๗. จิตฺตสํยุตฺตํ
๑. สํโยชนสุตฺตวณฺณนา
๓๔๓. จิตฺตสํยุตฺตสฺส มจฺฉิกาสณฺเฑติ เอวํนามเก วนสณฺเฑฯ อยมนฺตรากถา อุทปาทีติ โปราณกตฺเถรา อติรจฺฉานกถา โหนฺติ, นิสินฺนนิสินฺนฏฺฐาเน ปญฺหํ สมุฏฺฐาเปตฺวา อชานนฺตา ปุจฺฉนฺติ, ชานนฺตา วิสฺสชฺเชนฺติ, เตน เนสํ อยํ กถา อุทปาทิฯ มิคปถกนฺติ เอวํนามกํ อตฺตโน โภคคามํฯ โส กิร อมฺพาฏการามสฺส ปิฏฺฐิภาเค โหติฯ เตนุปสงฺกมีติ ‘‘เถรานํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา ผาสุวิหารํ กตฺวา ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมิฯ คมฺภีเร พุทฺธวจเนติ อตฺถคมฺภีเร เจว ธมฺมคมฺภีเร จ พุทฺธวจเนฯ ปญฺญาจกฺขุ กมตีติ ญาณจกฺขุ วหติ ปวตฺตติฯ
๒. ปฐมอิสิทตฺตสุตฺตวณฺณนา
๓๔๔. ทุติเย อายสฺมนฺตํ เถรนฺติ เตสุ เถเรสุ เชฏฺฐกํ มหาเถรํฯ ตุณฺหี อโหสีติ ชานนฺโตปิ อวิสารทตฺตา น กิญฺจิ พฺยาหริฯ พฺยากโรมหํ ภนฺเตติ ‘‘อยํ เถโร เนว อตฺตนา พฺยากโรติ, น อญฺเญ อชฺเฌสติ, อุปาสโกปิ ภิกฺขุสงฺฆํ วิเหเสติ, อหเมตํ พฺยากริตฺวา ผาสุวิหารํ กตฺวา ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อาสนโต วุฏฺฐาย เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอวํ โอกาสมกาสิ, กตาวกาโส ปน อตฺตโน อาสเน นิสีทิตฺวา พฺยากาสิฯ
สหตฺถาติ สหตฺเถนฯ สนฺตปฺเปสีติ ยาวทิจฺฉกํ เทนฺโต สุฏฺฐุ ตปฺเปสิฯ สมฺปวาเรสีติ ‘‘อลํ อล’’นฺติ หตฺถสญฺญาย เจว วาจาย จ ปฏิกฺขิปาเปสิฯ โอนีตปตฺตปาณิโนติ
๓. ทุติยอิสิทตฺตสุตฺตวณฺณนา
๓๔๕. ตติเย อวนฺติยาติ ทกฺขิณาปเถ อวนฺติรฏฺเฐฯ กลฺยาณํ วุจฺจตีติ ‘‘จตูหิ ปจฺจเยหิ ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ วจนํ นิทฺโทสํ อนวชฺชํ วุจฺจติ ตยา อุปาสกาติ อธิปฺปาเยน วทติฯ
๔. มหกปาฏิหาริยสุตฺตวณฺณนา
๓๔๖. จตุตฺเถ เสสกํ วิสฺสชฺเชถาติ ตสฺส กิร เถเรหิ สทฺธิํเยว กํสถาลํ ปมชฺชิตฺวา ปายาสํ วฑฺเฒตฺวา อทํสุฯ โส ภุตฺตปายาโส เถเรหิเยว สทฺธิํ คนฺตุกาโม จินฺเตสิ ‘‘ฆเร ตาว อุปาสิกา เสสกํ วิจาเรติ, อิธ ปนิเม ทาสกมฺมการา มยา อวุตฺตา น วิจาเรสฺสนฺติ, เอวายํ ปณีตปายาโส นสฺสิสฺสตี’’ติ เตสํ อนุชานนฺโต เอวมาหฯ กุถิตนฺติ กุธิตํ, เหฏฺฐา สนฺตตฺตาย วาลิกาย อุปริ อาตเปน จ อติติขิณนฺติ อตฺโถฯ อิทํ ปน เตปิฏเก พุทฺธวจเน อสมฺภินฺนปทํฯ ปเวลิยมาเนนาติ ปฏิลิยมาเนน สาธุ ขฺวสฺส ภนฺเตติ ‘‘ผาสุวิหารํ กริสฺสามิ เนส’’นฺติ จินฺเตตฺวา เอวมาหฯ
อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขรีติ อธิฏฺฐานิทฺธิํ อกาสิฯ เอตฺถ จ ‘‘มนฺทมนฺโท สีตกวาโต วายตุ, อพฺภมณฺฑปํ กตฺวา เทโว เอกเมกํ ผุสายตู’’ติ เอวํ นานาปริกมฺมํ – ‘‘สวาโต เทโว วสฺสตู’’ติ เอวํ อธิฏฺฐานํ เอกโตปิ โหติฯ ‘‘สวาโต เทโว วสฺสตูติ เอกโตปริกมฺมํ, มนฺทมนฺโท สีตกวาโต วายตุ, อพฺภมณฺฑปํ กตฺวา เทโว โอกาเสสีติ วิปฺปกิริฯ
๕. ปฐมกามภูสุตฺตวณฺณนา
๓๔๗. ปญฺจเม เนลงฺโคติ นิทฺโทโสฯ เสตปจฺฉาโทติ เสตปฏิจฺฉาทโนฯ อนีฆนฺติ นิทฺทุกฺขํฯ มุหุตฺตํ ตุณฺหี หุตฺวาติ ตสฺส อตฺถเปกฺขนตฺถํ ตีณิ ปิฏกานิ กณฺเณ กุณฺฑลํ วิย สญฺจาเลนฺโต วิมุตฺติยาติ อรหตฺตผลวิมุตฺติยาฯ อิมํ ปน ปญฺหํ กเถนฺโต อุปาสโก ทุกฺกรํ อกาสิฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ หิ ‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอตํ ภิกฺขุํ
๖. ทุติยกามภูสุตฺตวณฺณนา
๓๔๘. ฉฏฺเฐ กติ นุ โข ภนฺเต สงฺขาราติ อยํ กิร, คหปติ, นิโรธํ วลญฺเชติ, ตสฺมา ‘‘นิโรธปาทเก สงฺขาเร ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอวมาหฯ เถโรปิสฺส อธิปฺปายํ ญตฺวา ปุญฺญาภิสงฺขาราทีสุ อเนเกสุ สงฺขาเรสุ วิชฺชมาเนสุปิ กายสงฺขาราทโยว อาจิกฺขนฺโต ตโย โข คหปตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ กายปฺปฏิพทฺธตฺตา กาเยน สงฺขรียติ นิพฺพตฺตียตีติ กายสงฺขาโรฯ วาจาย สงฺขโรติ นิพฺพตฺเตตีติ วจีสงฺขาโรฯ จิตฺตปฺปฏิพทฺธตฺตา จิตฺเตน สงฺขรียติ นิพฺพตฺตียตีติ จิตฺตสงฺขาโรฯ
กตโม ปน ภนฺเตติ อิธ กิํ ปุจฺฉติ? ‘‘อิเม สงฺขารา อญฺญมญฺญํ มิสฺสา อาลุฬิตา อวิภูตา ทุทฺทีปนาฯ ตถา หิ กายทฺวาเร อาทานคฺคหณมุญฺจนโจปนานิ ปาเปตฺวา อุปฺปนฺนา อฏฺฐ กามาวจรกุสลเจตนา ทฺวาทส อกุสลเจตนาติ เอวํ กุสลากุสลา วีสติ เจตนาปิ, อสฺสาสปสฺสาสาปิ กายสงฺขาโรตฺเวว วุจฺจนฺติฯ วจีทฺวาเร หนุสญฺโจปนํ วจีเภทํ ปาเปตฺวา อุปฺปนฺนา วุตฺตปฺปการาว วีสติ เจตนาปิ วิตกฺกวิจาราปิ วจีสงฺขาโรตฺเวว