๗. อิทฺธิปาทสํยุตฺตํ
๑. จาปาลวคฺโค
๑. อปารสุตฺตวณฺณนา
๘๑๓. อิทฺธิปาทสํยุตฺตสฺส ฉนฺทสมาธิฯ ปธานภูตา สงฺขารา ปธานสงฺขาราฯ สมนฺนาคตนฺติ เตหิ ธมฺเมหิ อุเปตํฯ อิทฺธิยา ปาทํ, อิทฺธิภูตํ วา ปาทนฺติ อิทฺธิปาทํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน อิทฺธิปาทวิภงฺเค (วิภ. ๔๓๑ อาทโย) อาคโตวฯ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๓.๖๙ อาทโย) ปนสฺส อตฺโถ ทีปิโตฯ ตถา มคฺคโพชฺฌงฺคสติปฏฺฐานสํยุตฺเตสุ เจว อิธ จ เอกปริจฺเฉโทวฯ
๕. อิทฺธิปเทสสุตฺตวณฺณนา
๘๑๗. ปญฺจเม อิทฺธิปเทสนฺติ ตโย จ มคฺเค ตีณิ จ ผลานิฯ
๖. สมตฺตสุตฺตวณฺณนา
๘๑๘. ฉฏฺเฐ สมตฺตํ อิทฺธินฺติ อรหตฺตผลเมวฯ อาทิโต ปฏฺฐาย ปน นวสุปิ สุตฺเตสุ วิวฏฺฏปาทกา เอว อิทฺธิปาทา กถิตาฯ
๑๐. เจติยสุตฺตวณฺณนา
๘๒๒. ทสเม นิสีทนนฺติ จมฺมขณฺฑํ อธิปฺเปตํฯ อุเทนํ เจติยนฺติ อุเทนยกฺขสฺส เจติยฏฺฐาเน โคตมกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ภาวิตาติ วฑฺฒิตาฯ พหุลีกตาติ ปุนปฺปุนํ กตาฯ ยานีกตาติ ยุตฺตยานํ วิย กตาฯ วตฺถุกตาติ ปติฏฺฐานฏฺเฐน วตฺถุ วิย กตาฯ อนุฏฺฐิตาติ อธิฏฺฐิตาฯ ปริจิตาติ สมนฺตโต จิตา สุวฑฺฒิตาฯ สุสมารทฺธาติ สุฏฺฐุ สมารทฺธาฯ
อิติ อนิยเมน กเถตฺวา ปุน นิยเมตฺวา ทสฺเสนฺโต ตถาคตสฺส โขติอาทิมาหฯ เอตฺถ จ กปฺปนฺติ อายุกปฺปํ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ กาเล ยํ มนุสฺสานํ กปฺปาวเสสํ วาติ ‘‘อปฺปํ วา ภิยฺโย’’ติ วุตฺตวสฺสสตโต อติเรกํ วาฯ มหาสีวตฺเถโร ปนาห ‘‘พุทฺธานํ อฏฺฐาเน คชฺชิตํ นาม นตฺถิฯ ยเถว หิ เวฬุวคามเก อุปฺปนฺนํ มารณนฺติกเวทนํ ทส มาเส วิกฺขมฺเภสิ, เอวํ ปุนปฺปุนํ ตํ สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา ทส ทส มาเสปิ วิกฺขมฺเภนฺโต อิมํ ภทฺทกปฺปเมว ติฏฺเฐยฺยา’’ติฯ
กสฺมา ปน น ฐิโตติ? อุปาทิณฺณกสรีรํ นาม ขณฺฑิจฺจาทีหิ อภิภุยฺยติ, พุทฺธา นาม ขณฺฑิจฺจาทิภาวํ อปตฺวาว ปญฺจเม อายุโกฏฺฐาเส พหุชนสฺส ปิยมนาปกาเลเยว ปรินิพฺพายนฺติฯ พุทฺธานุพุทฺเธสุ จ มหาสาวเกสุ ปรินิพฺพุเตสุ เอกเกน ขาณุเกน วิย ฐาตพฺพํ โหติ, ทหรสามเณรปริวาริเตน
