๖. อพฺยากตวคฺโค
๑. อพฺยากตสุตฺตวณฺณนา
๕๔. ฉฏฺฐวคฺคสฺส อพฺยากตวตฺถูสูติ เอกํสาทิวเสน อกถิตวตฺถูสุฯ ตถาคโตติ สตฺโตฯ ทิฏฺฐิคตเมตนฺติ มิจฺฉาทิฏฺฐิมตฺตกเมตํ, น ตาย ทิฏฺฐิยา คหิตสตฺโต นาม อตฺถิฯ ปฏิปทนฺติ น ฉมฺภตีติ ทิฏฺฐิวเสน น กมฺปติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ตณฺหาคตนฺติ ทิฏฺฐิตณฺหาฯ สญฺญาคตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ทิฏฺฐิสญฺญา เอว เหตฺถ สญฺญาคตํ, ทิฏฺฐินิสฺสิตมาโนเยว ทิฏฺฐิมญฺญิตเมว วา มญฺญิตํ, ทิฏฺฐิปปญฺโจว ปปญฺจิตํ, ทิฏฺฐุปาทานเมว อุปาทานํ, ทิฏฺฐิยา วิรูปํ ปฏิสรณภาโวเยว วิปฺปฏิสาโร นามาติ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ จ ทิฏฺฐิคฺคหเณน ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย, ทิฏฺฐินิโรธคามินิปฏิปทาคหเณน โสตาปตฺติมคฺโค คหิโตติฯ
๒. ปุริสคติสุตฺตวณฺณนา
๕๕. ทุติเย ปุริสคติโยติ ปุริสสฺส ญาณคติโยฯ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ อปจฺจยนิพฺพานํฯ โน จสฺสาติ อตีเต อตฺตภาวนิพฺพตฺตกํ กมฺมํ โน เจ อภวิสฺสฯ โน จ เม สิยาติ เอตรหิ เม อยํ อตฺตภาโว น สิยาฯ น ภวิสฺสตีติ เอตรหิ เม อนาคตตฺตภาวนิพฺพตฺตกํ กมฺมํ น ภวิสฺสติฯ น จ เม ภวิสฺสตีติ อนาคเต เม อตฺตภาโว น ภวิสฺสติฯ ยทตฺถิ ยํ ภูตนฺติ ยํ อตฺถิ ยํ ภูตํ ปจฺจุปฺปนฺนกฺขนฺธปญฺจกํฯ ตํ ปชหามีติ อุเปกฺขํ ปฏิลภตีติ ตํ ตตฺถ ฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหามีติ วิปสฺสนุเปกฺขํ ปฏิลภติฯ ภเว น รชฺชตีติ อตีเต ขนฺธปญฺจเก ตณฺหาทิฏฺฐีหิ น รชฺชติฯ สมฺภเว น รชฺชตีติ อนาคเตปิ ตเถว น รชฺชติฯ อตฺถุตฺตริ ปทํ สนฺตนฺติ อุตฺตริ สนฺตํ นิพฺพานปทํ นาม อตฺถิฯ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสตีติ ตํ สหวิปสฺสนาย มคฺคปญฺญาย สมฺมา ปสฺสติฯ น สพฺเพน สพฺพนฺติ เอกจฺจานํ กิเลสานํ อปฺปหีนตฺตา สจฺจปฏิจฺฉาทกสฺส ตมสฺส สพฺพโส อวิทฺธํสิตตฺตา น สพฺพากาเรน สพฺพํฯ หญฺญมาเนติ สณฺฑาเสน คเหตฺวา มุฏฺฐิกาย โกฏฺฏิยมาเนฯ อนฺตราปรินิพฺพายีติ อุปปตฺติสมนนฺตรโต ปฏฺฐาย อายุโน เวมชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา เอตฺถนฺตเร กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต โหติฯ อนุปหจฺจ ตลนฺติ อากาสตลํ อนุปหจฺจ อนติกฺกมิตฺวา
