๒. หตฺถินาควคฺโค
๑. มาตุโปสกจริยา
๑.
‘‘ยทา
น ตทา อตฺถิ มหิยา, คุเณน มม สาทิโสฯ
๒.
‘‘ปวเน ทิสฺวา วนจโร, รญฺโญ มํ ปฏิเวทยิ;
‘ตวานุจฺฉโว มหาราช, คโช วสติ กานเนฯ
๓.
‘‘‘น ตสฺส ปริกฺขายตฺโถ, นปิ อาฬกกาสุยา;
สห คหิเต
๔.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, ราชาปิ ตุฏฺฐมานโส;
เปเสสิ หตฺถิทมกํ, เฉกาจริยํ สุสิกฺขิตํฯ
๕.
‘‘คนฺตฺวา โส หตฺถิทมโก, อทฺทส ปทุมสฺสเร;
ภิสมุฬาลํ
๖.
‘‘วิญฺญาย เม สีลคุณํ, ลกฺขณํ อุปธารยิ;
‘เอหิ ปุตฺตา’ติ ปตฺวาน, มม โสณฺฑาย อคฺคหิฯ
๗.
‘‘ยํ เม ตทา ปากติกํ, สรีรานุคตํ พลํ;
อชฺช นาคสหสฺสานํ, พเลน สมสาทิสํฯ
๘.
‘‘ยทิหํ เตสํ ปกุปฺเปยฺยํ, อุเปตานํ คหณาย มํ;
ปฏิพโล ภเว เตสํ, ยาว รชฺชมฺปิ มานุสํฯ
๙.
‘‘อปิ
น กโรมิ จิตฺเต อญฺญถตฺตํ, ปกฺขิปนฺตํ มมาฬเกฯ
๑๐.
‘‘ยทิ เต มํ ตตฺถ โกฏฺเฏยฺยุํ, ผรสูหิ โตมเรหิ จ;
เนว เตสํ ปกุปฺเปยฺยํ, สีลขณฺฑภยา มมา’’ติฯ
มาตุโปสกจริยํ ปฐมํฯ
๒. ภูริทตฺตจริยา
๑๑.
‘‘ปุนาปรํ
วิรูปกฺเขน มหารญฺญา, เทวโลกมคญฺฉหํฯ
๑๒.
‘‘ตตฺถ ปสฺสิตฺวาหํ เทเว, เอกนฺตํ สุขสมปฺปิเต;
ตํ สคฺคคมนตฺถาย, สีลพฺพตํ สมาทิยิํฯ
๑๓.
‘‘สรีรกิจฺจํ กตฺวาน, ภุตฺวา ยาปนมตฺตกํ;
จตุโร องฺเค อธิฏฺฐาย, เสมิ วมฺมิกมุทฺธนิฯ
๑๔.
‘‘ฉวิยา จมฺเมน มํเสน, นหารุอฏฺฐิเกหิ วา;
ยสฺส เอเตน กรณียํ, ทินฺนํเยว หราตุ โสฯ
๑๕.
‘‘สํสิโต อกตญฺญุนา, อาลมฺปายโน
เปฬาย ปกฺขิปิตฺวาน, กีเฬติ มํ ตหิํ ตหิํฯ
๑๖.
‘‘เปฬาย ปกฺขิปนฺเตปิ, สมฺมทฺทนฺเตปิ ปาณินา;
อาลมฺปายเน
๑๗.
‘‘สกชีวิตปริจฺจาโค
สีลวีติกฺกโม มยฺหํ, ปถวีอุปฺปตนํ วิยฯ
๑๘.
‘‘นิรนฺตรํ ชาติสตํ, จเชยฺยํ มม ชีวิตํ;
เนว สีลํ ปภินฺเทยฺยํ, จตุทฺทีปาน เหตุปิฯ
๑๙.
‘‘อปิ จาหํ สีลรกฺขาย, สีลปารมิปูริยา;
น กโรมิ จิตฺเต อญฺญถตฺตํ, ปกฺขิปนฺตมฺปิ เปฬเก’’ติฯ
ภูริทตฺตจริยํ ทุติยํฯ
๓. จมฺเปยฺยนาคจริยา
๒๐.
‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, จมฺเปยฺยโก มหิทฺธิโก;
ตทาปิ ธมฺมิโก อาสิํ, สีลพฺพตสมปฺปิโตฯ
๒๑.
‘‘ตทาปิ
อหิตุณฺฑิโก คเหตฺวาน, ราชทฺวารมฺหิ กีฬติฯ
๒๒.
‘‘ยํ
ตสฺส จิตฺตานุวตฺตนฺโต, โหมิ จินฺติตสนฺนิโภฯ
๒๓.
‘‘ถลํ
ยทิหํ ตสฺส ปกุปฺเปยฺยํ, ขเณน ฉาริกํ กเรฯ
๒๔.
‘‘ยทิ จิตฺตวสี เหสฺสํ, ปริหายิสฺสามิ สีลโต;
สีเลน ปริหีนสฺส, อุตฺตมตฺโถ น สิชฺฌติฯ
๒๕.
‘‘กามํ
เนว สีลํ ปภินฺเทยฺยํ, วิกิรนฺเต ภุสํ วิยา’’ติฯ
จมฺเปยฺยนาคจริยํ ตติยํฯ
๔. จูฬโพธิจริยา
๒๖.
‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, จูฬโพธิ สุสีลวา;
ภวํ ทิสฺวาน ภยโต, เนกฺขมฺมํ อภินิกฺขมิํฯ
๒๗.
‘‘ยา เม ทุติยิกา อาสิ, พฺราหฺมณี กนกสนฺนิภา;
สาปิ วฏฺเฏ อนเปกฺขา, เนกฺขมฺมํ อภินิกฺขมิฯ
๒๘.
‘‘นิราลยา ฉินฺนพนฺธู, อนเปกฺขา กุเล คเณ;
จรนฺตา คามนิคมํ, พาราณสิมุปาคมุํฯ
๒๙.
‘‘ตตฺถ วสาม นิปกา, อสํสฏฺฐา กุเล คเณ;
นิรากุเล อปฺปสทฺเท, ราชุยฺยาเน วสามุโภฯ
๓๐.
‘‘อุยฺยานทสฺสนํ คนฺตฺวา, ราชา อทฺทส พฺราหฺมณิํ;
อุปคมฺม มมํ ปุจฺฉิ, ‘ตุยฺเหสา กา กสฺส ภริยา’ฯ
๓๑.
‘‘เอวํ วุตฺเต อหํ ตสฺส, อิทํ วจนมพฺรวิํ;
‘น มยฺหํ ภริยา เอสา, สหธมฺมา เอกสาสนี’ฯ
๓๒.
‘‘ติสฺสา
นิปฺปีฬยนฺโต พลสา, อนฺเตปุรํ ปเวสยิฯ
๓๓.
‘‘โอทปตฺตกิยา
อากฑฺฒิตฺวา นยนฺติยา, โกโป เม อุปปชฺชถฯ
๓๔.
‘‘สห
ตตฺเถว โกปํ นิคฺคณฺหิํ, นาทาสิํ วฑฺฒิตูปริฯ
๓๕.
‘‘ยทิ นํ พฺราหฺมณิํ โกจิ, โกฏฺเฏยฺย ติณฺหสตฺติยา;
เนว สีลํ ปภินฺเทยฺยํ, โพธิยาเยว การณาฯ
๓๖.
‘‘น เมสา พฺราหฺมณี เทสฺสา, นปิ เม พลํ น วิชฺชติ;
สพฺพญฺญุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา สีลานุรกฺขิส’’นฺติฯ
จูฬโพธิจริยํ จตุตฺถํฯ
๕. มหิํสราชจริยา
๓๗.
‘‘ปุนาปรํ
ปวฑฺฒกาโย พลวา, มหนฺโต ภีมทสฺสโนฯ
๓๘.
‘‘ปพฺภาเร คิริทุคฺเค
โหเตตฺถ ฐานํ มหิํสานํ, โกจิ โกจิ ตหิํ ตหิํฯ
๓๙.
‘‘วิจรนฺโต พฺรหารญฺเญ, ฐานํ อทฺทส ภทฺทกํ;
ตํ ฐานํ อุปคนฺตฺวาน, ติฏฺฐามิ จ สยามิ จฯ
๔๐.