ยถา ตํ มาเรน ปริยุฏฺฐิตจิตฺโตติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํฯ ยถา มาเรน ปริยุฏฺฐิตจิตฺโต อชฺโฌตฺถฏจิตฺโต อญฺโญปิ โกจิ ปุถุชฺชโน ปฏิวิชฺฌิตุํ น สกฺกุเณยฺย, เอวเมว นาสกฺขิ ปฏิวิชฺฌิตุนฺติ อตฺโถฯ มาโร หิ ยสฺส สพฺเพน สพฺพํ ทฺวาทส วิปลฺลาสา อปฺปหีนา, ตสฺส จิตฺตํ ปริยุฏฺฐาติฯ เถรสฺส จ จตฺตาโร วิปลฺลาสา อปฺปหีนา, เตนสฺส มาโร จิตฺตํ ปริยุฏฺฐาสิฯ โส ปน จิตฺตปริยุฏฺฐานํ กโรนฺโต กิํ กโรตีติ? เภรวํ รูปารมฺมณํ วา ทสฺเสติ, สทฺทารมฺมณํ วา สาเวติ, ตโต สตฺตา ตํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา สติํ วิสฺสชฺเชตฺวา วิวฏมุขา โหนฺติ, เตสํ มุเขน หตฺถํ ปเวเสตฺวา หทยํ มทฺทติ, เต วิสญฺญี หุตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ เถรสฺส ปเนส มุเข หตฺถํ ปเวเสตุํ กิํ สกฺขิสฺสติ? เภรวารมฺมณํ ปน ทสฺเสติ, ตํ ทิสฺวา เถโร นิมิตฺโตภาสํ น ปฏิวิชฺฌิฯ ชานนฺโตเยว ภควา กิมตฺถํ ยาวตติยกํ อามนฺเตสีติฯ ปรโต
มาโร ปาปิมาติ เอตฺถ สตฺเต อนตฺเถ นิโยเชนฺโต มาเรตีติ มาโรฯ ปาปิมาติ ตสฺเสว เววจนํฯ โส หิ ปาปธมฺมสมนฺนาคตตฺตา ‘‘ปาปิมา’’ติ ภาสิตา โข ปเนสาติ อยญฺหิ ภควโต สมฺโพธิปตฺติยา อฏฺฐเม สตฺตาเห โพธิมณฺฑํเยว อาคนฺตฺวา – ‘‘ภควา ยทตฺถํ ตุมฺเหหิ ปารมิโย ปูริตา, โส โว อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, ปฏิวิทฺธํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, กิํ โว โลกวิจรเณนา’’ติ วตฺวา ยถา อชฺช, เอวเมว – ‘‘ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา, ปรินิพฺพาตุ, สุคโต,’’ติ ยาจิฯ ภควา จสฺส ‘‘น ตาวาห’’นฺติอาทีนิ วตฺวา ปฏิกฺขิปิฯ ตํ สนฺธาย ‘‘ภาสิตา โข ปเนสา, ภนฺเต,’’ติอาทิมาหฯ
ตตฺถ วิยตฺตาติ มคฺควเสน พฺยตฺตาฯ ตเถว วินีตาฯ ตถา วิสารทาฯ พหุสฺสุตาติ เตปิฏกวเสน พหุ สุตเมเตสนฺติ ธมฺมธราฯ อถ วา ปริยตฺติพหุสฺสุตา เจว ปฏิเวธพหุสฺสุตา จ, ปริยตฺติปฏิเวธธมฺมานํเยว ธารณโต ธมฺมธราติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนาติ อริยธมฺมสฺส อนุธมฺมภูตํ วิปสฺสนาธมฺมํ ปฏิปนฺนาฯ สามีจิปฺปฏิปนฺนาติ อนุจฺฉวิกปฏิปทํ ปฏิปนฺนาฯ อนุธมฺมจาริโนติ อนุธมฺมจรณสีลาฯ สกํ อาจริยกนฺติ อตฺตโน อาจริยวาทํฯ อาจิกฺขิสฺสนฺตีติอาทีนิ สพฺพานิ อญฺญมญฺญสฺเสว เววจนานิฯ สหธมฺเมนาติ สเหตุเกน สการเณน วจเนนฯ สปฺปาฏิหาริยนฺติ ยาว นิยฺยานิกํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสสฺสนฺติฯ
พฺรหฺมจริยนฺติ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ สกลํ สาสนพฺรหฺมจริยํฯ อิทฺธนฺติ สมิทฺธํ ฌานสฺสาทวเสนฯ ผีตนฺติ วุฑฺฒิปตฺตํ สพฺพปาลิผุลฺลํ วิย อภิญฺญาสมฺปตฺติวเสนฯ วิตฺถาริกนฺติ วิตฺถตํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ทิสาภาเค ปติฏฺฐิตวเสนฯ พาหุชญฺญนฺติ พหูหิ ญาตํ ปฏิวิทฺธํ มหาชนาภิสมยวเสนฯ ปุถุภูตนฺติ สพฺพากาเรน ปุถุลภาวปตฺตํฯ กถํ? ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตํ, ยตฺตกา วิญฺญุชาติกา เทวา เจว มนุสฺสา จ อตฺถิ, สพฺเพหิ สุฏฺฐุ ปกาสิตนฺติ อตฺโถฯ
อปฺโปสฺสุกฺโกติ
สโต สมฺปชาโน อายุสงฺขารํ โอสฺสชีติ สติํ สูปฏฺฐิตํ กตฺวา ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อายุสงฺขารํ วิสฺสชิ ปชหิฯ ตตฺถ น ภควา หตฺเถน เลฑฺฑุํ วิย อายุสงฺขารํ โอสฺสชิ, เตมาสมตฺตเมว ปน ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต ปรํ น สมาปชฺชิสฺสามีติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘โอสฺสชี’’ติฯ อุสฺสชีติปิ ปาโฐฯ มหาภูมิจาโลติ มหนฺโต ปถวิกมฺโปฯ ตทา กิร ทสสหสฺสิโลกธาตุ อกมฺปิตฺถฯ ภิํสนโกติ ภยชนโก เทวทุนฺทุภิโย จ ผลิํสูติ เทวเภริโย ผลิํสุ, เทโว สุกฺขคชฺชิตํ คชฺชิ, อกาลวิชฺชุลตา นิจฺฉริํสุ, ขณิกวสฺสํ วสฺสีติ วุตฺตํ โหติฯ
อุทานํ อุทาเนสีติ กสฺมา อุทาเนสิ? โกจิ นาม วเทยฺย ‘‘ภควา ปจฺฉโต ปจฺฉโต อนุพนฺธิตฺวา – ‘ปรินิพฺพายถ, ภนฺเต, ปรินิพฺพายถ, ภนฺเต’ติ อุปทฺทุโต ภเยน อายุสงฺขารํ วิสฺสชฺเชสี’’ติฯ ตสฺโสกาโส มา โหตูติฯ ภีตสฺส หิ อุทานํ นาม นตฺถีติ ปีติเวควิสฺสฏฺฐํ อุทาเนสิฯ
ตตฺถ สพฺเพสํ โสณสิงฺคาลาทีนมฺปิ ปจฺจกฺขภาวโต ตุลิตํ ปริจฺฉินฺนนฺติ ตุลํฯ กิํ ตํ? กามาวจรกมฺมํฯ น ตุลํ, น วา ตุลํ สทิสมสฺส อญฺญํ โลกิยกมฺมํ อตฺถีติ อตุลํฯ กิํ ตํ? มหคฺคตกมฺมํฯ อถ วา กามาวจรํ รูปาวจรญฺจ ตุลํ, อรูปาวจรํ อตุลํฯ อปฺปวิปากํ ตุลํ, พหุวิปากํ อตุลํฯ สมฺภวนฺติ สมฺภวเหตุภูตํ, ปิณฺฑการกํ ราสิการกนฺติ อตฺโถฯ ภวสงฺขารนฺติ ปุนพฺภวสฺส สงฺขารํฯ อวสฺสชีติ วิสฺสชฺเชสิฯ มุนีติ พุทฺธมุนิฯ อชฺฌตฺตรโตติ นิยกชฺฌตฺตรโตฯ สมาหิโตติ อุปจารปฺปนาสมาธิวเสน สมาหิโตฯ อภินฺทิ กวจมิวาติ กวจํ วิย