วุจฺจนฺติฯ กายวจีทฺวาเรสุ โจปนํ อปตฺวา รโห นิสินฺนสฺส จินฺตยโต อุปฺปนฺนา กุสลากุสลา เอกูนติํสเจตนาปิ, สญฺญา จ เวทนา จาติ อิเม ทฺเว ธมฺมาปิ จิตฺตสงฺขาโรตฺเวว วุจฺจนฺติฯ เอวํ อิเม สงฺขารา อญฺญมญฺญํ มิสฺสา อาลุฬิตา อวิภูตา ทุทฺทีปนา, เต ปากเฏ วิภูเต กตฺวา กถาเปสฺสามี’’ติ ปุจฺฉิฯ
กสฺมา ปน ภนฺเตติ อิธ กายสงฺขาราทินามสฺส ปทตฺถํ ปุจฺฉติฯ ตสฺส วิสฺสชฺชเน กายปฺปฏิพทฺธาติ กายนิสฺสิตาฯ กาเย สติ โหนฺติ, อสติ น โหนฺติฯ จิตฺตปฺปฏิพทฺธาติ จิตฺตนิสฺสิตาฯ จิตฺเต สติ โหนฺติ, อสติ น โหนฺติฯ
อิทานิ กถํ ปน ภนฺเต สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ โหตีติ อาหฯ ตสฺส วิสฺสชฺชเน สมาปชฺชิสฺสนฺติ วา สมาปชฺชามีติ วา ปททฺวเยน เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติกาโล กถิโตฯ สมาปนฺโนติ ปเทน อนฺโตนิโรโธฯ ตถา ปุริเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ สจิตฺตกกาโล กถิโต, ปจฺฉิเมน อจิตฺตกกาโลฯ
ปุพฺเพว ตถา จิตฺตํ ภาวิตํ โหตีติ นิโรธสมาปตฺติโต ปุพฺเพ อทฺธานปริจฺเฉทกาเลเยว ‘‘เอตฺตกํ กาลํ อจิตฺตโก ภวิสฺสามี’’ติ อทฺธานปริจฺเฉทํ จิตฺตํ ภาวิตํ โหติฯ ยํ ตํ ตถตฺตาย อุปเนตีติ ยํ ปน เอวํ ภาวิตํ จิตฺตํ, ตํ ปุคฺคลํ ตถตฺตาย อจิตฺตกภาวาย อุปเนติฯ วจีสงฺขาโร ปฐมํ นิรุชฺฌตีติ เสสสงฺขาเรหิ ปฐมํ ทุติยชฺฌาเนเยว นิรุชฺฌติฯ ตโต กายสงฺขาโรติ ตโต จิตฺตสงฺขาโรติ ตโต ปรํ จิตฺตสงฺขาโร อนฺโตนิโรเธ นิรุชฺฌติฯ อายูติ รูปชีวิตินฺทฺริยํฯ วิปริภินฺนานีติ อุปหตานิ วินฏฺฐานิฯ
ตตฺถ เกจิ ‘‘นิโรธสมาปนฺนสฺส ‘จิตฺตสงฺขาโร จ นิรุทฺโธ’ติ วจนโต จิตฺตํ อนิรุทฺธํ โหติ, ตสฺมา สจิตฺตกาปิ อยํ สมาปตฺตี’’ติ วทนฺติฯ เต วตฺตพฺพา – ‘‘วจีสงฺขาโรปิสฺส นิรุทฺโธ’’ติ วจนโต วาจา อนิรุทฺธา โหติ, ตสฺมา นิโรธสมาปนฺเนน ธมฺมมฺปิ กเถนฺเตน สชฺฌายมฺปิ กโรนฺเตน นิสีทิตพฺพํ สิยาฯ โย จายํ มโต กาลงฺกโต, ตสฺสาปิ จิตฺตสงฺขาโร นิรุทฺโธติ วจนโต จิตฺตํ อนิรุทฺธํ ภเวยฺย, ตสฺมา กาลงฺกเต มาตาปิตโร วา อรหนฺเต วา ฌาเปนฺเตน อานนฺตริยกมฺมํ กตํ ภเวยฺยฯ อิติ พฺยญฺชเน อภินิเวสํ อกตฺวา อาจริยานํ นเย ฐตฺวา อตฺโถ อุปปริกฺขิตพฺโพฯ อตฺโถ หิ ปฏิสรณํ, น พฺยญฺชนํฯ
