๔. เทวทูตวคฺโค
๑. สพฺรหฺมกสุตฺตวณฺณนา
๓๑. จตุตฺถสฺส อชฺฌาคาเรติ สเก ฆเรฯ ปูชิตา โหนฺตีติ ยํ ฆเร อตฺถิ, เตน ปฏิชคฺคิตา โคปิตา โหนฺติฯ อิติ มาตาปิตุปูชกานิ กุลานิ มาตาปิตูหิ สพฺรหฺมกานีติ ปกาเสตฺวา อิทานิ เนสํ สปุพฺพาจริยกานีติอาทิมาหฯ ตตฺถ พฺรหฺมาติอาทีนิ เตสํ พฺรหฺมาทิภาวสาธนตฺถํ วุตฺตานิฯ พหุการาติ ปุตฺตานํ พหูปการาฯ อาปาทกาติ ชีวิตสฺส อาปาทกาฯ ปุตฺตกานํ หิ มาตาปิตูหิ ชีวิตํ อาปาทิตํ ปาลิตํ ฆฏิตํ อนุปฺปพนฺเธน ปวตฺติตํฯ โปสกาติ หตฺถปาเท วฑฺเฒตฺวา หทยโลหิตํ ปาเยตฺวา โปเสตาโรฯ อิมสฺส โลกสฺส ทสฺเสตาโรติ ปุตฺตานํ หิ อิมสฺมิํ โลเก อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณสฺส
พฺรหฺมาติ มาตาปิตโรติ เสฏฺฐาธิวจนํฯ ยถา พฺรหฺมุโน จตสฺโส ภาวนา อวิชหิตา โหนฺติ เมตฺตา กรุณา มุทิตา อุเปกฺขาติ, เอวเมว มาตาปิตูนํ ปุตฺตเกสุ จตสฺโส ภาวนา อวิชหิตา โหนฺติฯ ตา ตสฺมิํ ตสฺมิํ กาเล เวทิตพฺพา – กุจฺฉิคตสฺมิํ หิ ทารเก ‘‘กทา นุ โข ปุตฺตกํ อโรคํ ปริปุณฺณงฺคปจฺจงฺคํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ มาตาปิตูนํ เมตฺตจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ยทา ปเนส มนฺโท อุตฺตานเสยฺยโก อูกาหิ วา มงฺกุลาทีหิ ปาณเกหิ ทฏฺโฐ ทุกฺขเสยฺยาย วา ปน ปีฬิโต ปโรทติ วิรวติ, ตทาสฺส สทฺทํ สุตฺวา มาตาปิตูนํ การุญฺญํ อุปฺปชฺชติ, อาธาวิตฺวา วิธาวิตฺวา กีฬนกาเล ปน โลภนียวยสฺมิํ วา ฐิตกาเล ทารกํ โอโลเกตฺวา มาตาปิตูนํ จิตฺตํ สปฺปิมณฺเฑ ปกฺขิตฺตสตวิหตกปฺปาสปิจุปฏลํ วิย มุทุกํ โหติ อาโมทิตํ ปโมทิตํ, ตทา เตสํ มุทิตา ลพฺภติฯ ยทา ปเนส ปุตฺโต ทาราภรณํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา ปาฏิเยกฺกํ อคารํ อชฺฌาวสติ, ตทา มาตาปิตูนํ ‘‘สกฺโกติ ทานิ โน ปุตฺตโก อตฺตโน ธมฺมตาย ยาเปตุ’’นฺติ มชฺฌตฺตภาโว อุปฺปชฺชติ, ตสฺมิํ กาเล อุเปกฺขา ลพฺภตีติ อิมินา การเณน ‘‘พฺรหฺมาติ มาตาปิตโร’’ติ วุตฺตํฯ
ปุพฺพาจริยาติ วุจฺจเรติ มาตาปิตโร หิ ชาตกาลโต ปฏฺฐาย ‘‘เอวํ นิสีท, เอวํ ติฏฺฐ, เอวํ คจฺฉ, เอวํ สย, เอวํ ขาท, เอวํ ภุญฺช, อยํ เต, ตาตาติ วตฺตพฺโพ, อยํ ภาติกาติ, อยํ ภคินีติ, อิทํ นาม กาตุํ วฏฺฏติ, อิทํ น วฏฺฏติ, อสุกํ นาม อุปสงฺกมิตุํ วฏฺฏติ, อสุกํ น วฏฺฏตี’’ติ คาหาเปนฺติ สิกฺขาเปนฺติฯ อถาปรภาเค วุจฺจเรติ วุจฺจนฺติ กถิยนฺติฯ อาหุเนยฺยา จ ปุตฺตานนฺติ ปุตฺตานํ อาหุตํ ปาหุตํ อภิสงฺขตํ อนฺนปานาทิํ อรหนฺติ, อนุจฺฉวิกา ตํ ปฏิคฺคเหตุํฯ ตสฺมา ‘‘อาหุเนยฺยา จ ปุตฺตาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ปชาย อนุกมฺปกาติ ปเรสํ ปาเณ อจฺฉินฺทิตฺวาปิ อตฺตโน ปชํ ปฏิชคฺคนฺติ โคปายนฺติฯ ตสฺมา ‘‘ปชาย อนุกมฺปกา’’ติ วุตฺตํฯ
นมสฺเสยฺยาติ นโม กเรยฺยฯ สกฺกเรยฺยาติ สกฺกาเรน ปฏิมาเนยฺยฯ อิทานิ ตํ สกฺการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนฺเนนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนฺเนนาติ ยาคุภตฺตขาทนีเยนฯ ปาเนนาติ อฏฺฐวิธปาเนนฯ วตฺเถนาติ นิวาสนปารุปนเกน วตฺเถนฯ สยเนนาติ มญฺจปีฐานุปฺปทาเนนฯ อุจฺฉาทเนนาติ ทุคฺคนฺธํ ปฏิวิโนเทตฺวา สุคนฺธกรณุจฺฉาทเนนฯ นฺหาปเนนาติ สีเต อุณฺโหทเกน, อุณฺเห สีโตทเกน คตฺตานิ ปริสิญฺจิตฺวา นฺหาปเนนฯ ปาทานํ โธวเนนาติ อุณฺโหทกสีโตทเกหิ ปาทโธวเนน เจว เตลมกฺขเนน จฯ เปจฺจาติ ปรโลกํ คนฺตฺวาฯ สคฺเค ปโมทตีติ อิธ ตาว มาตาปิตูสุ ปาริจริยํ ทิสฺวา ปาริจริยการณา ตํ ปณฺฑิตมนุสฺสา อิเธว ปสํสนฺติ
๒. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา
๓๒. ทุติเย ตถารูโปติ ตถาชาติโกฯ สมาธิปฏิลาโภติ จิตฺเตกคฺคตาลาโภฯ อิมสฺมิํ จ สวิญฺญาณเกติ เอตฺถ อตฺตโน จ ปรสฺส จาติ อุภเยสมฺปิ กาโย สวิญฺญาณกฏฺเฐน เอกโต กตฺวา อิมสฺมินฺติ วุตฺโตฯ อหงฺการมมงฺการมานานุสยาติ อหงฺการทิฏฺฐิ จ มมงฺการตณฺหา จ มานานุสโย นาสฺสูติ น ภเวยฺยุํฯ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสูติ รูปนิมิตฺตํ, สทฺทนิมิตฺตํ, คนฺธนิมิตฺตํ, รสนิมิตฺตํ, โผฏฺฐพฺพนิมิตฺตํ, สสฺสตาทินิมิตฺตํ, ปุคฺคลนิมิตฺตํ ธมฺมนิมิตฺตนฺติ เอวรูเปสุ จ พหิทฺธา สพฺพนิมิตฺเตสุฯ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ ผลสมาธิญฺเจว ผลญาณญฺจฯ สิยาติ ภเวยฺยฯ
อิธานนฺท, ภิกฺขุโนติ, อานนฺท, อิมสฺมิํ สาสเน ภิกฺขุโนฯ เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตนฺติ นิพฺพานํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ นิพฺพานํ หิ กิเลสานํ สนฺตตาย สนฺตํ นาม, นิพฺพานํ สนฺตนฺติ สมาปตฺติํ อปฺเปตฺวาว ทิวสมฺปิ นิสินฺนสฺส จิตฺตุปฺปาโท สนฺตนฺเตว ปวตฺตตีติปิ สนฺตํฯ ปณีตนฺติ สมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา นิสินฺนสฺสาปิ จิตฺตุปฺปาโท ปณีตนฺเตว ปวตฺตตีติ นิพฺพานํ ปณีตํ นามฯ สพฺพสงฺขารสมโถติอาทีนิปิ ตสฺเสว เววจนานิฯ ‘‘สพฺพสงฺขารสมโถ’’ติ สมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา นิสินฺนสฺส หิ ทิวสภาคมฺปิ จิตฺตุปฺปาโท สพฺพสงฺขารสมโถเตว ปวตฺตติ…เป.… ตถา ตีสุ ภเวสุ วานสงฺขาตาย ตณฺหาย อภาเวน นิพฺพานนฺติ ลทฺธนาเม ตสฺมิํ สมาปตฺติํ
สงฺขายาติ ญาเณน ชานิตฺวาฯ ปโรปรานีติ ปรานิ จ โอปรานิ จฯ ปรอตฺตภาวสกอตฺตภาวานิ หิ ปรานิ จ โอปรานิ จาติ วุตฺตํ โหติฯ ยสฺสาติ ยสฺส อรหโตฯ อิญฺชิตนฺติ ราคิญฺชิตํ โทสโมหมานทิฏฺฐิกิเลสทุจฺจริติญฺชิตนฺติ อิมานิ สตฺต อิญฺชิตานิ จลิตานิ ผนฺทิตานิฯ นตฺถิ กุหิญฺจีติ กตฺถจิ เอการมฺมเณปิ นตฺถิฯ สนฺโตติ ปจฺจนีกกิเลสานํ สนฺตตาย สนฺโตฯ วิธูโมติ กายทุจฺจริตาทิธูมวิรหิโตฯ อนีโฆติ ราคาทิอีฆวิรหิโตฯ นิราโสติ นิตฺตณฺโหฯ อตารีติ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ สมติกฺกนฺโตฯ โสติ โส อรหํ ขีณาสโวฯ ชาติชรนฺติ เอตฺถ ชาติชราคหเณเนว พฺยาธิมรณมฺปิ คหิตเมวาติ เวทิตพฺพํฯ อิติ สุตฺตนฺเตปิ คาถายปิ อรหตฺตผลสมาปตฺติเยว กถิตาติฯ
๓. สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา
๓๓. ตติเย สํขิตฺเตนาติ มาติกาฐปเนนฯ วิตฺถาเรนาติ ฐปิตมาติกาวิภชเนนฯ สํขิตฺตวิตฺถาเรนาติ อญฺญาตาโร จ ทุลฺลภาติ ปฏิวิชฺฌนกปุคฺคลา ปน ทุลฺลภาฯ อิทํ ภควา ‘‘สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ญาณํ ฆฏฺเฏมี’’ติ อธิปฺปาเยน กเถสิฯ ตํ สุตฺวา เถโร กิญฺจาปิ ‘‘อหํ, ภนฺเต, อาชานิสฺสามี’’ติ น วทติ, อธิปฺปาเยน ปน ‘‘วิสฺสตฺถา ตุมฺเห, ภนฺเต, เทเสถ, อหํ ตุมฺเหหิ เทสิตํ ธมฺมํ นยสเตน นยสหสฺเสน ปฏิวิชฺฌิสฺสามิ, มเมส ภาโร โหตู’’ติ สตฺถารํ เทสนาย อุสฺสาเหนฺโต เอตสฺส ภควา กาโลติอาทิมาหฯ
