(๑๙) ๔. พฺราหฺมณวคฺโค
๑. โยธาชีวสุตฺตํ
๑๘๑. ‘‘จตูหิ , ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต โยธาชีโว ราชารโห โหติ ราชโภคฺโค, รญฺโญ องฺคนฺเตว สงฺขํ คจฺฉติฯ กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, โยธาชีโว ฐานกุสโล จ โหติ, ทูเรปาตี จ, อกฺขณเวธี จ, มหโต จ กายสฺส ปทาเลตาฯ อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต โยธาชีโว ราชารโห โหติ ราชโภคฺโค, รญฺโญ องฺคนฺเตว สงฺขํ คจฺฉติฯ เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อาหุเนยฺโย โหติ ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อญฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺสฯ กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฐานกุสโล จ โหติ, ทูเรปาตี จ, อกฺขณเวธี จ, มหโต จ กายสฺส ปทาเลตาฯ
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฐานกุสโล โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลวา โหติ…เป.… สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฐานกุสโล โหติฯ
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทูเรปาตี โหติ? อิธ, ภิกฺขเว , ภิกฺขุ ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติฯ ยา กาจิ เวทนา…เป.… ยา กาจิ สญฺญา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา , สพฺพํ วิญฺญาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทูเรปาตี โหติฯ
‘‘กถญฺจ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อกฺขณเวธี โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป.… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อกฺขณเวธี โหติฯ
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มหโต กายสฺส ปทาเลตา โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มหนฺตํ อวิชฺชากฺขนฺธํ ปทาเลตาฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มหโต กายสฺส ปทาเลตา โหติฯ อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อาหุเนยฺโย โหติ…เป.… อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติฯ ปฐมํฯ
๒. ปาฏิโภคสุตฺตํ
๑๘๒. กถา. ๖๒๔ ‘‘จตุนฺนํ , ภิกฺขเว, ธมฺมานํ นตฺถิ โกจิ ปาฏิโภโค – สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมิํฯ
‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? ‘ชราธมฺมํ มา ชีรี’ติ นตฺถิ โกจิ ปาฏิโภโค – สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมิํ; ‘พฺยาธิธมฺมํ มา พฺยาธิยี’ติ นตฺถิ โกจิ ปาฏิโภโค – สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมิํ; ‘มรณธมฺมํ มา มียี’ติ นตฺถิ โกจิ ปาฏิโภโค – สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมิํ; ‘ยานิ โข ปน ตานิ ปุพฺเพ อตฺตนา กตานิ ปาปกานิ กมฺมานิ สํกิเลสิกานิ โปโนภวิกานิ สทรานิ ทุกฺขวิปากานิ อายติํ ชาติชรามรณิกานิ, เตสํ วิปาโก มา นิพฺพตฺตี’ติ นตฺถิ โกจิ ปาฏิโภโค – สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมิํฯ
‘‘อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ ธมฺมานํ นตฺถิ โกจิ ปาฏิโภโค – สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมิ’’นฺติฯ ทุติยํฯ
๓. สุตสุตฺตํ
๑๘๓. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเปฯ อถ โข วสฺสกาโร พฺราหฺมโณ มคธมหามตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธิํ สมฺโมทิฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วสฺสกาโร พฺราหฺมโณ มคธมหามตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘อหญฺหิ, โภ โคตม, เอวํวาที เอวํทิฏฺฐิ เอวํทิฏฺฐี (สพฺพตฺถ) – ‘โย โกจิ ทิฏฺฐํ ภาสติ – เอวํ เม ทิฏฺฐนฺติ, นตฺถิ ตโต โทโส; โย โกจิ สุตํ ภาสติ – เอวํ เม สุตนฺติ, นตฺถิ ตโต โทโส; โย โกจิ มุตํ ภาสติ – เอวํ เม มุตนฺติ, นตฺถิ ตโต โทโส; โย โกจิ วิญฺญาตํ ภาสติ – เอวํ เม วิญฺญาตนฺติ, นตฺถิ ตโต โทโส’’’ติฯ