อุปหจฺจปรินิพฺพายีติ อายุเวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา ปจฺฉิมโกฏิํ อปฺปตฺวา ปรินิพฺพุโต โหติฯ อุปหจฺจ ตลนฺติ ชลมานา คนฺตฺวา อากาสตลํ อติกฺกมิตฺวา ปถวีตลํ วา อุปหนิตฺวา ปถวิยํ ปติตมตฺตาว นิพฺพาเยยฺยฯ อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน กิเลเส เขเปตฺวา ปรินิพฺพายีติ อสงฺขารปรินิพฺพายีฯ สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิเลเส เขเปตฺวา ปรินิพฺพายีติ สสงฺขารปรินิพฺพายีฯ คจฺฉนฺติ นิรารกฺขํ อรญฺญํฯ ทายนฺติ สารกฺขํ อภยตฺถาย ทินฺนํ อรญฺญํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อริยปุคฺคลาว กถิตาติฯ
๓. ติสฺสพฺรหฺมาสุตฺตวณฺณนา
๕๖. ตติเย ภิกฺขุนิโยติ มหาปชาปติยา ปริวารา ปญฺจสตา ภิกฺขุนิโยฯ วิมุตฺตาติ ปญฺจหิ วิมุตฺตีหิ วิมุตฺตาฯ อนุปาทิเสสาติ อุปาทานเสสํ อฏฺฐเปตฺวา ปญฺจหิ วิมุตฺตีหิ อนวเสสาหิปิ วิมุตฺตาฯ สอุปาทิเสเส วา สอุปาทิเสโสติ สอุปาทานเสเส ปุคฺคเล ‘‘สอุปาทานเสโส อย’’นฺติฯ อิตรสฺมิมฺปิ เอเสว นโยฯ ติสฺโสติ เถรสฺส สทฺธิวิหาริกพฺรหฺมาฯ อนุโลมิกานีติ ปฏิปตฺติยา อนุโลมานิ วิวิตฺตานิ อนฺติมปริยนฺติมานิฯ อินฺทฺริยานีติ สทฺธาทีนิ วิปสฺสนินฺทฺริยานิฯ สมนฺนานยมาโนติ สมนฺนาหาเร ฐปยมาโนฯ น หิ ปน เตติ อิทํ กสฺมา อารภิ? สตฺตมสฺส ปุคฺคลสฺส ทสฺสนตฺถํฯ สตฺตโม หิ สทฺธานุสาริปุคฺคโล น ทสฺสิโตฯ อถ ภควา พลววิปสฺสกวเสน ตํ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ ตตฺถ สพฺพนิมิตฺตานนฺติ สพฺเพสํ นิจฺจนิมิตฺตาทีนํฯ อนิมิตฺตนฺติ พลววิปสฺสนาสมาธิํฯ
๔. สีหเสนาปติสุตฺตวณฺณนา
๕๗. จตุตฺเถ มจฺฉรีติ ปญฺจมจฺเฉรยุตฺโตฯ กทริโยติ ถทฺธมจฺฉริโย, ปเรสํ ทิยฺยมานมฺปิ วาเรติฯ อนุปฺปทานรโตติ ปุนปฺปุนํ ทานํ ททมาโนว รมติฯ อนุกมฺปนฺตาติ ‘‘โก อชฺช อมฺเหหิ อนุคฺคเหตพฺโพ, กสฺส เทยฺยธมฺมํ วา ปฏิคฺคณฺเหยฺยาม, ธมฺมํ วา เทเสยฺยามา’’ติ เอวํ จิตฺเตน อนุกมฺปมานาฯ