อถสฺส สตฺถา ตสฺมาติหาติ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ อิมสฺมิญฺจ สวิญฺญาณเกติอาทิ วุตฺตนยเมวฯ อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหนฺติ มคฺคญาณสตฺเถน ตณฺหํ ฉินฺทิฯ วิวตฺตยิ สํโยชนนฺติ ทสวิธมฺปิ สํโยชนํ สมูลกํ อุพฺพตฺเตตฺวา ฉฑฺเฑสิฯ สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสาติ สมฺมา อุปาเยน สมฺมา ปฏิปตฺติยา นววิธสฺส มานสฺส ปหานาภิสมเยน วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตมกาสิฯ อิทญฺจ ปน เมตํ, สาริปุตฺต, สนฺธาย ภาสิตนฺติ, สาริปุตฺต, มยา ปารายเน อุทยปญฺเห อิทํ ผลสมาปตฺติเมว สนฺธาย เอตํ ภาสิตํฯ
อิทานิ ยํ ตํ ภควตา ภาสิตํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ปหานํ กามสญฺญานนฺติอาทิ อารทฺธํฯ อุทยปญฺเห จ เอตํ ปทํ ‘‘ปหานํ กามจฺฉนฺทาน’’นฺติ (สุ. นิ. ๑๑๑๒; จูฬนิ. อุทยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ๗๕) อาคตํ, อิธ ปน องฺคุตฺตรภาณเกหิ ‘‘กามสญฺญาน’’นฺติ อาโรปิตํฯ ตตฺถ พฺยญฺชนเมว นานํ, อตฺโถ ปน เอโกเยวฯ กามสญฺญานนฺติ กาเม อารพฺภ อุปฺปนฺนสญฺญานํ, อฏฺฐหิ วา โลภสหคตจิตฺเตหิ สหชาตสญฺญานํฯ โทมนสฺสาน จูภยนฺติ เอตาสญฺจ กามสญฺญานํ เจตสิกโทมนสฺสานญฺจาติ อุภินฺนมฺปิ ปหานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปหานสงฺขาตํ อรหตฺตผลํ อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูมีติ อตฺโถฯ นิทฺเทเส ปน ‘‘กามจฺฉนฺทสฺส จ โทมนสฺสสฺส จ อุภินฺนํ ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพาน’’นฺติ (จูฬนิ. อุทยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ๗๕) วุตฺตํ, ตํ อตฺถุทฺธารวเสน วุตฺตํฯ ปหานนฺติ หิ ขีณาการสงฺขาโต วูปสโมปิ วุจฺจติ, กิเลเส ปฏินิสฺสชฺชนฺโต มคฺโคปิ, กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิสงฺขาตํ ผลมฺปิ ถินสฺส จ ปนูทนนฺติปิ ถินสฺส จ ปนูทนนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา อรหตฺตผลเมว อธิปฺเปตํ กุกฺกุจฺจานํ นิวารณนฺติ กุกฺกุจฺจนิวารณสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรํ อุปฺปนฺนตฺตา ผลเมว อธิปฺเปตํฯ
อุเปกฺขาสติสํสุทฺธนฺติ จตุตฺถชฺฌานิเก ผเล อุปฺปนฺนาย อุเปกฺขาย จ สติยา จ สํสุทฺธํฯ ธมฺมตกฺกปุเรชวนฺติ ธมฺมตกฺโก วุจฺจติ สมฺมาสงฺกปฺโป, โส อาทิโต โหติ, ปุรโต โหติ, ปุพฺพงฺคโม โหติ อญฺญาวิโมกฺขสฺสาติ ธมฺมตกฺกปุเรชโวฯ ตํ ธมฺมตกฺกปุเรชวํฯ อญฺญาวิโมกฺขนฺติ อญฺญินฺทฺริยปริโยสาเน อุปฺปนฺนํ วิโมกฺขํ, อญฺญาย วา วิโมกฺขํ อญฺญาวิโมกฺขํ, ปญฺญาวิมุตฺตนฺติ อตฺโถฯ อวิชฺชาย ปเภทนนฺติ อวิชฺชาย ปเภทนนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา, อวิชฺชาย ปเภทนสงฺขาตํ วา นิพฺพานํ อารพฺภ อุปฺปนฺนตฺตา เอวํลทฺธนามํ อรหตฺตผลเมวฯ อิติ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปหานนฺติอาทีหิ ปเทหิ อรหตฺตผลเมว ปกาสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ
๔. นิทานสุตฺตวณฺณนา
๓๔. จตุตฺเถ นิทานานีติ การณานิฯ กมฺมานนฺติ วฏฺฏคามิกมฺมานํฯ โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายาติ ลุพฺภนปลุพฺภนสภาโว โลโภ วฏฺฏคามิกมฺมานํ สมุทยาย ปิณฺฑกรณตฺถาย นิทานํ การณํ ปจฺจโยติ อตฺโถฯ โทโสติ ทุสฺสนปทุสฺสนสภาโว โทโสฯ โมโหติ มุยฺหนปมุยฺหนสภาโว โมโหฯ
โลภปกตนฺติ โลเภน ปกตํ, โลภาภิภูเตน ลุทฺเธน หุตฺวา กตกมฺมนฺติ อตฺโถฯ โลภโต ชาตนฺติ โลภชํฯ โลโภ นิทานมสฺสาติ โลภนิทานํฯ โลโภ สมุทโย อสฺสาติ โลภสมุทยํฯ สมุทโยติ ปจฺจโย, โลภปจฺจยนฺติ อตฺโถฯ ยตฺถสฺส อตฺตภาโว นิพฺพตฺตตีติ ยสฺมิํ ฐาเน อสฺส โลภชกมฺมวโต ตตฺถ ตํ กมฺมํ วิปจฺจตีติ เตสุ ขนฺเธสุ ตํ กมฺมํ วิปจฺจติฯ ทิฏฺเฐ วา ธมฺเมติอาทิ ยสฺมา ตํ กมฺมํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ วา โหติ อุปปชฺชเวทนียํ วา อปรปริยายเวทนียํ วา, ตสฺมา ตํ ปเภทํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ
อขณฺฑานีติ อปูตีนีติ ปูติภาเวน อพีชตฺตํ อปฺปตฺตานิฯ อวาตาตปหตานีติ สาราทานีติ คหิตสารานิ สารวนฺตานิ น นิสฺสารานิฯ สุขสยิตานีติ สนฺนิจยภาเวน สุขํ สยิตานิฯ สุเขตฺเตติ มณฺฑเขตฺเตฯ สุปริกมฺมกตาย ภูมิยาติ นงฺคลกสเนน เจว อฏฺฐทนฺตเกน จ สุฏฺฐุ ปริกมฺมกตาย เขตฺตภูมิยาฯ นิกฺขิตฺตานีติ ฐปิตานิ โรปิตานิฯ อนุปฺปเวจฺเฉยฺยาติ อนุปฺปเวเสยฺยฯ วุทฺธินฺติอาทีสุ อุทฺธคฺคมเนน วุทฺธิํ, เหฏฺฐา มูลปฺปติฏฺฐาเนน วิรูฬฺหิํ, สมนฺตา วิตฺถาริกภาเวน เวปุลฺลํฯ
ยํ ปเนตฺถ ทิฏฺเฐ วา ธมฺเมติอาทิ วุตฺตํ, ตตฺถ อสมฺโมหตฺถํ อิมสฺมิํ ฐาเน กมฺมวิภตฺติ นาม กเถตพฺพาฯ สุตฺตนฺติกปริยาเยน หิ เอกาทส กมฺมานิ วิภตฺตานิฯ เสยฺยถิทํ – ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ อุปปชฺชเวทนียํ อปรปริยายเวทนียํ, ยคฺครุกํ ยพฺพหุลํ ยทาสนฺนํ กฏตฺตา วา ปน กมฺมํ, ชนกํ อุปตฺถมฺภกํ อุปปีฬกํ อุปฆาตกนฺติฯ ตตฺถ เอกชวนวีถิยํ สตฺตสุ จิตฺเตสุ กุสลา วา อกุสลา วา ปฐมชวนเจตนา ทิฏฺฐธมฺมเวทนียกมฺมํ นามฯ ตํ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว วิปากํ เทติ
อตฺถสาธิกา ปน สตฺตมชวนเจตนา อุปปชฺชเวทนียกมฺมํ นามฯ ตํ อนนฺตเร อตฺตภาเว วิปากํ เทติฯ ตํ ปเนตํ กุสลปกฺเข อฏฺฐสมาปตฺติวเสน, อกุสลปกฺเข ปญฺจานนฺตริยกมฺมวเสน เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ อฏฺฐสมาปตฺติลาภี เอกาย สมาปตฺติยา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตติฯ ปญฺจนฺนมฺปิ อานนฺตริยานํ กตฺตา เอเกน กมฺเมน นิรเย นิพฺพตฺตติ, เสสสมาปตฺติโย
อุภินฺนํ อปรปริยายเวทนียกมฺมํ นามฯ ตํ อนาคเต ยทา โอกาสํ ลภติ, ตทา วิปากํ เทติฯ สติ สํสารปฺปวตฺติยา อโหสิกมฺมํ นาม น โหติฯ ตํ สพฺพํ สุนขลุทฺทเกน ทีเปตพฺพํฯ ยถา หิ สุนขลุทฺทเกน มิคํ ทิสฺวา สุนโข วิสฺสชฺชิโต มิคํ อนุพนฺธิตฺวา ยสฺมิํ ฐาเน ปาปุณาติ, ตสฺมิํ เยว ฑํสติ; เอวเมวํ
กุสลากุสเลสุ ปน ครุกาครุเกสุ ยํ ครุกํ โหติ, ตํ ยคฺครุกํ นามฯ ตเทตํ กุสลปกฺเข มหคฺคตกมฺมํ, อกุสลปกฺเข ปญฺจานนฺตริยกมฺมํ เวทิตพฺพํฯ ตสฺมิํ สติ เสสานิ กุสลานิ วา อกุสลานิ วา วิปจฺจิตุํ น สกฺโกนฺติ, ตเทว ทุวิธมฺปิ ปฏิสนฺธิํ เทติฯ ยถา หิ สาสปปฺปมาณาปิ สกฺขรา วา อยคุฬิกา วา อุทกรหเท ปกฺขิตฺตา อุทกปิฏฺเฐ อุปฺลวิตุํ น สกฺโกติ, เหฏฺฐาว ปวิสติ; เอวเมว กุสเลปิ อกุสเลปิ ยํ ครุกํ, ตเทว คณฺหิตฺวา คจฺฉติฯ
กุสลากุสเลสุ ปน ยํ พหุลํ โหติ, ตํ ยพฺพหุลํ นามฯ ตํ ทีฆรตฺตํ ลทฺธาเสวนวเสน เวทิตพฺพํฯ ยํ วา พลวกุสลกมฺเมสุ โสมนสฺสกรํ, อกุสลกมฺเมสุ สนฺตาปกรํ, เอตํ ยพฺพหุลํ นามฯ ตเทตํ ยถา นาม ทฺวีสุ มลฺเลสุ ยุทฺธภูมิํ โอติณฺเณสุ โย พลวา, โส อิตรํ ปาเตตฺวา คจฺฉติ; เอวเมว อิตรํ ทุพฺพลกมฺมํ อวตฺถริตฺวา ยํ อาเสวนวเสน วา พหุลํ, อาสนฺนวเสน วา พลวํ, ตํ วิปากํ เทติ, ทุฏฺฐคามณิอภยรญฺโญ กมฺมํ วิยฯ