‘‘นาหํ, พฺราหฺมณ, สพฺพํ ทิฏฺฐํ ภาสิตพฺพนฺติ วทามิ; น ปนาหํ, พฺราหฺมณ, สพฺพํ ทิฏฺฐํ น ภาสิตพฺพนฺติ วทามิ; นาหํ, พฺราหฺมณ, สพฺพํ สุตํ ภาสิตพฺพนฺติ วทามิ; น ปนาหํ, พฺราหฺมณ, สพฺพํ สุตํ น ภาสิตพฺพนฺติ วทามิ; นาหํ, พฺราหฺมณ, สพฺพํ มุตํ ภาสิตพฺพนฺติ วทามิ; น ปนาหํ, พฺราหฺมณ, สพฺพํ มุตํ น ภาสิตพฺพนฺติ วทามิ; นาหํ, พฺราหฺมณ, สพฺพํ วิญฺญาตํ ภาสิตพฺพนฺติ วทามิ; น ปนาหํ, พฺราหฺมณ, สพฺพํ วิญฺญาตํ น ภาสิตพฺพนฺติ วทามิฯ
‘‘ยญฺหิ, พฺราหฺมณ, ทิฏฺฐํ ภาสโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, เอวรูปํ ทิฏฺฐํ น ภาสิตพฺพนฺติ วทามิฯ ยญฺจ ขฺวสฺส, พฺราหฺมณ, ทิฏฺฐํ อภาสโต กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, เอวรูปํ ทิฏฺฐํ ภาสิตพฺพนฺติ วทามิฯ
‘‘ยญฺหิ, พฺราหฺมณ, สุตํ ภาสโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ , เอวรูปํ สุตํ น ภาสิตพฺพนฺติ วทามิฯ ยญฺจ ขฺวสฺส, พฺราหฺมณ, สุตํ อภาสโต กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, เอวรูปํ สุตํ ภาสิตพฺพนฺติ วทามิฯ
‘‘ยญฺหิ, พฺราหฺมณ, มุตํ ภาสโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, เอวรูปํ มุตํ น ภาสิตพฺพนฺติ วทามิฯ ยญฺจ ขฺวสฺส, พฺราหฺมณ, มุตํ อภาสโต กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, เอวรูปํ มุตํ ภาสิตพฺพนฺติ วทามิ ฯ
‘‘ยญฺหิ , พฺราหฺมณ, วิญฺญาตํ ภาสโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, เอวรูปํ วิญฺญาตํ น ภาสิตพฺพนฺติ วทามิฯ ยญฺจ ขฺวสฺส, พฺราหฺมณ, วิญฺญาตํ อภาสโต กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, เอวรูปํ วิญฺญาตํ ภาสิตพฺพนฺติ วทามี’’ติฯ
อถ โข วสฺสกาโร พฺราหฺมโณ มคธมหามตฺโต ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามีติฯ ตติยํฯ
๔. อภยสุตฺตํ
๑๘๔. อถ โข ชาณุสฺโสณิ พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธิํ สมฺโมทิฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ชาณุสฺโสณิ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘อหญฺหิ, โภ โคตม, เอวํวาที เอวํทิฏฺฐิ – ‘นตฺถิ โย มรณธมฺโม สมาโน น ภายติ, น สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺสา’’’ติฯ ‘‘อตฺถิ, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน ภายติ, สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺส; อตฺถิ ปน, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน น ภายติ, น สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺสฯ
‘‘กตโม จ, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน ภายติ, สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺส? อิธ, พฺราหฺมณ, เอกจฺโจ กาเมสุ อวีตราโค โหติ อวิคตจฺฉนฺโท อวิคตเปโม อวิคตปิปาโส อวิคตปริฬาโห อวิคตตณฺโหฯ ตเมนํ อญฺญตโร คาฬฺโห โรคาตงฺโก ผุสติฯ ตสฺส อญฺญตเรน คาฬฺเหน โรคาตงฺเกน ผุฏฺฐสฺส เอวํ โหติ – ‘ปิยา วต มํ กามา ชหิสฺสนฺติ, ปิเย จาหํ กาเม ชหิสฺสามี’ติฯ โส โสจติ กิลมติ ปริเทวติ, อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติฯ อยํ โข, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน ภายติ, สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺสฯ
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, อิเธกจฺโจ กาเย อวีตราโค โหติ อวิคตจฺฉนฺโท อวิคตเปโม อวิคตปิปาโส อวิคตปริฬาโห อวิคตตณฺโหฯ ตเมนํ อญฺญตโร คาฬฺโห โรคาตงฺโก ผุสติฯ ตสฺส อญฺญตเรน คาฬฺเหน โรคาตงฺเกน ผุฏฺฐสฺส เอวํ โหติ – ‘ปิโย วต มํ กาโย ชหิสฺสติ, ปิยญฺจาหํ กายํ ชหิสฺสามี’ติฯ โส โสจติ กิลมติ ปริเทวติ, อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติฯ อยมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน ภายติ, สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺสฯ
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, อิเธกจฺโจ อกตกลฺยาโณ โหติ อกตกุสโล อกตภีรุตฺตาโณ กตปาโป กตลุทฺโท กตกิพฺพิโสฯ ตเมนํ อญฺญตโร คาฬฺโห โรคาตงฺโก ผุสติฯ ตสฺส อญฺญตเรน คาฬฺเหน โรคาตงฺเกน ผุฏฺฐสฺส เอวํ โหติ – ‘อกตํ วต เม กลฺยาณํ, อกตํ กุสลํ, อกตํ ภีรุตฺตาณํ; กตํ ปาปํ, กตํ ลุทฺทํ, กตํ กิพฺพิสํฯ ยาวตา, โภ, อกตกลฺยาณานํ อกตกุสลานํ อกตภีรุตฺตาณานํ กตปาปานํ กตลุทฺทานํ กตกิพฺพิสานํ คติ ตํ คติํ เปจฺจ คจฺฉามี’ติฯ โส โสจติ กิลมติ ปริเทวติ, อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติฯ อยมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน ภายติ, สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺสฯ
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, อิเธกจฺโจ กงฺขี โหติ วิจิกิจฺฉี อนิฏฺฐงฺคโต สทฺธมฺเมฯ ตเมนํ อญฺญตโร คาฬฺโห โรคาตงฺโก ผุสติฯ ตสฺส อญฺญตเรน คาฬฺเหน โรคาตงฺเกน ผุฏฺฐสฺส เอวํ โหติ – ‘กงฺขี วตมฺหิ วิจิกิจฺฉี อนิฏฺฐงฺคโต สทฺธมฺเม’ติฯ โส โสจติ กิลมติ ปริเทวติ, อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติฯ อยมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน ภายติ, สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺสฯ อิเม โข, พฺราหฺมณ, จตฺตาโร มรณธมฺมา สมานา ภายนฺติ, สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ มรณสฺสฯ
‘‘กตโม จ, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน น ภายติ, น สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺส? อิธ, พฺราหฺมณ, เอกจฺโจ กาเมสุ วีตราโค โหติ วิคตจฺฉนฺโท วิคตเปโม วิคตปิปาโส วิคตปริฬาโห วิคตตณฺโหฯ ตเมนํ อญฺญตโร คาฬฺโห โรคาตงฺโก ผุสติฯ ตสฺส อญฺญตเรน คาฬฺเหน โรคาตงฺเกน ผุฏฺฐสฺส น เอวํ โหติ – ‘ปิยา วต มํ กามา ชหิสฺสนฺติ, ปิเย จาหํ กาเม ชหิสฺสามี’ติฯ โส น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ, น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติฯ อยํ โข, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน น ภายติ, น สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺสฯ
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, อิเธกจฺโจ กาเย วีตราโค โหติ วิคตจฺฉนฺโท วิคตเปโม วิคตปิปาโส วิคตปริฬาโห วิคตตณฺโหฯ ตเมนํ อญฺญตโร คาฬฺโห โรคาตงฺโก ผุสติฯ ตสฺส อญฺญตเรน คาฬฺเหน โรคาตงฺเกน ผุฏฺฐสฺส น เอวํ โหติ – ‘ปิโย วต มํ กาโย ชหิสฺสติ, ปิยญฺจาหํ กายํ ชหิสฺสามี’ติฯ โส น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ, น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติฯ อยมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน น ภายติ, น สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺสฯ
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, อิเธกจฺโจ อกตปาโป โหติ อกตลุทฺโท อกตกิพฺพิโส กตกลฺยาโณ กตกุสโล กตภีรุตฺตาโณฯ ตเมนํ อญฺญตโร คาฬฺโห โรคาตงฺโก ผุสติฯ ตสฺส อญฺญตเรน คาฬฺเหน โรคาตงฺเกน ผุฏฺฐสฺส เอวํ โหติ – ‘อกตํ วต เม ปาปํ, อกตํ ลุทฺทํ, อกตํ กิพฺพิสํ; กตํ กลฺยาณํ, กตํ กุสลํ, กตํ ภีรุตฺตาณํฯ ยาวตา, โภ, อกตปาปานํ อกตลุทฺทานํ อกตกิพฺพิสานํ กตกลฺยาณานํ กตกุสลานํ กตภีรุตฺตาณานํ คติ ตํ คติํ เปจฺจ คจฺฉามี’ติฯ โส น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ, น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติฯ อยมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน น ภายติ, น สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺสฯ
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, อิเธกจฺโจ อกงฺขี โหติ อวิจิกิจฺฉี นิฏฺฐงฺคโต สทฺธมฺเมฯ ตเมนํ อญฺญตโร คาฬฺโห โรคาตงฺโก ผุสติฯ ตสฺส อญฺญตเรน คาฬฺเหน โรคาตงฺเกน ผุฏฺฐสฺส เอวํ โหติ – ‘อกงฺขี วตมฺหิ อวิจิกิจฺฉี นิฏฺฐงฺคโต สทฺธมฺเม’ติฯ โส น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ, น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติฯ อยมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน น ภายติ, น สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺสฯ อิเม โข, พฺราหฺมณ, จตฺตาโร มรณธมฺมา สมานา น ภายนฺติ, น สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ มรณสฺสา’’ติฯ
‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป.… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติฯ จตุตฺถํฯ