๕. อรกฺเขยฺยสุตฺตวณฺณนา
๕๘. ปญฺจเม นิมิตฺตนฺติ ธมฺมนิมิตฺตมฺปิ ปุคฺคลนิมิตฺตมฺปิฯ อยญฺหิ อตฺตนา เทสิตธมฺเม เอกปทมฺปิ ทุรกฺขาตํ อนิยฺยานิกํ อปสฺสนฺโต ธมฺมนิมิตฺตํ น สมนุปสฺสติ, ‘‘ทุรกฺขาโต ตยา ธมฺโม น สฺวากฺขาโต’’ติ อุฏฺฐหิตฺวา ปฏิปฺผรนฺตํ เอกํ ปุคฺคลมฺปิ อปสฺสนฺโต ปุคฺคลนิมิตฺตํ น สมนุปสฺสติ นามฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ฉฏฺฐสตฺตมานิ อุตฺตานาเนวฯ
๘. ปจลายมานสุตฺตวณฺณนา
๖๑. อฏฺฐเม ปจลายมาโนติ ตํ คามํ อุปนิสฺสาย เอกสฺมิํ วนสณฺเฑ สมณธมฺมํ กโรนฺโต สตฺตาหํ จงฺกมนวีริเยน นิมฺมถิตตฺตา กิลนฺตคตฺโต จงฺกมนโกฏิยํ ปจลายมาโน นิสินฺโน โหติฯ ปจลายสิ โนติ นิทฺทายสิ นุฯ อนุมชฺชิตฺวาติ ปริมชฺชิตฺวาฯ อาโลกสญฺญนฺติ มิทฺธวิโนทนอาโลกสญฺญํฯ ทิวาสญฺญนฺติ ทิวาติสญฺญํฯ ยถา ทิวา ตถา รตฺตินฺติ ยถา ทิวา อาโลกสญฺญา อธิฏฺฐิตา, ตถา นํ รตฺติมฺปิ อธิฏฺฐเหยฺยาสิฯ ยถา รตฺติํ ตถา ทิวาติ ยถา จ เต รตฺติํ อาโลกสญฺญา อธิฏฺฐิตา, ตถา นํ ทิวาปิ อธิฏฺฐเหยฺยาสิฯ สปฺปภาสนฺติ ทิพฺพจกฺขุญาณตฺถาย สโหภาสํฯ ปจฺฉาปุเรสญฺญีติ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ อภิหรณสญฺญาย สญฺญาวาฯ อนฺโตคเตหิ อินฺทฺริเยหีติ พหิ อวิกฺขิตฺเตหิ อนฺโต อนุปวิฏฺเฐเหว ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิฯ มิทฺธสุขนฺติ นิทฺทาสุขํฯ เอตฺตเกน โสณฺฑนฺติ มานโสณฺฑํฯ กิจฺจกรณียานีติ เอตฺถ อวสฺสํ กตฺตพฺพานิ กิจฺจานิ, อิตรานิ กรณียานิฯ มงฺกุภาโวติ นิตฺเตชตา โทมนสฺสตาฯ เอตฺตเกน ฐาเนน สตฺถารา เถรสฺส ภิกฺขาจารวตฺตํ กถิตํฯ
อิทานิ ภสฺเส ปริยนฺตการิตาย สมาทเปตุํ ตสฺมาติหาติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิคฺคาหิกกถนฺติ ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสี’’ติอาทินยปฺปวตฺตา วิคฺคาหิกกถาฯ นาหํ โมคฺคลฺลานาติอาทิ ปาปมิตฺตสํสคฺควิวชฺชนตฺถํ วุตฺตํฯ กิตฺตาวตา นุ โขติ กิตฺตเกน นุ โขฯ ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺโต โหตีติ ตณฺหาสงฺขเย นิพฺพาเน ตํ อารมฺมณํ กตฺวา วิมุตฺตจิตฺตตาย อจฺจนฺตนิฏฺโฐติ อจฺจนฺตโยคกฺเขมีติ อจฺจนฺตํ โยคกฺเขมี, นิจฺจโยคกฺเขมีติ อตฺโถฯ อจฺจนฺตพฺรหฺมจารีติ อจฺจนฺตํ พฺรหฺมจารี, นิจฺจพฺรหฺมจารีติ อตฺโถฯ อจฺจนฺตํ อจฺจนฺตปริโยสาโนฯ เสฏฺโฐ เทวมนุสฺสานนฺติ เทวานญฺจ มนุสฺสานญฺจ เสฏฺโฐ อุตฺตโมฯ เอวรูโป ภิกฺขุ กิตฺตาวตา โหติ, สงฺเขเปเนว ตสฺส ปฏิปตฺติํ กเถถาติ ยาจติฯ
สพฺเพ ธมฺมา นาลํ อภินิเวสายาติ เอตฺถ สพฺเพ ธมฺมา นาม ปญฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ อฏฺฐารส ธาตุโย, เต สพฺเพปิ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อภินิเวสาย นาลํ น ปริยตฺตา น สมตฺตา น ยุตฺตาฯ กสฺมา? คหิตากาเรน อติฏฺฐนโตฯ เต หิ นิจฺจา สุขา อตฺตาติ คหิตาปิ อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตาว สมฺปชฺชนฺติฯ ตสฺมา นาลํ อภินิเวสายฯ อภิชานาตีติ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ญาตปริญฺญาย อภิชานาติฯ ปริชานาตีติ ตเถว ตีรณปริญฺญาย ปริชานาติฯ ยํกิญฺจิ เวทนนฺติ อนฺตมโส ปญฺจวิญฺญาณสมฺปยุตฺตํ ยํกิญฺจิ อปฺปมตฺตกมฺปิ เวทนํ อนุภวติฯ อิมินา ภควา เถรสฺส เวทนาวเสน จ วินิวฏฺเฏตฺวา อรูปปริคฺคหํ ทสฺเสสิฯ
อนิจฺจานุปสฺสีติ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโตฯ วิราคานุปสฺสีติ เอตฺถ ทฺเว วิราคา ขยวิราโค จ อจฺจนฺตวิราโค จฯ ตตฺถ สงฺขารานํ ขยํ ขยโต ปสฺสนา วิปสฺสนาปิ, อจฺจนฺตวิราคํ นิพฺพานํ วิราคโต ทสฺสนมคฺคญาณมฺปิ วิราคานุปสฺสนาฯ ตทุภยสมงฺคิปุคฺคโล วิราคานุปสฺสี นามฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘วิราคานุปสฺสี’’ติ, วิราคโต อนุปสฺสนฺโตติ อตฺโถฯ นิโรธานุปสฺสิมฺหิปิ เอเสว นโยฯ นิโรโธปิ หิ ขยนิโรโธ อจฺจนฺตนิโรโธติ ทุวิโธเยวฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีติ เอตฺถ ปฏินิสฺสคฺโค วุจฺจติ โวสฺสคฺโคฯ โส ปริจฺจาคโวสฺสคฺโคติ วิปสฺสนาฯ สา หิ ตทงฺควเสน กิเลเส จ ขนฺเธ จ โวสฺสชติฯ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ มคฺโคฯ โส หิ นิพฺพานํ อารมฺมณโต ปกฺขนฺทติฯ ทฺวีหิปิ วา การเณหิ โส โวสฺสคฺโคเยว, สมุจฺเฉทวเสน ขนฺธานํ กิเลสานญฺจ โวสฺสชนโต นิพฺพาเน จ ปกฺขนฺทนโตฯ ตสฺมา น กิญฺจิ โลเก อุปาทิยตีติ กิญฺจิ เอกมฺปิ สงฺขารคตํ ตณฺหาวเสน น อุปาทิยติ น คณฺหาติ น ปรามสติฯ อนุปาทิยํ น ปริตสฺสตีติ อคฺคณฺหนฺโต ตณฺหาปริตสฺสนาย น ปริตสฺสติฯ ปจฺจตฺตํเยว ปรินิพฺพายตีติ สยเมว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายติฯ ขีณา ชาตีติอาทินา ปนสฺส ปจฺจเวกฺขณา ทสฺสิตาฯ อิติ ภควา สํขิตฺเตน ขีณาสวสฺส ปุพฺพภาคปฺปฏิปทํ ปุจฺฉิโต สํขิตฺเตเนว กเถสิฯ อิทํ ปน สุตฺตํ เถรสฺส โอวาโทปิ อโหสิ วิปสฺสนาปิฯ โส อิมสฺมิํเยว สุตฺเต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตติฯ
๙. เมตฺตสุตฺตวณฺณนา
๖๒. นวเม มา, ภิกฺขเว, ปุญฺญานํ ภายิตฺถาติ ปุญฺญานิ กโรนฺตา เตสํ มา ภายิตฺถฯ เมตฺตจิตฺตํ ภาเวสินฺติ ติกจตุกฺกชฺฌานิกาย เมตฺตาย สมฺปยุตฺตํ ปณีตํ กตฺวา จิตฺตํ ภาเวสินฺติ ทสฺเสติฯ สํวฏฺฏมาเน สุทาหนฺติ สํวฏฺฏมาเน สุทํ อหํฯ สํวฏฺฏมาเนติ ธมฺมิโกติ ทสกุสลธมฺมสมนฺนาคโตฯ ธมฺมราชาติ ตสฺเสว เววจนํฯ ธมฺเมน วา ลทฺธรชฺชตฺตา ธมฺมราชาฯ จาตุรนฺโตติ ปุรตฺถิมสมุทฺทาทีนํ จตุนฺนํ สมุทฺทานํ วเสน จาตุรนฺตาย ปถวิยา อิสฺสโรฯ วิชิตาวีติ วิชิตสงฺคาโมฯ ชนปโท ตสฺมิํ ถาวริยํ ถิรภาวํ ปตฺโตติ ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโตฯ ปโรสหสฺสนฺติ อติเรกสหสฺสํฯ สูราติ อภีรุโนฯ วีรงฺครูปาติ วีรานํ องฺคํ วีรงฺคํ, วีริยสฺเสตํ นามํฯ วีรงฺครูปเมเตสนฺติ วีรงฺครูปาฯ วีริยชาติกา วีริยสภาวา วีริยมยา วิย อกิลาสุโน ทิวสมฺปิ ยุชฺฌนฺตา น กิลมนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ สาครปริยนฺตนฺติ จกฺกวาฬปพฺพตํ สีมํ กตฺวา ฐิตสมุทฺทปริยนฺตํฯ อทณฺเฑนาติ ธนทณฺเฑนปิ เฉชฺชเภชฺชานุสาสเนน สตฺถทณฺเฑนปิ วินาเยวฯ อสตฺเถนาติ เอกโตธาราทินา ปรวิเหฐนสตฺเถนปิ วินาเยวฯ ธมฺเมน อภิวิชิยาติ เอหิ โข, มหาราชาติ เอวํ ปฏิราชูหิ สมฺปฏิจฺฉิตาคมโน ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ’’ติอาทินา ธมฺเมเนว วุตฺตปฺปการํ ปถวิํ อภิวิชินิตฺวาฯ
