๓. อุรุเวลวคฺโค
๑. ปฐมอุรุเวลสุตฺตวณฺณนา
๒๑. ตติยสฺส อุรุเวลายนฺติ เอตฺถ อุรุเวลาติ มหาเวลา, มหาวาลิกราสีติ อตฺโถฯ อถ วา อุรูติ วาลุกา วุจฺจติ, เวลาติ มริยาทาฯ เวลาติกฺกมนเหตุ อาหฏา อุรุ อุรุเวลาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อตีเต กิร อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ทสสหสฺสา กุลปุตฺตา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตสฺมิํ ปเทเส วิหรนฺตา เอกทิวสํ สนฺนิปติตฺวา กติกวตฺตํ อกํสุ – ‘‘กายกมฺมวจีกมฺมานิ นาม ปเรสมฺปิ ปากฏานิ โหนฺติ, มโนกมฺมํ ปน อปากฏํฯ ตสฺมา โย กามวิตกฺกํ วา พฺยาปาทวิตกฺกํ วา วิหิํสาวิตกฺกํ วา วิตกฺเกติ, ตสฺส อญฺโญ โจทโก นาม นตฺถิฯ โส อตฺตนาว อตฺตานํ โจเทตฺวา ปตฺตปุเฏน วาลุกํ อาหริตฺวา อิมสฺมิํ ฐาเน อากิรตุ, อิทมสฺส ทณฺฑกมฺม’’นฺติฯ ตโต ปฏฺฐาย โย ตาทิสํ วิตกฺกํ วิตกฺเกติ, โส ตตฺถ ปตฺตปุเฏน วาลุกํ อากิรติ, เอวํ ตตฺถ อนุกฺกเมน มหาวาลุกราสิ ชาโตฯ ตโต นํ ปจฺฉิมา ชนตา ปริกฺขิปิตฺวา เจติยฏฺฐานมกาสิ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อุรุเวลาติ มหาเวลา, มหาวาลิกราสีติ อตฺโถ’’ติฯ ตเมว สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อถ วา อุรูติ วาลุกา วุจฺจติ, เวลาติ มริยาทา, เวลาติกฺกมนเหตุ อาหฏา อุรุ อุรุเวลาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ
นชฺชา เนรญฺชราย ตีเรติ อุรุเวลคามํ นิสฺสาย เนรญฺชรานทีตีเร วิหรามีติ ทสฺเสติฯ อชปาลนิคฺโรเธติ ปฐมาภิสมฺพุทฺโธติ สมฺพุทฺโธ หุตฺวา ปฐมเมวฯ อุทปาทีติ อยํ วิตกฺโก ปญฺจเม สตฺตาเห อุทปาทิฯ กสฺมา อุทปาทีติ? สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณตฺตา เจว ปุพฺพาเสวนตาย จฯ ตตฺถ ปุพฺพาเสวนาย ปกาสนตฺถํ ติตฺติรชาตกํ อาหริตพฺพํฯ หตฺถิวานรติตฺติรา กิร เอกสฺมิํ ปเทเส วิหรนฺตา ‘‘โย อมฺหากํ มหลฺลโก, ตสฺมิํ สคารวา วิหริสฺสามา’’ติ นิคฺโรธํ ทสฺเสตฺวา ‘‘โก นุ โข อมฺหากํ มหลฺลโก’’ติ วีมํสนฺตา ติตฺติรสฺส มหลฺลกภาวํ ญตฺวา ตสฺส เชฏฺฐาปจายนกมฺมํ กตฺวา อญฺญมญฺญํ
‘‘เย วุฑฺฒมปจายนฺติ, นรา ธมฺมสฺส โกวิทา;
ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปาสํสา, สมฺปราเย จ สุคฺคตี’’ติฯ (ชา. ๑.๑.๓๗);
เอวํ อเหตุกติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺโตปิ ตถาคโต สคารววาสํ โรเจสิ, อิทานิ กสฺมา น โรเจสฺสตีติฯ อคารโวติ อญฺญสฺมิํ คารวรหิโต, กญฺจิ ครุฏฺฐาเน อฏฺฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ อปฺปติสฺโสติ ปติสฺสยรหิโต, กญฺจิ เชฏฺฐกฏฺฐาเน อฏฺฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วาติ เอตฺถ สมิตปาปพาหิตปาปาเยว สมณพฺราหฺมณา อธิปฺเปตาฯ สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวาติ สกฺการญฺเจว กตฺวา ครุการญฺจ อุปฏฺฐเปตฺวาฯ
สเทวเก โลเกติอาทีสุ สทฺธิํ เทเวหิ สเทวเกฯ เทวคฺคหเณน เจตฺถ มารพฺรหฺเมสุ คหิเตสุปิ มาโร นาม วสวตฺตี สพฺเพสํ อุปริ วสํ วตฺเตติ, พฺรหฺมา นาม มหานุภาโว, เอกงฺคุลิยา เอกสฺมิํ จกฺกวาฬสหสฺเส อาโลกํ ผรติ, ทฺวีหิ ทฺวีสุ, ทสหิ องฺคุลีหิ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อาโลกํ ผรติฯ โส อิมินา สีลสมฺปนฺนตโรติ วตฺตุํ มา ลภนฺตูติ สมารเก สพฺรหฺมเกติ วิสุํ วุตฺตํฯ ตถา สมณา นาม เอกนิกายาทิวเสน พหุสฺสุตา สีลวนฺโต ปณฺฑิตา, พฺราหฺมณาปิ วตฺถุวิชฺชาทิวเสน พหุสฺสุตา ปณฺฑิตาฯ เต อิมินา สมฺปนฺนตราติ วตฺตุํ สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชายาติ วุตฺตํฯ สเทวมนุสฺสายาติ อิทํ ปน นิปฺปเทสโต ทสฺสนตฺถํ คหิตเมว คเหตฺวา วุตฺตํฯ อปิเจตฺถ ปุริมานิ ตีณิ ปทานิ โลกวเสน วุตฺตานิ, ปจฺฉิมานิ ทฺเว ปชาวเสนฯ สีลสมฺปนฺนตรนฺติ สีเลน สมฺปนฺนตรํ, อธิกตรนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ สีลาทโย จตฺตาโร ธมฺมา โลกิยโลกุตฺตรา กถิตา, วิมุตฺติญาณทสฺสนํ โลกิยเมวฯ ปจฺจเวกฺขณญาณเมว เหตํฯ ปาตุรโหสีติ ‘‘อยํ สตฺถา อวีจิโต ยาว ภวคฺคา สีลาทีหิ อตฺตนา อธิกตรํ อปสฺสนฺโต ‘มยา ปฏิวิทฺธนวโลกุตฺตรธมฺมเมว สกฺกตฺวา อุปนิสฺสาย วิหริสฺสามี’ติ จินฺเตติ, การณํ ภควา จินฺเตติ, อตฺถํ วุฑฺฒิํ วิเสสํ
วิหํสุ วิหรนฺติ จาติ เอตฺถ โย วเทยฺย – ‘‘วิหรนฺตีติ วจนโต ปจฺจุปฺปนฺเนปิ พหู พุทฺธา’’ติ, โส ‘‘ภควาปิ ภนฺเต เอตรหิ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ อิมินา วจเนน ปฏิพาหิตพฺโพฯ
‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ;
สเทวกสฺมิํ โลกสฺมิํ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโล’’ติฯ (มหาว. ๑๑; ม. นิ. ๒.๓๔๑) –
อาทีหิ จสฺส สุตฺเตหิ อญฺเญสํ พุทฺธานํ อภาโว ทีเปตพฺโพฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สพฺเพปิ พุทฺธา สทฺธมฺมครุโน, ตสฺมาฯ มหตฺตมภิกงฺขตาติ มหนฺตภาวํ ปตฺถยมาเนนฯ สรํ พุทฺธาน สาสนนฺติ พุทฺธานํ สาสนํ สรนฺเตนฯ
ยโตติ ยสฺมิํ กาเลฯ มหตฺเตน สมนฺนาคโตติ รตฺตญฺญุมหตฺตํ เวปุลฺลมหตฺตํ พฺรหฺมจริยมหตฺตํ ลาภคฺคมหตฺตนฺติ อิมินา จตุพฺพิเธน มหตฺเตน สมนฺนาคโตฯ อถ เม สงฺเฆปิ คารโวติ อถ มยฺหํ สงฺเฆปิ คารโว ชาโตฯ กิสฺมิํ ปน กาเล ภควตา สงฺเฆ คารโว กโตติ? มหาปชาปติยา ทุสฺสยุคทานกาเลฯ ตทา หิ ภควา อตฺตโน อุปนีตํ ทุสฺสยุคํ ‘‘สงฺเฆ, โคตมิ, เทหิ, สงฺเฆ เต ทินฺเน อหญฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ สงฺโฆ จา’’ติ วทนฺโต สงฺเฆ คารวํ อกาสิ นามฯ
๒. ทุติยอุรุเวลสุตฺตวณฺณนา