๕. พฺราหฺมณสจฺจสุตฺตํ
๑๘๕. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเตฯ เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา อภิญฺญาตา อภิญฺญาตา ปริพฺพาชกา สิปฺปินิกาตีเร ปริพฺพาชการาเม ปฏิวสนฺติ, เสยฺยถิทํ อนฺนภาโร วรธโร สกุลุทายี จ ปริพฺพาชโก อญฺเญ จ อภิญฺญาตา อภิญฺญาตา ปริพฺพาชกาฯ อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต เยน สิปฺปินิกาตีเร ปริพฺพาชการาโม เตนุปสงฺกมิฯ
เตน โข ปน สมเยน เตสํ อญฺญติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อยมนฺตรา กถา อุทปาทิ – ‘‘อิติปิ พฺราหฺมณสจฺจานิ, อิติปิ พฺราหฺมณสจฺจานี’’ติฯ อถ โข ภควา เยน เต ปริพฺพาชกา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิฯ นิสชฺช โข ภควา เต ปริพฺพาชเก เอตทโวจ –
‘‘กาย นุตฺถ, ปริพฺพาชกา, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา, กา จ ปน โว อนฺตรากถา วิปฺปกตา’’ติ? ‘‘อิธ, โภ โคตม, อมฺหากํ สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อยมนฺตรากถา อุทปาทิ – ‘อิติปิ พฺราหฺมณสจฺจานิ, อิติปิ พฺราหฺมณสจฺจานี’’’ติฯ
‘‘จตฺตาริมานิ, ปริพฺพาชกา, พฺราหฺมณสจฺจานิ มยา สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวทิตานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? อิธ, ปริพฺพาชกา, พฺราหฺมโณ เอวมาห – ‘สพฺเพ ปาณา อวชฺฌา’ติ ฯ อิติ วทํ พฺราหฺมโณ สจฺจํ อาห, โน มุสาฯ โส เตน น สมโณติ มญฺญติ, น พฺราหฺมโณติ มญฺญติ, น เสยฺโยหมสฺมีติ มญฺญติ, น สทิโสหมสฺมีติ มญฺญติ, น หีโนหมสฺมีติ มญฺญติฯ อปิ จ ยเทว ตตฺถ สจฺจํ ตทภิญฺญาย ปาณานํเยว อนุทฺทยาย ตทภิญฺญาย อนุทยาย (ก.) อนุกมฺปาย ปฏิปนฺโน โหติฯ
‘‘ปุน จปรํ, ปริพฺพาชกา, พฺราหฺมโณ เอวมาห – ‘สพฺเพ กามา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’ติฯ อิติ วทํ พฺราหฺมโณ สจฺจมาห, โน มุสาฯ โส เตน น สมโณติ มญฺญติ, น พฺราหฺมโณติ มญฺญติ, น เสยฺโยหมสฺมีติ มญฺญติ, น สทิโสหมสฺมีติ มญฺญติ, น หีโนหมสฺมีติ มญฺญติฯ อปิ จ ยเทว ตตฺถ สจฺจํ ตทภิญฺญาย กามานํเยว นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ
‘‘ปุน จปรํ, ปริพฺพาชกา, พฺราหฺมโณ เอวมาห – ‘สพฺเพ ภวา อนิจฺจา…เป.… ภวานํเยว นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ
‘‘ปุน จปรํ, ปริพฺพาชกา, พฺราหฺมโณ เอวมาห – ‘นาหํ กฺวจนิ กฺวจน (สี. สฺยา.) กสฺสจิ กิญฺจนตสฺมิํ น จ มม กฺวจนิ กตฺถจิ กิญฺจนตตฺถี’ติฯ อิติ วทํ พฺราหฺมโณ สจฺจํ อาห, โน มุสาฯ โส เตน น สมโณติ มญฺญติ, น พฺราหฺมโณติ มญฺญติ, น เสยฺโยหมสฺมีติ มญฺญติ, น สทิโสหมสฺมีติ มญฺญติ, น หีโนหมสฺมีติ มญฺญติฯ อปิ จ ยเทว ตตฺถ สจฺจํ ตทภิญฺญาย อากิญฺจญฺญํเยว ปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหติฯ อิมานิ โข, ปริพฺพาชกา, จตฺตาริ พฺราหฺมณสจฺจานิ มยา สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวทิตานี’’ติฯ ปญฺจมํฯ
๖. อุมฺมคฺคสุตฺตํ
๑๘๖. อถ โข อญฺญตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เกน นุ โข, ภนฺเต, โลโก นียติ, เกน โลโก ปริกสฺสติ, กสฺส จ อุปฺปนฺนสฺส วสํ คจฺฉตี’’ติ?
‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! ภทฺทโก โข เต, ภิกฺขุ, อุมฺมคฺโค อุมฺมงฺโค (สฺยา. ก.), ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี กลฺยาณา (ก.) ปริปุจฺฉาฯ เอวญฺหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ปุจฺฉสิ – ‘เกน นุ โข, ภนฺเต, โลโก นียติ, เกน โลโก ปริกสฺสติ, กสฺส จ อุปฺปนฺนสฺส วสํ คจฺฉตี’’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘จิตฺเตน โข, ภิกฺขุ, โลโก นียติ, จิตฺเตน ปริกสฺสติ, จิตฺตสฺส อุปฺปนฺนสฺส วสํ คจฺฉตี’’ติฯ
‘‘สาธุ , ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา ภควนฺตํ อุตฺตริ ปญฺหํ อปุจฺฉิ – ‘‘‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร, พหุสฺสุโต ธมฺมธโร’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติฯ กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, พหุสฺสุโต ธมฺมธโร โหตี’’ติ?
‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! ภทฺทโก โข เต, ภิกฺขุ อุมฺมคฺโค, ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉาฯ เอวญฺหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ปุจฺฉสิ – ‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร, พหุสฺสุโต ธมฺมธโรติ, ภนฺเต, วุจฺจติฯ กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, พหุสฺสุโต ธมฺมธโร โหตี’’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘พหู โข, ภิกฺขุ, มยา ธมฺมา เทสิตา พหุ โข ภิกฺขุ มยา ธมฺโม เทสิโต (ก.) – สุตฺตํ, เคยฺยํ, เวยฺยากรณํ, คาถา, อุทานํ, อิติวุตฺตกํ, ชาตกํ, อพฺภุตธมฺมํ, เวทลฺลํฯ จตุปฺปทาย เจปิ, ภิกฺขุ, คาถาย อตฺถมญฺญาย ธมฺมมญฺญาย ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน โหติ พหุสฺสุโต ธมฺมธโรติ อลํ วจนายา’’ติฯ
‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา ภควนฺตํ อุตฺตริ ปญฺหํ อปุจฺฉิ – ‘‘‘สุตวา นิพฺเพธิกปญฺโญ, สุตวา นิพฺเพธิกปญฺโญ’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติฯ กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, สุตวา นิพฺเพธิกปญฺโญ โหตี’’ติ?
‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! ภทฺทโก โข เต, ภิกฺขุ, อุมฺมคฺโค, ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉาฯ เอวญฺหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ปุจฺฉสิ – ‘สุตวา นิพฺเพธิกปญฺโญ, สุตวา นิพฺเพธิกปญฺโญติ, ภนฺเต, วุจฺจติฯ กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, สุตวา นิพฺเพธิกปญฺโญ โหตี’’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, ภิกฺขุโน ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ สุตํ โหติ, ปญฺญาย จสฺส อตฺถํ อติวิชฺฌ ปสฺสติ; ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ สุตํ โหติ, ปญฺญาย จสฺส อตฺถํ อติวิชฺฌ ปสฺสติ; ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ สุตํ โหติ, ปญฺญาย จสฺส อตฺถํ อติวิชฺฌ ปสฺสติ; ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ สุตํ โหติ, ปญฺญาย จสฺส อตฺถํ อติวิชฺฌ ปสฺสติฯ เอวํ โข, ภิกฺขุ, สุตวา นิพฺเพธิกปญฺโญ โหตี’’ติฯ
‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา ภควนฺตํ อุตฺตริ ปญฺหํ อปุจฺฉิ – ‘‘‘ปณฺฑิโต มหาปญฺโญ, ปณฺฑิโต มหาปญฺโญ’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติฯ กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ปณฺฑิโต มหาปญฺโญ โหตี’’ติ?
‘‘สาธุ สาธุ ภิกฺขุ! ภทฺทโก โข เต, ภิกฺขุ, อุมฺมคฺโค, ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉาฯ เอวญฺหิ ตฺวํ ภิกฺขุ ปุจฺฉสิ – ‘ปณฺฑิโต มหาปญฺโญ, ปณฺฑิโต มหาปญฺโญติ , ภนฺเต, วุจฺจติฯ กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ปณฺฑิโต มหาปญฺโญ โหตี’’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, ปณฺฑิโต มหาปญฺโญ เนวตฺตพฺยาพาธาย เจเตติ น ปรพฺยาพาธาย เจเตติ น อุภยพฺยาพาธาย เจเตติ อตฺตหิตปรหิตอุภยหิตสพฺพโลกหิตเมว จินฺตยมาโน จินฺเตติฯ เอวํ โข, ภิกฺขุ, ปณฺฑิโต มหาปญฺโญ โหตี’’ติฯ ฉฏฺฐํฯ
๗. วสฺสการสุตฺตํ
๑๘๗. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเปฯ อถ โข วสฺสกาโร พฺราหฺมโณ มคธมหามตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธิํ สมฺโมทิฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วสฺสกาโร พฺราหฺมโณ มคธมหามตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘ชาเนยฺย นุ โข, โภ โคตม, อสปฺปุริโส อสปฺปุริสํ – ‘อสปฺปุริโส อยํ ภว’’’นฺติ? ‘‘อฏฺฐานํ โข เอตํ, พฺราหฺมณ, อนวกาโส ยํ อสปฺปุริโส อสปฺปุริสํ ชาเนยฺย – ‘อสปฺปุริโส อยํ ภว’’’นฺติฯ ‘‘ชาเนยฺย ปน, โภ โคตม, อสปฺปุริโส