สุเขสิโนติ สุญฺญพฺรหฺมูปโคติ สุญฺญพฺรหฺมวิมานูปโคฯ ปถวิํ อิมนฺติ อิมํ สาครปริยนฺตํ มหาปถวิํฯ อสาหเสนาติ สเมน มนุสาสิตนฺติ สเมน กมฺเมน อนุสาสิํฯ เตหิ เอตํ สุเทสิตนฺติ เตหิ สงฺคาหเกหิ มหาการุณิเกหิ พุทฺเธหิ เอตํ เอตฺตกํ ฐานํ สุเทสิตํ สุกถิตํฯ ปถพฺโยติ ปุถวิสามิโกฯ
๑๐. ภริยาสุตฺตวณฺณนา
๖๓. ทสเม เกวฏฺฏา มญฺเญ มจฺฉวิโลเปติ เกวฏฺฏานํ มจฺฉปจฺฉิํ โอตาเรตฺวา ฐิตฏฺฐาเน ชาเล วา อุทกโต อุกฺขิตฺตมตฺเต มจฺฉคฺคาหกานํ มหาสทฺโท โหติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ สุชาตาติ วิสาขาย กนิฏฺฐาฯ สา เนว สสฺสุํ อาทิยตีติ สสฺสุยา กตฺตพฺพวตฺตํ นาม อตฺถิ, ตํ น กโรติ, สสฺสูติปิ นํ น คเณติฯ น สสุรํ อาทิยตีติ วจนํ น คณฺหาติฯ เอวํ อนาทรตายปิ อคฺคหเณนปิ น อาทิยติ นามฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ อนาถปิณฺฑิโก สุณิสาย อาจารํ คเหตฺวา สตฺถุ ปุรโต นิสีทิฯ สาปิ สุชาตา ‘‘กิํ นุ โข อยํ เสฏฺฐิ ทสพลสฺส สนฺติเก มยฺหํ คุณํ กเถสฺสติ อุทาหุ อคุณ’’นฺติ คนฺตฺวา อวิทูเร สทฺทํ สุณนฺตี อฏฺฐาสิฯ อถ นํ สตฺถา เอหิ สุชาเตติ อามนฺเตสิฯ
อหิตานุกมฺปินีติ น หิตานุกมฺปินีฯ อญฺเญสูติ อติมญฺญเตติ โอมานาติ มานวเสน อติมญฺญติฯ ธเนน กีตสฺสาติ ธเนน กีตา อสฺสฯ วธาย อุสฺสุกา วธิตุํ อุสฺสุกฺกมาปนฺนาฯ ยํ อิตฺถิยา วินฺทติ สามิโก ธนนฺติ อิตฺถิยา สามิโก ยํ ธนํ ลภติฯ อปฺปมฺปิ ตสฺส อปหาตุมิจฺฉตีติ โถกโตปิ อสฺส หริตุํ อิจฺฉติ, อุทฺธเน อาโรปิตอุกฺขลิยํ ปกฺขิปิตพฺพตณฺฑุลโตปิ โถกํ หริตุเมว วายมติฯ อลสาติ นิสินฺนฏฺฐาเน นิสินฺนาว ฐิตฏฺฐาเน ฐิตาว โหติฯ ผรุสาติ ขราฯ ทุรุตฺตวาทินีติ ทุพฺภาสิตภาสินี, กกฺขฬํ วาฬกถเมว กเถติฯ อุฏฺฐายกานํ อภิภุยฺย วตฺตตีติ เอตฺถ อุฏฺฐายกานนฺติ พหุวจนวเสน วิริยุฏฺฐานสมฺปนฺโน สามิโก วุตฺโต, ตสฺส ตํ อุฏฺฐานสมฺปตฺติํ อภิภวิตฺวา เหฏฺฐา กตฺวา วตฺตติฯ ปโมทตีติ อาโมทิตปโมทิตา โหติ โกเลยฺยกาติ กุลสมฺปนฺนาฯ ปติพฺพตาติ ปติเทวตาฯ วธทณฺฑตชฺชิตาติ ทณฺฑกํ คเหตฺวา วเธน ตชฺชิตา, ‘‘ฆาเตสฺสามิ น’’นฺติ วุตฺตาฯ ทาสีสมนฺติ สามิกสฺส วตฺตปูริกา ทาสีติ มํ ภควา ธาเรตูติ วตฺวา สรเณสุ ปติฏฺฐาสิฯ