โส กิร จูฬงฺคณิยยุทฺเธ ปราชิโต วฬวํ อารุยฺห ปลายิฯ ตสฺส จูฬุปฏฺฐาโก ติสฺสามจฺโจ นาม เอกโกว ปจฺฉโต อโหสิฯ โส เอกํ อฏวิํ ปวิสิตฺวา นิสินฺโน ชิฆจฺฉาย พาธยมานาย – ‘‘ภาติก ติสฺส, อติวิย โน ชิฆจฺฉา พาธติ, กิํ กริสฺสามา’’ติ อาห
อถสฺส โพธิมาตุมหาติสฺสตฺเถโร ตํ สทฺทํ ทิพฺพาย โสตธาตุยา สุตฺวา ‘กตฺถายํ สทฺโท’ติ ตํ อาวชฺเชนฺโต ‘‘อชฺช ทุฏฺฐคามณิอภยมหาราชา ยุทฺธปราชิโต อฏวิํ ปวิสิตฺวา นิสินฺโน เอกํ สรกภตฺตํ จตฺตาโร โกฏฺฐาเส กาเรตฺวา ‘เอกโกว น ปริภุญฺชิสฺสามี’ติ กาลํ โฆสาเปสี’’ติ ญตฺวา ‘‘อชฺช มยา รญฺโญ สงฺคหํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ มโนคติยา อาคนฺตฺวา รญฺโญ ปุรโต อฏฺฐาสิฯ ราชา ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ‘‘ปสฺส, ภาติก, ติสฺสา’’ติ วตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา ‘‘ปตฺตํ, ภนฺเต, เทถา’’ติ อาหฯ เถโร ปตฺตํ นีหริฯ ราชา อตฺตโน โกฏฺฐาเสน สทฺธิํ เถรสฺส โกฏฺฐาสํ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อาหารปริสฺสโย นาม มา กทาจิ โหตู’’ติ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ ติสฺสามจฺโจปิ ‘‘มม อยฺยปุตฺเต ปสฺสนฺเต ภุญฺชิตุํ น สกฺขิสฺสามี’’ติ อตฺตโน โกฏฺฐาสํ เถรสฺเสว ปตฺเต อากิริฯ วฬวาปิ จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหมฺปิ โกฏฺฐาสํ เถรสฺเสว ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ราชา วฬวํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยมฺปิ อตฺตโน โกฏฺฐาสํ เถรสฺเสว ปตฺเต ปกฺขิปนํ ปจฺจาสีสตี’’ติ ญตฺวา ตมฺปิ ตตฺเถว ปกฺขิปิตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา อุยฺโยเชสิฯ เถโร ตํ ภตฺตํ อาทาย คนฺตฺวา อาทิโต ปฏฺฐาย ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาโลปสงฺเขเปน อทาสิฯ
ราชาปิ จินฺเตสิ – ‘‘อติวิยมฺหา ชิฆจฺฉิตา, สาธุ วตสฺส สเจ อติเรกภตฺตสิตฺถานิ
อปรภาเค รญฺโญ ตถาคตสฺส สรีรธาตูนํ อฏฺฐมภาคํ ปติฏฺฐาเปตฺวา วีสรตนสติกํ มหาเจติยํ กาเรนฺตสฺส อปรินิฏฺฐิเตเยว เจติเย กาลกิริยาสมโย อนุปฺปตฺโตฯ อถสฺส มหาเจติยสฺส ทกฺขิณปสฺเส นิปนฺนสฺส ปญฺจนิกายวเสน ภิกฺขุสงฺเฆ สชฺฌายํ กโรนฺเต ฉหิ เทวโลเกหิ ฉ รถา อาคนฺตฺวา ปุรโต อากาเส อฏฺฐํสุฯ ราชา ‘‘ปุญฺญโปตฺถกํ อาหรถา’’ติ อาทิโต ปฏฺฐาย ปุญฺญโปตฺถกํ วาจาเปสิฯ อถ นํ กิญฺจิ กมฺมํ น ปริโตเสสิฯ โส ‘‘ปรโต
ยํ ปน กุสลากุสเลสุ อาสนฺนมรเณ อนุสฺสริตุํ สกฺโกติ, ตํ ยทาสนฺนํ นามฯ ตเทตํ ยถา นาม โคคณปริปุณฺณสฺส วชสฺส ทฺวาเร วิวเฏ ปรภาเค ทมฺมควพลวคเวสุ
ตตฺริมานิ วตฺถูนิ – มธุองฺคณคาเม กิร เอโก ทมิฬโทวาริโก ปาโตว พฬิสํ อาทาย คนฺตฺวา มจฺเฉ วธิตฺวา ตโย โกฏฺฐาเส กตฺวา
อนฺตรคงฺคาย
เอเตหิ กฏตฺตา วา ปน กมฺมํ นามฯ ตํ ยถา นาม อุมฺมตฺตเกน ขิตฺตทณฺฑํ ยตฺถ วา ตตฺถ วา คจฺฉติ, เอวเมว เตสํ อภาเว ยตฺถ กตฺถจิ วิปากํ เทติฯ
ชนกํ นาม เอกํ ปฏิสนฺธิํ ชเนตฺวา ปวตฺติํ น ชเนติ, ปวตฺเต อญฺญํ กมฺมํ วิปากํ นิพฺพตฺเตติฯ ยถา หิ มาตา ชเนติเยว, ธาติเยว ปน ชคฺคติ; เอวเมวํ มาตา วิย ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตกํ ชนกกมฺมํ, ธาติ วิย ปวตฺเต สมฺปตฺตกมฺมํฯ อุปตฺถมฺภกํ นาม กุสเลปิ ลพฺภติ อกุสเลปิฯ เอกจฺโจ หิ กุสลํ กตฺวา สุคติภเว นิพฺพตฺตติฯ โส ตตฺถ ฐิโต ปุนปฺปุนํ กุสลํ กตฺวา ตํ กมฺมํ อุปตฺถมฺเภตฺวา อเนกานิ วสฺสสตสหสฺสานิ สุคติภวสฺมิํเยว วิจรติฯ เอกจฺโจ อกุสลํ กตฺวา ทุคฺคติภเว นิพฺพตฺตติฯ โส ตตฺถ ฐิโต ปุนปฺปุนํ อกุสลํ กตฺวา ตํ กมฺมํ อุปตฺถมฺเภตฺวา พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ ทุคฺคติภวสฺมิํเยว วิจรติฯ
อปโร นโย – ชนกํ นาม กุสลมฺปิ โหติ อกุสลมฺปิฯ ตํ ปฏิสนฺธิยมฺปิ ปวตฺเตปิ รูปารูปวิปากกฺขนฺเธ ชเนติฯ อุปตฺถมฺภกํ ปน วิปากํ ชเนตุํ น สกฺโกติ, อญฺเญน กมฺเมน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา ชนิเต วิปาเก อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขํ อุปตฺถมฺเภติ, อทฺธานํ ปวตฺเตติฯ อุปปีฬกํ
ราชคเห กิร วาตกาฬโก ปญฺญาส วสฺสานิ โจรฆาตกมฺมํ อกาสิฯ อถ นํ รญฺโญ อาโรเจสุํ – ‘‘เทว, วาตกาฬโก มหลฺลโก โจเร ฆาเตตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ ‘‘อปเนถ นํ ตสฺมา
‘‘สุภาสิตํ สุณิตฺวาน, นาคริโย โจรฆาตโก;
อนุโลมขนฺติํ ลทฺธาน, โมทตี ติทิวํ คโต’’ติฯ
อุปฆาตกํ
อภิธมฺมปริยาเยน ปน โสฬส กมฺมานิ วิภตฺตานิ, เสยฺยถิทํ – ‘‘อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ คติสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ, อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ อุปธิสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ, อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ กาลสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ, อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ ปโยคสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ
ตตฺถ ปาปกานีติ ลามกานิฯ กมฺมสมาทานานีติ กมฺมคฺคหณานิฯ คหิตสมาทินฺนานํ กมฺมานเมตํ อธิวจนํฯ คติสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติอาทีสุ อนิฏฺฐารมฺมณานุภวนารเห กมฺเม วิชฺชมาเนเยว สุคติภเว นิพฺพตฺตสฺส ตํ กมฺมํ คติสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหํ น วิปจฺจติ นามฯ คติสมฺปตฺติยา ปติพาหิตํ หุตฺวา น วิปจฺจตีติ อตฺโถฯ โย ปน ปาปกมฺเมน ทาสิยา วา กมฺมการิยา วา กุจฺฉิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อุปธิสมฺปนฺโน โหติ, อตฺตภาวสมิทฺธิยํ ติฏฺฐติฯ อถสฺส สามิกา ตสฺส รูปสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ‘‘นายํ กิลิฏฺฐกมฺมสฺสานุจฺฉวิโก’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา อตฺตโน ชาตปุตฺตํ วิย ภณฺฑาคาริกาทิฏฺฐาเนสุ ฐเปตฺวา สมฺปตฺติํ โยเชตฺวา ปริหรนฺติฯ เอวรูปสฺส กมฺมํ อุปธิสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหํ น วิปจฺจติ นามฯ โย ปน ปฐมกปฺปิกกาลสทิเส สุลภสมฺปนฺนรสโภชเน สุภิกฺขกาเล กาลสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหํ น วิปจฺจติ นามฯ โย ปน สมฺมาปโยคํ นิสฺสาย ชีวติ, อุปสงฺกมิตพฺพยุตฺตกาเล อุปสงฺกมติ, ปฏิกฺกมิตพฺพยุตฺตกาเล ปฏิกฺกมติ, ปลายิตพฺพยุตฺตกาเล ปลายติฯ ลญฺชทานยุตฺตกาเล ลญฺชํ เทติ, โจริกยุตฺตกาเล โจริกํ ปโยคสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหํ น วิปจฺจติ นามฯ