‘‘อเถตฺถ กปิมาคนฺตฺวา, ปาโป อนริโย ลหุ;
ขนฺเธ นลาเฏ ภมุเก, มุตฺเตติ โอหเนติตํฯ
๔๑.
‘‘สกิมฺปิ ทิวสํ ทุติยํ, ตติยํ จตุตฺถมฺปิ จ;
ทูเสติ มํ สพฺพกาลํ, เตน โหมิ อุปทฺทุโตฯ
๔๒.
‘‘มมํ
‘นาเสเหตํ ฉวํ ปาปํ, สิงฺเคหิ จ ขุเรหิ จ’ฯ
๔๓.
‘‘เอวํ
‘กิํ ตฺวํ มกฺเขสิ กุณเปน, ปาเปน อนริเยน มํฯ
๔๔.
‘‘‘ยทิหํ
สีลญฺจ เม ปภิชฺเชยฺย, วิญฺญู จ ครเหยฺยุ มํฯ
๔๕.
‘‘‘หีฬิตา ชีวิตา วาปิ, ปริสุทฺเธน มตํ วรํ;
กฺยาหํ ชีวิตเหตูปิ, กาหามิํ ปรเหฐนํ’ฯ
๔๖.
‘‘มเมวายํ มญฺญมาโน, อญฺเญเปวํ กริสฺสติ;
เตว ตสฺส วธิสฺสนฺติ, สา เม มุตฺติ ภวิสฺสติฯ
๔๗.
‘‘หีนมชฺฌิมอุกฺกฏฺเฐ, สหนฺโต อวมานิตํ;
เอวํ ลภติ สปฺปญฺโญ, มนสา ยถา ปตฺถิต’’นฺติฯ
มหิํสราชจริยํ ปญฺจมํฯ
๖. รุรุราชจริยา
๔๘.
‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, สุตตฺตกนกสนฺนิโภ;
มิคราชา รุรุนาม, ปรมสีลสมาหิโตฯ
๔๙.
‘‘รมฺเม ปเทเส รมณีเย, วิวิตฺเต อมนุสฺสเก;
ตตฺถ วาสํ อุปคญฺฉิํ, คงฺคากูเล มโนรเมฯ
๕๐.
‘‘อถ
ปุริโส คงฺคาย ปปติ, ‘ชีวามิ วา มรามิ วา’ฯ
๕๑.
‘‘รตฺตินฺทิวํ
รวนฺโต กรุณํ รวํ, มชฺเฌ คงฺคาย คจฺฉติฯ
๕๒.
‘‘ตสฺสาหํ สทฺทํ สุตฺวาน, กรุณํ ปริเทวโต;
คงฺคาย ตีเร ฐตฺวาน, อปุจฺฉิํ ‘โกสิ ตฺวํ นโร’ฯ
๕๓.
‘‘โส เม ปุฏฺโฐ จ พฺยากาสิ, อตฺตโน กรณํ ตทา;
‘ธนิเกหิ ภีโต ตสิโต, ปกฺขนฺโทหํ มหานทิํ’ฯ
๕๔.
‘‘ตสฺส
ปวิสิตฺวา นีหริํ ตสฺส, อนฺธการมฺหิ รตฺติยาฯ
๕๕.
‘‘อสฺสตฺถกาลมญฺญาย, ตสฺสาหํ อิทมพฺรวิํ;
‘เอกํ ตํ วรํ ยาจามิ, มา มํ กสฺสจิ ปาวท’ฯ
๕๖.
‘‘นครํ
ราชานํ โส คเหตฺวาน, อุปคญฺฉิ มมนฺติกํฯ
๕๗.
‘‘ยาวตา กรณํ สพฺพํ, รญฺโญ อาโรจิตํ มยา;
ราชา สุตฺวาน วจนํ, อุสุํ ตสฺส ปกปฺปยิ;
‘อิเธว ฆาตยิสฺสามิ, มิตฺตทุพฺภิํ
๕๘.