สปฺปุริสํ – ‘สปฺปุริโส อยํ ภว’’’นฺติ? ‘‘เอตมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, อฏฺฐานํ อนวกาโส ยํ อสปฺปุริโส สปฺปุริสํ ชาเนยฺย – ‘สปฺปุริโส อยํ ภว’’’นฺติฯ ‘‘ชาเนยฺย นุ โข, โภ โคตม, สปฺปุริโส สปฺปุริสํ – ‘สปฺปุริโส อยํ ภว’’’นฺติ? ‘‘ฐานํ โข เอตํ, พฺราหฺมณ, วิชฺชติ ยํ สปฺปุริโส สปฺปุริสํ ชาเนยฺย – ‘สปฺปุริโส อยํ ภว’’’นฺติฯ ‘‘ชาเนยฺย ปน, โภ โคตม, สปฺปุริโส อสปฺปุริสํ – ‘อสปฺปุริโส อยํ ภว’’’นฺติ? ‘‘เอตมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, ฐานํ วิชฺชติ ยํ สปฺปุริโส อสปฺปุริสํ ชาเนยฺย – ‘อสปฺปุริโส อยํ ภว’’’นฺติฯ
‘‘อจฺฉริยํ, โภ โคตม, อพฺภุตํ, โภ โคตม! ยาว สุภาสิตํ จิทํ, โภตา โคตเมน – ‘อฏฺฐานํ โข เอตํ, พฺราหฺมณ, อนวกาโส ยํ อสปฺปุริโส อสปฺปุริสํ ชาเนยฺย – อสปฺปุริโส อยํ ภวนฺติฯ เอตมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, อฏฺฐานํ อนวกาโส ยํ อสปฺปุริโส สปฺปุริสํ ชาเนยฺย – สปฺปุริโส อยํ ภวนฺติฯ ฐานํ โข เอตํ, พฺราหฺมณ, วิชฺชติ ยํ สปฺปุริโส สปฺปุริสํ ชาเนยฺย – สปฺปุริโส อยํ ภวนฺติฯ เอตมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, ฐานํ วิชฺชติ ยํ สปฺปุริโส อสปฺปุริสํ ชาเนยฺย – อสปฺปุริโส อยํ ภว’’’นฺติฯ
‘‘เอกมิทํ, โภ โคตม, สมยํ โตเทยฺยสฺส พฺราหฺมณสฺส ปริสติ ปรูปารมฺภํ วตฺเตนฺติ – ‘พาโล อยํ ราชา เอเฬยฺโย สมเณ รามปุตฺเต อภิปฺปสนฺโน, สมเณ จ ปน รามปุตฺเต เอวรูปํ ปรมนิปจฺจการํ กโรติ, ยทิทํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺฐานํ อญฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺม’นฺติฯ อิเมปิ รญฺโญ เอเฬยฺยสฺส ปริหารกา พาลา – ยมโก โมคฺคลฺโล ปุคฺคโล (ก.) อุคฺโค นาวินฺทกี คนฺธพฺโพ อคฺคิเวสฺโส, เย สมเณ รามปุตฺเต อภิปฺปสนฺนา, สมเณ จ ปน รามปุตฺเต เอวรูปํ ปรมนิปจฺจการํ กโรนฺติ, ยทิทํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺฐานํ อญฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมนฺติฯ ตฺยาสฺสุทํ โตเทยฺโย พฺราหฺมโณ อิมินา นเยน เนติฯ ตํ กิํ มญฺญนฺติ, โภนฺโต, ปณฺฑิโต ราชา เอเฬยฺโย กรณียาธิกรณีเยสุ วจนียาธิวจนีเยสุ อลมตฺถทสตเรหิ อลมตฺถทสตโร’ติ? ‘เอวํ, โภ, ปณฺฑิโต ราชา เอเฬยฺโย กรณียาธิกรณีเยสุ วจนียาธิวจนีเยสุ อลมตฺถทสตเรหิ อลมตฺถทสตโร’’’ติฯ
‘‘ยสฺมา จ โข, โภ, สมโณ รามปุตฺโต รญฺญา เอเฬยฺเยน ปณฺฑิเตน ปณฺฑิตตโร กรณียาธิกรณีเยสุ วจนียาธิวจนีเยสุ อลมตฺถทสตเรน อลมตฺถทสตโร, ตสฺมา ราชา เอเฬยฺโย สมเณ รามปุตฺเต อภิปฺปสนฺโน, สมเณ จ ปน รามปุตฺเต เอวรูปํ ปรมนิปจฺจการํ กโรติ, ยทิทํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺฐานํ อญฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ’’ฯ
‘‘ตํ กิํ มญฺญนฺติ, โภนฺโต, ปณฺฑิตา รญฺโญ เอเฬยฺยสฺส ปริหารกา – ยมโก โมคฺคลฺโล อุคฺโค นาวินฺทกี คนฺธพฺโพ อคฺคิเวสฺโส, กรณียาธิกรณีเยสุ วจนียาธิวจนีเยสุ อลมตฺถทสตเรหิ อลมตฺถทสตราติ? ‘เอวํ, โภ, ปณฺฑิตา รญฺโญ เอเฬยฺยสฺส ปริหารกา – ยมโก โมคฺคลฺโล อุคฺโค นาวินฺทกี คนฺธพฺโพ อคฺคิเวสฺโส, กรณียาธิกรณีเยสุ วจนียาธิวจนีเยสุ อลมตฺถทสตเรหิ อลมตฺถทสตรา’’’ติฯ
‘‘ยสฺมา จ โข, โภ, สมโณ รามปุตฺโต รญฺโญ เอเฬยฺยสฺส ปริหารเกหิ ปณฺฑิเตหิ ปณฺฑิตตโร กรณียาธิกรณีเยสุ วจนียาธิวจนีเยสุ อลมตฺถทสตเรหิ อลมตฺถทสตโร, ตสฺมา รญฺโญ เอเฬยฺยสฺส ปริหารกา สมเณ รามปุตฺเต อภิปฺปสนฺนา; สมเณ จ ปน รามปุตฺเต เอวรูปํ ปรมนิปจฺจการํ กโรนฺติ, ยทิทํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺฐานํ อญฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺม’’นฺติฯ