ทุคฺคติภเว คติวิปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจติ นามฯ โย ปน ทาสิยา วา กมฺมการิยา วา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺโต ทุพฺพณฺโณ โหติ ทุสฺสณฺฐาโน, ‘‘ยกฺโข นุ โข มนุสฺโส นุ โข’’ติ วิมติํ อุปฺปาเทติฯ โส สเจ ปุริโส โหติ, อถ นํ ‘‘นายํ อญฺญสฺส กมฺมสฺส อนุจฺฉวิโก’’ติ หตฺถิํ วา รกฺขาเปนฺติ อสฺสํ วา โคเณ วา, ติณกฏฺฐาทีนิ วา อาหราเปนฺติ, เขฬสรกํ วา คณฺหาเปนฺติฯ สเจ อิตฺถี โหติ, อถ นํ หตฺถิอสฺสาทีนํ ภตฺตมาสาทีนิ วา ปจาเปนฺติ, กจวรํ วา ฉฑฺฑาเปนฺติ, อญฺญํ วา ปน ชิคุจฺฉนียกมฺมํ กาเรนฺติฯ เอวรูปสฺส ปาปกมฺมํ อุปธิวิปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจติ นามฯ โย ปน ทุพฺภิกฺขกาเล วา ปริหีนสมฺปตฺติกาเล วา อนฺตรกปฺเป วา นิพฺพตฺตติ, ตสฺส ปาปกมฺมํ กาลวิปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจติ นามฯ โย ปน ปโยคํ สมฺปาเทตุํ น ชานาติ, อุปสงฺกมิตพฺพยุตฺตกาเล อุปสงฺกมิตุํ น ชานาติ…เป.… โจริกยุตฺตกาเล โจริกํ กาตุํ น ชานาติ, ตสฺส ปาปกมฺมํ ปโยควิปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจติ นามฯ
โย ปน อิฏฺฐารมฺมณานุภวนารเห กมฺเม วิชฺชมาเนเยว คนฺตฺวา ทุคฺคติภเว นิพฺพตฺตติ, ตสฺส ตํ กมฺมํ คติวิปตฺติปฏิพาฬฺหํ น วิปจฺจติ นามฯ โย ปน ปุญฺญานุภาเวน ราชราชมหามตฺตาทีนํ เคเห นิพฺพตฺติตฺวา กาโณ วา โหติ กุณี วา ขญฺโช วา ปกฺขหโต วา, ตสฺส โอปรชฺชเสนาปติภณฺฑาคาริกฏฺฐานาทีนิ น อนุจฺฉวิกานีติ น เทนฺติฯ อิจฺจสฺส ตํ ปุญฺญํ อุปธิวิปตฺติปฏิพาฬฺหํ น วิปจฺจติ นามฯ โย ปน ทุพฺภิกฺขกาเล วา ปริหีนสมฺปตฺติกาเล วา อนฺตรกปฺเป วา มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺตติ, ตสฺส ตํ กลฺยาณกมฺมํ กาลวิปตฺติปฏิพาฬฺหํ น วิปจฺจติ นามฯ โย เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ปโยคํ สมฺปาเทตุํ น ชานาติ, ตสฺส กลฺยาณกมฺมํ ปโยควิปตฺติปฏิพาฬฺหํ น วิปจฺจติ นามฯ
กลฺยาณกมฺเมน ปน สุคติภเว นิพฺพตฺตสฺส ตํ กมฺมํ คติสมฺปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจติ นาม อุปธิสมฺปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจติ นามฯ โย ปฐมกปฺปิเกสุ วา สุลภนฺนปานกาเล วา นิพฺพตฺตติ, ตสฺส กลฺยาณกมฺมํ กาลสมฺปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจติ นามฯ โย วุตฺตนเยเนว ปโยคํ สมฺปาเทตุํ ชานาติ, ตสฺส กมฺมํ ปโยคสมฺปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจติ นามฯ เอวํ อภิธมฺมปริยาเยน โสฬส กมฺมานิ วิภตฺตานิฯ
อปรานิปิ ปฏิสมฺภิทามคฺคปริยาเยน ทฺวาทส กมฺมานิ วิภตฺตานิฯ เสยฺยถิทํ – ‘‘อโหสิ กมฺมํ อโหสิ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ อตฺถิ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, อตฺถิ กมฺมํ อตฺถิ กมฺมวิปาโก, อตฺถิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโก, อตฺถิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, อตฺถิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, ภวิสฺสติ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, ภวิสฺสติ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๓๔)ฯ
ตตฺถ ยํ กมฺมํ อตีเต อายูหิตํ อตีเตเยว วิปากวารํ ลภิ, ปฏิสนฺธิชนกํ ปฏิสนฺธิํ ชเนสิ, รูปชนกํ รูปํ, ตํ อโหสิ กมฺมํ อโหสิ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ ยํ ปน วิปากวารํ น ลภิ, ปฏิสนฺธิชนกํ ปฏิสนฺธิํ รูปชนกํ วา รูปํ ชเนตุํ นาสกฺขิ, ตํ อโหสิ กมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ ยํ ปน อตีเต อายูหิตํ เอตรหิ ลทฺธวิปากวารํ ปฏิสนฺธิชนกํ ปฏิสนฺธิํ ชเนตฺวา รูปชนกํ รูปํ ชเนตฺวา ฐิตํ, ตํ อโหสิ กมฺมํ อตฺถิ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ ยํ อลทฺธวิปากวารํ ปฏิสนฺธิชนกํ วา ปฏิสนฺธิํ อโหสิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ ยํ ปน อตีเต อายูหิตํ อนาคเต วิปากวารํ ลภิสฺสติ, ปฏิสนฺธิชนกํ ปฏิสนฺธิํ รูปชนกํ รูปํ ชเนตุํ สกฺขิสฺสติ, ตํ อโหสิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ ยํ อนาคเต วิปากวารํ น ลภิสฺสติ, ปฏิสนฺธิชนกํ ปฏิสนฺธิํ รูปชนกํ วา รูปํ ชเนตุํ น สกฺขิสฺสติ, ตํ อโหสิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ
ยํ อตฺถิ กมฺมํ อตฺถิ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ ยํ ปน เอตรหิ วิปากวารํ น ลภติ, ตํ อตฺถิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ ยํ ปน เอตรหิ อายูหิตํ อนาคเต วิปากวารํ ลภิสฺสติ, ปฏิสนฺธิชนกํ ปฏิสนฺธิํ รูปชนกํ รูปํ ชเนตุํ สกฺขิสฺสติ, ตํ อตฺถิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ ยํ ปน วิปากวารํ น ลภิสฺสติ, ปฏิสนฺธิชนกํ ปฏิสนฺธิํ รูปชนกํ วา รูปํ ชเนตุํ สกฺขิสฺสติ, ตํ อตฺถิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ
ยํ ปนานาคเต อายูหิสฺสติ, อนาคเตเยว วิปากวารํ ลภิสฺสติ, ปฏิสนฺธิชนกํ ปฏิสนฺธิํ รูปชนกํ วา รูปํ ชเนสฺสติ, ตํ ภวิสฺสติ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ ยํ ปน วิปากวารํ น ลภิสฺสติ, ปฏิสนฺธิชนกํ ปฏิสนฺธิํ รูปชนกํ วา รูปํ ชเนตุํ น สกฺขิสฺสติ, ตํ ภวิสฺสติ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ เอวํ ปฏิสมฺภิทามคฺคปริยาเยน ทฺวาทส กมฺมานิ วิภตฺตานิฯ
อิติ อิมานิ เจว ทฺวาทส อภิธมฺมปริยาเยน วิภตฺตานิ จ โสฬส กมฺมานิ อตฺตโน ฐานา โอสกฺกิตฺวา สุตฺตนฺติกปริยาเยน วุตฺตานิ เอกาทส กมฺมานิเยว ภวนฺติฯ ตานิปิ ตโต โอสกฺกิตฺวา ตีณิเยว กมฺมานิ โหนฺติ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ, อุปปชฺชเวทนียํ
สุกฺกปกฺเขปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ ปน โลเภ วิคเตติ โลเภ อปคเต นิรุทฺเธฯ ตาลวตฺถุกตนฺติ ตาลวตฺถุ วิย กตํ, มตฺถกจฺฉินฺนตาโล วิย ปุน อวิรุฬฺหิสภาวํ กตนฺติ อตฺโถฯ อนภาวํ กตนฺติ อนุอภาวํ กตํ, ยถา ปุน นุปฺปชฺชติ, เอวํ กตนฺติ อตฺโถฯ เอวสฺสูติ เอวํ ภเวยฺยุํฯ เอวเมว โขติ เอตฺถ พีชานิ วิย กุสลากุสลํ
โมหชญฺจาปวิทฺทสูติ โมหชญฺจาปิ อวิทฺทสุฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ โส อวิทู อนฺธพาโล โลภชญฺจ โทสชญฺจ โมหชญฺจาติ กมฺมํ กโรติ, เอวํ กโรนฺเตน ยํ เตน ปกตํ กมฺมํ อปฺปํ วา ยทิ วา พหุํฯ อิเธว ตํ เวทนิยนฺติ วตฺถุํ อญฺญํ น วิชฺชตีติ ตสฺส กมฺมสฺส วิปจฺจนตฺถาย อญฺญํ วตฺถุ นตฺถิฯ น หิ อญฺเญน กตํ กมฺมํ อญฺญสฺส อตฺตภาเว วิปจฺจติฯ ตสฺมา โลภญฺจ โทสญฺจ, โมหชญฺจาปิ วิทฺทสูติ ตสฺมา โย วิทู เมธาวี ปณฺฑิโต ตํ โลภชาทิเภทํ กมฺมํ น กโรติ, โส วิชฺชํ อุปฺปาทยํ ภิกฺขุ, สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห, อรหตฺตมคฺควิชฺชํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ วา ปน วิชฺชํ อุปฺปาเทนฺโต สพฺพา ทุคฺคติโย ชหติฯ เทสนาสีสเมเวตํ, สุคติโยปิ ปน โส ขีณาสโว ชหติเยวฯ ยมฺปิ เจตํ ‘‘ตสฺมา โลภญฺจ โทสญฺจา’’ติ วุตฺตํ, เอตฺถาปิ โลภโทสสีเสน โลภชญฺจ โทสชญฺจ กมฺมเมว นิทฺทิฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอวํ สุตฺตนฺเตสุปิ คาถายปิ วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิตนฺติฯ
๕. หตฺถกสุตฺตวณฺณนา
๓๕. ปญฺจเม อาฬวิยนฺติ อาฬวิรฏฺเฐฯ โคมคฺเคติ คุนฺนํ คมนมคฺเคฯ ปณฺณสนฺถเรติ สยํ ปติตปณฺณสนฺถเรฯ อถาติ เอวํ คุนฺนํ คมนมคฺคํ อุชุํ มหาปถํ นิสฺสาย สิํสปาวเน สยํ ปติตปณฺณานิ สงฺกฑฺฒิตฺวา กตสนฺถเร สุคตมหาจีวรํ ปตฺถริตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺเน ตถาคเตฯ หตฺถโก อาฬวโกติ หตฺถโต หตฺถํ คตตฺตา เอวํลทฺธนาโม อาฬวโก ราชปุตฺโตฯ เอตทโวจาติ เอตํ ‘‘กจฺจิ, ภนฺเต สุขมสยิตฺถาติ สุขํ สยิตฺถฯ
อนฺตรฏฺฐโกติ มาฆผคฺคุณานํ อนฺตเร อฏฺฐทิวสปริมาโณ กาโลฯ มาฆสฺส หิ อวสาเน จตฺตาโร ทิวสา, ผคฺคุณสฺส อาทิมฺหิ จตฺตาโรติ อยํ ‘‘อนฺตรฏฺฐโก’’ติ วุจฺจติฯ หิมปาตสมโยติ หิมสฺส ปตนสมโยฯ ขราติ ผรุสา กกฺขฬา วาฯ โคกณฺฏกหตาติ นววุฏฺเฐ เทเว คาวีนํ อกฺกนฺตกฺกนฺตฏฺฐาเน ขุรนฺตเรหิ กทฺทโม อุคฺคนฺตฺวา ติฏฺฐติ, โส วาตาตเปน สุกฺโข กกจทนฺตสทิโส โหติ ทุกฺขสมฺผสฺโสฯ ตํ สนฺธายาห – ‘‘โคกณฺฏกหตา ภูมี’’ติฯ คุนฺนํ ขุรนฺตเรหิ ฉินฺนาติปิ อตฺโถฯ เวรมฺโภ วาโต วายตีติ จตูหิ ทิสาหิ วายนฺโต วาโต วายติฯ เอกาย ทิสาย วา ทฺวีหิ วา ทิสาหิ ตีหิ วา ทิสาหิ วายนฺโต วาโต เวรมฺโภติ น วุจฺจติฯ
เตน หิ ราชกุมาราติ อิทํ สตฺถา ‘‘อยํ ราชกุมาโร โลกสฺมิํ เนว สุขวาสิโน, น ทุกฺขวาสิโน ชานาติ, ชานาเปสฺสามิ น’’นฺติ อุปริ เทสนํ วฑฺเฒนฺโต อาหฯ ตตฺถ ยถา เต ขเมยฺยาติ ยถา ตุยฺหํ รุจฺเจยฺยฯ อิธสฺสาติ อิมสฺมิํ โลเก อสฺสฯ โคนกตฺถโตติ จตุรงฺคุลาธิกโลเมน กาฬโกชเวน อตฺถโตฯ ปฏิกตฺถโตติ อุณฺณามเยน เสตตฺถรเณน อตฺถโตฯ ปฏลิกตฺถโตติ ฆนปุปฺเผน อุณฺณามยอตฺถรเณน อตฺถโตฯ กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรโณติ สอุตฺตรจฺฉโทติ สห อุตฺตรจฺฉเทน, อุปริ พทฺเธน รตฺตวิตาเนน สทฺธินฺติ อตฺโถฯ อุภโตโลหิตกูปธาโนติ สีสูปธานญฺจ ปาทูปธานญฺจาติ ปลฺลงฺกสฺส อุภโต ฐปิตโลหิตกูปธาโนฯ ปชาปติโยติ ภริยาโยฯ มนาเปน ปจฺจุปฏฺฐิตา อสฺสูติ มนาเปน อุปฏฺฐานวิธาเนน ปจฺจุปฏฺฐิตา ภเวยฺยุํฯ
กายิกาติ ปญฺจทฺวารกายํ โขภยมานาฯ เจตสิกาติ มโนทฺวารํ โขภยมานาฯ โส ราโค ตถาคตสฺส ปหีโนติ ตถารูโป ราโค ตถาคตสฺส ปหีโนติ อตฺโถฯ โย ปน ตสฺส ราโค, น โส ตถาคตสฺส ปหีโน นามฯ โทสโมเหสุปิ เอเสว นโยฯ
พฺราหฺมโณติ พาหิตปาโป ขีณาสวพฺราหฺมโณฯ ปรินิพฺพุโตติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต น ลิมฺปติ กาเมสูติ วตฺถุกาเมสุ จ กิเลสกาเมสุ จ ตณฺหาทิฏฺฐิเลเปหิ น ลิมฺปติฯ สีติภูโตติ อพฺภนฺตเร ตาปนกิเลสานํ อภาเวน สีติภูโตฯ นิรูปธีติ กิเลสูปธีนํ อภาเวน นิรูปธิฯ สพฺพา อาสตฺติโย เฉตฺวาติ อาสตฺติโย วุจฺจนฺติ ตณฺหาโย, ตา สพฺพาปิ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ อาสตฺตวิสตฺตา อาสตฺติโย ฉินฺทิตฺวาฯ วิเนยฺย หทเย ทรนฺติ หทยนิสฺสิตํ ทรถํ วินยิตฺวา วูปสเมตฺวาฯ สนฺติํ ปปฺปุยฺย เจตโสติ จิตฺตสฺส กิเลสนิพฺพานํ ปาปุณิตฺวาฯ กรณวจนํ วา เอตํ ‘‘สพฺพเจตโส สมนฺนาหริตฺวา’’ติอาทีสุ วิย, เจตสา นิพฺพานํ ปาปุณิตฺวาติ อตฺโถฯ
๖. เทวทูตสุตฺตวณฺณนา
๓๖. ฉฏฺเฐ เทวทูตานีติ เทวทูตาฯ อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ – เทโวติ มจฺจุ, ตสฺส ทูตาติ เทวทูตาฯ ชิณฺณพฺยาธิมตา หิ สํเวคชนนฏฺเฐน ‘‘อิทานิ เต มจฺจุสมีปํ คนฺตพฺพ’’นฺติ โจเทนฺติ วิย, ตสฺมา เทวทูตาติ วุจฺจนฺติฯ เทวา วิย ทูตาติปิ เทวทูตาฯ ยถา หิ อลงฺกตปฏิยตฺตาย เทวตาย อากาเส ฐตฺวา ‘‘ตฺวํ อสุกทิวเส มริสฺสสี’’ติ วุตฺเต ตสฺสา วจนํ สทฺธาตพฺพํ โหติ; เอวเมวํ ชิณฺณพฺยาธิมตาปิ ทิสฺสมานา ‘‘ตฺวมฺปิ เอวํธมฺโม’’ติ โจเทนฺติ วิย, เตสญฺจ ตํ วจนํ อนญฺญถาภาวิตาย เทวตาย พฺยากรณสทิสเมว โหตีติ เทวา วิย ทูตาติ เทวทูตาฯ วิสุทฺธิเทวานํ ทูตาติปิ เทวทูตาฯ สพฺพโพธิสตฺตา หิ ชิณฺณพฺยาธิมตปพฺพชิเต ทิสฺวาว สํเวคํ อาปชฺชิตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิํสุฯ เอวํ วิสุทฺธิเทวานํ ทูตาติปิ เทวทูตาฯ อิธ ปน ลิงฺควิปลฺลาเสน ‘‘เทวทูตานี’’ติ วุตฺตํฯ
กาเยน ทุจฺจริตนฺติอาทิ กสฺมา อารทฺธํ? เทวทูตานุยุญฺชนฏฺฐานุปกฺกมกมฺมทสฺสนตฺถํฯ อิมินา หิ กมฺเมน อยํ สตฺโต นิรเย นิพฺพตฺตติ, อถ นํ ตตฺถ ยโม ราชา เทวทูเต สมนุยุญฺชติฯ ตตฺถ กาเยน ทุจฺจริตํ จรตีติ กายทฺวาเรน ติวิธํ ทุจฺจริตํ จรติฯ วาจายาติ วจีทฺวาเรน จตุพฺพิธํ ทุจฺจริตํ จรติฯ มนสาติ มโนทฺวาเรน ติวิธํ ทุจฺจริตํ จรติฯ
ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลาติ เอตฺถ เอกจฺเจ เถรา ‘‘นิรยปาลา นาม นตฺถิ, ยนฺตรูปํ วิย กมฺมเมว การณํ กาเรตี’’ติ วทนฺติฯ ตํ ‘‘อตฺถิ นิรเย นิรยปาลาติ, อามนฺตาฯ อตฺถิ ยมสฺส รญฺโญติ ยมราชา นาม เวมานิกเปตราชาฯ เอกสฺมิํ กาเล ทิพฺพวิมาเน ทิพฺพกปฺปรุกฺขทิพฺพอุยฺยานทิพฺพนาฏกาทิสพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวติ, เอกสฺมิํ กาเล กมฺมวิปากํ, ธมฺมิโก ราชา, น เจส เอโกว โหติ, จตูสุ ปน ทฺวาเรสุ จตฺตาโร ชนา โหนฺติฯ อมตฺเตยฺโยติ มาตุ หิโต มตฺเตยฺโย, มาตริ สมฺมา ปฏิปนฺโนติ อตฺโถฯ น มตฺเตยฺโยติ อมตฺเตยฺโย, มาตริ มิจฺฉา ปฏิปนฺโนติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อพฺรหฺมญฺโญติ เอตฺถ จ ขีณาสวา พฺราหฺมณา นาม, เตสุ มิจฺฉา ปฏิปนฺโน อพฺรหฺมญฺโญ นามฯ
สมนุยุญฺชตีติ อนุโยควตฺตํ อาโรเปนฺโต ปุจฺฉติ, ลทฺธิํ ปติฏฺฐาเปนฺโต ปน สมนุคฺคาหติ นาม, การณํ ปุจฺฉนฺโต สมนุภาสติ นามฯ นาทฺทสนฺติ อตฺตโน สนฺติเก ปหิตสฺส กสฺสจิ เทวทูตสฺส อภาวํ สนฺธาย เอวํ วทติฯ
อถ นํ ยโม ‘‘นายํ ภาสิตสฺส อตฺถํ สลฺลกฺเขตี’’ติ ญตฺวา อตฺถํ สลฺลกฺขาเปตุกาโม อมฺโภติอาทิมาหฯ ตตฺถ ชิณฺณนฺติ ชราชิณฺณํฯ โคปานสิวงฺกนฺติ โคปานสี วิย วงฺกํฯ โภคฺคนฺติ ภคฺคํฯ อิมินาปิสฺส วงฺกภาวเมว ทีเปติฯ ทณฺฑปรายณนฺติ ทณฺฑปฏิสรณํ ทณฺฑทุติยํฯ ปเวธมานนฺติ กมฺปมานํฯ อาตุรนฺติ ชราตุรํฯ ขณฺฑทนฺตนฺติ ชรานุภาเวน ขณฺฑิตทนฺตํฯ ปลิตเกสนฺติ ปณฺฑรเกสํฯ วิลูนนฺติ ลุญฺจิตฺวา คหิตเกสํ วิย ขลิตสิรนฺติ มหาขลฺลาฏสีสํฯ วลิตนฺติ สญฺชาตวลิํฯ ติลกาหตคตฺตนฺติ ชราธมฺโมติ ชราสภาโว, อปริมุตฺโต ชราย, ชรา นาม มยฺหํ อพฺภนฺตเรเยว ปวตฺตตีติฯ ปรโต พฺยาธิธมฺโม มรณธมฺโมติ ปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ
ปฐมํ เทวทูตํ สมนุยุญฺชิตฺวาติ เอตฺถ ชราชิณฺณสตฺโต อตฺถโต เอวํ วทติ นาม – ‘‘ปสฺสถ, โภ, อหมฺปิ ตุมฺเห วิย ตรุโณ อโหสิํ อูรุพลี พาหุพลี ชวสมฺปนฺโน, ตสฺส เม ตา พลชวสมฺปตฺติโย อนฺตรหิตา, วิชฺชมานาปิ เม หตฺถปาทา หตฺถปาทกิจฺจํ น กโรนฺติ, ชรายมฺหิ อปริมุตฺตตาย เอทิโส ชาโตฯ น โข ปนาหเมว, ตุมฺเหปิ ชราย อปริมุตฺตาวฯ ยเถว หิ มยฺหํ, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ ชรา อาคมิสฺสติฯ อิติ ตสฺสา ปุเร อาคมนาว กลฺยาณํ กโรถา’’ติ อาพาธิกนฺติ พาธิกํฯ ทุกฺขิตนฺติ ทุกฺขปฺปตฺตํฯ พาฬฺหคิลานนฺติ อธิมตฺตคิลานํฯ