อินฺทฺริยานิ วิปฺปสนฺนานีติ กิริยมยปวตฺตสฺมิญฺหิ วตฺตมาเน พหิทฺธารมฺมเณสุ ปสาเท ฆฏฺเฏนฺเตสุ อินฺทฺริยานิ กิลมนฺติ, อุปหตานิ มกฺขิตฺตานิ วิย โหนฺติ วาตาทีหิ อุฏฺฐิตรเชน จตุมหาปเถ ฐปิตอาทาโส วิยฯ ยถา ปน ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา มญฺชูสาทีสุ ฐปิโต อาทาโส อนฺโตเยว
วุฏฺฐหิสฺสนฺติ วุฏฺฐหามีติ วา ปททฺวเยน อนฺโตนิโรธกาโล กถิโต, วุฏฺฐิโตติ ปเทน ผลสมาปตฺติกาโลฯ ตถา ปุริเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ อจิตฺตกกาโล กถิโต, ปจฺฉิเมน สจิตฺตกกาโลฯ ปุพฺเพว ตถา จิตฺตํ ภาวิตํ โหตีติ นิโรธสมาปตฺติโต ปุพฺเพ อทฺธานปริจฺเฉทกาเลเยว ‘‘เอตฺตกํ กาลํ อจิตฺตโก หุตฺวา ตโต ปรํ สจิตฺตโก ภวิสฺสามี’’ติ อทฺธานปริจฺเฉทํ จิตฺตํ ภาวิตํ โหติฯ ยํ ตํ ตถตฺตาย อุปเนตีติ ยํ เอวํ ภาวิตํ จิตฺตํ, ตํ ปุคฺคลํ ตถตฺตาย สจิตฺตกภาวาย อุปเนติฯ อิติ เหฏฺฐา นิโรธสมาปชฺชนฺนกาโล
อิทานิ นิโรธกถํ กเถตุํ กาโลติ นิโรธกถา กเถตพฺพา สิยาฯ สา ปเนสา ‘‘ทฺวีหิ พเลหิ สมนฺนาคตตฺตา ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปสฺสทฺธิยา โสฬสหิ ญาณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ วสีภาวตาปญฺญา นิโรธสมาปตฺติยํ ญาณ’’นฺติ มาติกํ ฐเปตฺวา สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค กถิตา, ตสฺมา ตตฺถ กถิตนเยเนว คเหตพฺพาฯ โก ปนายํ นิโรโธ นาม? จตุนฺนํ ขนฺธานํ ปฏิสงฺขา อปฺปวตฺติฯ อถ กิมตฺถเมตํ สมาปชฺชนฺตีติ? สงฺขารานํ ปวตฺเต อุกฺกณฺฐิตา สตฺตาหํ อจิตฺตกา หุตฺวา สุขํ วิหริสฺสาม, ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ นาเมตํ ยทิทํ นิโรโธติ เอตทตฺถํ สมาปชฺชนฺติฯ
จิตฺตสงฺขาโร ปฐมํ อุปฺปชฺชตีติ นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส หิ ผลสมาปตฺติจิตฺตํ ปฐมํ อุปฺปชฺชติฯ ตํสมฺปยุตฺตํ สญฺญญฺจ เวทนญฺจ สนฺธาย ‘‘จิตฺตสงฺขาโร ปฐมํ อุปฺปชฺชตี’’ติ อาหฯ ตโต กายสงฺขาโรติ ตโต ปรํ ภวงฺคสมเย กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติฯ
กิํ ปน ผลสมาปตฺติ อสฺสาสปสฺสาเส น สมุฏฺฐาเปตีติ? สมุฏฺฐาเปติฯ อิมสฺส ปน จตุตฺถชฺฌานิกา ผลสมาปตฺติ, สา น สมุฏฺฐาเปติฯ กิํ วา เอเตน? ผลสมาปตฺติ ปฐมชฺฌานิกา วา โหตุ ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานิกา วา, สนฺตสมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส ภิกฺขุโน อสฺสาสปสฺสาสา สญฺชีวตฺเถรวตฺถุนา เวทิตพฺโพฯ สญฺชีวตฺเถรสฺส หิ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย กิํสุกปุปฺผสทิเส วีตจฺจิตงฺคาเร มทฺทมานสฺส คจฺฉโต จีวเร อํสุมตฺตมฺปิ น ฌายิ, อุสฺมาการมตฺตมฺปิ นาโหสิฯ สมาปตฺติพลํ
ตโต วจีสงฺขาโรติ ตโต ปรํ กิริยมยปวตฺตวลญฺชนกาเล วจีสงฺขาโร อุปฺปชฺชติฯ กิํ ภวงฺคํ วิตกฺกวิจาเร น สมุฏฺฐาเปตีติ? สมุฏฺฐาเปติฯ ตํสมุฏฺฐานา ปน วิตกฺกวิจารา วาจํ อภิสงฺขาตุํ น สกฺโกนฺตีติ กิริยมยปวตฺตวลญฺชนกาเลเนเวตํ กถิตํฯ
สุญฺญโต ผสฺโสติอาทโย สคุเณนาปิ อารมฺมเณนาปิ กเถตพฺพาฯ สคุเณน ตาว สุญฺญตา นาม ผลสมาปตฺติ, ตาย สหชาตผสฺสํ สนฺธาย ‘‘สุญฺญโต ผสฺโส’’ติ วุตฺตํฯ อนิมิตฺตปฺปณิหิเตสุปิ เอเสว นโยฯ อารมฺมเณน ปน นิพฺพานํ ราคาทีหิ สุญฺญตฺตา สุญฺญตา นาม, ราคนิมิตฺตาทีนํ อภาวา อนิมิตฺตํ, ราคโทสโมหปฺปณิธีนํ อภาวา อปฺปณิหิตํ, สุญฺญตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนผลสมาปตฺติสมฺผสฺโส สุญฺญโต นามฯ อนิมิตฺตปฺปณิหิเตสุปิ เอเสว นโยฯ
อปรา อาคมนิยกถา นาม โหติฯ สุญฺญตอนิมิตฺตอปฺปณิหิตาติ หิ วิปสฺสนาปิ วุจฺจติฯ ตตฺถ โย ภิกฺขุ สงฺขาเร อนิจฺจโต ปริคฺคเหตฺวา อนิจฺจโต ทิสฺวา อนิจฺจโต วุฏฺฐาติ, ตสฺส วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา อนิมิตฺตา นาม โหติฯ โย ทุกฺขโต ปริคฺคเหตฺวา ทุกฺขโต ทิสฺวา ทุกฺขโต วุฏฺฐาติ, ตสฺส อปฺปณิหิตา นามฯ โย อนตฺตโต ปริคฺคเหตฺวา อนตฺตโต ทิสฺวา อนตฺตโต วุฏฺฐาติ, ตสฺส สุญฺญตา นามฯ ตตฺถ อนิมิตฺตวิปสฺสนาย มคฺโค อนิมิตฺโต นาม, อนิมิตฺตมคฺคสฺส ผลํ อนิมิตฺตํ นาม, อนิมิตฺตผลสมาปตฺติสหชาเต ผสฺเส ผุสนฺเต ‘‘อนิมิตฺโต ผสฺโส ผุสตี’’ติ วุจฺจติฯ อปฺปณิหิตสุญฺญเตสุปิ เอเสว นโยฯ อาคมนิเยน กถิเต ปน สุญฺญโต วา ผสฺโส อนิมิตฺโต วา ผสฺโส อปฺปณิหิโต วา ผสฺโสติ วิกปฺโป อาปชฺเชยฺย, ตสฺมา สคุเณน