๑๑. โกธนสุตฺตวณฺณนา
๖๔. เอกาทสเม สปตฺตกนฺตาติ สปตฺตานํ เวรีนํ กนฺตา ปิยา เตหิ อิจฺฉิตปตฺถิตาฯ สปตฺตกรณาติ โกธปเรโตติ โกธานุคโตฯ ปจุรตฺถตายาติ พหุอตฺถตาย พหุหิตตายฯ อนตฺถมฺปีติ อวุทฺธิมฺปิฯ อตฺโถ เม คหิโตติ วุฑฺฒิ เม คหิตาฯ
อโถ อตฺถํ คเหตฺวานาติ อโถ วุทฺธิํ คเหตฺวาฯ อนตฺถํ อธิปชฺชตีติ อนตฺโถ เม คหิโตติ สลฺลกฺเขติฯ วธํ กตฺวานาติ ปาณาติปาตกมฺมํ กตฺวาฯ โกธสมฺมทสมฺมตฺโตติ โกธมเทน มตฺโต, อาทินฺนคหิตปรามฏฺโฐติ อตฺโถฯ อายสกฺยนฺติ อยสภาวํ, อยโส นิยโส โหตีติ อตฺโถฯ อนฺตรโต ชาตนฺติ อพฺภนฺตเร อุปฺปนฺนํฯ อตฺถํ น ชานาตีติ วุทฺธิอตฺถํ น ชานาติฯ ธมฺมํ น ปสฺสตีติ สมถวิปสฺสนาธมฺมํ น ปสฺสติฯ อนฺธตมนฺติ อนฺธภาวกรํ ตมํ พหลตมํฯ สหเตติ อภิภวติฯ
ทุมฺมงฺกุยนฺติ ทุมฺมงฺกุภาวํ นิตฺเตชตํ ทุพฺพณฺณมุขตํฯ ยโต ปตายตีติ ยทา นิพฺพตฺตติฯ น วาโจ โหติ คารโวติ วจนสฺสปิ ครุภาโว น โหติฯ น ทีปํ โหติ กิญฺจนนฺติ กาจิ ปติฏฺฐา นาม น โหติฯ ตปนียานีติ ตาปชนกานิฯ ธมฺเมหีติ อารกาติ ทูเรฯ พฺราหฺมณนฺติ ขีณาสวพฺราหฺมณํฯ ยาย มาตุ ภโตติ ยาย มาตรา ภโต โปสิโตฯ ปาณททิํ สนฺตินฺติ ชีวิตทายิกํ สมานํฯ หนฺติ กุทฺโธ ปุถุตฺตานนฺติ กุทฺโธ ปุคฺคโล ปุถุ นานาการเณหิ อตฺตานํ หนฺติฯ นานารูเปสุ มุจฺฉิโตติ นานารมฺมเณสุ อธิมุจฺฉิโต หุตฺวาฯ รชฺชุยา พชฺฌ มียนฺตีติ รชฺชุยา พนฺธิตฺวา มรนฺติฯ ปพฺพตามปิ กนฺทเรติ ปพฺพตกนฺทเรปิ ปติตฺวา มรนฺติฯ
ภูนหจฺจานีติ อิตายนฺติ อิติ อยํฯ ตํ ทเมน สมุจฺฉินฺเทติ ตํ โกธํ ทเมน ฉินฺเทยฺยฯ กตเรน ทเมนาติ? ปญฺญาวีริเยน ทิฏฺฐิยาติ วิปสฺสนาปญฺญาย เจว วิปสฺสนาสมฺปยุตฺเตน กายิกเจตสิกวีริเยน จ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา จฯ ตเถว ธมฺเม สิกฺเขถาติ ยถา อกุสลํ สมุจฺฉินฺเทยฺย, สมถวิปสฺสนาธมฺเมปิ ตเถว สิกฺเขยฺยฯ มา โน ทุมฺมงฺกุยํ อหูติ มา อมฺหากํ ทุมฺมงฺกุภาโว อโหสีติ อิมมตฺถํ ปตฺถยมานาฯ อนายาสาติ อนุปายาสาฯ อนุสฺสุกาติ กตฺถจิ อุสฺสุกฺกํ อนาปนฺนาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ
อพฺยากตวคฺโค ฉฏฺโฐฯ