‘‘อจฺฉริยํ, โภ, โคตม, อพฺภุตํ, โภ โคตม! ยาว สุภาสิตํ จิทํ โภตา โคตเมน – ‘อฏฺฐานํ โข เอตํ, พฺราหฺมณ, อนวกาโส ยํ อสปฺปุริโส อสปฺปุริสํ ชาเนยฺย – อสปฺปุริโส อยํ ภวนฺติฯ เอตมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, อฏฺฐานํ อนวกาโส ยํ อสปฺปุริโส สปฺปุริสํ ชาเนยฺย – สปฺปุริโส อยํ ภวนฺติฯ ฐานํ โข เอตํ, พฺราหฺมณ, วิชฺชติ ยํ สปฺปุริโส สปฺปุริสํ ชาเนยฺย – สปฺปุริโส อยํ ภวนฺติฯ เอตมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, ฐานํ วิชฺชติ ยํ สปฺปุริโส อสปฺปุริสํ ชาเนยฺย – อสปฺปุริโส อยํ ภว’นฺติฯ หนฺท จ ทานิ มยํ, โภ โคตม, คจฺฉามฯ พหุกิจฺจา มยํ พหุกรณียา’’ติฯ ‘‘ยสฺสทานิ ตฺวํ, พฺราหฺมณ, กาลํ มญฺญสี’’ติฯ อถ โข วสฺสกาโร พฺราหฺมโณ มคธมหามตฺโต ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามีติฯ สตฺตมํฯ
๘. อุปกสุตฺตํ
๑๘๘. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเตฯ อถ โข อุปโก มณฺฑิกาปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อุปโก มณฺฑิกาปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘อหญฺหิ, ภนฺเต, เอวํวาที เอวํทิฏฺฐิ – ‘โย โกจิ ปรูปารมฺภํ วตฺเตติ, ปรูปารมฺภํ วตฺเตนฺโต สพฺโพ โส สพฺพโส (สี. ปี.) น อุปปาเทติฯ อนุปปาเทนฺโต คารยฺโห โหติ อุปวชฺโช’’’ติฯ ‘‘ปรูปารมฺภํ เจ, อุปก, วตฺเตติ ปรูปารมฺภํ วตฺเตนฺโต น อุปปาเทติ, อนุปปาเทนฺโต คารยฺโห โหติ อุปวชฺโชฯ ตฺวํ โข, อุปก, ปรูปารมฺภํ วตฺเตสิ, ปรูปารมฺภํ วตฺเตนฺโต น อุปปาเทสิ, อนุปปาเทนฺโต คารยฺโห โหสิ อุปวชฺโช’’ติฯ ‘‘เสยฺยถาปิ, ภนฺเต , อุมฺมุชฺชมานกํเยว มหตา ปาเสน พนฺเธยฺย; เอวเมวํ โข อหํ, ภนฺเต, อุมฺมุชฺชมานโกเยว ภควตา มหตา วาทปาเสน มหตา ปาเสน (ก.) พทฺโธ’’ติฯ
‘‘อิทํ อกุสลนฺติ โข, อุปก, มยา ปญฺญตฺตํฯ ตตฺถ อปริมาณา ปทา อปริมาณา พฺยญฺชนา อปริมาณา ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนา – อิติปิทํ อกุสลนฺติฯ ตํ โข ปนิทํ อกุสลํ ปหาตพฺพนฺติ โข, อุปก, มยา ปญฺญตฺตํฯ ตตฺถ อปริมาณา ปทา อปริมาณา พฺยญฺชนา อปริมาณา ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนา – อิติปิทํ อกุสลํ ปหาตพฺพนฺติฯ
‘‘อิทํ กุสลนฺติ โข, อุปก, มยา ปญฺญตฺตํฯ ตตฺถ อปริมาณา ปทา อปริมาณา พฺยญฺชนา อปริมาณา ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนา – อิติปิทํ กุสลนฺติฯ ตํ โข ปนิทํ กุสลํ ภาเวตพฺพนฺติ โข, อุปก, มยา ปญฺญตฺตํฯ ตตฺถ อปริมาณา ปทา อปริมาณา พฺยญฺชนา อปริมาณา ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนา – อิติปิทํ กุสลํ ภาเวตพฺพ’’นฺติฯ
อถ โข อุปโก มณฺฑิกาปุตฺโต ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺฐายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เยน ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ยาวตโก อโหสิ ภควตา สทฺธิํ กถาสลฺลาโป ตํ สพฺพํ รญฺโญ มาคธสฺส อชาตสตฺตุสฺส เวเทหิปุตฺตสฺส อาโรเจสิฯ
เอวํ วุตฺเต ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต กุปิโต อนตฺตมโน อุปกํ มณฺฑิกาปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ยาว ธํสี วตายํ โลณการทารโก ยาว มุขโร ยาว ปคพฺโพ ยตฺร หิ นาม ตํ ภควนฺตํ อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อาสาเทตพฺพํ มญฺญิสฺสติ; อเปหิ ตฺวํ, อุปก, วินสฺส, มา ตํ อทฺทส’’นฺติฯ อฏฺฐมํฯ
๙. สจฺฉิกรณียสุตฺตํ
๑๘๙. ‘‘จตฺตาโรเม , ภิกฺขเว, สจฺฉิกรณียา ธมฺมาฯ กตเม จตฺตาโร? อตฺถิ , ภิกฺขเว, ธมฺมา กาเยน สจฺฉิกรณียา; อตฺถิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา สติยา สจฺฉิกรณียา; อตฺถิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา จกฺขุนา สจฺฉิกรณียา; อตฺถิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา ปญฺญาย สจฺฉิกรณียาฯ กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา กาเยน สจฺฉิกรณียา? อฏฺฐ วิโมกฺขา, ภิกฺขเว, กาเยน สจฺฉิกรณียาฯ
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา สติยา สจฺฉิกรณียา? ปุพฺเพนิวาโส, ภิกฺขเว, สติยา สจฺฉิกรณีโยฯ