วิเวกนินฺนนฺติอาทีสุ นิพฺพานํ วิเวโก นามฯ ตสฺมิํ วิเวเก นินฺนํ โอนตนฺติ วิเวกนินฺนํฯ วิเวกโปณนฺติ อญฺญโต วิเวกปพฺภารํฯ
๗. โคทตฺตสุตฺตวณฺณนา
๓๔๙. สตฺตเม นานตฺถา เจว นานาพฺยญฺชนา จาติ พฺยญฺชนมฺปิ เนสํ นานํ, อตฺโถปิฯ ตตฺถ พฺยญฺชนสฺส นานตา ปากฏาฯ อตฺโถ ปน อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติ ภูมนฺตรโต มหคฺคตา โหติ รูปาวจรา, อารมฺมณโต สตฺตปณฺณตฺติอารมฺมณาฯ อากิญฺจญฺญา ภูมนฺตรโต มหคฺคตา อรูปาวจรา, อารมฺมณโต นวตฺตพฺพารมฺมณาฯ สุญฺญตา ภูมนฺตรโต กามาวจรา, อารมฺมณโต สงฺขารารมฺมณาฯ วิปสฺสนา หิ เอตฺถ สุญฺญตาติ อธิปฺเปตาฯ อนิมิตฺตา ภูมนฺตรโต โลกุตฺตรา, อารมฺมณโต นิพฺพานารมฺมณาฯ
ราโค โข ภนฺเต ปมาณกรโณติอาทีสุ ยถา ปพฺพตปาเท ปูติปณฺณกสฏอุทกํ นาม โหติ กาฬวณฺณํ, โอโลเกนฺตานํ พฺยามสตคมฺภีรํ วิย ขายติ, ยฏฺฐิํ วา รชฺชุํ วา คเหตฺวา มินนฺตสฺส ปิฏฺฐิปาโทตฺถรณมตฺตมฺปิ น โหติ; เอวเมว ยาว ราคาทโย นุปฺปชฺชนฺติ, ตาว ปุคฺคลํ สญฺชานิตุํ น สกฺกา โหติ, โสตาปนฺโน วิย สกทาคามี วิย อนาคามี วิย จ ขายติฯ ยทา ปนสฺส ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, ตทา รตฺโต ทุฏฺโฐ มูฬฺโหติ ปญฺญายติฯ อิติ เต ‘‘เอตฺตโก อย’’นฺติ ปุคฺคลสฺส ปมาณํ ทสฺเสนฺตาว อุปฺปชฺชนฺตีติ ปมาณกรณา นาม วุตฺตาฯ
ยาวตา โข ภนฺเต อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติโยติ ยตฺตกา อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติโยฯ กิตฺตกา ปน ตา? จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา, จตฺตาโร มคฺคา, จตฺตาริ ผลานีติ ทฺวาทสฯ ตตฺร พฺรหฺมวิหารา ผรณอปฺปมาณตาย อปฺปมาณา, เสสา ปมาณการกานํ กิเลสานํ อภาเวน นิพฺพานมฺปิ อปฺปมาณเมว, เจโตวิมุตฺติ ปน น โหติ, ตสฺมา น คหิตํฯ อกุปฺปาติ อรหตฺตผลเจโตวิมุตฺติฯ สา หิ ตาสํ สพฺพเชฏฺฐิกา, ตสฺมา ราโค โข ภนฺเต กิญฺจนนฺติ ราโค อุปฺปชฺชิตฺวา ปุคฺคลํ กิญฺจติ มทฺทติ ปลิพุนฺธติ, ตสฺมา กิญฺจนนฺติ วุตฺโตฯ มนุสฺสา กิร โคเณหิ ขลํ มทฺทาเปนฺตา ‘‘กิญฺเจหิ กปิล กิญฺเจหิ กาฬกา’’ติ วทนฺติฯ เอวํ มทฺทนฏฺโฐ กิญฺจนฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ โทสโมเหสุปิเอเสว นโยฯ