๒๒. ทุติเย สมฺพหุลาติ พหุกาฯ พฺราหฺมณาติ หุหุกฺกชาติเกน พฺราหฺมเณน สทฺธิํ อาคตา พฺราหฺมณาฯ ชิณฺณาติ วุฑฺฒาติ วโยวุทฺธาฯ มหลฺลกาติ ชาติมหลฺลกาฯ อทฺธคตาติ ตโย วเย อทฺเธ อติกฺกนฺตาฯ สุตเมตนฺติ อมฺเหหิ สุตํ เอตํฯ ตยิทํ โภ, โคตม, ตเถวาติ โภ, โคตม, เอตํ อมฺเหหิ สุตการณํ ตถา เอวฯ ตยิทํ โภ, โคตม, น สมฺปนฺนเมวาติ ตํ เอตํ อภิวาทนาทิอกรณํ อนนุจฺฉวิกเมวฯ
อกาลวาทีติอาทีสุ อกาเล วทตีติ อกาลวาทีฯ อสภาวํ วทตีติ อภูตวาทีฯ อนตฺถํ วทติ, โน อตฺถนฺติ อนตฺถวาทีฯ อธมฺมํ วทติ, โน ธมฺมนฺติ อธมฺมวาทีฯ อวินยํ วทติ อวินยวาทีฯ อนิธานวติํ วาจํ ภาสิตาติ น หทเย นิเธตพฺพยุตฺตกํ วาจํ ภาสิตาฯ อกาเลนาติ กเถตุํ อยุตฺตกาเลนฯ อนปเทสนฺติ อปเทสรหิตํ, สาปเทสํ สการณํ กตฺวา น กเถติฯ อปริยนฺตวตินฺติ ปริยนฺตรหิตํ, น ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา กเถติฯ อนตฺถสํหิตนฺติ น โลกิยโลกุตฺตรอตฺถนิสฺสิตํ กตฺวา กเถติฯ พาโล เถโรตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตีติ อนฺธพาโล เถโรติ สงฺขํ คจฺฉติฯ
กาลวาทีติอาทีนิ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพานิฯ ปณฺฑิโต เถโรตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตีติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตตฺตา
พหุสฺสุโต โหตีติ พหุํ อสฺส สุตํ โหติ, นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ ปาฬิอนุสนฺธิปุพฺพาปรวเสน อุคฺคหิตํ โหตีติ อตฺโถฯ สุตธโรติ สุตสฺส อาธารภูโตฯ ยสฺส หิ อิโต คหิตํ อิโต ปลายติ, ฉิทฺทฆเฏ อุทกํ วิย น ติฏฺฐติ, ปริสมชฺเฌ เอกสุตฺตํ วา ชาตกํ วา กเถตุํ วา วาเจตุํ วา น สกฺโกติ, อยํ น สุตธโร นามฯ ยสฺส ปน อุคฺคหิตํ พุทฺธวจนํ อุคฺคหิตกาลสทิสเมว โหติ, ทสปิ วีสติปิ วสฺสานิ สชฺฌายํ อกโรนฺตสฺส เนว นสฺสติ, อยํ สุตธโร นามฯ สุตสนฺนิจโยติ สุตสฺส สนฺนิจยภูโตฯ ยสฺส หิ สุตํ หทยมญฺชูสาย สนฺนิจิตํ สิลาย เลขา วิย สุวณฺณปตฺเต ปกฺขิตฺตสีหวสา วิย ธาตาติ ธาตา ปคุณาฯ เอกจฺจสฺส หิ อุคฺคหิตพุทฺธวจนํ ธาตํ ปคุณํ นิจฺจลิกํ น โหติ, ‘‘อสุกํ สุตฺตํ วา ชาตกํ วา กเถหี’’ติ วุตฺเต ‘‘สชฺฌายิตฺวา สํสนฺทิตฺวา สมนุคฺคาหิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ วทติฯ เอกจฺจสฺส ธาตํ ปคุณํ ภวงฺคโสตสทิสํ โหติ, ‘‘อสุกํ สุตฺตํ วา ชาตกํ วา กเถหี’’ติ วุตฺเต อุทฺธริตฺวา ตเมว กเถติฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ธาตา’’ติฯ วจสา ปริจิตาติ สุตฺตทสก-วคฺคทสกปณฺณาสทสกวเสน วาจาย สชฺฌายิตาฯ มนสานุเปกฺขิตาติ จิตฺเตน อนุเปกฺขิตาฯ ยสฺส วาจาย สชฺฌายิตํ พุทฺธวจนํ มนสา จินฺเตนฺตสฺส ตตฺถ ตตฺถ ปากฏํ โหติ, มหาทีปํ ชาเลตฺวา ฐิตสฺส รูปคตํ วิย ปญฺญายติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ อตฺถโต จ การณโต จ ปญฺญาย สุปฺปฏิวิทฺธาฯ
อาภิเจตสิกานนฺติ อภิเจโตติ อภิกฺกนฺตํ วิสุทฺธํ จิตฺตํ วุจฺจติ, อธิจิตฺตํ วา, อภิเจตสิ ชาตานิ อาภิเจตสิกานิ, อภิเจโตสนฺนิสฺสิตานีติ วา อาภิเจตสิกานิฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารานนฺติ นิกามลาภีติ นิกาเมน ลาภี, อตฺตโน อิจฺฉาวเสน ลาภี, อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปชฺชิตุํ สมตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ อกิจฺฉลาภีติ สุเขเนว ปจฺจนีกธมฺเม วิกฺขมฺเภตฺวา สมาปชฺชิตุํ สมตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ อกสิรลาภีติ อกสิรานํ ลาภี วิปุลานํ, ยถาปริจฺเฉเทน วุฏฺฐาตุํ สมตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ เอกจฺโจ หิ ลาภีเยว โหติ, น ปน อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สกฺโกติ สมาปชฺชิตุํฯ เอกจฺโจ สกฺโกติ ตถาสมาปชฺชิตุํ, ปาริปนฺถิเก อาสวานํ ขยาติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ เอวมิธ สีลมฺปิ พาหุสจฺจมฺปิ ขีณาสวสฺเสว สีลํ พาหุสจฺจญฺจ, ฌานานิปิ ขีณาสวสฺเสว วฬญฺชนกชฺฌานานิ กถิตานิฯ ‘‘อาสวานํ ขยา’’ติอาทีหิ
อุทฺธเตนาติ อุทฺธจฺจสหคเตนฯ สมฺผนฺติ ปลาปกถํฯ อสมาหิตสงฺกปฺโปติ อฏฺฐปิตสงฺกปฺโปฯ มโคติ มคสทิโสฯ อาราติ ทูเรฯ ถาวเรยฺยมฺหาติ ถาวรภาวโตฯ ปาปทิฏฺฐีติ ลามกทิฏฺฐิฯ อนาทโรติ อาทรรหิโตฯ สุตวาติ สุเตน อุปคโตฯ ปฏิภานวาติ ทุวิเธน ปฏิภาเนน สมนฺนาคโตฯ ปญฺญายตฺถํ วิปสฺสตีติ สหวิปสฺสนาย มคฺคปญฺญาย จตุนฺนํ สจฺจานํ อตฺถํ วินิวิชฺฌิตฺวา ปสฺสติฯ ปารคู สพฺพธมฺมานนฺติ สพฺเพสํ ขนฺธาทิธมฺมานํ อขิโลติ ราคขิลาทิวิรหิโตฯ ปฏิภานวาติ ทุวิเธเนว ปฏิภาเนน สมนฺนาคโตฯ พฺรหฺมจริยสฺส เกวลีติ สกลพฺรหฺมจริโยฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ
๓. โลกสุตฺตวณฺณนา
๒๓. ตติเย โลโกติ ทุกฺขสจฺจํฯ อภิสมฺพุทฺโธติ ญาโต ปจฺจกฺโข กโตฯ โลกสฺมาติ ปหีโนติ มหาโพธิมณฺเฑ อรหตฺตมคฺคญาเณน ปหีโนฯ ตถาคตสฺส ภาวิตาติ ตถาคเตน ภาวิตาฯ
เอวํ เอตฺตเกน ฐาเนน จตูหิ สจฺเจหิ อตฺตโน พุทฺธภาวํ กเถตฺวา อิทานิ ตถาคตภาวํ กเถตุํ ยํ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทิฏฺฐนฺติ รูปายตนํฯ สุตนฺติ สทฺทายตนํฯ มุตนฺติ ปตฺวา คเหตพฺพโต คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺฐพฺพายตนํฯ วิญฺญาตนฺติ สุขทุกฺขาทิ ธมฺมารมฺมณํฯ ปตฺตนฺติ ปริเยสิตฺวา วา อปริเยสิตฺวา วา ปตฺตํฯ ปริเยสิตนฺติ ปตฺตํ วา อปฺปตฺตํ วา ปริเยสิตํฯ อนุวิจริตํ มนสาติ จิตฺเตน อนุสญฺจริตํฯ
ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธนฺติ อิมินา เอตํ ทสฺเสติ – ยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส นีลํ ปีตกนฺติอาทิ รูปารมฺมณํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, ‘‘อยํ สตฺโต อิมสฺมิํ ขเณ อิมํ นาม รูปารมฺมณํ
ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตีติ ยํ ยถา โลเกน คตํ, ตสฺส ตเถว อญฺญทตฺถูติ เอกํสตฺเถ นิปาโตฯ ทกฺขตีติ ทโสฯ วสํ วตฺเตตีติ วสวตฺตีฯ
สพฺพํ โลกํ อภิญฺญาติ เตธาตุกํ โลกสนฺนิวาสํ ชานิตฺวาฯ สพฺพํ โลเก ยถาตถนฺติ ตสฺมิํ เตธาตุกโลกสนฺนิวาเส ยํกิญฺจิ เนยฺยํ, สพฺพํ ตํ ยถาตถํ อวิปรีตํ ชานิตฺวาฯ วิสํยุตฺโตติ จตุนฺนํ อนูปโยติ ตณฺหาทิฏฺฐิอุปเยหิ วิรหิโตฯ สพฺพาภิภูติ รูปาทีนิ สพฺพารมฺมณานิ อภิภวิตฺวา ฐิโตฯ ธีโรติ ธิติสมฺปนฺโนฯ สพฺพคนฺถปฺปโมจโนติ สพฺเพ จตฺตาโรปิ คนฺเถ โมเจตฺวา ฐิโตฯ ผุฏฺฐสฺสาติ ผุฏฺฐา อสฺสฯ อิทญฺจ กรณตฺเถ สามิวจนํฯ ปรมา สนฺตีติ นิพฺพานํฯ ตญฺหิ เตน ญาณผุสเนน ผุฏฺฐํฯ เตเนวาห – นิพฺพานํ อกุโตภยนฺติฯ อถ ปรมาสนฺตีติ อุตฺตมา สนฺติฯ กตรา สาติ? นิพฺพานํฯ ยสฺมา ปน นิพฺพาเน กุโตจิ ภยํ นตฺถิ, ตสฺมา ตํ อกุโตภยนฺติ วุจฺจติฯ วิมุตฺโต อุปธิสงฺขเยติ อุปธิสงฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน ตทารมฺมณาย ผลวิมุตฺติยา วิมุตฺโตฯ สีโห อนุตฺตโรติ ปริสฺสยานํ สหนฏฺเฐน กิเลสานญฺจ หิํสนฏฺเฐน ตถาคโต อนุตฺตโร สีโห นามฯ พฺรหฺมนฺติ เสฏฺฐํฯ อิตีติ เอวํ ตถาคตสฺส คุเณ ชานิตฺวาฯ สงฺคมฺมาติ สมาคนฺตฺวาฯ ตํ นมสฺสนฺตีติ ตํ ตถาคตํ เต สรณํ คตา นมสฺสนฺติฯ อิทานิ ยํ วทนฺตา เต นมสฺสนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ ทนฺโตติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
๔. กาฬการามสุตฺตวณฺณนา
๒๔. จตุตฺถํ อตฺถุปฺปตฺติยํ นิกฺขิตฺตํฯ กตราย อตฺถุปฺปตฺติยนฺติ? ทสพลคุณกถายฯ อนาถปิณฺฑิกสฺส กิร ธีตา จูฬสุภทฺทา ‘‘สาเกตนคเร กาฬกเสฏฺฐิปุตฺตสฺส เคหํ คจฺฉิสฺสามี’’ติ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อหํ มิจฺฉาทิฏฺฐิกกุลํ คจฺฉามิฯ สเจ ตตฺถ สกฺการํ ลภิสฺสามิ, เอกสฺมิํ ปุริเส เปสิยมาเน ปปญฺโจ ภวิสฺสติ, มํ อาวชฺเชยฺยาถ ภควา’’ติ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อคมาสิฯ เสฏฺฐิ ‘‘สุณิสา เม อาคตา’’ติ มงฺคลํ กโรนฺโตว พหุํ ขาทนียโภชนียํ ปฏิยาเทตฺวา ปญฺจ อเจลกสตานิ นิมนฺเตสิฯ โส เตสุ นิสินฺเนสุ ‘‘ธีตา
ตโต
‘‘กีทิสา สมณา ตุยฺหํ, พาฬฺหํ โข เน ปสํสสิ;
กิํสีลา กิํสมาจารา, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิตา’’ติฯ
สา อาห –
‘‘สนฺตินฺทฺริยา สนฺตมนา, สนฺตเตชา คุณมคฺคสณฺฐิตา;
โอกฺขิตฺตจกฺขู มิตภาณี, ตาทิสา สมณา มมฯ
‘‘วสนฺติ วนโมคยฺห, นาโค เฉตฺวาว พนฺธนํ;
เอกกิยา อทุติยา, ตาทิสา สมณา มมา’’ติฯ
เอวญฺจ
‘‘ทูเร
อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ, รตฺติํ ขิตฺตา ยถา สรา’’ติฯ (ธ. ป. ๓๐๔) –
อิมํ คาถมาหฯ อนาถปิณฺฑิโก ‘‘ภนฺเต, มม, ธีตุ สงฺคหํ กโรถา’’ติ วนฺทิตฺวา ปกฺกามิฯ
สตฺถา อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘อหํ, อานนฺท, สาเกตํ คมิสฺสามิ, ปญฺจนฺนํ
สุภทฺทา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ สสุรปกฺโข มิจฺฉาทิฏฺฐิโก, สาธุ เตสํ อนุจฺฉวิกธมฺมํ กเถถา’’ติฯ สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิฯ กาฬกเสฏฺฐิ โสตาปนฺโน หุตฺวา อตฺตโน อุยฺยานํ ทสพลสฺส อทาสิฯ อเจลกา ‘‘อมฺหากํ ปฐมํ ทินฺน’’นฺติ นิกฺขมิตุํ น อิจฺฉนฺติฯ ‘‘คจฺฉถ นีหริตพฺพนิยาเมน เต นีหรถา’’ติ สพฺเพ นีหราเปตฺวา ตตฺเถว สตฺถุ วิหารํ กาเรตฺวา พฺรหฺมเทยฺยํ กตฺวา
ภิกฺขู อามนฺเตสีติ ปญฺจสเต ภิกฺขู อามนฺเตสิฯ เต กิร สาเกตนครวาสิโน กุลปุตฺตา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อุปฏฺฐานสาลาย นิสินฺนา ‘‘อโห พุทฺธคุณา นาม มหนฺตา, เอวรูปํ นาม มิจฺฉาทิฏฺฐิกํ กาฬกเสฏฺฐิํ ทิฏฺฐิโต โมเจตฺวา โสตาปตฺติผลํ ปาเปตฺวา ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺสาติ อิมํ เทสนํ อารภิฯ เอวมิทํ สุตฺตํ คุณกถาย นิกฺขิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ
ตตฺถ ‘‘ตมหํ ชานามี’’ติ ปทปริโยสาเน มหาปถวี อุทกปริยนฺตํ กตฺวา อกมฺปิตฺถฯ อพฺภญฺญาสินฺติ อภิอญฺญาสิํ, ชานินฺติ อตฺโถฯ วิทิตนฺติ ปากฏํ กตฺวา ญาตํฯ อิมินา เอตํ ทสฺเสติ – อญฺเญ ชานนฺติเยว, มยา ปน ปากฏํ กตฺวา วิทิตนฺติฯ อิเมหิ ตีหิ ปเทหิ สพฺพญฺญุตภูมิ นาม กถิตาฯ ตํ ตถาคโต น อุปฏฺฐาสีติ ตํ ฉทฺวาริกํ อารมฺมณํ ตถาคโต ตณฺหาย วา ทิฏฺฐิยา วา น อุปฏฺฐาสิ น อุปคญฺฉิฯ อยญฺหิ ปสฺสติ ภควา จกฺขุนา รูปํ, ฉนฺทราโค
ตํ มมสฺส มุสาติ ตํ เม วจนํ มุสาวาโท นาม ภเวยฺยฯ ตํ ปสฺส ตาทิสเมวาติ ตมฺปิ มุสาวาโท ภเวยฺยฯ ตํ มมสฺส กลีติ ตํ วจนํ มยฺหํ โทโส ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ เอตฺตาวตา สจฺจภูมิ นาม กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ
ทฏฺฐา ทฏฺฐพฺพนฺติ ทิสฺวา ทฏฺฐพฺพํฯ ทิฏฺฐํ น มญฺญตีติ ตํ ทิฏฺฐํ รูปายตนํ ‘‘อหํ มหาชเนน ทิฏฺฐเมว ปสฺสามี’’ติ ตณฺหามานทิฏฺฐีหิ น มญฺญติฯ อทิฏฺฐํ น มญฺญตีติ ‘‘อหํ มหาชเนน อทิฏฺฐเมว เอตํ ปสฺสามี’’ติ เอวมฺปิ ตณฺหาทีหิ มญฺญนาหิ น มญฺญติฯ ทฏฺฐพฺพํ น มญฺญตีติ ‘‘มหาชเนน ทิฏฺฐํ ปสฺสามี’’ติ เอวมฺปิ ตาหิ มญฺญนาหิ น มญฺญติฯ ทฏฺฐพฺพญฺหิ อทิฏฺฐมฺปิ โหติเยวฯ เอวรูปานิ หิ วจนานิ ตีสุปิ กาเลสุ ลพฺภนฺติ, เตนสฺส อตฺโถ วุตฺโตฯ ทฏฺฐารํ น มญฺญตีติ ปสฺสิตารํ
อิติ โข, ภิกฺขเวติ เอวํ โข, ภิกฺขเวฯ ตาทีเยว ตาทีติ ตาทิตา นาม เอกสทิสตาฯ ตถาคโต จ ยาทิโส ลาภาทีสุ, ตาทิโสว อลาภาทีสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ลาเภปิ ตาที, อลาเภปิ ตาทีฯ ยเสปิ ตาที, อยเสปิ ตาทีฯ นินฺทายปิ ตาที, ปสํสายปิ ตาทีฯ สุเขปิ ตาที, ทุกฺเขปิ ตาที’’ติ (มหานิ. ๓๘, ๑๙๒)ฯ อิมาย ตาทิตาย ตาทีฯ ตมฺหา จ ปน ตาทิมฺหาติ ตโต ตถาคตตาทิโต อญฺโญ อุตฺตริตโร วา ปณีตตโร วา ตาที นตฺถีติ เอตฺตาวตา ตาทิภูมิ นาม กถิตาฯ อิมาหิ ปญฺจภูมีหิ เทสนํ นิฏฺฐาเปนฺตสฺส ปญฺจสุปิ ฐาเนสุ มหาปถวี สกฺขิภาเวน อกมฺปิตฺถฯ เทสนาปริโยสาเน เต ปญฺจสเต อธุนาปพฺพชิเต กุลปุตฺเต อาทิํ กตฺวา ตํ ฐานํ ปตฺตานํ เทวมนุสฺสานํ จตุราสีติ ปาณสหสฺสานิ อมตปานํ ปิวิํสุฯ
ภควาปิ สุตฺตํ นิฏฺฐาเปตฺวา คาถาหิ กูฏํ คณฺหนฺโต ยํกิญฺจีติอาทิมาหฯ ตตฺถ อชฺโฌสิตํ สจฺจมุตํ ปเรสนฺติ ปเรสํ สทฺธาย ปรปตฺติยายนาย สจฺจมุตนฺติ มญฺญิตฺวา อชฺโฌสิตํ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐาเปตฺวา คหิตํฯ สยสํวุเตสูติ สยเมว สํวริตฺวา ปิยายิตฺวา คหิตคหเณสุ, ทิฏฺฐิคติเกสูติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐิคติกา หิ สยํ สํวุตาติ วุจฺจนฺติฯ สจฺจํ มุสา วาปิ ปรํ ทเหยฺยาติ เตสุ สยํ สํวุตสงฺขาเตสุ ทิฏฺฐิคติเกสุ ตถาคโต ตาที เตสํ เอกมฺปิ วจนํ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ เอวํ สจฺจํ มุสา วาปิ ปรํ อุตฺตมํ กตฺวา น โอทเหยฺย, น สทฺทเหยฺย, น ปตฺติยาเยยฺยฯ เอตญฺจ สลฺลนฺติ เอตํ ทิฏฺฐิสลฺลํฯ ปฏิกจฺจ ทิสฺวาติ ปุเรตรํ โพธิมูเลเยว ทิสฺวาฯ วิสตฺตาติ ลคฺคา ลคิตา ปลิพุทฺธาฯ ชานามิ ปสฺสามิ ตเถว เอตนฺติ ยถายํ ปชา อชฺโฌสิตา คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐาเปตฺวา วิสตฺตา ลคฺคา ลคิตา, เอวํ อหมฺปิ
๕. พฺรหฺมจริยสุตฺตวณฺณนา
๒๕. ปญฺจเม ชนกุหนตฺถนฺติ ตีหิ กุหนวตฺถูหิ ชนสฺส กุหนตฺถายฯ น ชนลปนตฺถนฺติ น ชนสฺส อุปลาปนตฺถํฯ น ลาภสกฺการสิโลกานิสํสตฺถนฺติ น จีวราทิถุติวจนตฺถํฯ น อิติวาทปฺปโมกฺขานิสํสตฺถนฺติ น เตน เตน การเณน น อิติ มํ ชโน ชานาตูติ น ‘‘เอวํ กิร เอส ภิกฺขุ, เอวํ กิร เอส ภิกฺขู’’ติ ชนสฺส ชานนตฺถายฯ สํวรตฺถนฺติ ปญฺจหิ สํวเรหิ สํวรณตฺถายฯ ปหานตฺถนฺติ ตีหิ ปหาเนหิ ปชหนตฺถายฯ วิราคตฺถนฺติ ราคาทีนํ วิรชฺชนตฺถายฯ นิโรธตฺถนฺติ เตสํเยว นิรุชฺฌนตฺถายฯ อนีติหนฺติ อิติหปริวชฺชิตํ, อปรปตฺติยนฺติ อตฺโถฯ นิพฺพาโนคธคามินนฺติ นิพฺพานสฺส อนฺโตคามินํฯ มคฺคพฺรหฺมจริยญฺหิ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กริตฺวา นิพฺพานสฺส อนฺโตเยว วตฺตติ ปวตฺตติฯ ปฏิปชฺชนฺตีติ ทุวิธมฺปิ ปฏิปชฺชนฺติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กเถตฺวา คาถาสุ วิวฏฺฏเมว กถิตํฯ
๖. กุหสุตฺตวณฺณนา
๒๖. ฉฏฺเฐ กุหาติ กุหกาฯ ถทฺธาติ โกเธน จ มาเนน จ ถทฺธาฯ ลปาติ อุปลาปกาฯ สิงฺคีติ ‘‘ตตฺถ กตมํ สิงฺคํ, ยํ สิงฺคํ สิงฺคารตา จาตุรตา จาตุริยํ ปริกฺขตฺตตา ปาริกฺขตฺติย’’นฺติ (วิภ. ๘๕๒) เอวํ วุตฺเตหิ สิงฺคสทิเสหิ ปากฏกิเลเสหิ สมนฺนาคตาฯ อุนฺนฬาติ อุคฺคตนฬา ตุจฺฉมานํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตาฯ อสมาหิตาติ จิตฺเตกคฺคมตฺตสฺสาปิ อลาภิโนฯ น เม เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกาติ เต มยฺหํ ภิกฺขู มม สนฺตกา น โหนฺติฯ ‘‘เต มยฺห’’นฺติ อิทํ ปน สตฺถารํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตตฺตา วุตฺตํฯ เต โข เม, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกาติ อิธาปิ เมติ อตฺตานํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตตฺตา วทติ, สมฺมาปฏิปนฺนตฺตา ปน ‘‘มามกา’’ติ อาหฯ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺตีติ สีลาทีหิ คุเณหิ วฑฺฒนโต วุทฺธิํ, นิจฺจลภาเวน วิรูฬฺหิํ, สพฺพตฺถ ปตฺถฏตาย เวปุลฺลํ ปาปุณนฺติฯ เต ปเนเต ยาว
๗. สนฺตุฏฺฐิสุตฺตวณฺณนา
๒๗. สตฺตเม อปฺปานีติ ปริตฺตานิฯ สุลภานีติ สุเขน ลทฺธพฺพานิ, ยตฺถ กตฺถจิ สกฺกา โหนฺติ ลภิตุํฯ อนวชฺชานีติ นิทฺโทสานิฯ ปิณฺฑิยาโลปโภชนนฺติ ชงฺฆาปิณฺฑิยพเลน จริตฺวา อาโลปมตฺตํ ลทฺธํ โภชนํฯ ปูติมุตฺตนฺติ ยํกิญฺจิ มุตฺตํฯ ยถา หิ สุวณฺณวณฺโณปิ กาโย ปูติกาโยติ วุจฺจติ, เอวํ อภินวมฺปิ มุตฺตํ ปูติมุตฺตเมวฯ
วิฆาโตติ วิคตฆาโต, จิตฺตสฺส ทุกฺขํ น โหตีติ อตฺโถฯ ทิสา นปฺปฏิหญฺญตีติ ยสฺส หิ ‘‘อสุกฏฺฐานํ นาม คโต จีวราทีนิ ลภิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ทิสา ปฏิหญฺญติ นามฯ ยสฺส เอวํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส นปฺปฏิหญฺญติ นามฯ ธมฺมาติ ปฏิปตฺติธมฺมาฯ สามญฺญสฺสานุโลมิกาติ สมณธมฺมสฺส อนุโลมาฯ อธิคฺคหิตาติ สพฺเพเต ตุฏฺฐจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน อธิคฺคหิตา โหนฺติ อนฺโตคตา น ปริพาหิราติฯ
๘. อริยวํสสุตฺตวณฺณนา
๒๘. อฏฺฐมสฺส อชฺฌาสยิโก นิกฺเขโปฯ อิมํ กิร มหาอริยวํสสุตฺตนฺตํ ภควา เชตวนมหาวิหาเร ธมฺมสภายํ ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน อตฺตโนปิ ปรปุคฺคลานมฺปิ อชฺฌาสยวเสน ปริวาเรตฺวา นิสินฺนานิ จตฺตาลีส ภิกฺขุสหสฺสานิ, ‘‘ภิกฺขเว’’ติ อามนฺเตตฺวา จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อริยวํสาติ อารภิฯ ตตฺถ อริยวํสาติ อริยานํ วํสาฯ ยถา หิ ขตฺติยวํโส พฺราหฺมณวํโส เวสฺสวํโส สุทฺทวํโส สมณวํโส กุลวํโส ราชวํโส, เอวํ อยมฺปิ อฏฺฐโม อริยวํโส อริยตนฺติ อริยปเวณี นาม โหติฯ โส โข ปนายํ อริยวํโส อิเมสํ วํสานํ มูลคนฺธาทีนํ กาฬานุสาริคนฺธาทโย วิย อคฺคมกฺขายติฯ
