๒. อนุสยวคฺโค
๓. กุลสุตฺตวณฺณนา
๑๓. ทุติยสฺส ตติเย นาลนฺติ น ยุตฺตํ นานุจฺฉวิกํฯ น มนาเปนาติ น มนมฺหิ อปฺปนเกน อากาเรน นิสินฺนาสนโต ปจฺจุฏฺเฐนฺติ, อนาทรเมว ทสฺเสนฺติฯ สนฺตมสฺส ปริคุหนฺตีติ วิชฺชมานมฺปิ เทยฺยธมฺมํ เอตสฺส นิคุหนฺติ ปฏิจฺฉาเทนฺติฯ อสกฺกจฺจํ เทนฺติ โน สกฺกจฺจนฺติ ลูขํ วา โหตุ ปณีตํ วา, อสหตฺถา อจิตฺตีกาเรน เทนฺติ, โน จิตฺตีกาเรนฯ
๔. ปุคฺคลสุตฺตวณฺณนา
๑๔. จตุตฺเถ อุภโตภาควิมุตฺโตติ ทฺวีหิ ภาเคหิ วิมุตฺโต, อรูปสมาปตฺติยา รูปกายโต วิมุตฺโต, มคฺเคน นามกายโตฯ โส จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ เอเกกโต วุฏฺฐาย สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา
ปญฺญาย วิมุตฺโตติ ปญฺญาวิมุตฺโตฯ โส สุกฺขวิปสฺสโก, จตูหิ ฌาเนหิ วุฏฺฐาย อรหตฺตํ ปตฺตา จตฺตาโร จาติ อิเมสํ วเสน ปญฺจวิโธ โหติฯ ปาฬิ ปเนตฺถ อฏฺฐวิโมกฺขปฏิกฺเขปวเสเนว อาคตาฯ ยถาห – ‘‘น เหว โข อฏฺฐ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปญฺญาย
ผุฏฺฐนฺตํ สจฺฉิกโตติ กายสกฺขีฯ โส ฌานผสฺสํ ปฐมํ ผุสติ, ปจฺฉา นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติฯ โส โสตาปตฺติผลฏฺฐํ อาทิํ กตฺวา ยาว อรหตฺตมคฺคฏฺฐา ฉพฺพิโธ โหติฯ เตนาห – ‘‘อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อฏฺฐ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล กายสกฺขี’’ติ (ปุ. ป. ๒๐๘)ฯ
ทิฏฺฐนฺตํ ปตฺโตติ ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ ตตฺริทํ สงฺเขปลกฺขณํ – ทุกฺขา สงฺขารา, สุโข นิโรโธติ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผุสิตํ ปญฺญายาติ ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ วิตฺถารโต ปน โสปิ กายสกฺขี วิย ฉพฺพิโธ โหติฯ เตเนวาห – ‘‘อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป.… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ตถาคตปฺปเวทิตา จสฺส ธมฺมา ปญฺญาย โวทิฏฺฐา โหนฺติ โวจริตา ปญฺญาย…เป.… อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ทิฏฺฐิปฺปตฺโต’’ติฯ
สทฺธาย สทฺธาวิมุตฺโตฯ โสปิ วุตฺตนเยเนว ฉพฺพิโธ โหติฯ เตนาห – ‘‘อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป.… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ตถาคตปฺปเวทิตา จสฺส ธมฺมา ปญฺญาย โวทิฏฺฐา โหนฺติ โวจริตา ปญฺญาย…เป.… โน จ โข ยถาทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺสฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต’’ติฯ เอตสฺส หิ สทฺธาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ สทฺทหนฺตสฺส วิย โอกปฺเปนฺตสฺส วิย อธิมุจฺจนฺตสฺส วิย จ กิเลสกฺขโย โหติ, ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ กิเลสจฺเฉทกญาณํ อทนฺธํ ติขิณํ สูรํ หุตฺวา วหติฯ ตสฺมา ยถา นาม นาติติขิเณน อสินา กทลิํ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺฐานํ มฏฺฐํ น โหติ, อสิ สีฆํ น วหติ, สทฺโท สุยฺยติ, พลวตโร วายาโม กาตพฺโพ โหติ, เอวรูปา สทฺธาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคภาวนาฯ ยถา ปน สุนิสิเตน อสินา กทลิํ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺฐานํ มฏฺฐํ โหติ, อสิ สีฆํ วหติ, สทฺโท น สุยฺยติ, พลววายามกิจฺจํ
ธมฺมํ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารีฯ ธมฺโมติ ปญฺญา, ปญฺญาปุพฺพงฺคมํ มคฺคํ ภาเวตีติ อตฺโถฯ สทฺธานุสาริมฺหิปิ เอเสว นโยฯ อุโภเปเต โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐาเยวฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘ยสฺส
๕. อุทกูปมาสุตฺตวณฺณนา