ทุติยํ เทวทูตนฺติ เอตฺถปิ คิลานสตฺโต อตฺถโต เอวํ วทติ นาม – ‘‘ปสฺสถ, โภ, อหมฺปิ ตุมฺเห วิย นิโรโค อโหสิํ, โสมฺหิ เอตรหิ พฺยาธินา อภิหโต, สเก มุตฺตกรีเส ปลิปนฺโน, อุฏฺฐาตุมฺปิ น สกฺโกมิฯ วิชฺชมานาปิ เม หตฺถปาทา หตฺถปาทกิจฺจํ น กโรนฺติ, พฺยาธิโตมฺหิ อปริมุตฺตตาย เอทิโส ชาโตฯ น โข ปนาหเมว, ตุมฺเหปิ พฺยาธิโต อปริมุตฺตาวฯ ยเถว หิ มยฺหํ, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ พฺยาธิ อาคมิสฺสติฯ อิติ ตสฺส ปุเร อาคมนาว กลฺยาณํ กโรถา’’ติฯ เตเนเวส เทวทูโต นาม ชาโตฯ
เอกาหมตนฺติอาทีสุ เอกาหํ มตสฺส อสฺสาติ เอกาหมโต, ตํ เอกาหมตํฯ ปรโต อุทฺธุมาตกํฯ วินีโล วุจฺจติ วิปริภินฺนวณฺโณ, วินีโลว วินีลโก, ตํ วินีลกํฯ ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วินีลนฺติ วินีลกํฯ วิปุพฺพกนฺติ วิสฺสนฺทมานปุพฺพกํ, ปริภินฺนฏฺฐาเน หิ ปคฺฆริเตน ปุพฺเพน ปลิมกฺขิตนฺติ อตฺโถฯ
ตติยํ เทวทูตนฺติ เอตฺถ มตกสตฺโต อตฺถโต เอวํ วทติ นาม – ‘‘ปสฺสถ, โภ, มํ อามกสุสาเน ฉฑฺฑิตํ อุทฺธุมาตกาทิภาวปฺปตฺตํ, มรณโตมฺหิ อปริมุตฺตตาย เอทิโส ชาโตฯ น โข ปนาหเมว, ตุมฺเหปิ มรณโต อปริมุตฺตาฯ ยเถว หิ มยฺหํ, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ มรณํ อาคมิสฺสติฯ อิติ ตสฺส ปุเร อาคมนาว กลฺยาณํ กโรถา’’ติฯ เตเนวสฺส เทวทูโต นาม ชาโตฯ
อิมํ ปน เทวทูตานุโยคํ โก ลภติ, โก น ลภติ? เยน ตาว พหุํ ปาปํ กตํ, โส คนฺตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตติเยวฯ เยน ปน ปริตฺตํ ปาปํ กตํ, โส ลภติฯ ยถา หิ สภณฺฑํ โจรํ คเหตฺวา กตฺตพฺพเมว กโรนฺติ น วินิจฺฉินนฺติฯ อนุวิชฺชิตฺวา คหิตํ ปน วินิจฺฉยฏฺฐานํ นยนฺติ, โส วินิจฺฉยํ ลภติฯ เอวํสมฺปทเมตํฯ ปริตฺตปาปกมฺมา หิ อตฺตโน ธมฺมตายปิ สรนฺติ, สารียมานาปิ สรนฺติฯ
ตตฺถ ทีฆชยนฺตทมิโฬ นาม อตฺตโน ธมฺมตาย สริฯ โส กิร ทมิโฬ สุมนคิริมหาวิหาเร อากาสเจติยํ รตฺตปเฏน ปูเชสิ, อถ นิรเย อุสฺสทสามนฺเต นิพฺพตฺโต อคฺคิชาลสทฺทํ สุตฺวาว อตฺตนา ปูชิตปฏํ อนุสฺสริ, โส คนฺตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺโตฯ อปโรปิ ปุตฺตสฺส ทหรภิกฺขุโน ขลิสาฏกํ เทนฺโต ปาทมูเล ฐเปสิ, มรณกาลมฺหิ ปฏปฏาติ สทฺเท นิมิตฺตํ คณฺหิ
อตฺตโน ธมฺมตาย อสรนฺเต ปน ตโย เทวทูเต ปุจฺฉติฯ ตตฺถ โกจิ ปฐเมน เทวทูเตน สรติ, โกจิ ทุติยตติเยหิ, โกจิ ตีหิปิ นสฺสรติฯ ตํ ยโม ราชา ทิสฺวา สยํ สาเรติฯ เอโก กิร อมจฺโจ สุมนปุปฺผกุมฺเภน มหาเจติยํ ปูเชตฺวา ยมสฺส ปตฺติํ อทาสิ, ตํ อกุสลกมฺเมน นิรเย นิพฺพตฺตํ ยมสฺส สนฺติกํ นยิํสุฯ ตสฺมิํ ตีหิปิ เทวทูเตหิ กุสลํ อสรนฺเต ยโม สยํ โอโลเกนฺโต ทิสฺวา – ‘‘นนุ ตฺวํ มหาเจติยํ สุมนปุปฺผกุมฺเภน ปูเชตฺวา มยฺหํ ปตฺติํ อทาสี’’ติ สาเรสิ, โส ตสฺมิํ กาเล สริตฺวา เทวโลกํ คโต
ตตฺตํ อโยขิลนฺติ ติคาวุตํ อตฺตภาวํ สมฺปชฺชลิตาย โลหปถวิยา อุตฺตานกํ นิปชฺชาเปตฺวา ทกฺขิณหตฺเถ ตาลปฺปมาณํ อยสูลํ ปเวเสนฺติ, ตถา วามหตฺถาทีสุฯ ยถา จ ตํ อุตฺตานกํ นิปชฺชาเปตฺวา, เอวํ อุเรนปิ วามปสฺเสนปิ ทกฺขิณปสฺเสนปิ นิปชฺชาเปตฺวา เต ตํ กมฺมการณํ กโรนฺติเยวฯ สํเวเสตฺวาติ ชลิตาย โลหปถวิยา ติคาวุตํ อตฺตภาวํ นิปชฺชาเปตฺวาฯ กุฐารีหีติ มหตีหิ เคหสฺส เอกปกฺขจฺฉทนมตฺตาหิ กุฐารีหิ ตจฺฉนฺติ, โลหิตํ นที หุตฺวา สนฺทติ, โลหปถวิโต ชาลา อุฏฺฐหิตฺวา ตจฺฉิตฏฺฐานํ คณฺหาติ, มหาทุกฺขํ อุปฺปชฺชติฯ ตจฺฉนฺตา ปน สุตฺตาหตํ กริตฺวา ทารุํ วิย อฏฺฐํสมฺปิ ฉฬํสมฺปิ กโรนฺติฯ วาสีหีติ มหาสุปฺปปฺปมาณาหิ วาสีหิฯ รเถ โยเชตฺวาติ สทฺธิํ ยุคโยตฺตปกฺขรถจกฺกกุพฺพรปาชเนหิ สพฺพโต ปชฺชลิเต รเถ โยเชตฺวาฯ มหนฺตนฺติ อาโรเปนฺตีติ สมฺปชฺชลิเตหิ อยมุคฺคเรหิ โปเถนฺตา อาโรเปนฺติฯ สกิมฺปิ อุทฺธนฺติ สุปกฺกุถิตาย อุกฺขลิยา ปกฺขิตฺตตณฺฑุลา วิย อุทฺธมโธติริยญฺจ คจฺฉติฯ มหานิรเยติ อวีจิมหานิรยมฺหิฯ
ภาคโส มิโตติ ภาเค ฐเปตฺวา วิภตฺโตฯ ปริยนฺโตติ ปริกฺขิตฺโตฯ อยสาติ อุปริ อยปฏฺเฏน ฉาทิโตฯ สมนฺตา โยชนสตํ, ผริตฺวา ติฏฺฐตีติ เอวํ ผริตฺวา ติฏฺฐติ, ยถา ตํ สมนฺตา โยชนสเต ฐตฺวา โอโลเกนฺตสฺส อกฺขีนิ ยมกโคฬกา วิย นิกฺขมนฺติฯ
หีนกายูปคาติ หีนํ กายํ อุปคตา หุตฺวาฯ อุปาทาเนติ ตณฺหาทิฏฺฐิคฺคหเณฯ ชาติมรณสมฺภเวติ ชาติยา จ มรณสฺส จ การณภูเตฯ อนุปาทาติ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยิตฺวาฯ ชาติมรณสงฺขเยติ ชาติมรณสงฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน วิมุจฺจนฺติฯ ทิฏฺฐธมฺมาภินิพฺพุตาติ ทิฏฺฐธมฺเม อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว สพฺพกิเลสนิพฺพาเนน นิพฺพุตาฯ สพฺพทุกฺขํ อุปจฺจคุนฺติ สกลวฏฺฏทุกฺขํ อติกฺกนฺตาฯ
๗. จตุมหาราชสุตฺตวณฺณนา
๓๗. สตฺตเม อมจฺจา ปาริสชฺชาติ ปริจาริกเทวตาฯ อิมํ โลกํ อนุวิจรนฺตีติ อฏฺฐมีทิวเส กิร สกฺโก เทวราชา จตฺตาโร มหาราชาโน อาณาเปติ – ‘‘ตาตา, อชฺช อฏฺฐมีทิวเส มนุสฺสโลกํ อนุวิจริตฺวา ปุญฺญานิ กโรนฺตานํ นามโคตฺตํ อุคฺคณฺหิตฺวา อาคจฺฉถา’’ติฯ เต คนฺตฺวา อตฺตโน ปริจารเก เปเสนฺติ – ‘‘คจฺฉถ, ตาตา, มนุสฺสโลกํ วิจริตฺวา ปุญฺญการกานํ นามโคตฺตานิ สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขิตฺวา อาเนถา’’ติฯ เต ตถา กโรนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อิมํ โลกํ อนุวิจรนฺตี’’ติฯ กจฺจิ พหูติอาทิ เตสํ อุปปริกฺขาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เอวํ อุปปริกฺขนฺตา หิ เต อนุวิจรนฺติฯ ตตฺถ อุโปสถํ อุปวสนฺตีติ มาสสฺส อฏฺฐวาเร อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐหนฺติฯ ปฏิชาคโรนฺตีติ ปฏิชาครอุโปสถกมฺมํ นาม กโรนฺติฯ ตํ กโรนฺตา เอกสฺมิํ อทฺธมาเส จตุนฺนํ อุโปสถทิวสานํ ปจฺจุคฺคมนานุคฺคมนวเสน กโรนฺติฯ ปญฺจมีอุโปสถํ ปจฺจุคฺคจฺฉนฺตา จตุตฺถิยํ อุโปสถิกา โหนฺติ, อนุคจฺฉนฺตา ฉฏฺฐิยํฯ อฏฺฐมีอุโปสถํ ปจฺจุคฺคจฺฉนฺตา สตฺตมิยํ, อนุคจฺฉนฺตา นวมิยํฯ จาตุทฺทสิํ ปจฺจุคฺคจฺฉนฺตา เตรสิยํ, ปนฺนรสีอุโปสถํ อนุคจฺฉนฺตา ปาฏิปเท อุโปสถิกา โหนฺติฯ ปุญฺญานิ กโรนฺตีติ สรณคมนนิจฺจสีลปุปฺผปูชาธมฺมสฺสวนปทีปสหสฺสอาโรปนวิหารกรณาทีนิ นานปฺปการานิ ปุญฺญานิ กโรนฺติฯ เต เอวํ อนุวิจริตฺวา ปุญฺญกมฺมการกานํ นามโคตฺตานิ โสวณฺณมเย ปฏฺเฏ ลิขิตฺวา อาหริตฺวา จตุนฺนํ มหาราชานํ เทนฺติฯ ปุตฺตา อิมํ โลกํ อนุวิจรนฺตีติ จตูหิ มหาราเชหิ ตทหูติ ตํทิวสํฯ อุโปสเถติ อุโปสถทิวเสฯ