‘‘ตมหํ อนุรกฺขนฺโต, นิมฺมินิํ มม อตฺตนา;
‘ติฏฺฐเตโส มหาราช, กามกาโร ภวามิ เต’ฯ
๕๙.
‘‘อนุรกฺขิํ มม สีลํ, นารกฺขิํ มม ชีวิตํ;
สีลวา หิ ตทา อาสิํ, โพธิยาเยว การณา’’ติฯ
รุรุราชจริยํ ฉฏฺฐํฯ
๗. มาตงฺคจริยา
๖๐.
‘‘ปุนาปรํ
มาตงฺโค นาม นาเมน, สีลวา สุสมาหิโตฯ
๖๑.
‘‘อหญฺจ พฺราหฺมโณ เอโก, คงฺคากูเล วสามุโภ;
อหํ วสามิ อุปริ, เหฏฺฐา วสติ พฺราหฺมโณฯ
๖๒.
‘‘วิจรนฺโต อนุกูลมฺหิ, อุทฺธํ เม อสฺสมทฺทส;
ตตฺถ มํ ปริภาเสตฺวา, อภิสปิ มุทฺธผาลนํฯ
๖๓.
‘‘ยทิหํ ตสฺส ปกุปฺเปยฺยํ, ยทิ สีลํ น โคปเย;
โอโลเกตฺวานหํ ตสฺส, กเรยฺยํ ฉาริกํ วิยฯ
๖๔.
‘‘ยํ
ตสฺเสว มตฺถเก นิปติ, โยเคน ตํ ปโมจยิํฯ
๖๕.
‘‘อนุรกฺขิํ
สีลวา หิ ตทา อาสิํ, โพธิยาเยว การณา’’ติฯ
มาตงฺคจริยํ สตฺตมํฯ
๘. ธมฺมเทวปุตฺตจริยา
๖๖.
‘‘ปุนาปรํ
ธมฺโม นาม มหายกฺโข, สพฺพโลกานุกมฺปโกฯ
๖๗.
‘‘ทสกุสลกมฺมปเถ
จรามิ คามนิคมํ, สมิตฺโต สปริชฺชโนฯ
๖๘.
‘‘ปาโป กทริโย ยกฺโข, ทีเปนฺโต ทส ปาปเก;
โสเปตฺถ มหิยา จรติ, สมิตฺโต สปริชฺชโนฯ
๖๙.
‘‘ธมฺมวาที อธมฺโม จ, อุโภ ปจฺจนิกา มยํ;
ธุเร ธุรํ ฆฏฺฏยนฺตา, สมิมฺหา ปฏิปเถ อุโภฯ
๗๐.
‘‘กลโห วตฺตตี เภสฺมา, กลฺยาณปาปกสฺส จ;
มคฺคา โอกฺกมนตฺถาย, มหายุทฺโธ อุปฏฺฐิโตฯ
๗๑.
‘‘ยทิหํ ตสฺส กุปฺเปยฺยํ, ยทิ ภินฺเท ตโปคุณํ;
สหปริชนํ ตสฺส, รชภูตํ กเรยฺยหํฯ
๗๒.
‘‘อปิจาหํ สีลรกฺขาย, นิพฺพาเปตฺวาน มานสํ;
สห ชเนโนกฺกมิตฺวา, ปถํ ปาปสฺส ทาสหํฯ
๗๓.
‘‘สห ปถโต โอกฺกนฺเต, กตฺวา จิตฺตสฺส นิพฺพุติํ;
วิวรํ อทาสิ ปถวี, ปาปยกฺขสฺส ตาวเท’’ติฯ
ธมฺมเทวปุตฺตจริยํ อฏฺฐมํฯ
๙. อลีนสตฺตุจริยา
๗๔.
‘‘ปญฺจาลรฏฺเฐ
ราชา ชยทฺทิโส นาม, สีลคุณมุปาคโตฯ
๗๕.
‘‘ตสฺส
อลีนสตฺโต คุณวา, อนุรกฺขปริชโน สทาฯ
๗๖.
‘‘ปิตา เม มิควํ คนฺตฺวา, โปริสาทํ อุปาคมิ;
โส เม ปิตุมคฺคเหสิ, ‘ภกฺโขสิ มม มา จลิ’ฯ
๗๗.