๑๕. ปญฺจเม อุทกูปมาติ นิมุชฺชนาทิอาการํ คเหตฺวา อุทเกน อุปมิตาฯ สกิํ นิมุคฺโคติ เอกวารเมว นิมุคฺโคฯ เอกนฺตกาฬเกหีติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อุมฺมุชฺชตีติ อุฏฺฐหติฯ สาธูติ โสภนา ภทฺทกาฯ หายติเยวาติ จงฺกวาเร อาสิตฺตอุทกํ วิย ปริหายเตว อุมฺมุชฺชิตฺวา วิปสฺสติ วิโลเกตีติ อุฏฺฐหิตฺวา คนฺตพฺพทิสํ วิปสฺสติ วิโลเกติฯ ปตรตีติ คนฺตพฺพทิสาภิมุโข ตรติ นามฯ ปฏิคาธปฺปตฺโต โหตีติ อุฏฺฐาย วิโลเกตฺวา ปตริตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน ปติฏฺฐาปตฺโต นาม โหติ, ติฏฺฐติ น ปุนาคจฺฉติฯ ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐตีติ สพฺพกิเลโสฆํ ตริตฺวา ปรตีรํ คนฺตฺวา นิพฺพานถเล ปติฏฺฐิโต นาม โหติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ
๖. อนิจฺจานุปสฺสีสุตฺตวณฺณนา
๑๖. ฉฏฺเฐ อนิจฺจาติ เอวํ ปญฺญาย ผรนฺโต อนุปสฺสตีติ อนิจฺจานุปสฺสีฯ อนิจฺจาติ เอวํ สญฺญา อสฺสาติ อนิจฺจสญฺญีฯ อนิจฺจาติ เอวํ ญาเณน ปฏิสํเวทิตา อสฺสาติ อนิจฺจปฏิสํเวทีฯ สตตนฺติ สพฺพกาลํฯ สมิตนฺติ ยถา อพฺโพกิณฺณนฺติ นิรนฺตรํ อญฺเญน เจตสา อสํมิสฺสํฯ เจตสา อธิมุจฺจมาโนติ จิตฺเตน สนฺนิฏฺฐาปยมาโนฯ ปญฺญาย ปริโยคาหมาโนติ วิปสฺสนาญาเณน อนุปวิสมาโนฯ
อปุพฺพํ อจริมนฺติ อปุเร อปจฺฉา เอกกฺขเณเยวฯ อิธ สมสีสี กถิโตฯ โส จตุพฺพิโธ โหติ โรคสมสีสี, เวทนาสมสีสี, อิริยาปถสมสีสี, ชีวิตสมสีสีติฯ ตตฺถ ยสฺส อญฺญตเรน โรเคน ผุฏฺฐสฺส สโต โรควูปสโม จ อาสวกฺขโย จ เอกปฺปหาเรเนว โหติ, อยํ โรคสมสีสี นามฯ ยสฺส ปน อญฺญตรํ เวทนํ เวทยโต เวทนาวูปสโม จ อาสวกฺขโย จ เอกปฺปหาเรเนว โหติ, อยํ เวทนาสมสีสี นามฯ ยสฺส ปน ฐานาทีสุ อิริยาปเถสุ อญฺญตรสมงฺคิโน วิปสฺสนฺตสฺส อิริยาปถสฺส ปริโยสานญฺจ อาสวกฺขโย จ เอกปฺปหาเรเนว โหติ, อยํ อิริยาปถสมสีสี นามฯ ยสฺส ปน อุปกฺกมโต วา สรสโต วา ชีวิตปริยาทานญฺจ อาสวกฺขโย จ เอกปฺปหาเรเนว โหติ, อยํ ชีวิตสมสีสี นามฯ อยมิธ อธิปฺเปโตฯ ตตฺถ
อนฺตราปรินิพฺพายีติ อุปหจฺจปรินิพฺพายีติ โย ตตฺเถว อายุเวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ อสงฺขารปรินิพฺพายีติ โย เตสํเยว ปุคฺคลานํ อสงฺขาเรเนว อปฺปโยเคน กิเลเส เขเปติฯ สสงฺขารปรินิพฺพายีติ โย สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิเลเส เขเปติฯ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามีติ โย เหฏฺฐา จตูสุ สุทฺธาวาเสสุ ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต อนุปุพฺเพน อกนิฏฺเฐ อุปฺปชฺชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ
๗-๙. ทุกฺขานุปสฺสีสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๗-๑๙. สตฺตเม ทุกฺขานุปสฺสีติ ปีฬนาการํ ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโตฯ อฏฺฐเม อนตฺตานุปสฺสีติ อวสวตฺตนาการํ อนตฺตาติ อนุปสฺสนฺโตฯ นวเม สุขานุปสฺสีติ สุขนฺติ เอวํ ญาเณน อนุปสฺสนฺโตฯ
๑๐. นิทฺทสวตฺถุสุตฺตวณฺณนา
๒๐. ทสเม นิทฺทสวตฺถูนีติ นิทฺทสาทิวตฺถูนิ, ‘‘นิทฺทโส ภิกฺขุ, นิพฺพีโส, นิตฺติํโส, นิจฺจตฺตาลีโส, นิปฺปญฺญาโส’’ติ เอวํ วจนการณานิฯ อยํ กิร ปญฺโห ติตฺถิยสมเย อุปฺปนฺโนฯ ติตฺถิยา หิ ทสวสฺสกาเล มตํ นิคณฺฐํ นิทฺทโสติ วทนฺติฯ โส กิร
ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ สิกฺขาสมาทาเน ติพฺพจฺฉนฺโท โหตีติ สิกฺขาตฺตยปูรเณ พลวจฺฉนฺโท โหติฯ อายติญฺจ สิกฺขาสมาทาเน อวิคตเปโมติ อนาคเต ปุนทิวสาทีสุปิ สิกฺขาปูรเณ อวิคตเปเมเนว สมนฺนาคโต โหติฯ ธมฺมนิสนฺติยาติ ธมฺมนิสามนายฯ วิปสฺสนาเยตํ อธิวจนํฯ อิจฺฉาวินเยติ ตณฺหาวินเยฯ ปฏิสลฺลาเนติ เอกีภาเวฯ วีริยารมฺเภติ กายิกเจตสิกสฺส วีริยสฺส สติเนปกฺเกติ ทิฏฺฐิปฏิเวเธติ มคฺคทสฺสเนฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ
อนุสยวคฺโค ทุติโยฯ