สเจ, ภิกฺขเว, อปฺปกา โหนฺตีติ จตุนฺนํ มหาราชานํ อมจฺจา ปาริสชฺชา ตา ตา คามนิคมราชธานิโย อุปสงฺกมนฺติ, ตโต ตํ อุปนิสฺสาย อธิวตฺถา เทวตา ‘‘มหาราชานํ อมจฺจา อาคตา’’ติ ปณฺณาการํ คเหตฺวา เตสํ สนฺติกํ คจฺฉนฺติฯ เต ปณฺณาการํ คเหตฺวา ‘‘กจฺจิ นุ โข มาริสา พหู มนุสฺสา มตฺเตยฺยา’’ติ วุตฺตนเยน มนุสฺสานํ ปุญฺญปฏิปตฺติํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, มาริส, อิมสฺมิํ คาเม อสุโก จ อสุโก จ ปุญฺญานิ กโรนฺตี’’ติ วุตฺเต เตสํ นามโคตฺตํ ลิขิตฺวา อญฺญตฺถ เทวานํ ตาวติํสานนฺติ ปฐมํ อภินิพฺพตฺเต เตตฺติํส เทวปุตฺเต อุปาทาย เอวํลทฺธนามานํฯ เตสํ ปน อุปฺปตฺติกถา ทีฆนิกาเย สกฺกปญฺหสุตฺตวณฺณนาย วิตฺถาริตาฯ เตนาติ เตน อาโรจเนน, เตน วา ปุญฺญการกานํ อปฺปกภาเวนฯ ทิพฺพา วต, โภ, กายา ปริหายิสฺสนฺตีติ นวนวานํ เทวปุตฺตานํ อปาตุภาเวน เทวกายา ปริหายิสฺสนฺติ, รมณียํ ทสโยชนสหสฺสํ เทวนครํ สุญฺญํ ภวิสฺสติฯ ปริปูริสฺสนฺติ อสุรกายาติ จตฺตาโร อปายา ปริปูริสฺสนฺติฯ อิมินา ‘‘มยํ ปริปุณฺเณ เทวนคเร เทวสงฺฆมชฺเฌ นกฺขตฺตํ กีฬิตุํ น ลภิสฺสามา’’ติ อนตฺตมนา โหนฺติฯ สุกฺกปกฺเขปิ อิมินาว อุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, สกฺโก เทวานมินฺโทติ อตฺตโน สกฺกเทวราชกาลํ สนฺธาย กเถติฯ เอกสฺส วา สกฺกสฺส อชฺฌาสยํ คเหตฺวา กเถตีติ วุตฺตํฯ อนุนยมาโนติ อนุโพธยมาโนฯ ตายํ เวลายนฺติ ตสฺมิํ กาเลฯ
ปาฏิหาริยปกฺขญฺจาติ เอตฺถ ปาฏิหาริยปกฺโข นาม อนฺโตวสฺเส เตมาสํ นิพทฺธุโปสโถ, ตํ อสกฺโกนฺตสฺส ทฺวินฺนํ ปวารณานํ อนฺตเร เอกมาสํ นิพทฺธุโปสโถ, ตมฺปิ อสกฺโกนฺตสฺส ปฐมปวารณโต ปฏฺฐาย เอโก อทฺธมาโส ปาฏิหาริยปกฺโขเยว นามฯ อฏฺฐงฺคสุสมาคตนฺติ อฏฺฐหิ โยปิสฺส มาทิโส นโรติ โยปิ สตฺโต มาทิโส ภเวยฺยฯ สกฺโกปิ กิร วุตฺตปฺปการสฺส อุโปสถกมฺมสฺส คุณํ ชานิตฺวา ทฺเว เทวโลกสมฺปตฺติโย ปหาย มาสสฺส อฏฺฐ วาเร อุโปสถํ อุปวสติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ อปโร นโย – โยปิสฺส มาทิโส นโรติ โยปิ สตฺโต มาทิโส อสฺส, มยา ปตฺตํ
วุสิตวาติ วุตฺถวาโสฯ กตกรณีโยติ จตูหิ มคฺเคหิ กตฺตพฺพกิจฺจํ กตฺวา ฐิโตฯ โอหิตภาโรติ ขนฺธภารกิเลสภารอภิสงฺขารภาเร โอตาเรตฺวา ฐิโตฯ อนุปฺปตฺตสทตฺโถติ สทตฺโถ วุจฺจติ อรหตฺตํ, ตํ อนุปฺปตฺโตฯ ปริกฺขีณภวสํโยชโนติ เยน สํโยชเนน พทฺโธ ภเวสุ อากฑฺฒียติ, ตสฺส ขีณตฺตา ปริกฺขีณภวสํโยชโนฯ สมฺมทญฺญา วิมุตฺโตติ เหตุนา นเยน การเณน ชานิตฺวา วิมุตฺโตฯ กลฺลํ วจนายาติ ยุตฺตํ วตฺตุํฯ
โยปิสฺส มาทิโส นโรติ โยปิ มาทิโส ขีณาสโว อสฺส, โสปิ เอวรูปํ อุโปสถํ อุปวเสยฺยาติ อุโปสถกมฺมสฺส คุณํ ชานนฺโต เอวํ วเทยฺยฯ อปโร นโย โยปิสฺส มาทิโส นโรติ โยปิ สตฺโต มาทิโส อสฺส, มยา ปตฺตํ สมฺปตฺติํ ปาปุณิตุํ อิจฺเฉยฺยาติ อตฺโถฯ สกฺกา หิ เอวรูเปน อุโปสถกมฺเมน ขีณาสวสมฺปตฺติํ ปาปุณิตุนฺติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ อฏฺฐมํ อุตฺตานตฺถเมวฯ
๙. สุขุมาลสุตฺตวณฺณนา
๓๙. นวเม สุขุมาโลติ นิทฺทุกฺโขฯ ปรมสุขุมาโลติ ปรมนิทฺทุกฺโขฯ อจฺจนฺตสุขุมาโลติ สตตนิทฺทุกฺโขฯ อิมํ เอกตฺถาติ เอกิสฺสา โปกฺขรณิยาฯ อุปฺปลํ วปฺปตีติ อุปฺปลํ โรเปติฯ สา นีลุปฺปลวนสญฺฉนฺนา โหติฯ ปทุมนฺติ ปณฺฑรปทุมํฯ ปุณฺฑรีกนฺติ รตฺตปทุมํฯ เอวํ อิตราปิ ทฺเว ปทุมปุณฺฑรีกวเนหิ สญฺฉนฺนา โหนฺติฯ โพธิสตฺตสฺส กิร สตฺตฏฺฐวสฺสิกกาเล ราชา อมจฺเจ ปุจฺฉิ – ‘‘ตรุณทารกา กตรกีฬิกํ ปิยายนฺตี’’ติ? อุทกกีฬิกํ เทวาติฯ ตโต ราชา กุทฺทาลกมฺมการเก สนฺนิปาเตตฺวา โปกฺขรณิฏฺฐานานิ คณฺหาเปสิฯ อถ สกฺโก เทวราชา อาวชฺเชนฺโต ตํ ปวตฺติํ
นนุ เจตา
ยาวเทว มมตฺถายาติ เอตฺถ ยาวเทวาติ ปโยชนาวธินิยามวจนํ, ยาว มเมว อตฺถาย, นตฺเถตฺถ อญฺญํ การณนฺติ อตฺโถฯ น โข ปนสฺสาหนฺติ น โข ปนสฺส อหํฯ อกาสิกํ จนฺทนนฺติ อสณฺหํ จนฺทนํฯ กาสิกํ, ภิกฺขเว, สุ เม ตํ เวฐนนฺติ, ภิกฺขเว, เวฐนมฺปิ เม กาสิกํ โหติฯ เอตฺถ หิ สุอิติ จ ตนฺติ จ นิปาตมตฺตํ, เมติ สามิวจนํฯ เวฐนมฺปิ เม สณฺหเมว โหตีติ ทสฺเสติฯ กาสิกา กญฺจุกาติ ปารุปนกญฺจุโกปิ สณฺหกญฺจุโกวฯ เสตจฺฉตฺตํ ธารียตีติ มานุสกเสตจฺฉตฺตมฺปิ ทิพฺพเสตจฺฉตฺตมฺปิ อุปริธาริตเมว โหติฯ มา นํ ผุสิ สีตํ วาติ
ตโย ปาสาทา อเหสุนฺติ โพธิสตฺเต กิร โสฬสวสฺสุทฺเทสิเก ชาเต เหมนฺติโกติอาทีสุ ยตฺถ สุขํ เหมนฺเต วสิตุํ, อยํ เหมนฺติโกฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ – เหมนฺเต วาโส เหมนฺตํ, เหมนฺตํ อรหตีติ เหมนฺติโกฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ
ตตฺถ เหมนฺติโก ปาสาโท นวภูมโก อโหสิ, ภูมิโย ปนสฺส อุณฺหอุตุคฺคาหาปนตฺถาย นีจา อเหสุํฯ ตตฺถ ทฺวารวาตปานานิ สุผุสิตกวาฏานิ อเหสุํ นิพฺพิวรานิฯ จิตฺตกมฺมมฺปิ กโรนฺตา ตตฺถ ตตฺถ ปชฺชลิเต อคฺคิกฺขนฺเธเยว อกํสุฯ ภูมตฺถรณํ ปเนตฺถ กมฺพลมยํ, ตถา สาณิวิตานนิวาสนปารุปนเวฐนานิฯ วาตปานานิ อุณฺหคฺคาหาปนตฺถํ ทิวา วิวฏานิ รตฺติํ ปิหิตานิ โหนฺติฯ
คิมฺหิโก ปน ปญฺจภูมโก อโหสิฯ สีตอุตุคฺคาหาปนตฺถํ ปเนตฺถ ภูมิโย อุจฺจา อสมฺพาธา อเหสุํฯ ทฺวารวาตปานานิ นาติผุสิตานิ สวิวรานิ สชาลานิ อเหสุํฯ จิตฺตกมฺเม อุปฺปลานิ ปทุมานิ ปุณฺฑรีกานิเยว อกํสุฯ ภูมตฺถรณํ ปเนตฺถ ทุกูลมยํ, ตถา สาณิวิตานนิวาสนปารุปนเวฐนานิฯ วาตปานสมีเปสุ เจตฺถ นว จาฏิโย ฐเปตฺวา อุทกสฺส ปูเรตฺวา นีลุปฺปลาทีหิ สญฺฉาเทนฺติฯ เตสุ เตสุ ปเทเสสุ อุทกยนฺตานิ กโรนฺติ, เยหิ เทเว วสฺสนฺเต วิย อุทกธารา นิกฺขมนฺติฯ อนฺโตปาสาเท ตตฺถ ตตฺถ กลลปูรา โทณิโย ฐเปตฺวา ปญฺจวณฺณานิ ปทุมานิ โรปยิํสุฯ ปาสาทมตฺถเก สุกฺขมหิํสจมฺมํ พนฺธิตฺวา ยนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา ยาว ฉทนปิฏฺฐิยา ปาสาเณ อาโรเปตฺวา ตสฺมิํ วิสฺสชฺเชนฺติฯ เตสํ จมฺเม ปวฏฺฏนฺตานํ สทฺโท เมฆคชฺชิตํ วิย โหติฯ ทฺวารวาตปานานิ
วสฺสิโก
เอวํ นิฏฺฐิเตสุ ปาสาเทสุ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘ปุตฺโต เม วยปฺปตฺโต, ฉตฺตมสฺส อุสฺสาเปตฺวา รชฺชสิริํ ปสฺสิสฺสามี’’ติฯ โส สากิยานํ ปณฺณานิ ปหิณิ – ‘‘ปุตฺโต เม วยปฺปตฺโต, รชฺเช นํ ปติฏฺฐาเปสฺสามิ, สพฺเพ อตฺตโน อตฺตโน เคเหสุ วยปฺปตฺตา, ทาริกา อิมํ เคหํ เปเสนฺตู’’ติฯ เต สาสนํ สุตฺวา – ‘‘กุมาโร เกวลํ ทสฺสนกฺขโม รูปสมฺปนฺโน, น กิญฺจิ สิปฺปํ ชานาติ, ทารภรณํ กาตุํ น สกฺขิสฺสติ, น มยํ ธีตโร ทสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ ราชา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ปุตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาโรเจสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘กิํ สิปฺปํ ทสฺเสตุํ วฏฺฏติ, ตาตา’’ติ อาหฯ สหสฺสถามธนุํ อาโรเปตุํ วฏฺฏติ, ตาตาติฯ เตน หิ อาหราเปถาติฯ ราชา อาหราเปตฺวา อทาสิฯ ธนุํ ปุริสสหสฺสํ อาโรเปติ, ปุริสสหสฺสํ โอโรเปติฯ มหาปุริโส ธนุํ อาหราเปตฺวา ปลฺลงฺเก นิสินฺโนว ชิยํ ปาทงฺคุฏฺฐเก เวเฐตฺวา กฑฺฒนฺโต ปาทงฺคุฏฺฐเกเนว ธนุํ อาโรเปตฺวา วาเมน หตฺเถน ทณฺเฑ คเหตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน กฑฺฒิตฺวา ชิยํ โปเถสิฯ สกลนครํ อุปฺปตนาการปฺปตฺตํ อโหสิฯ ‘‘กิํ สทฺโท เอโส’’ติ จ วุตฺเต ‘‘เทโว คชฺชตี’’ติ อาหํสุฯ อถญฺเญ ‘‘ตุมฺเห น ชานาถ, น เทโว คชฺชติ, องฺคีรสสฺส กุมารสฺส สหสฺสถามธนุํ อาโรเปตฺวา ชิยํ โปเถนฺตสฺส ชิยปฺปหารสทฺโท เอโส’’ติ