‘‘ตสฺส
อูรุกฺขมฺโภ อหุ ตสฺส, ทิสฺวาน โปริสาทกํฯ
๗๘.
‘‘มิควํ คเหตฺวา มุญฺจสฺสุ, กตฺวา อาคมนํ ปุน;
พฺราหฺมณสฺส ธนํ ทตฺวา, ปิตา อามนฺตยี มมํฯ
๗๙.
‘‘‘รชฺชํ ปุตฺต ปฏิปชฺช, มา ปมชฺชิ ปุรํ อิทํ;
กตํ เม โปริสาเทน, มม อาคมนํ ปุน’ฯ
๘๐.
‘‘มาตาปิตู จ วนฺทิตฺวา, นิมฺมินิตฺวาน อตฺตนา;
นิกฺขิปิตฺวา ธนุํ ขคฺคํ, โปริสาทํ อุปาคมิํฯ
๘๑.
‘‘สสตฺถหตฺถูปคตํ, กทาจิ โส ตสิสฺสติ;
เตน ภิชฺชิสฺสติ สีลํ, ปริตฺตาสํ
๘๒.
‘‘สีลขณฺฑภยา มยฺหํ, ตสฺส เทสฺสํ น พฺยาหริํ;
เมตฺตจิตฺโต หิตวาที, อิทํ วจนมพฺรวิํฯ
๘๓.
‘‘‘อุชฺชาเลหิ มหาอคฺคิํ, ปปติสฺสามิ รุกฺขโต;
ตฺวํ ปกฺกกาลมญฺญาย
๘๔.
‘‘อิติ สีลวตํ เหตุ, นารกฺขิํ มม ชีวิตํ;
ปพฺพาเชสิํ จหํ ตสฺส, สทา ปาณาติปาติก’’นฺติฯ
อลีนสตฺตุจริยํ นวมํฯ
๑๐. สงฺขปาลจริยา
๘๕.
‘‘ปุนาปรํ
ทาฐาวุโธ โฆรวิโส, ทฺวิชิวฺโห อุรคาธิภูฯ
๘๖.
‘‘จตุปฺปเถ มหามคฺเค, นานาชนสมากุเล;
จตุโร องฺเค อธิฏฺฐาย, ตตฺถ วาสมกปฺปยิํฯ
๘๗.
‘‘ฉวิยา จมฺเมน มํเสน, นหารุอฏฺฐิเกหิ วา;
ยสฺส เอเตน กรณียํ, ทินฺนํเยว หราตุ โสฯ
๘๘.
‘‘อทฺทสํสุ
อุปคญฺฉุํ มมํ ตตฺถ, ทณฺฑมุคฺครปาณิโนฯ
๘๙.
‘‘นาสาย วินิวิชฺฌิตฺวา, นงฺคุฏฺเฐ ปิฏฺฐิกณฺฏเก;
กาเช อาโรปยิตฺวาน, โภชปุตฺตา หริํสุ มํฯ
๙๐.
‘‘สสาครนฺตํ ปถวิํ, สกานนํ สปพฺพตํ;
อิจฺฉมาโน จหํ ตตฺถ, นาสาวาเตน ฌาปเยฯ
๙๑.
‘‘สูเลหิ วินิวิชฺฌนฺเต, โกฏฺฏยนฺเตปิ สตฺติภิ;
โภชปุตฺเต น กุปฺปามิ, เอสา เม สีลปารมี’’ติฯ
สงฺขปาลจริยํ ทสมํฯ
หตฺถินาควคฺโค ทุติโยฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
หตฺถินาโค
รุรุ มาตงฺโค ธมฺโม จ, อตฺรโช จ ชยทฺทิโสฯ
เอเต นว สีลพลา, ปริกฺขารา ปเทสิกา;
ชีวิตํ ปริรกฺขิตฺวา, สีลานิ อนุรกฺขิสํฯ
สงฺขปาลสฺส เม สโต, สพฺพกาลมฺปิ ชีวิตํ;
ยสฺส กสฺสจิ นิยฺยตฺตํ, ตสฺมา สา สีลปารมีติฯ
สีลปารมินิทฺเทโส นิฏฺฐิโตฯ