อภินฺทิฯ อตฺตสมฺภวนฺติ อตฺตนิ ชาตกิเลสํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สวิปากฏฺเฐน สมฺภวํ ภวาภิสงฺขณฏฺเฐน ภวสงฺขารนฺติ จ ลทฺธนามํ ตุลาตุลสงฺขาตํ โลกิยกมฺมญฺจ โอสฺสชิ, สงฺคามสีเส มหาโยโธ กวจํ วิย อตฺตสมฺภวํ กิเลสญฺจ อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต หุตฺวา อภินฺทีติฯ
อถ ตุลนฺติ ตุเลนฺโต ตีเรนฺโตฯ อตุลญฺจ สมฺภวนฺติ นิพฺพานญฺเจว ภวญฺจฯ ภวสงฺขารนฺติ ภวคามิกมฺมํฯ อวสฺสชิ มุนีติ ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา, ปญฺจนฺนํ
จาปาลวคฺโค ปฐโมฯ
๒. ปาสาทกมฺปนวคฺโค
๑-๒. ปุพฺพสุตฺตาทิวณฺณนา
๘๒๓-๘๒๔. ทุติยวคฺคสฺส ปฐเม น จ อติลีโนติอาทีนิ ปรโต อาวิ ภวิสฺสนฺติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต ฉอภิญฺญาปาทกา อิทฺธิปาทา กถิตา, ตถา ทุติเย จฯ
๓. ฉนฺทสมาธิสุตฺตวณฺณนา
๘๒๕. ตติเย ฉนฺทนฺติ กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํฯ นิสฺสายาติ นิสฺสยํ กตฺวา, อธิปติํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ปธานสงฺขาราติ ปธานภูตา สงฺขารา, จตุกิจฺจสาธกสมฺมปฺปธานวีริยสฺเสตํ อธิวจนํฯ อิติ อยญฺจ ฉนฺโทติอาทีสุ ฉนฺโท ฉนฺทสมาธินา เจว ปธานสงฺขาเรหิ จ, ฉนฺทสมาธิ ฉนฺเทน เจว ปธานสงฺขาเรหิ จ, ปธานสงฺขาราปิ ฉนฺเทน เจว ฉนฺทสมาธินา จ สมนฺนาคตา อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโทติ วุตฺตํฯ อิทฺธิปาทวิภงฺเค (วิภ. ๔๓๗) ปน ‘‘โย ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ ติอาทินา นเยน
อปิจ อิเมปิ ตโย ธมฺมา อิทฺธีปิ โหนฺติ อิทฺธิปาทาปิฯ กถํ? ฉนฺทญฺหิ ภาวยโต ฉนฺโท อิทฺธิ นาม โหติ, สมาธิปฺปธานสงฺขารา ฉนฺทิทฺธิปาโท นามฯ สมาธิํ ภาเวนฺตสฺส สมาธิ อิทฺธิ นาม โหติ, ฉนฺทปฺปธานสงฺขารา
อปิจ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ปุพฺพภาควเสนาปิ เอเตสํ อิทฺธิปาทตา เวทิตพฺพาฯ ปฐมชฺฌานญฺหิ อิทฺธิ นาม, ปฐมชฺฌานสฺส ปุพฺพภาคปริกมฺมสมฺปยุตฺตา ฉนฺทาทโย อิทฺธิปาโท นามฯ เอเตนุปาเยน ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนา, อิทฺธิวิธํ อาทิํ กตฺวา ยาว ทิพฺพจกฺขุอภิญฺญา, โสตาปตฺติมคฺคํ อาทิํ กตฺวา ยาว อรหตฺตมคฺคา นโย เนตพฺโพฯ เสสิทฺธิปาเทสุปิ เอเสว นโยฯ
