทิเยถา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ฯ
‘‘ยํ โข โส, สุสิม, ปุริโส ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทิเยถ ปฏิสํเวทิเยถ วา, น วา ปฏิสํเวทิเยถ (ก.)ฯ ยา เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ธมฺมตฺเถนกสฺส ปพฺพชฺชา, อยํ ตโต ทุกฺขวิปากตรา จ กฏุกวิปากตรา จ, อปิ จ วินิปาตาย สํวตฺตติฯ ยโต จ โข ตฺวํ, สุสิม, อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรสิ ตํ เต มยํ ปฏิคฺคณฺหามฯ วุทฺธิ เหสา, สุสิม, อริยสฺส วินเย โย อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรติ, อายติญฺจ อายติํ (สฺยา. กํ.) สํวรํ อาปชฺชตี’’ติฯ ทสมํฯ
มหาวคฺโค สตฺตโมฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
ทฺเว อสฺสุตวตา วุตฺตา, ปุตฺตมํเสน จาปรํ;
อตฺถิราโค จ นครํ, สมฺมสํ นฬกลาปิยํ;
โกสมฺพี อุปยนฺติ จ, ทสโม สุสิเมน จาติ ทสโม วุตฺโต สุสีเมนาติ (สี.)ฯ
๘. สมณพฺราหฺมณวคฺโค
๑. ชรามรณสุตฺตํ
๗๑. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ ตตฺร โข ภควา…เป.… ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว , สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปน เต อายสฺมนฺโต สามญฺญตฺถํ วา พฺรหฺมญฺญตฺถํ วา ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติฯ
‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ ปชานนฺติ…เป.… ปฏิปทํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามญฺญตฺถญฺจ พฺรหฺมญฺญตฺถญฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติฯ (สุตฺตนฺโต เอโก)ฯ ปฐมํฯ
๒-๑๑. ชาติสุตฺตาทิทสกํ
๗๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ชาติํ นปฺปชานนฺติ…เป.…ฯ
(๓) ภวํ นปฺปชานนฺติ…เป.…ฯ
(๔) อุปาทานํ นปฺปชานนฺติ…เป.…ฯ
(๕) ตณฺหํ นปฺปชานนฺติ…เป.…ฯ
(๖) เวทนํ นปฺปชานนฺติ…เป.…ฯ
(๗) ผสฺสํ นปฺปชานนฺติ…เป.…ฯ
(๘) สฬายตนํ นปฺปชานนฺติ…เป.…ฯ
(๙) นามรูปํ นปฺปชานนฺติ…เป.…ฯ
(๑๐) วิญฺญาณํ นปฺปชานนฺติ…เป.…ฯ
(๑๑) ‘‘สงฺขาเร นปฺปชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ…เป.… สงฺขาเร ปชานนฺติ…เป.… สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติฯ เอกาทสมํฯ
สมณพฺราหฺมณวคฺโค อฏฺฐโมฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
ปจฺจเยกาทส วุตฺตา, จตุสจฺจวิภชฺชนา;
สมณพฺราหฺมณวคฺโค, นิทาเน ภวติ อฏฺฐโมฯ
วคฺคุทฺทานํ –
พุทฺโธ อาหาโร ทสพโล, กฬาโร คหปติปญฺจโม;
ทุกฺขวคฺโค มหาวคฺโค, อฏฺฐโม สมณพฺราหฺมโณติฯ
๙. อนฺตรเปยฺยาลํ
๑. สตฺถุสุตฺตํ
๗๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ ชรามรเณ ยถาภูตํ ญาณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ; ชรามรณสมุทยํ อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ ชรามรณสมุทเย ยถาภูตํ ญาณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ; ชรามรณนิโรธํ อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ ชรามรณนิโรเธ ยถาภูตํ ญาณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ; ชรามรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ยถาภูตํ ญาณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ’’ติฯ (สุตฺตนฺโต เอโก)ฯ ปฐมํฯ
(สพฺเพสํ เปยฺยาโล เอวํ วิตฺถาเรตพฺโพ)
๒-๑๑. ทุติยสตฺถุสุตฺตาทิทสกํ
(๒) ชาติํ , ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป.…ฯ
(๓) ภวํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป.…ฯ
(๔) อุปาทานํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป.…ฯ
(๕) ตณฺหํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป.…ฯ
(๖) เวทนํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป.…ฯ
(๗) ผสฺสํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป.…ฯ
(๘) สฬายตนํ , ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป.…ฯ
(๙) นามรูปํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป.…ฯ
(๑๐) วิญฺญาณํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป.…ฯ
(๑๑) ‘‘สงฺขาเร, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ สงฺขาเรสุ ยถาภูตํ ญาณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ; สงฺขารสมุทยํ อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ สงฺขารสมุทเย ยถาภูตํ ญาณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ; สงฺขารนิโรธํ อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ สงฺขารนิโรเธ ยถาภูตํ ญาณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ; สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ยถาภูตํ ญาณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ’’ติฯ เอกาทสมํฯ
(สพฺเพสํ จตุสจฺจิกํ กาตพฺพํ)ฯ
๒-๑๒. สิกฺขาสุตฺตาทิเปยฺยาลเอกาทสกํ
(๒) ‘‘ชรามรณํ , ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ ชรามรเณ ยถาภูตํ ญาณาย สิกฺขา กรณียาฯ
(เปยฺยาโลฯ จตุสจฺจิกํ กาตพฺพํ)ฯ
(๓) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป.… โยโค กรณีโย…เป.…ฯ
(๔) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป.… ฉนฺโท กรณีโย…เป.…ฯ
(๕) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป.… อุสฺโสฬฺหี กรณียา…เป.…ฯ
(๖) ชรามรณํ , ภิกฺขเว, อชานตา…เป.… อปฺปฏิวานี กรณียา…เป.…ฯ
(๗) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป.… อาตปฺปํ กรณียํ…เป.…ฯ
(๘) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป.… วีริยํ กรณียํ…เป.…ฯ
(๙) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป.… สาตจฺจํ กรณียํ…เป.…ฯ
(๑๐) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป.… สติ กรณียา…เป.…ฯ
(๑๑) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป.… สมฺปชญฺญํ กรณียํ…เป.…ฯ
(๑๒) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป.… อปฺปมาโท กรณีโย…เป.…ฯ
อนฺตรเปยฺยาโล นวโมฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
สตฺถา สิกฺขา จ โยโค จ, ฉนฺโท อุสฺโสฬฺหิปญฺจมี;
อปฺปฏิวานิ อาตปฺปํ, วีริยํ สาตจฺจมุจฺจติ;
สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ, อปฺปมาเทน ทฺวาทสาติฯ
สุตฺตนฺตา อนฺตรเปยฺยาลา นิฏฺฐิตาฯ
ปเร เต ทฺวาทส โหนฺติ, สุตฺตา ทฺวตฺติํส สตานิ;
จตุสจฺเจน เต วุตฺตา, เปยฺยาลอนฺตรมฺหิ เยติ เปยฺยาลา อนฺตรมฺหิ เยติ (สี. สฺยา. กํ.)ฯ
อนฺตรเปยฺยาเลสุ อุทฺทานํ สมตฺตํฯ
นิทานสํยุตฺตํ สมตฺตํฯ