เก ปน เต อริยา, เยสํ เอเต วํสาติ? อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ ตถาคตสาวกา จ, เอเตสํ อริยานํ วํสาติ อริยวํสาฯ อิโต ปุพฺเพ หิ สตสหสฺสกปฺปาธิกานํ
เต โข ปเนเต อคฺคญฺญา อคฺคาติ ชานิตพฺพา, รตฺตญฺญา ทีฆรตฺตํ ปวตฺตาติ ชานิตพฺพา, วํสญฺญา วํสาติ ชานิตพฺพาฯ โปราณา น อธุนุปฺปตฺติกาฯ อสํกิณฺณา อวิกิณฺณา อนปนีตาฯ อสํกิณฺณปุพฺพา อตีตพุทฺเธหิปิ น สํกิณฺณปุพฺพา, ‘‘กิ อิเมหี’’ติ น อปนีตปุพฺพาฯ น สํกียนฺตีติ อิทานิปิ น อปนียนฺติฯ น สํกียิสฺสนฺตีติ อนาคตพุทฺเธหิปิ น อปนียิสฺสนฺติฯ เย โลเก วิญฺญู สมณพฺราหฺมณา, เตหิ อปฺปฏิกุฏฺฐา, สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิญฺญูหิ อนินฺทิตา อครหิตาฯ
สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ ปจฺจยสนฺโตสวเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติฯ อิตรีตเรนาติ น ถูลสุขุมลูขปณีตถิรชิณฺณานํ เยน เกนจิ, อถ โข ยถาลทฺธาทีนํ อิตรีตเรน เยน เกนจิ สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ อตฺโถฯ จีวรสฺมิญฺหิ ตโย สนฺโตสา
เอตฺถ จ จีวรํ ชานิตพฺพํ, จีวรกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, ปํสุกูลํ ชานิตพฺพํ, จีวรสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, จีวรปฺปฏิสํยุตฺตานิ ธุตงฺคานิ ชานิตพฺพานิฯ ตตฺถ จีวรํ ชานิตพฺพนฺติ โขมาทีนิ ฉ จีวรานิ ทุกูลาทีนิ ฉ อนุโลมจีวรานิ ชานิตพฺพานิฯ อิมานิ ทฺวาทส กปฺปิยจีวรานิฯ กุสจีรํ, วากจีรํ, ผลกจีรํ, เกสกมฺพลํ, วาฬกมฺพลํ, โปตฺถโก, จมฺมํ, อุลูกปกฺขํ, รุกฺขทุสฺสํ, ลตาทุสฺสํ, เอรกทุสฺสํ, กทลิทุสฺสํ, เวฬุทุสฺสนฺติ เอวมาทีนิ ปน อกปฺปิยจีวรานิฯ
จีวรกฺเขตฺตนฺติ
ปํสุกูลนฺติ โสสานิกํ, ปาปณิกํ, รถิยํ, สงฺการกูฏกํ, โสตฺถิยํ, สินานํ, ติตฺถํ, คตปจฺจาคตํ, อคฺคิทฑฺฒํ, โคขายิตํ, อุปจิกขายิตํ, อุนฺทูรขายิตํ โสตฺถิยนฺติ คพฺภมลหรณํฯ คตปจฺจาคตนฺติ มตกสรีรํ ปารุปิตฺวา สุสานํ เนตฺวา อานีตจีวรํฯ ธชาหฏนฺติ ธชํ อุสฺสาเปตฺวา ตโต อานีตํฯ ถูปนฺติ วมฺมิเก ปูชิตจีวรํฯ สามุทฺทิยนฺติ สมุทฺทวีจีหิ ถลํ ปาปิตํฯ ปนฺถิกนฺติ ปนฺถํ คจฺฉนฺเตหิ โจรภเยน ปาสาเณหิ โกฏฺเฏตฺวา ปารุตจีวรํฯ อิทฺธิมยนฺติ เอหิภิกฺขุจีวรํฯ เสสํ ปากฏเมวาติฯ
จีวรสนฺโตโสติ วีสติ จีวรสนฺโตสา – จีวเร วิตกฺกสนฺโตโส, คมนสนฺโตโส, ปริเยสนสนฺโตโส, ปฏิลาภสนฺโตโส, มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส, โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส, ยถาลาภสนฺโตโส, ยถาพลสนฺโตโส, ยถาสารุปฺปสนฺโตโส, อุทกสนฺโตโส, โธวนสนฺโตโส, กรณสนฺโตโส, ปริมาณสนฺโตโส, สุตฺตสนฺโตโส, สิพฺพนสนฺโตโส, รชนสนฺโตโส, กปฺปสนฺโตโส, ปริโภคสนฺโตโส, สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส, วิสฺสชฺชนสนฺโตโสติฯ
ตตฺถ สาทกภิกฺขุนา เตมาสํ นิพทฺธวาสํ วสิตฺวา เอกมาสมตฺตํ วิตกฺเกตุํ วฏฺฏติฯ โส หิ ปวาเรตฺวา จีวรมาเส จีวรํ กโรติ, ปํสุกูลิโก อฑฺฒมาเสเนว กโรติฯ อิทํ มาสฑฺฒมาสมตฺตํ วิตกฺกนํ วิตกฺกสนฺโตโส นามฯ วิตกฺกสนฺโตเสน ปน สนฺตุฏฺเฐน ภิกฺขุนา ปาจีนขณฺฑราชิวาสิกปํสุกูลิกตฺเถรสทิเสน
เถโร กิร ‘‘เจติยปพฺพตวิหาเร เจติยํ วนฺทิสฺสามี’’ติ อาคโต เจติยํ วนฺทิตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ จีวรํ ชิณฺณํ, พหูนํ วสนฏฺฐาเน ลภิสฺสามี’’ติฯ โส มหาวิหารํ คนฺตฺวา สงฺฆตฺเถรํ ทิสฺวา วสนฏฺฐานํ ปุจฺฉิตฺวา ตตฺถ วุตฺโถ ปุนทิวเส จีวรํ อาทาย อาคนฺตฺวา เถรํ วนฺทิฯ เถโร ‘‘กิํ
จีวรตฺถาย คจฺฉนฺตสฺส ปน ‘‘กตฺถ ลภิสฺสามี’’ติ อจินฺเตตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสเนว คมนํ คมนสนฺโตโส นามฯ ปริเยสนฺตสฺส ปน เยน วา เตน วา สทฺธิํ อปริเยสิตฺวา ลชฺชิํ เปสลํ ภิกฺขุํ คเหตฺวา ปริเยสนํ ปริเยสนสนฺโตโส นามฯ เอวํ ปริเยสนฺตสฺส อาหริยมานํ จีวรํ ทูรโต ทิสฺวา ‘‘เอตํ มนาปํ ภวิสฺสติ, เอตํ อมนาป’’นฺติ เอวํ อวิตกฺเกตฺวา ถูลสุขุมาทีสุ ยถาลทฺเธเนว สนฺตุสฺสนํ ปฏิลาภสนฺโตโส นามฯ เอวํ ลทฺธํ คณฺหนฺตสฺสาปิ ‘‘เอตฺตกํ ทุปฏฺฏสฺส ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ เอกปฏฺฏสฺสา’’ติ อตฺตโน ปโหนกมตฺเตเนว สนฺตุสฺสนํ มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส นามฯ จีวรํ ปริเยสนฺตสฺส ปน ‘‘อสุกสฺส ฆรทฺวาเร มนาปํ ลภิสฺสามี’’ติ อจินฺเตตฺวา ทฺวารปฏิปาฏิยา จรณํ โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส นามฯ
ลูขปณีเตสุ เยน เกนจิ ยาเปตุํ สกฺโกนฺตสฺส ยถาลทฺเธเนว ยาปนํ ยถาลาภสนฺโตโส นามฯ อตฺตโน ถามํ ชานิตฺวา เยน ยาเปตุํ สกฺโกติ, เตน ยาปนํ ยถาพลสนฺโตโส นามฯ มนาปํ อญฺญสฺส ยถาสารุปฺปสนฺโตโส นามฯ
‘‘กตฺถ อุทกํ มนาปํ, กตฺถ อมนาป’’นฺติ อวิจาเรตฺวา เยน เกนจิ โธวนูปเคน อุทเกน อุทกสนฺโตโส นามฯ ปณฺฑุมตฺติกเครุกปูติปณฺณรสกิลิฏฺฐานิ ปน อุทกานิ วชฺเชตุํ วฏฺฏติฯ โธวนฺตสฺส ปน มุคฺคราทีหิ อปหริตฺวา โธวนสนฺโตโส นามฯ ตถา อสุชฺฌนฺตํ ปณฺณานิ ปกฺขิปิตฺวา ตาปิตอุทเกนาปิ โธวิตุํ วฏฺฏติฯ เอวํ โธวิตฺวา กโรนฺตสฺส ‘‘อิทํ ถูลํ, อิทํ สุขุม’’นฺติ อโกเปตฺวา ปโหนกนีหาเรเนว กรณํ กรณสนฺโตโส นามฯ ติมณฺฑลปติจฺฉาทนมตฺตสฺเสว กรณํ ปริมาณสนฺโตโส นามฯ จีวรกรณตฺถาย ปน มนาปํ สุตฺตํ ปริเยสิสฺสามีติ อวิจาเรตฺวา รถิกาทีสุ วา เทวฏฺฐาเน วา อาหริตฺวา ปาทมูเล วา ฐปิตํ ยํกิญฺจิเทว สุตฺตํ คเหตฺวา กรณํ สุตฺตสนฺโตโส นามฯ