เกจิ ปน ‘‘อนิพฺพตฺโต ฉนฺโท อิทฺธิปาโท’’ติ วทนฺติฯ อิธ เตสํ วาทมทฺทนตฺถาย อภิธมฺเม อุตฺตรจูฬวาโร นาม อาคโต –
‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา – ฉนฺทิทฺธิปาโท, วีริยิทฺธิปาโท, จิตฺติทฺธิปาโท, วีมํสิทฺธิปาโทฯ ตตฺถ กตโม ฉนฺทิทฺธิปาโท? อิธ, ภิกฺขุ, ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขาปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, โย ตสฺมิํ สมเย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา กตฺตุกมฺยตา กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท, อยํ วุจฺจติ ฉนฺทิทฺธิปาโทฯ อวเสสา ธมฺมา ฉนฺทิทฺธิปาทสมฺปยุตฺตา’’ติ (วิภ. ๔๕๗-๔๕๘)ฯ
อิเม
ตตฺถ รฏฺฐปาลตฺเถโร ฉนฺทํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสิฯ โสณตฺเถโร วีริยํ ธุรํ กตฺวา; สมฺภุตตฺเถโร จิตฺตํ ธุรํ กตฺวา, อายสฺมา โมฆราชา วีมํสํ ธุรํ กตฺวาติฯ ตตฺถ ยถา จตูสุ อมจฺจปุตฺเตสุ
เอโก ปน – ‘‘ทิวเส ทิวเส อุปฏฺฐาตุํ น สกฺโกมิ, อุปฺปนฺเน กิจฺเจ ปรกฺกเมน อาราเธสฺสามี’’ติ กุปิเต ปจฺจนฺเต รญฺญา
อปโร – ‘‘กิํ อิเมหิ อุปฏฺฐานาทีหิ, ราชาโน นาม ชาติสมฺปนฺนสฺส ฐานนฺตรํ เทนฺติ, ตาทิสสฺส เทนฺโต มยฺหํ ทสฺสตี’’ติ ชาติสมฺปตฺติเมว นิสฺสาย ฐานนฺตรํ ปาปุณิฯ ยถา โส, เอวํ สุปริสุทฺธํ วีมํสํ นิสฺสาย วีมํสธุเรน โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก เวทิตพฺโพติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วิวฏฺฏปาทกอิทฺธิ กถิตาฯ
๔. โมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา
๘๒๖. จตุตฺเถ อุทฺธตาติ อุทฺธจฺจปกติกา วิปฺผนฺทมานจิตฺตาฯ อุทฺธจฺเจน หิ เอการมฺมเณ จิตฺตํ วิปฺผนฺทติ ธชยฏฺฐิยํ วาเตน ปหตธโช วิยฯ อุนฺนฬาติ อุคฺคตนฬา, อุฏฺฐิตตุจฺฉมานาติ วุตฺตํ โหติฯ จปลาติ ปตฺตจีวรมณฺฑนาทิจาปลฺเลน ยุตฺตาฯ มุขราติ มุขขรา, ขรวจนาติ วุตฺตํ โหติฯ วิกิณฺณวาจาติ อสํยตวจนา ทิวสมฺปิ นิรตฺถกวจนปฺปลาปิโนฯ มุฏฺฐสฺสตีติ นฏฺฐสฺสติโนฯ อสมฺปชานาติ ปญฺญารหิตาฯ อสมาหิตาติ อุปจารปฺปนาสมาธิวิรหิตาฯ ภนฺตจิตฺตาติ อุพฺภนฺตจิตฺตา สมาธิวิรเหน ลทฺโธกาเสน อุทฺธจฺเจน ปากตินฺทฺริยาติ อสํวุตินฺทฺริยาฯ อิทฺธาภิสงฺขารนฺติ อาโปกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ปาสาทปติฏฺฐิตํ ปถวิภาคํ ‘‘อุทก’’นฺติ อธิฏฺฐาย, อุทกปิฏฺเฐ ฐิตปาสาทํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา องฺคุฏฺฐเกน ปหริฯ คมฺภีรเนโมติ สุนิขาโตติ สุฏฺฐุ นิขาโต, โกฏฺเฏตฺวา สุฏฺฐุ ฐปิโตฯ อิธ อภิญฺญาปาทกิทฺธิ กถิตาฯ