มหาปุริโส ‘‘อญฺญํ กิํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ อฏฺฐงฺคุลมตฺตพหลํ อโยปฏฺฏํ กณฺเฑน วินิวิชฺฌิตุํ วฏฺฏตีติฯ ตํ วินิวิชฺฌิตฺวา ‘‘อญฺญํ กิํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ จตุรงฺคุลพหลํ อสนผลกํ วินิวิชฺฌิตุํ วฏฺฏตีติฯ ตํ วินิวิชฺฌิตฺวา ‘‘อญฺญํ กิํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ วิทตฺถิพหลํ อุทุมฺพรผลกํ วินิวิชฺฌิตุํ
นิปฺปุริเสหีติ ปุริสวิรหิเตหิฯ น เกวลํ เจตฺถ ตูริยาเนว นิปฺปุริสานิ, สพฺพฏฺฐานานิปิ นิปฺปุริสาเนวฯ โทวาริกาปิ อิตฺถิโยว, นฺหาปนาทิปริกมฺมกราปิ อิตฺถิโยว ปริจารยมาโนติ โมทมาโนฯ น เหฏฺฐาปาสาทํ โอโรหามีติ ปาสาทโต เหฏฺฐา น โอตรามิฯ อิติ มํ จตฺตาโร มาเส อญฺโญ สิขาพทฺโธ ปุริโส นาม ปสฺสิตุํ นาลตฺถฯ ยถาติ เยน นิยาเมนฯ ทาสกมฺมกรโปริสสฺสาติ ทาสานญฺเจว เทวสิกภตฺตเวตนาภตานํ กมฺมกรานญฺจ นิสฺสาย ชีวมานปุริสานญฺจฯ กณาชกนฺติ สกุณฺฑกภตฺตํฯ พิลงฺคทุติยนฺติ กญฺชิกทุติยํฯ
เอวรูปาย อิทฺธิยาติ เอวํชาติกาย ปุญฺญิทฺธิยา สมนฺนาคตสฺสฯ เอวรูเปน จ สุขุมาเลนาติ เอวํชาติเกน จ นิทฺทุกฺขภาเวนฯ โสขุมาเลนาติปิ อสฺสุตวา โข ปุถุชฺชโนติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปรนฺติ ปรปุคฺคลํฯ ชิณฺณนฺติ ชราชิณฺณํฯ อฏฺฏียตีติ อฏฺโฏ ปีฬิโต โหติฯ หรายตีติ หิริํ กโรติ ลชฺชติฯ ชิคุจฺฉตีติ อสุจิํ วิย ทิสฺวา ชิคุจฺฉํ อุปฺปาเทติฯ อตฺตานํเยว อติสิตฺวาติ ชราธมฺมมฺปิ สมานํ อตฺตานํ อติกฺกมิตฺวา อฏฺฏียติ หรายตีติ อตฺโถฯ ชราธมฺโมติ ชราสภาโวฯ ชรํ อนตีโตติ ชรํ อนติกฺกนฺโต, อนฺโต ชราย วตฺตามิฯ อิติ ปฏิสญฺจิกฺขโตติ เอวํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสฯ โยพฺพนมโทติ โยพฺพนํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนโก มานมโทฯ สพฺพโส ปหียีติ สพฺพากาเรน ปหีโนฯ มคฺเคน ปหีนสทิโส กตฺวา ทสฺสิโตฯ น ปเนส มคฺเคน ปหีโน, ปฏิสงฺขาเนน ปหีโนว กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ โพธิสตฺตสฺส หิ เทวตา อาโรคฺยมโทติ อหํ นิโรโคติ อาโรคฺยํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนโก มานมโทฯ ชีวิตมโทติ อหํ จิรํ ชีวีติ ตํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนโก มานมโทฯ สิกฺขํ ปจฺจกฺขายาติ สิกฺขํ ปฏิกฺขิปิตฺวาฯ หีนายาวตฺตตีติ หีนาย ลามกาย คิหิภาวาย อาวตฺตติฯ
ยถาธมฺมาติ พฺยาธิอาทีหิ ยถาสภาวาฯ ตถาสนฺตาติ ยถา สนฺตา เอว อวิปรีตพฺยาธิอาทิสภาวาว หุตฺวาติ อตฺโถฯ ชิคุจฺฉนฺตีติ ปรปุคฺคลํ ชิคุจฺฉนฺติฯ มม เอวํ วิหาริโนติ มยฺหํ เอวํ ชิคุจฺฉาวิหาเรน วิหรนฺตสฺส เอวํ ชิคุจฺฉนํ นปฺปติรูปํ ภเวยฺย นานุจฺฉวิกํฯ โสหํ เอวํ วิหรนฺโตติ โส อหํ เอวํ ปรํ ชิคุจฺฉมาโน วิหรนฺโต, เอวํ วา อิมินา ปฏิสงฺขานวิหาเรน วิหรนฺโตฯ ญตฺวา ธมฺมํ นิรูปธินฺติ สพฺพูปธิวิรหิตํ นิพฺพานธมฺมํ ญตฺวาฯ สพฺเพ มเท อภิโภสฺมีติ สพฺเพ ตโยปิ มเท อภิภวิํ สมติกฺกมิํฯ เนกฺขมฺเม ทฏฺฐุ เขมตนฺติ นิพฺพาเน เขมภาวํ ทิสฺวาฯ เนกฺขมฺมํ ทฏฺฐุ เขมโตติปิ ปาโฐ, นิพฺพานํ เขมโต ทิสฺวาติ อตฺโถฯ ตสฺส เม อหุ อุสฺสาโหติ ตสฺส มยฺหํ ตํ เนกฺขมฺมสงฺขาตํ นิพฺพานํ อภิปสฺสนฺตสฺส อุสฺสาโห อหุ, วายาโม อโหสีติ อตฺโถฯ นาหํ ภพฺโพ เอตรหิ, กามานิ ปฏิเสวิตุนฺติ อหํ ทานิ ทุวิเธปิ กาเม ปฏิเสวิตุํ อภพฺโพฯ อนิวตฺติ ภวิสฺสามีติ ปพฺพชฺชโต จ สพฺพญฺญุตญฺญาณโต จ น นิวตฺติสฺสามิ, อนิวตฺตโก ภวิสฺสามิฯ พฺรหฺมจริยปรายโณติ มคฺคพฺรหฺมจริยปรายโณ ชาโตสฺมีติ อตฺโถฯ อิติ อิมาหิ คาถาหิ มหาโพธิปลฺลงฺเก อตฺตโน อาคมนียวีริยํ กเถสิฯ
๑๐. อาธิปเตยฺยสุตฺตวณฺณนา
๔๐. ทสเม อาธิปเตยฺยานีติ เชฏฺฐกการณโต นิพฺพตฺตานิฯ อตฺตาธิปเตยฺยนฺติอาทีสุ อตฺตานํ เชฏฺฐกํ กตฺวา นิพฺพตฺติตํ คุณชาตํ อตฺตาธิปเตยฺยํฯ โลกํ เชฏฺฐกํ กตฺวา นิพฺพตฺติตํ โลกาธิปเตยฺยํฯ นววิธํ โลกุตฺตรธมฺมํ เชฏฺฐกํ กตฺวา นิพฺพตฺติตํ ธมฺมาธิปเตยฺยํฯ น อิติ ภวาภวเหตูติ อิติ ภโว, อิติ ภโวติ เอวํ อายติํ, น ตสฺส ตสฺส สมฺปตฺติภวสฺส เหตุฯ โอติณฺโณติ อนุปวิฏฺโฐฯ ยสฺส หิ ชาติ อนฺโตปวิฏฺฐา, โส ชาติยา โอติณฺโณ นามฯ ชราทีสุปิ เอเสว นโยฯ เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขราสิสฺสฯ อนฺตกิริยา ปญฺญาเยถาติ อนฺตกรณํ ปริจฺเฉทปริวฏุมกรณํ ปญฺญาเยยฺยฯ โอหายาติ ปหายฯ ปาปิฏฺฐตเรติ ลามกตเรฯ อารทฺธนฺติ ปคฺคหิตํ ปริปุณฺณํ, อารทฺธตฺตาว อสลฺลีนํฯ อุปฏฺฐิตาติ จตุสติปฏฺฐานวเสน อุปฏฺฐิตาฯ อุปฏฺฐิตตฺตาว อสมฺมุฏฺฐาฯ ปสฺสทฺโธ กาโยติ นามกาโย จ กรชกาโย จ ปสฺสทฺโธ วูปสนฺตทรโถฯ ปสฺสทฺธตฺตาว อสารทฺโธฯ สมาหิตํ จิตฺตนฺติ อารมฺมเณ จิตฺตํ สมฺมา อาหิตํ สุฏฺฐุ ฐปิตํฯ สมฺมา อาหิตตฺตาว เอกคฺคํฯ อธิปติํ กริตฺวาติ เชฏฺฐกํ กตฺวาฯ สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรตีติ สุทฺธํ นิมฺมลํ กตฺวา อตฺตานํ ปริหรติ ปฏิชคฺคติ, โคปายตีติ อตฺโถฯ อยญฺจ ยาว อรหตฺตมคฺคา ปริยาเยน สุทฺธมตฺตานํ ปริหรติ นาม, ผลปฺปตฺโตว ปน นิปฺปริยาเยน สุทฺธมตฺตานํ ปริหรติฯ
สฺวากฺขาโตติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๔๗) วิตฺถาริตานิฯ ชานํ ปสฺสํ วิหรนฺตีติ ตํ ธมฺมํ ชานนฺตา ปสฺสนฺตา วิหรนฺติฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ อาธิปเตยฺยานีติ
ปกุพฺพโตติ กโรนฺตสฺสฯ อตฺตา เต ปุริส ชานาติ, สจฺจํ วา ยทิ วา มุสาติ ยํ ตฺวํ กโรสิ, ตํ ยทิ วา ยถาสภาวํ ยทิ วา โน ยถาสภาวนฺติ ตว อตฺตาว ชานาติฯ อิมินา จ การเณน เวทิตพฺพํ ‘‘ปาปกมฺมํ กโรนฺตสฺส โลเก ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐานํ นาม นตฺถี’’ติฯ กลฺยาณนฺติ สุนฺทรํฯ อติมญฺญสีติ อติกฺกมิตฺวา มญฺญสิฯ อตฺตานํ ปริคูหสีติ ยถา เม อตฺตาปิ น ชานาติ, เอวํ นํ ปริคูหามีติ วายมสิฯ อตฺตาธิปเตยฺยโกติ อตฺตเชฏฺฐโกฯ โลกาธิโปติ โลกเชฏฺฐโกฯ นิปโกติ ปญฺญวาฯ ฌายีติ ฌายนฺโตฯ ธมฺมาธิโปติ ธมฺมเชฏฺฐโกฯ สจฺจปรกฺกโมติ ถิรปรกฺกโม ภูตปรกฺกโมฯ ปสยฺห มารนฺติ มารํ ปสหิตฺวาฯ อภิภุยฺย อนฺตกนฺติ อิทํ ตสฺเสว เววจนํฯ โย จ ผุสี ชาติกฺขยํ ปธานวาติ โย ฌายี ปธานวา มารํ อภิภวิตฺวา ชาติกฺขยํ อรหตฺตํ ผุสิฯ โส ตาทิโสติ โส ตถาวิโธ ตถาสณฺฐิโตฯ โลกวิทูติ ตโย โลเก วิทิเต ปากเฏ กตฺวา ฐิโตฯ สุเมโธติ สุปญฺโญฯ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อตมฺมโย มุนีติ สพฺเพ เตภูมกธมฺเม ตณฺหาสงฺขาตาย ตมฺมยตาย อภาเวน อตมฺมโย ขีณาสวมุนิ กทาจิ กตฺถจิ น หียติ น ปริหียตีติ วุตฺตํ โหตีติฯ
เทวทูตวคฺโค จตุตฺโถฯ