กุสิพนฺธนกาเล ปน องฺคุลมตฺเต สตฺต วาเร น วิชฺฌิตพฺพํฯ เอวํ กโรนฺตสฺส หิ โย ภิกฺขุ สหาโย น โหติ, ตสฺส วตฺตเภโทปิ นตฺถิฯ ติวงฺคุลมตฺเต ปน สตฺต วาเร วิชฺฌิตพฺพํฯ เอวํ กโรนฺตสฺส มคฺคปฺปฏิปนฺเนนาปิ สหาเยน ภวิตพฺพํฯ โย น โหติ, ตสฺส วตฺตเภโทฯ อยํ สิพฺพนสนฺโตโส นามฯ รชนฺเตน ปน กาฬกจฺฉกาทีนิ ปริเยสนฺเตน น จริตพฺพํ, โสมวกฺกลาทีสุ ยํ ลภติ, เตน รชิตพฺพํฯ อลภนฺเตน ปน มนุสฺเสหิ อรญฺเญ วากํ คเหตฺวา ฉฑฺฑิตรชนํ วา ภิกฺขูหิ ปจิตฺวา ฉฑฺฑิตกสฏํ วา คเหตฺวา รชิตพฺพํฯ อยํ รชนสนฺโตโส นามฯ นีลกทฺทมกาฬสาเมสุ ยํกิญฺจิ คเหตฺวา หตฺถิปิฏฺเฐ นิสินฺนสฺส ปญฺญายมานกปฺปกรณํ กปฺปสนฺโตโส นามฯ
หิริโกปีนปฺปฏิจฺฉาทนมตฺตวเสน ปริภุญฺชนํ ปริโภคสนฺโตโส นามฯ ทุสฺสํ ปน ลภิตฺวา สุตฺตํ วา สูจิํ วา การกํ วา อลภนฺเตน ฐเปตุํ วฏฺฏติ, ลภนฺเตน น วฏฺฏติฯ กตมฺปิ สเจ อนฺเตวาสิกาทีนํ มหาสีวตฺเถโร อาหฯ อยํ สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส นามฯ วิสฺสชฺเชนฺเตน ปน น มุขํ โอโลเกตฺวา ทาตพฺพํ, สารณียธมฺเม ฐตฺวา วิสฺสชฺเชตพฺพนฺติ อยํ วิสฺสชฺชนสนฺโตโส นามฯ
จีวรปฺปฏิสํยุตฺตานิ ธุตงฺคานิ นาม ปํสุกูลิกงฺคญฺเจว เตจีวริกงฺคญฺจฯ เตสํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๒๔-๒๕) เวทิตพฺพาฯ อิติ จีวรสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน
วณฺณวาทีติ เอโก สนฺตุฏฺโฐ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ น กเถติฯ เอโก น สนฺตุฏฺโฐ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติฯ เอโก เนว สนฺตุฏฺโฐ โหติ, น สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติฯ เอโก สนฺตุฏฺโฐ เจว โหติ, สนฺโตสสฺส จ วณฺณํ กเถติฯ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยา จ วณฺณวาที’’ติ วุตฺตํฯ
อเนสนนฺติ ทูเตยฺยปหินคมนานุโยคปเภทํ นานปฺปการํ อเนสนํฯ อปฺปติรูปนฺติ อยุตฺตํฯ อลทฺธา จาติ อลภิตฺวาฯ ยถา เอกจฺโจ ‘‘กถํ นุ โข จีวรํ ลภิสฺสามี’’ติ ปุญฺญวนฺเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา โกหญฺญํ กโรนฺโต อุตฺตสติ ปริตสฺสติ, สนฺตุฏฺโฐ ภิกฺขุ เอวํ อลทฺธา จีวรํ น ปริตสฺสติฯ ลทฺธา จาติ ธมฺเมน สเมน ลภิตฺวาฯ อคธิโตติ วิคตโลภคิทฺโธฯ อมุจฺฉิโตติ อธิมตฺตตณฺหาย มุจฺฉํ อนาปนฺโนฯ อนชฺโฌปนฺโนติ ตณฺหาย อโนตฺถโต อปริโยนทฺโธฯ อาทีนวทสฺสาวีติ อเนสนาปตฺติยญฺจ เคธิตปริโภเค จ อาทีนวํ ปสฺสมาโนฯ นิสฺสรณปญฺโญติ ‘‘ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตายา’’ติ วุตฺตํ นิสฺสรณเมว ปชานนฺโตฯ
อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยาติ เยน เกนจิ จีวเรน สนฺตุฏฺฐิยาฯ เนวตฺตานุกฺกํเสตีติ ‘‘อหํ ปํสุกูลิโก, มยา อุปสมฺปทมาเฬเยว ปํสุกูลิกงฺคํ คหิตํ, โก มยา สทิโส อตฺถี’’ติ อตฺตุกฺกํสนํ น กโรติฯ โน ปรํ วมฺเภตีติ ‘‘อิเม ปนญฺเญ ภิกฺขู น ปํสุกูลิกา’’ติ วา, ‘‘ปํสุกูลิกงฺคมตฺตมฺปิ เอเตสํ นตฺถี’’ติ วา เอวํ ปรํ น วมฺเภติฯ โย หิ ตตฺถ ทกฺโขติ โย ตสฺมิํ จีวรสนฺโตเส วณฺณวาทาทีสุ วา ทกฺโข เฉโก อนลโสติ สาตจฺจกิริยาย อาลสิยวิรหิโตฯ สมฺปชาโน ปฏิสฺสโตติ สมฺปชานปญฺญาย เจว สติยา จ ยุตฺโตฯ อริยวํเส ฐิโตติ อริยวํเส ปติฏฺฐิโตฯ
อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตนาติ เยน เกนจิ ปิณฺฑปาเตนฯ เอตฺถาปิ ปิณฺฑปาโต ชานิตพฺโพ, ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, ปิณฺฑปาตสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, ปิณฺฑปาตปฺปฏิสํยุตฺตํ ธุตงฺคํ ชานิตพฺพํ ปิณฺฑปาโตติ โอทโน กุมฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มํสํ ขีรํ ทธิ สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ ยาคุ ขาทนียํ สายนียํ เลหนียนฺติ โสฬส ปิณฺฑปาตาฯ
ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตนฺติ สงฺฆภตฺตํ อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตนํ สลากภตฺตํ ปกฺขิกํ อุโปสถิกํ ปาฏิปทิกภตฺตํ อาคนฺตุกภตฺตํ คมิกภตฺตํ คิลานภตฺตํ คิลานุปฏฺฐากภตฺตํ ธุรภตฺตํ กุฏิภตฺตํ วารภตฺตํ วิหารภตฺตนฺติ ปนฺนรส ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตานิฯ
ปิณฺฑปาตสนฺโตโสติ ปิณฺฑปาเต วิตกฺกสนฺโตโส คมนสนฺโตโส ปริเยสนสนฺโตโส ปฏิลาภสนฺโตโส ปฏิคฺคหณสนฺโตโส มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโส อุปการสนฺโตโส ปริมาณสนฺโตโส ปริโภคสนฺโตโส สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส วิสฺสชฺชนสนฺโตโสติ ปนฺนรส สนฺโตสาฯ
ตตฺถ สาทโก ภิกฺขุ มุขํ โธวิตฺวา วิตกฺเกติฯ ปิณฺฑปาติเกน ปน คเณน สทฺธิํ จรตา สายํ เถรูปฏฺฐานกาเล ‘‘สฺเว กตฺถ ปิณฺฑาย จริสฺสามาติ? อสุกคาเม, ภนฺเต’’ติ เอตฺตกํ จินฺเตตฺวา ตโต ปฏฺฐาย น วิตกฺเกตพฺพํฯ เอกจาริเกน วิตกฺกมาฬเก ฐตฺวา วิตกฺเกตพฺพํฯ ตโต ปฏฺฐาย วิตกฺเกนฺโต อริยวํสา จุโต โหติ ปริพาหิโรฯ อยํ วิตกฺกสนฺโตโส นามฯ
ปิณฺฑาย ปวิสนฺเตน ‘‘กุหิํ ลภิสฺสามี’’ติ อจินฺเตตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสน คนฺตพฺพํฯ อยํ คมนสนฺโตโส นามฯ ปริเยสนฺเตน ยํ วา ตํ วา อคฺคเหตฺวา ลชฺชิํ เปสลเมว คเหตฺวา ปริเยสิตพฺพํฯ อยํ ปริเยสนสนฺโตโส นามฯ ทูรโตว อาหริยมานํ ทิสฺวา ‘‘เอตํ มนาปํ ปฏิลาภสนฺโตโส นามฯ ‘‘อิมํ มนาปํ คณฺหิสฺสามิ, อิมํ อมนาปํ น คณฺหิสฺสามี’’ติ อจินฺเตตฺวา ยํกิญฺจิ ยาปนมตฺตํ คเหตพฺพเมวฯ อยํ ปฏิคฺคหณสนฺโตโส นามฯ
เอตฺถ ปน เทยฺยธมฺโม พหุ, ทายโก อปฺปํ ทาตุกาโม, อปฺปํ คเหตพฺพํฯ เทยฺยธมฺโมปิ พหุ, ทายโกปิ พหุํ ทาตุกาโม, ปมาเณเนว คเหตพฺพํฯ เทยฺยธมฺโม น พหุ, ทายโกปิ อปฺปํ ทาตุกาโม, อปฺปํ คเหตพฺพํฯ เทยฺยธมฺโม น พหุ, ทายโก ปน พหุํ ทาตุกาโม, ปมาเณน คเหตพฺพํ มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส นามฯ อฑฺฒกุลานิเยว อคนฺตฺวา ทฺวารปฏิปาฏิยา คนฺตพฺพํฯ อยํ โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส นามฯ ยถาลาภสนฺโตสาทโย จีวเร วุตฺตนยา เอวฯ
ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา ‘‘สมณธมฺมํ อนุปาเลสฺสามี’’ติ เอวํ อุปการํ ญตฺวา ปริภุญฺชนํ อุปการสนฺโตโส นามฯ ปตฺตํ ปูเรตฺวา อานีตํ น ปฏิคฺคเหตพฺพํฯ อนุปสมฺปนฺเน สติ เตน คาหาเปตพฺพํ, อสติ หราเปตฺวา ปฏิคฺคหณมตฺตํ คเหตพฺพํฯ อยํ ปริมาณสนฺโตโส ปริโภคสนฺโตโส นามฯ นิทหิตฺวา น ปริภุญฺชิตพฺพนฺติ อยํ สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส นามฯ มุขํ อโนโลเกตฺวา สารณียธมฺเม ฐิเตน วิสฺสชฺเชตพฺพํฯ อยํ วิสฺสชฺชนสนฺโตโส นามฯ
ปิณฺฑปาตปฺปฏิสํยุตฺตานิ ปน ปญฺจ ธุตงฺคานิ ปิณฺฑปาติกงฺคํ สปทานจาริกงฺคํ เอกาสนิกงฺคํ ปตฺตปิณฺฑิกงฺคํ ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคนฺติฯ เตสํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๒๖-๓๐) วุตฺตาฯ อิติ ปิณฺฑปาตสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน ภิกฺขุ อิมานิ ปญฺจ ธุตงฺคานิ โคเปติ, อิมานิ โคเปนฺโต ปิณฺฑปาตสนฺโตสมหาอริยวํเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติฯ วณฺณวาทีติอาทีนิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ
เสนาสเนนาติ อิธ เสนาสนํ ชานิตพฺพํ, เสนาสนกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, เสนาสนสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, เสนาสนปฺปฏิสํยุตฺตํ ธุตงฺคํ เสนาสนนฺติ มญฺโจ ปีฐํ ภิสิ พิมฺโพหนํ วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหา เลณํ อฏฺโฏ มาโฬ เวฬุคุมฺโพ รุกฺขมูลํ ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺตีติ อิมานิ ปนฺนรส เสนาสนานิฯ
เสนาสนกฺเขตฺตนฺติ สงฺฆโต วา คณโต วา ญาติโต วา มิตฺตโต วา อตฺตโน วา ธเนน ปํสุกูลํ วาติ ฉ เขตฺตานิฯ
เสนาสนสนฺโตโสติ เสนาสเน วิตกฺกสนฺโตสาทโย ปนฺนรส สนฺโตสาฯ เต ปิณฺฑปาเต วุตฺตนเยเนว เสนาสนปฺปฏิสํยุตฺตานิ ปน ปญฺจ ธุตงฺคานิ อารญฺญิกงฺคํ รุกฺขมูลิกงฺคํ อพฺโภกาสิกงฺคํ โสสานิกงฺคํ ยถาสนฺถติกงฺคนฺติฯ เตสํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๓๑-๓๕) วุตฺตาฯ อิติ
คิลานปจฺจโย ปน ปิณฺฑปาเตเยว ปวิฏฺโฐฯ ตตฺถ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปสนฺโตเสเนว สนฺตุสฺสิตพฺพํฯ เนสชฺชิกงฺคํ ภาวนารามอริยวํสํ ภชติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘ปญฺจ เสนาสเน วุตฺตา, ปญฺจ อาหารนิสฺสิตา;
เอโก วีริยสํยุตฺโต, ทฺเว จ จีวรนิสฺสิตา’’ติฯ
อิติ ภควา ปถวิํ ปตฺถรมาโน วิย สาครกุจฺฉิํ ปูรยมาโน วิย อากาสํ วิตฺถารยมาโน วิย จ ปฐมํ จีวรสนฺโตสํ อริยวํสํ กเถตฺวา จนฺทํ อุฏฺฐาเปนฺโต วิย สูริยํ อุลฺลงฺเฆนฺโต วิย จ ทุติยํ ปิณฺฑปาตสนฺโตสํ กเถตฺวา สิเนรุํ อุกฺขิปนฺโต วิย ตติยํ เสนาสนสนฺโตสํ อริยวํสํ กเถตฺวา อิทานิ สหสฺสนยปฏิมณฺฑิตํ จตุตฺถํ ภาวนารามํ อริยวํสํ กเถตุํ ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ภาวนาราโม โหตีติ เทสนํ อารภิฯ
ตตฺถ อารมณํ อาราโม, อภิรตีติ อตฺโถฯ ภาวนาย อาราโม อสฺสาติ ภาวนาราโมฯ ภาวนาย รโตติ ภาวนารโตฯ ปญฺจวิเธ ปหาเน อาราโม อสฺสาติ ปหานาราโมฯ อปิจ ภาเวนฺโต ภาวนาราโมฯ ปชหนฺโต รมตีติ ปหานาราโมติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อยญฺหิ จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน ภาเวนฺโต รมติ, รติํ วินฺทตีติ อตฺโถฯ ตถา จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเนฯ จตฺตาโร อิทฺธิปาเท, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺเค, สตฺต อนุปสฺสนา, อฏฺฐารส มหาวิปสฺสนา, สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺเม, อฏฺฐติํส
อิเมสุ ปน จตูสุ อริยวํเสสุ ปุริเมหิ ตีหิ เตรสนฺนํ ธุตงฺคานํ จตุปจฺจยสนฺโตสสฺส จ วเสน สกลํ วินยปิฏกํ กถิตํ โหติ, ภาวนาราเมน อวเสสํ ปิฏกทฺวยํฯ อิมํ ปน ภาวนารามํ
ตตฺถ ปฏิสมฺภิทามคฺเค เนกฺขมฺมปาฬิยาติ –
‘‘เนกฺขมฺมํ ภาเวนฺโต รมติ, กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต รมติฯ อพฺยาปาทํ, พฺยาปาทํ… อาโลกสญฺญํ… ถินมิทฺธํ… อวิกฺเขปํ, อุทฺธจฺจํ… ธมฺมววตฺถานํ… วิจิกิจฺฉํ… ญาณํ… อวิชฺชํ… ปาโมชฺชํ… อรติํ… ปฐมชฺฌานํ, ปญฺจ นีวรเณ… ทุติยชฺฌานํ… วิตกฺกวิจาเร… ตติยชฺฌานํ… ปีติํ… จตุตฺถชฺฌานํ… สุขทุกฺเข… อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ ภาเวนฺโต รมติ, รูปสญฺญํ ปฏิฆสญฺญํ นานตฺตสญฺญํ ปชหนฺโต รมติฯ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ภาเวนฺโต รมติ, อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ ปชหนฺโต รมติฯ
‘‘อนิจฺจานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต รมติ, นิจฺจสญฺญํ ปชหนฺโต รมติฯ ทุกฺขานุปสฺสนํ… สุขสญฺญํ… อนตฺตานุปสฺสนํ… อตฺตสญฺญํ… นิพฺพิทานุปสฺสนํ… นนฺทิํ… วิราคานุปสฺสนํ… ราคํ… นิโรธานุปสฺสนํ… สมุทยํ… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนํ… อาทานํ… ขยานุปสฺสนํ
เอวํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค เนกฺขมฺมปาฬิยา กเถตพฺโพฯ
ทีฆนิกาเย ทสุตฺตรสุตฺตนฺตปริยาเยนาติ –
‘‘เอกํ ธมฺมํ ภาเวนฺโต รมติ, เอกํ ธมฺมํ ปชหนฺโต รมติ…เป.… ทส ธมฺเม ภาเวนฺโต รมติ, ทส ธมฺเม ปชหนฺโต รมติฯ กตมํ เอกํ ธมฺมํ ภาเวนฺโต รมติ? กายคตาสติํ สาตสหคตํ, อิมํ เอกํ ธมฺมํ ภาเวนฺโต รมติฯ กตมํ เอกํ ธมฺมํ ปชหนฺโต รมติ? อสฺมิมานํ, อิมํ เอกํ ธมฺมํ ปชหนฺโต รมติฯ กตเม ทฺเว ธมฺเม…เป.… กตเม ทส ธมฺเม ภาเวนฺโต รมติ? ทส กสิณายตนานิ, อิเม ทส ธมฺเม ภาเวนฺโต รมติฯ กตเม ทส ธมฺเม ปชหนฺโต รมติ? ทส มิจฺฉตฺเต, อิเม ทส ธมฺเม ปชหนฺโต รมติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ภาวนาราโม โหตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๕๑-๓๖๐)ฯ
เอวํ ทีฆนิกาเย ทสุตฺตรสุตฺตนฺตปริยาเยน กเถตพฺโพฯ
มชฺฌิมนิกาเย สติปฏฺฐานสุตฺตนฺตปริยาเยนาติ –
‘‘เอกายโน อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค…เป.… ยาวเทว ญาณมตฺตาย ปฏิสฺสติมตฺตายฯ อนิสฺสิโต จ วิหรติ, น จ กิญฺจิ
เอวํ มชฺฌิมนิกาเย สติปฏฺฐานสุตฺตนฺตปริยาเยน กเถตพฺโพฯ
อภิธมฺเม นิทฺเทสปริยาเยนาติ สพฺเพปิ สงฺขเต ‘‘อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต
เนวตฺตานุกฺกํเสตีติ ‘‘อชฺช เม สฏฺฐิ วา สตฺตติ วา วสฺสานิ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตสฺส โก มยา สทิโส อตฺถี’’ติ เอวํ อตฺตุกฺกํสนํ น กโรติฯ โน ปรํ วมฺเภตีติ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขนฺติ วิปสฺสนามตฺตกมฺปิ นตฺถิ, กิํ อิเม วิสฺสฏฺฐกมฺมฏฺฐานา จรนฺตี’’ติ เอวํ ปรวมฺภนํ น กโรติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ
อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อริยวํสาติ, ภิกฺขเว, อิเม จตฺตาโร อริยวํสา อริยตนฺติโย อริยปเวณิโย อริยญฺชสา อริยวฏุมานีติ สุตฺตนฺตํ วินิวฏฺเฏตฺวา อิทานิ มหาอริยวํสปริปูรกสฺส อิเมหิ จ ปน, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ สฺเวว อรติํ สหตีติ โสเยว อรติํ อนภิรติํ อุกฺกณฺฐิตํ สหติ อภิภวติฯ น ตํ อรติ สหตีติ ตํ ปน ภิกฺขุํ ยา เอสา ปนฺเตสุ เสนาสเนสุ อธิกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อรติ นาม โหติ, สา สหิตุํ อธิภวิตุํ น สกฺโกติฯ อรติรติสโหติ อรติญฺจ ปญฺจกามคุณรติญฺจ สหติ, อธิภวิตุํ สกฺโกติฯ
อิทานิ คาถาหิ กูฏํ คณฺหนฺโต นารตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ ธีรนฺติ วีริยวนฺตํฯ นารติ ธีรํ สหตีติ อิทํ ปุริมสฺเสว การณวจนํฯ ยสฺมา สา ธีรํ น สหติ นปฺปโหติ ธีรํ สหิตุํ อธิภวิตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา นารติ ธีโร หิ อรติสฺสโหติ อรติสหตฺตา หิ โส ธีโร นาม, ตสฺมา อรติํ สหตีติ อตฺโถฯ สพฺพกมฺมวิหายีนนฺติ สพฺพํ เตภูมกกมฺมํ จชิตฺวา ปริจฺฉินฺนํ ปริวฏุมํ กตฺวา ฐิตํฯ ปนุณฺณํ โก นิวารเยติ กิเลเส ปนุทิตฺวา ฐิตํ โก นาม ราโค วา โทโส วา นิวาเรยฺยฯ เนกฺขํ ชมฺโพนทสฺเสว, โก ตํ นินฺทิตุมรหตีติ ชมฺโพนทสงฺขาตสฺส ชาติรตฺตสุวณฺณสฺส นิกฺขสทิสํ ครหิตพฺพโทสวิมุตฺตํ โก ตํ ปุคฺคลํ นินฺทิตุํ อรหติฯ พฺรหฺมุนาปิ ปสํสิโตติ มหาพฺรหฺมุนาปิ เอส ปุคฺคโล ปสํสิโตเยวาติฯ เทสนาปริโยสาเน จตฺตาลีส ภิกฺขุสหสฺสานิ อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุฯ
๙. ธมฺมปทสุตฺตวณฺณนา
๒๙. นวเม ธมฺมปทานีติ ธมฺมโกฏฺฐาสาฯ อนภิชฺฌาติอาทีสุ อภิชฺฌาปฏิกฺเขเปน อนภิชฺฌา, พฺยาปาทปฏิกฺเขเปน อพฺยาปาโท, มิจฺฉาสติปฏิกฺเขเปน สมฺมาสติ, มิจฺฉาสมาธิปฏิกฺเขเปน สมฺมาสมาธิ เวทิตพฺโพฯ
อนภิชฺฌาลูติ นิตฺตณฺโห หุตฺวาฯ อพฺยาปนฺเนน เจตสาติ สพฺพกาลํ ปกติภาวํ อวิชหนฺเตน จิตฺเตนฯ สโต เอกคฺคจิตฺตสฺสาติ สติยา สมนฺนาคโต อารมฺมเณ เอกคฺคจิตฺโต อสฺสฯ อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโตติ นิยกชฺฌตฺเต สุฏฺฐุ ฐปิตจิตฺโต อิมสฺมิํ สุตฺเตปิ คาถายปิ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ
๑๐. ปริพฺพาชกสุตฺตวณฺณนา
๓๐. ทสเม อภิญฺญาตาติ ญาตา ปากฏาฯ อนฺนภาโรติอาทีนิ เตสํ นามานิฯ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐิโตฯ สา หิ อิธ ปฏิสลฺลานนฺติ อธิปฺเปตาฯ ปจฺจกฺขายาติ ปฏิกฺขิปิตฺวาฯ อภิชฺฌาลุนฺติ สตณฺหํฯ กาเมสุ ติพฺพสาราคนฺติ วตฺถุกาเมสุ พหลราคํฯ ตมหํ ตตฺถ เอวํ วเทยฺยนฺติ ตํ อหํ ตสฺมิํ การเณ เอวํ วเทยฺยํฯ ปฏิกฺโกสิตพฺพํ มญฺเญยฺยาติ ปฏิกฺโกสิตพฺพานิ ปฏิพาหิตพฺพนิ วา มญฺเญยฺยฯ สหธมฺมิกาติ สการณาฯ วาทานุปาตาติ ธมฺมิกวาเท ฆฏฺฏยมานา อธมฺมิกวาทานุปาตา, วาทปฺปวตฺติโยติ อตฺโถฯ คารยฺหา ฐานาติ ครหิตพฺพยุตฺตกา ปจฺจยาฯ อาคจฺฉนฺตีติ อุปคจฺฉนฺติฯ
อุกฺกลาติ วสฺสภญฺญาติ วสฺโส จ ภญฺโญ จาติ ทฺเว ชนาฯ อเหตุกวาทาติ ‘‘นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ วิสุทฺธิยา’’ติเอวมาทิวาทิโนฯ อกิริยวาทาติ ‘‘กโรโต น กรียติ ปาป’’นฺติ เอวํ กิริยปฏิกฺเขปวาทิโนฯ นตฺถิกวาทาติ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิวาทิโนฯ เต อิเมสุ ตีสุปิ ทสฺสเนสุ โอกฺกนฺตนิยามา อเหสุํฯ กถํ ปน เตสุ นิยาโม โหตีติ? โย หิ เอวรูปํ ลทฺธิํ คเหตฺวา รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐาเนสุ นิสินฺโน สชฺฌายติ วีมํสติ, ตสฺส ‘‘นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย กโรโต น กรียติ ปาปํ…เป.… นตฺถิ ทินฺนํ…เป.… กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชตี’’ติ ตสฺมิํ อารมฺมเณ นินฺทาพฺยาโรสนอุปารมฺภภยาติ อตฺตโน นินฺทภเยน ฆฏฺฏนภเยน อุปวาทภเยน จาติ อตฺโถฯ อภิชฺฌาวินเย สิกฺขนฺติ อภิชฺฌาวินโย วุจฺจติ อรหตฺตํ, อรหตฺเต สิกฺขมาโน อปฺปมตฺโต นาม วุจฺจตีติ สุตฺตนฺเต วฏฺฏวิฏฺฏํ กเถตฺวา คาถาย ผลสมาปตฺติ กถิตาติฯ
อุรุเวลวคฺโค ตติโยฯ