๕. อุณฺณาภพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา
๘๒๗. ปญฺจเม ฉนฺทปฺปหานตฺถนฺติ ตณฺหาฉนฺทสฺส ปหานตฺถํฯ อิธาปิ วิวฏฺฏปาทกิทฺธิ กถิตาฯ
๙. อิทฺธาทิเทสนาสุตฺตวณฺณนา
๘๓๑. นวเม โย โส ภิกฺขเว มคฺโคติ อภิญฺญาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ อธิปฺเปตํฯ
๑๐. วิภงฺคสุตฺตวณฺณนา
๘๓๒. ทสเม โกสชฺชสหคโตติ อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโต นิสีทติฯ อถสฺส จิตฺเต ลีนากาโร โอกฺกมติ, โส ‘‘ลีนากาโร เม โอกฺกนฺโต’’ติ ญตฺวา อปายภเยน จิตฺตํ ตชฺเชตฺวา ปุน ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติฯ อถสฺส ปุน ลีนากาโร โอกฺกมติฯ โส ปุน อปายภเยน จิตฺตํ ตชฺเชตฺวา ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรตีติ เอวมสฺส โกสชฺเชน โวกิณฺณตฺตา ฉนฺโท โกสชฺชสหคโต นาม โหติฯ โกสชฺชสมฺปยุตฺโตติ ตสฺเสว เววจนํฯ
อุทฺธจฺจสหคโตติ อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโต นิสีทติฯ อถสฺส จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ ปตติฯ โส พุทฺธธมฺมสงฺฆคุเณ อาวชฺเชตฺวา จิตฺตํ หาเสตฺวา โตเสตฺวา กมฺมนิยํ กตฺวา ปุน ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติฯ อถสฺส ปุน จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ ปตติฯ โส ปุน พุทฺธธมฺมสงฺฆคุเณ อาวชฺเชตฺวา จิตฺตํ หาเสตฺวา โตเสตฺวา กมฺมนิยํ กตฺวา ฉนฺทํ
ถินมิทฺธสหคโตติ อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโต นิสีทติฯ อถสฺส ถินมิทฺธํ อุปฺปชฺชติฯ โส ‘‘อุปฺปนฺนํ เม ถินมิทฺธ’’นฺติ ญตฺวา อุทเกน มุขํ ปุญฺฉิตฺวา, กณฺเณ อากฑฺฒิตฺวา ปคุณํ