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา จกฺขุนา สจฺฉิกรณียา? สตฺตานํ จุตูปปาโต, ภิกฺขเว, จกฺขุนา สจฺฉิกรณีโยฯ
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา ปญฺญาย สจฺฉิกรณียา? อาสวานํ ขโย, ภิกฺขเว, ปญฺญาย สจฺฉิกรณีโยฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สจฺฉิกรณียา ธมฺมา’’ติฯ นวมํฯ
๑๐. อุโปสถสุตฺตํ
๑๙๐. เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเทฯ เตน โข ปน สมเยน ภควา ตทหุโปสเถ ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต นิสินฺโน โหติฯ อถ โข ภควา ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตํ ภิกฺขุสงฺฆํ อนุวิโลเกตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ –
‘‘อปลาปายํ, ภิกฺขเว, ปริสา นิปฺปลาปายํ, ภิกฺขเว, ปริสา สุทฺธา สาเร ปติฏฺฐิตาฯ ตถารูโป อยํ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุสงฺโฆ, ตถารูปายํ, ภิกฺขเว, ปริสาฯ ยถารูปา ปริสา ทุลฺลภา ทสฺสนายปิ โลกสฺมิํ, ตถารูโป อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสงฺโฆ, ตถารูปายํ, ภิกฺขเว, ปริสาฯ ยถารูปา ปริสา อาหุเนยฺยา ปาหุเนยฺยา ทกฺขิเณยฺยา อญฺชลิกรณียา อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺส, ตถารูโป อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสงฺโฆ, ตถารูปายํ, ภิกฺขเว, ปริสา ฯ ยถารูปาย ปริสาย อปฺปํ ทินฺนํ พหุ โหติ พหุ ทินฺนํ พหุตรํ, ตถารูโป อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสงฺโฆ, ตถารูปายํ, ภิกฺขเว, ปริสาฯ ยถารูปํ ปริสํ อลํ โยชนคณนานิปิ ทสฺสนาย คนฺตุํ อปิ ปุโฏเสนาปิ, ตถารูโป อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสงฺโฆ, (ตถารูปายํ, ภิกฺขเว, ปริสา) ( ) สี. สฺยา. กํ. ปี. โปตฺถเกสุ นตฺถิฯ
‘‘สนฺติ , ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมิํ ภิกฺขุสงฺเฆ เทวปฺปตฺตา วิหรนฺติ; สนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมิํ ภิกฺขุสงฺเฆ พฺรหฺมปฺปตฺตา วิหรนฺติ; สนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมิํ ภิกฺขุสงฺเฆ อาเนญฺชปฺปตฺตา วิหรนฺติ; สนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมิํ ภิกฺขุสงฺเฆ อริยปฺปตฺตา วิหรนฺติฯ
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เทวปฺปตฺโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป.… ทุติยํ ฌานํ…เป.… ตติยํ ฌานํ…เป.… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เทวปฺปตฺโต โหติฯ
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ พฺรหฺมปฺปตฺโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ ตถา ตติยํ ตถา จตุตฺถํฯ อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติฯ กรุณา… มุทิตา… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ ตถา ตติยํ ตถา จตุตฺถํฯ อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ พฺรหฺมปฺปตฺโต โหติฯ
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาเนญฺชปฺปตฺโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’นฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิญฺจี’ติ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาเนญฺชปฺปตฺโต โหติฯ
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยปฺปตฺโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป.… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยปฺปตฺโต โหตี’’ติฯ ทสมํฯ
พฺราหฺมณวคฺโค โยธาชีววคฺโค (สี. สฺยา. กํ. ปี.) จตุตฺโถฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
โยธา ปาฏิโภคสุตํ, อภยํ พฺราหฺมณสจฺเจน ปญฺจมํ;
อุมฺมคฺควสฺสกาโร, อุปโก สจฺฉิกิริยา จ อุโปสโถติฯ