อากิญฺจญฺญา เจโตวิมุตฺติโย นาม นว ธมฺมา อากิญฺจญฺญายตนํ มคฺคผลานิ จฯ ตตฺถ อากิญฺจญฺญายตนํ กิญฺจนํ อารมฺมณํ อสฺส นตฺถีติ อากิญฺจญฺญํฯ มคฺคผลานิ กิญฺจนานํ มทฺทนปลิพุนฺธนกิเลสานํ
ราโค โข ภนฺเต นิมิตฺตกรโณติอาทีสุ ยถา นาม ทฺวินฺนํ กุลานํ สทิสา ทฺเว วจฺฉกา โหนฺติฯ ยาว เตสํ ลกฺขณํ น กตํ โหติ, ตาว ‘‘อยํ อสุกกุลสฺส วจฺฉโก, อยํ อสุกกุลสฺสา’’ติ น สกฺกา โหติ ชานิตุํฯ ยทา ปน เตสํ ติสูลาทีสุ อญฺญตรํ ลกฺขณํ กตํ โหติ, ตทา สกฺกา โหติ ชานิตุํฯ เอวเมว ยาว ปุคฺคลสฺส ราโค นุปฺปชฺชติ, ตาว น สกฺกา โหติ ชานิตุํ ‘‘อริโย วา ปุถุชฺชโน วา’’ติฯ ราโค ปนสฺส อุปฺปชฺชมาโนว ‘‘สราโค นาม อยํ ปุคฺคโล’’ติ สญฺชานนนิมิตฺตํ กโรนฺโต วิย อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา นิมิตฺตกรโณติ วุตฺโตฯ โทสโมเหสุปิ เอเสว นโยฯ
อนิมิตฺตา เจโตวิมุตฺติโย นาม เตรส ธมฺมา วิปสฺสนา, จตฺตาโร อารุปฺปา, จตฺตาโร มคฺคา, จตฺตาริ ผลานิฯ ตตฺถ วิปสฺสนา นิจฺจนิมิตฺตํ สุขนิมิตฺตํ อตฺตนิมิตฺตํ อุคฺฆาเฏตีติ อนิมิตฺตา นามฯ จตฺตาโร อารุปฺปา รูปนิมิตฺตสฺส อภาวา อนิมิตฺตา นามฯ มคฺคผลานิ นิมิตฺตกรานํ กิเลสานํ อภาเวน อนิมิตฺตานิ, นิพฺพานมฺปิ อนิมิตฺตเมว, ตํ ปน เจโตวิมุตฺติ น โหติ, ตสฺมา น คหิตํฯ อถ กสฺมา สุญฺญตา เจโตวิมุตฺติ น คหิตาติ? สา ‘‘สุญฺญา ราเคนา’’ติอาทิวจนโต สพฺพตฺถ อนุปวิฏฺฐาว, ตสฺมา วิสุํ น คหิตาติฯ
เอกตฺถาติ
๘. นิคณฺฐนาฏปุตฺตสุตฺตวณฺณนา
๓๕๐. อฏฺฐเม เตนุปสงฺกมีติ สยํ อาคตาคโม วิญฺญาตสาสโน อนาคามี อริยสาวโก สมาโน กสฺมา นคฺคโภคฺคํ นิสฺสิริกํ นิคณฺฐํ อุปสงฺกมีติ? อุปวาทโมจนตฺถญฺเจว วาทาโรปนตฺถญฺจฯ นิคณฺฐา กิร ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส สาวกา ถทฺธขทิรขาณุกสทิสา, เกนจิ น ขฺวาหํ เอตฺถ ภนฺเต ภควโต สทฺธาย คจฺฉามีติ ยสฺส ญาเณน อสจฺฉิกตํ โหติฯ โส ‘‘เอวํ กิเรต’’นฺติ อญฺญสฺส สทฺธาย คจฺเฉยฺย, มยา ปน ญาเณเนตํ สจฺฉิกตํ, ตสฺมา นาหํ เอตฺถ ภควโต สทฺธาย คจฺฉามีติ ทีเปนฺโต เอวมาหฯ