อนุวิกฺขิตฺโตติ อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโต นิสีทติฯ อถสฺส กามคุณารมฺมเณ จิตฺตํ วิกฺขิปติฯ โส ‘‘พหิทฺธา วิกฺขิตฺตํ เม จิตฺต’’นฺติ ญตฺวา อนมตคฺค (สํ. นิ. ๒.๑๒๔-๑๒๕) เทวทูต- (ม. นิ. ๓.๒๖๑) เจโลปม (สํ. นิ. ๕.๑๑๐๔) อนาคตภยสุตฺตาทีนิ (อ. นิ. ๕.๗๗) อาวชฺเชนฺโต สุตฺตทณฺเฑน จิตฺตํ ตชฺเชตฺวา กมฺมนิยํ กตฺวา ปุน ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติฯ อถสฺส ปุน จิตฺตํ วิกฺขิปติฯ โส ปุน สุตฺตทณฺเฑน จิตฺตํ กมฺมนิยํ กตฺวา ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรตีติ เอวมสฺส กามวิตกฺกโวกิณฺณตฺตา ฉนฺโท พหิทฺธา ปญฺจ กามคุเณ อารพฺภ อนุวิกฺขิตฺโต อนุวิสโฏ โหติฯ
ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉาติ กมฺมฏฺฐานวเสนปิ เทสนาวเสนปิ ปุริมปจฺฉิมตา เวทิตพฺพาฯ กถํ? กมฺมฏฺฐาเน ตาว กมฺมฏฺฐานสฺส อภินิเวโส ปุเร นาม, อรหตฺตํ ปจฺฉา นามฯ ตตฺถ โย ภิกฺขุ มูลกมฺมฏฺฐาเน อภินิวิสิตฺวา อติลีนาทีสุ จตูสุ ฐาเนสุ จิตฺตสฺส โอกฺกมนํ ปฏิเสเธตฺวา, ทุฏฺฐโคเณ โยเชตฺวา สาเรนฺโต วิย จตุรสฺสฆฏิกํ โอตาเรนฺโต วิย จตุนฺนํ ฐานานํ เอกฏฺฐาเนปิ อสชฺชนฺโต สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ อยมฺปิ ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา วิหรติ นามฯ อยํ กมฺมฏฺฐานวเสน ปุริมปจฺฉิมตาฯ เทสนาวเสน ปน เกสา ปุเร นาม, มตฺถลุงฺคํ ปจฺฉา นามฯ ตตฺถ โย ภิกฺขุ เกเสสุ อภินิวิสิตฺวา วณฺณสณฺฐานาทิวเสน เกสาทโย ปริคฺคณฺหนฺโต จตูสุ ฐาเนสุ อสชฺชนฺโต ยาว มตฺถลุงฺคา ภาวนํ ปาเปติ, อยมฺปิ ยถา ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเรติ อิทํ ปุริมสฺเสว เววจนํฯ
ยถา อโธ ตถา อุทฺธนฺติ อิทํ สรีรวเสน เวทิตพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา’’ติฯ ตตฺถ โย ภิกฺขุ ปาทตลโต ปฏฺฐาย ยาว เกสมตฺถกา ทฺวตฺติํสาการวเสน วา ปาทงฺคุลิอคฺคปพฺพฏฺฐิโต ยาว สีสกฏาหํ, สีสกฏาหโต ยาว ปาทงฺคุลีนํ อคฺคปพฺพฏฺฐีนิ
เยหิ อากาเรหีติ เยหิ โกฏฺฐาเสหิฯ เยหิ ลิงฺเคหีติ เยหิ สณฺฐาเนหิฯ เยหิ นิมิตฺเตหีติ เยหิ อุปฏฺฐาเนหิฯ อาโลกสญฺญา สุคฺคหิตา โหตีติ โย ภิกฺขุ องฺคเณ นิสีทิตฺวา อาโลกสญฺญํ มนสิ กโรติ, กาเลน นิมีเลติ, กาเลน อุมฺมีเลติฯ อถสฺส ยทา นิมีเลนฺตสฺสาปิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกนฺตสฺส วิย เอกสทิสเมว อุปฏฺฐาติ, ตทา อาโลกสญฺญา ชาตา นาม โหติฯ ‘‘ทิวาสญฺญา’’ติปิ ตสฺเสว นามํฯ สา จ ปน รตฺติํ อุปฺปชฺชมานา สุคฺคหิตา นาม โหติฯ สฺวาธิฏฺฐิตาติปิ ตสฺเสว เววจนํฯ สุฏฺฐุ อธิฏฺฐิตา สุฏฺฐุ ฐปิตา สฺวาธิฏฺฐิตา นาม วุจฺจติฯ สา อตฺถโต สุคฺคหิตาเยวฯ โย วา อาโลเกน ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติ, ตสฺส ทิวาปิ อาโลกสญฺญา สุคฺคหิตา สฺวาธิฏฺฐิตา นามฯ รตฺติ วา โหตุ ทิวา วา เยน อาโลเกน ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติ, ตสฺมิํ ถินมิทฺธวิโนทเน อาโลเก อุปฺปนฺนา สญฺญา สุคฺคหิตาเยว นามฯ วีริยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต ฉนฺนํ อภิญฺญานํ ปาทกิทฺธิ กถิตาฯ
ปาสาทกมฺปนวคฺโค ทุติโยฯ
๓. อโยคุฬวคฺโค
๒. อโยคุฬสุตฺตวณฺณนา
๘๓๔. ตติยวคฺคสฺส อิมินา จาตุมหาภูติเกนาติ อิมินา จตุมหาภูตมเยน เอวํ ภาริเกน ครุเกน สมาเนนาปิฯ โอมาตีติ ปโหติ สกฺโกติ, อิทํ เตปิฏเก พุทฺธวจเน อสมฺภินฺนปทํฯ กายมฺปิ จิตฺเต สโมทหตีติ กายํ คเหตฺวา จิตฺเต อาโรเปติ, จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กโรติ, จิตฺตคติยา เปเสติฯ จิตฺตํ นาม มหคฺคตจิตฺตํ, จิตฺตคติคมนํ ลหุกํ โหติฯ จิตฺตมฺปิ กาเย สโมทหตีติ จิตฺตํ คเหตฺวา สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจาติ อภิญฺญาจิตฺตสหชาตสญฺญาฯ สา หิ สนฺตสุขสมนฺนาคตตฺตา สุขสญฺญา นาม โหติ, กิเลสทนฺธายิตตฺตสฺส จ อภาวา ลหุสญฺญา นามฯ
อโยคุโฬ ทิวสํ สนฺตตฺโต ลหุตโร เจว โหตีติ โส หิ ทฺวีหิ ตีหิ ชเนหิ อุกฺขิปิตฺวา กมฺมารุทฺธเน ปกฺขิตฺโตปิ ทิวสํ ปจฺจมาโน วิวรานุปวิฏฺเฐน เตเชน เจว วาเยน จ วาโยสหคโต จ อุสฺมาสหคโต จ เตโชสหคโต จ หุตฺวา เอวํ ลหุโก โหติ, ยถา นํ กมฺมาโร มหาสณฺฑาเสน คเหตฺวา เอกโต ปริวตฺเตติ อุกฺขิปติ พหิ นีหรติฯ เอวํ ปน มุทุ จ โหติ กมฺมนิโย จฯ ยถา นํ โส ขณฺฑํ ขณฺฑํ วิจฺฉินฺทติ, กูเฏน หนนฺโต ทีฆจตุรสฺสาทิเภทํ กโรติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วิกุพฺพนิทฺธิ กถิตาฯ
๓-๑๐. ภิกฺขุสุตฺตาทิวณฺณนา
๘๓๕-๘๔๒. ตติเย วิวฏฺฏปาทกิทฺธิ กถิตา, ตถา จตุตฺเถฯ อปิจ ทฺเว ผลานิ อาทิํ กตฺวา เหฏฺฐา มิสฺสกิทฺธิปาทา กถิตา, สตฺตสุ ผเลสุ ปุพฺพภาคาฯ สตฺตมาทีนิ จตฺตาริ เหฏฺฐา กถิตนยาเนวฯ
๑๑-๑๒. โมคฺคลฺลานสุตฺตาทิวณฺณนา
๘๔๓-๘๔๔. เอกาทสมทฺวาทสเมสุ
อิทฺธิปาทสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