อุลฺโลเกตฺวาติ กายํ อุนฺนาเมตฺวา กุจฺฉิํ นีหริตฺวา คีวํ ปคฺคยฺห สพฺพํ ทิสํ เปกฺขมาโน อุลฺโลเกตฺวาฯ พาเธตพฺพํ มญฺเญยฺยาติ ยถา วินิวิชฺฌิตฺวา น นิกฺขมติ, เอวํ ปฏิพาหิตพฺพํ มญฺเญยฺย พนฺธิตพฺพํ วาฯ สหธมฺมิกาติ สการณาฯ อถ มํ ปฏิหเรยฺยาสิ สทฺธิํ นิคณฺฐปริสายาติ เอเตสํ อตฺเถ ญาเต อถ เม นิคณฺฐปริสาย สทฺธิํ อภิคจฺเฉยฺยาสิ, ปตีหารสฺส เม สนฺติกํ อาคนฺตฺวา อตฺตโน อาคตภาวํ ชานาเปยฺยาสีติ อตฺโถฯ เอโก ปญฺโหติ เอโก ปญฺหมคฺโค, เอกํ ปญฺหคเวสนนฺติ อตฺโถฯ เอโก อุทฺเทโสติ เอกํ นาม กินฺติ? อยํ เอโก อุทฺเทโสฯ เอกํ เวยฺยากรณนฺติ ‘‘สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา’’ติ (ขุ. ปา. ๔.๑; อ. นิ. ๑๐.๒๗) อิทํ เอกํ เวยฺยากรณํฯ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
๙. อเจลกสฺสปสุตฺตวณฺณนา
๓๕๑. นวเม กีวจิรํ ปพฺพชิตสฺสาติ กีวจิโร กาโล ปพฺพชิตสฺสาติ อตฺโถฯ อุตฺตริ มนุสฺสธมฺมาติ มนุสฺสธมฺโม นาม ทสกุสลกมฺมปถา, ตโต มนุสฺสธมฺมโต อุตฺตริฯ อลมริยญาณทสฺสนวิเสโสติ อริยภาวํ กาตุํ สมตฺถตาย อลมริโยติ สงฺขาโต ญาณทสฺสนวิเสโสฯ นคฺเคยฺยาติ นคฺคภาวโตฯ มุณฺเฑยฺยาติ มุณฺฑภาวโตฯ ปวาฬนิปฺโผฏนายาติ ปาวฬนิปฺโผฏนโต, ภูมิยํ นิสีทนฺตสฺส อานิสทฏฺฐาเน ลคฺคานํ ปํสุรชวาลิกานํ โผฏนตฺถํ คหิตโมรปิญฺฉมตฺตโตติ อตฺโถฯ
๑๐. คิลานทสฺสนสุตฺตวณฺณนา
๓๕๒. ทสเม อารามเทวตาติ ปุปฺผารามผลาราเมสุ อธิวตฺถา เทวตาฯ วนเทวตาติ วนสณฺเฑสุ อธิวตฺถา เทวตาฯ รุกฺขเทวตาติ มตฺตราชกาเล เวสฺสวโณ จ เทวตาติ เอวํ เตสุ เตสุ รุกฺเขสุ อธิวตฺถา เทวตาฯ โอสธิติณวนปฺปตีสูติ หรีตกามลกีอาทีสุ มุญฺชปพฺพชาทีสุ สํคมฺมาติ สนฺนิปติตฺวาฯ สมาคมฺมาติ ตโต ตโต สมาคนฺตฺวาฯ ปณิเธหีติ ปตฺถนาวเสน ฐเปหิฯ อิชฺฌิสฺสติ สีลวโต เจโตปณิธีติ สมิชฺฌิสฺสติ สีลวนฺตสฺส จิตฺตปตฺถนาฯ ธมฺมิโกติ ทสกุสลธมฺมสมนฺนาคโต อคติคมนรหิโตฯ ธมฺมราชาติ ตสฺเสว เววจนํ, ธมฺเมน วา ลทฺธรชฺชตฺตา ธมฺมราชาฯ ตสฺมาติ ‘‘ยสฺมา เตน หิ, อยฺยปุตฺต, อมฺเหปิ โอวทาหี’’ติ วทถ, ตสฺมาฯ อปฺปฏิวิภตฺตนฺติ ‘‘อิทํ ภิกฺขูนํ ทสฺสาม, อิทํ อตฺตนา ภุญฺชิสฺสามา’’ติ เอวํ อวิภตฺตํ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ สาธารณเมว ภวิสฺสตีติฯ
จิตฺตสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