๒. คุหฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทโส
อถ
๗.
สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโน, ติฏฺฐํ นโร โมหนสฺมิํ ปคาฬฺโห;
ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส, กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายาฯ
สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโนติฯ สตฺโตติ หิ โข วุตฺตํ, อปิ จ คุหา ตาว วตฺตพฺพาฯ คุหา วุจฺจติ กาโยฯ กาโยติ วา คุหาติ วา เทโหติ สตฺโต คุหายนฺติ คุหายํ สตฺโต วิสตฺโต อาสตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธฯ ยถา ภิตฺติขิเล วา นาคทนฺเต วา คณฺฑํ สตฺตํ วิสตฺตํ อาสตฺตํ ลคฺคํ ลคฺคิตํ ปลิพุทฺธํ; เอวเมว คุหายํ สตฺโต วิสตฺโต อาสตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –
‘‘รูเป โข, ราธ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยูปาทานา เจตโส พหุนาภิฉนฺโนติ พหุเกหิ กิเลเสหิ ฉนฺโน, ราเคน ฉนฺโน โทเสน ฉนฺโน โมเหน ฉนฺโน
ติฏฺฐํ นโร โมหนสฺมิํ ปคาฬฺโหติ ติฏฺฐนฺโต นโร รตฺโต ราควเสน ติฏฺฐติ, ทุฏฺโฐ โทสวเสน ติฏฺฐติ, มูฬฺโห โมหวเสน ติฏฺฐติ, วินิพทฺโธ มานวเสน ติฏฺฐติ, ปรามฏฺโฐ ทิฏฺฐิวเสน ติฏฺฐติ, วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจวเสน ติฏฺฐติ, อนิฏฺฐงฺคโต วิจิกิจฺฉาวเสน ติฏฺฐติ, ถามคโต อนุสยวเสน ติฏฺฐติฯ เอวมฺปิ ติฏฺฐํ นโรฯ
วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ตญฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ
วุตฺตญฺเหตํ
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํฯ ยตฺถ ปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิฯ ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สรชํ สอุปายาสนฺติ วทามี’’ติฯ เอวมฺปิ ติฏฺฐํ นโรฯ
‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร…เป.… มโนสญฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิญฺญาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา
โมหนสฺมิํ ปคาฬฺโหติฯ โมหนา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณาฯ จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา; โสตวิญฺเญยฺยา สทฺทา… ฆานวิญฺเญยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา… กายวิญฺเญยฺยา โผฏฺฐพฺพา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ กิํ การณา โมหนา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณา? เยภุยฺเยน เทวมนุสฺสา โมหนสฺมิํ ปคาฬฺโหติ โมหนสฺมิํ ปคาฬฺโห โอคาฬฺโห อชฺโฌคาฬฺโห นิมุคฺโคติ – ติฏฺฐํ นโร โมหนสฺมิํ ปคาฬฺโหฯ
ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โสติฯ วิเวกาติ ตโย วิเวกา – กายวิเวโก, จิตฺตวิเวโก, อุปธิวิเวโกฯ กตโม กายวิเวโก? อิธ ภิกฺขุ วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรญฺญํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปุญฺชํฯ กาเยน วิวิตฺโต วิหรติฯ โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺฐติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย
กตโม
กตโม อุปธิวิเวโก? อุปธิ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จฯ อุปธิวิเวโก วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ อยํ อุปธิวิเวโกฯ กายวิเวโก จ วิเวกฏฺฐกายานํ
ทูเร วิเวกา หีติฯ โย โส เอวํ คุหายํ สตฺโต, เอวํ พหุเกหิ กิเลเสหิ ฉนฺโน, เอวํ โมหนสฺมิํ ปคาฬฺโห, โส กายวิเวกาปิ ทูเร, จิตฺตวิเวกาปิ ทูเร, อุปธิวิเวกาปิ ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา อนาสนฺเน วิเวกฏฺเฐ ตถาวิโธติ ตาทิโส ตสฺสณฺฐิโต ตปฺปกาโร ตปฺปฏิภาโค โย โส โมหนสฺมิํ ปคาฬฺโหติ – ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โสฯ
กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายาติฯ กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จฯ กตเม วตฺถุกามา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺฐพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา, เขตฺตํ วตฺถุ หิรญฺญํ
กตเม
‘‘อทฺทสํ กาม เต มูลํ, สงฺกปฺปา กาม ชายสิ;
น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามิ, เอวํ กาม น โหหิสี’’ติฯ –
อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ โลเกติ กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายาติฯ กามา หิ โลเก ทุปฺปหายา ทุจฺจชฺชา ทุปฺปริจฺจชฺชา ทุนฺนิมฺมทยา ทุนฺนิเวฐยา ทุพฺพินิเวฐยา ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตาติ – กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโน, ติฏฺฐํ นโร โมหนสฺมิํ ปคาฬฺโห;
ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส, กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายา’’ติฯ
๘.
อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธา, เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺญโมกฺขา;
ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา, อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺปํฯ
อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธาติฯ อิจฺฉา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค, จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อชฺโฌสานํ เคโธ ปลิเคโธ สงฺโค ปงฺโก, เอชา มายา ชนิกา สญฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา, สุตฺตํ วิสฏา อายูหินี ทุติยา ปณิธิ ภวเนตฺติ, วนํ วนโถ สนฺธโว สฺเนโห อเปกฺขา ปฏิพนฺธุ, อาสา อาสีสนา อาสีสิตตฺตํ, รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฏฺฐพฺพาสา, ลาภาสา ธนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา อิจฺฉานิทานาติ อิจฺฉานิทานกา อิจฺฉาเหตุกา อิจฺฉาปจฺจยา อิจฺฉาการณา อิจฺฉาปภวาติ – อิจฺฉานิทานาฯ
ภวสาตพทฺธาติฯ เอกํ ภวสาตํ – สุขา เวทนาฯ ทฺเว ภวสาตานิ – สุขา จ เวทนา อิฏฺฐญฺจ วตฺถุฯ ตีณิ ภวสาตานิ – โยพฺพญฺญํ, อาโรคฺยํ, ชีวิตํฯ จตฺตาริ ภวสาตานิ – ลาโภ, ยโส, ปสํสา, สุขํฯ ปญฺจ ภวสาตานิ – มนาปิกา รูปา, มนาปิกา สทฺทา, มนาปิกา คนฺธา, มนาปิกา รสา, มนาปิกา โผฏฺฐพฺพาฯ ฉ ภวสาตานิ – จกฺขุสมฺปทา, โสตสมฺปทา, ฆานสมฺปทา, ชิวฺหาสมฺปทา, กายสมฺปทา, มโนสมฺปทาฯ ภวสาตพทฺธา, สุขาย เวทนาย สาตพทฺธา, อิฏฺฐสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ พทฺธา, โยพฺพญฺเญ พทฺธา, อาโรคฺเย พทฺธา, ชีวิเต พทฺธา, ลาเภ พทฺธา, ยเส พทฺธา, ปสํสายํ พทฺธา, สุเข พทฺธา
เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺญโมกฺขาติ เต วา ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมุญฺจา, สตฺตา วา เอตฺโต ทุมฺโมจยาฯ กถํ เต ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมุญฺจา? สุขา เวทนา ทุปฺปมุญฺจา, อิฏฺฐํ วตฺถุ ทุปฺปมุญฺจํ, โยพฺพญฺญํ ทุปฺปมุญฺจํ, อาโรคฺยํ ทุปฺปมุญฺจํ, ชีวิตํ ทุปฺปมุญฺจํ, ลาโภ ทุปฺปมุญฺโจ, ยโส ทุปฺปมุญฺโจ, ปสํสา ทุปฺปมุญฺจา, สุขํ ทุปฺปมุญฺจํ, มนาปิกา รูปา ทุปฺปมุญฺจา, มนาปิกา สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺฐพฺพา ทุปฺปมุญฺจา, จกฺขุสมฺปทา ทุปฺปมุญฺจา, โสตฆานชิวฺหากายมโนสมฺปทา ทุปฺปมุญฺจา ทุมฺโมจยา ทุปฺปโมจยา ทุนฺนิเวฐยา ทุพฺพินิเวฐยา
กถํ สตฺตา เอตฺโต ทุมฺโมจยา? สุขาย เวทนาย สตฺตา ทุมฺโมจยา, อิฏฺฐสฺมา วตฺถุสฺมา ทุมฺโมจยา, โยพฺพญฺญา ทุมฺโมจยา, อาโรคฺยา ทุมฺโมจยา, ชีวิตา ทุมฺโมจยา, ลาภา ทุมฺโมจยา, ยสา ทุมฺโมจยา, ปสํสาย ทุมฺโมจยา, สุขา ทุมฺโมจยา
น หิ อญฺญโมกฺขาติ เต อตฺตนา ปลิปปลิปนฺนา น สกฺโกนฺติ ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริตุํฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘โส วต, จุนฺท, อตฺตนา ปลิปปลิปนฺโน ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ โส วต, จุนฺท, อตฺตนา อทนฺโต อวินีโต อปรินิพฺพุโต ปรํ ทเมสฺสติ วิเนสฺสติ ปรินิพฺพาเปสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติฯ เอวมฺปิ น หิ อญฺญโมกฺขาฯ
อถ วา นตฺถญฺโญ โกจิ โมเจตาฯ เต ยทิ มุญฺเจยฺยุํ, สเกน ถาเมน สเกน พเลน สเกน วีริเยน สเกน ปรกฺกเมน สเกน ปุริสถาเมน สเกน ปุริสพเลน สเกน ปุริสวีริเยน สเกน ปุริสปรกฺกเมน อตฺตนา สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปชฺชมานา มุญฺเจยฺยุนฺติฯ เอวมฺปิ น หิ อญฺญโมกฺขาฯ
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา –
‘‘นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย, กถํกถิํ โธตก กิญฺจิ โลเก;
ธมฺมญฺจ
เอวมฺปิ น หิ อญฺญโมกฺขาฯ
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา –
‘‘อตฺตนาว
อตฺตนา อกตํ ปาปํ, อตฺตนาว วิสุชฺฌติ;
สุทฺธี อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ, นาญฺโญ อญฺญํ วิโสธเย’’ติฯ
เอวมฺปิ น หิ อญฺญโมกฺขาฯ
วุตฺตมฺปิ
ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานาติฯ ปจฺฉา วุจฺจติ อนาคตํ, ปุเร วุจฺจติ อตีตํฯ อปิ จ อตีตํ อุปาทาย อนาคตญฺจ ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ ปจฺฉา, อนาคตํ อุปาทาย อตีตญฺจ ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ ปุเรฯ กถํ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ? ‘‘เอวํรูโป อโหสิํ อตีตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติฯ ‘‘เอวํเวทโน อโหสิํ… เอวํสญฺโญ อโหสิํ… เอวํสงฺขาโร
อถ วา ‘‘อิติ เม จกฺขุ อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ รูปา’’ติ – ตตฺถ ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิญฺญาณํฯ ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิญฺญาณสฺส ตทภินนฺทติฯ ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติฯ ‘‘อิติ เม โสตํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ สทฺทา’’ติ…เป.… ‘‘อิติ เม ฆานํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ คนฺธา’’ติ… ‘‘อิติ เม ชิวฺหา อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ รสา’’ติ… ‘‘อิติ เม กาโย อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ โผฏฺฐพฺพา’’ติ… ‘‘อิติ เม มโน อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ ธมฺมา’’ติ – ตตฺถ ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิญฺญาณํฯ ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิญฺญาณสฺส ตทภินนฺทติฯ ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติฯ
อถ
กถํ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติ? ‘‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติฯ ‘‘เอวํเวทโน สิยํ… เอวํสญฺโญ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิญฺญาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติฯ เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติฯ
อถ วา ‘‘อิติ เม จกฺขุ สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ รูปา’’ติ – อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติฯ เจตโส ปณิธานปจฺจยา ตทภินนฺทติฯ ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติฯ ‘‘อิติ
อถ วา ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา’’ติ – อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติฯ เจตโส ปณิธานปจฺจยา ตทภินนฺทติฯ ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรตีติ – ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานาฯ
อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺปนฺติฯ อิเม ว กาเมติ ปจฺจุปฺปนฺเน
เตนาห ภควา –
‘‘อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธา, เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺญโมกฺขา;
ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา, อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺป’’นฺติฯ
๙.
กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา, อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺฐา;
ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ, กิํสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเสฯ
กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหาติฯ กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ กิเลสกาเมน วตฺถุกาเมสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา
ปสุตาติ เยปิ กาเม เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ, ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตาฯ เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ…เป.… ปริเยสนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา
ปมูฬฺหาติ เยภุยฺเยน เทวมนุสฺสา ปญฺจสุ กามคุเณสุ มุยฺหนฺติ สมฺมุยฺหนฺติ สมฺปมุยฺหนฺติ มูฬฺหา สมฺมูฬฺหา สมฺปมูฬฺหา อวิชฺชาย อนฺธีกตา อาวุตา
อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺฐาติฯ อวทานิยาติ อวคจฺฉนฺตีติปิ อวทานิยา, มจฺฉริโนปิ วุจฺจนฺติ อวทานิยา, พุทฺธานํ สาวกานํ วจนํ พฺยปฺปถํ
เต วิสเม นิวิฏฺฐาติ วิสเม กายกมฺเม นิวิฏฺฐา, วิสเม วจีกมฺเม นิวิฏฺฐา, วิสเม มโนกมฺเม นิวิฏฺฐา, วิสเม ปาณาติปาเต นิวิฏฺฐา, วิสเม อทินฺนาทาเน นิวิฏฺฐา, วิสเม กาเมสุมิจฺฉาจาเร นิวิฏฺฐา, วิสเม มุสาวาเท นิวิฏฺฐา, วิสมาย ปิสุณาย วาจาย นิวิฏฺฐา
ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺตีติฯ ทุกฺขูปนีตาติ ทุกฺขปฺปตฺตา ทุกฺขสมฺปตฺตา ทุกฺขูปคตา, มารปฺปตฺตา มารสมฺปตฺตา มารูปคตา, มรณปฺปตฺตา มรณสมฺปตฺตา มรณูปคตาฯ ปริเทวยนฺตีติ ลปนฺติ ลาลปนฺติ
กิํสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเสติ อิโต จุตา กิํ ภวิสฺสาม? เนรยิกา ภวิสฺสาม, ติรจฺฉานโยนิกา ภวิสฺสาม, เปตฺติวิสยิกา ภวิสฺสาม, มนุสฺสา ภวิสฺสาม, เทวา ภวิสฺสาม, รูปี ภวิสฺสาม, อรูปี ภวิสฺสาม, สญฺญี ภวิสฺสาม, อสญฺญี ภวิสฺสาม, เนวสญฺญีนาสญฺญี ภวิสฺสาม, ‘‘ภวิสฺสาม นุ โข มยํ อนาคตมทฺธานํ, นนุ โข ภวิสฺสาม อนาคตมทฺธานํ, กิํ นุ โข ภวิสฺสาม อนาคตมทฺธานํ, กถํ นุ โข ภวิสฺสาม อนาคตมทฺธานํ, กิํ หุตฺวา กิํ ภวิสฺสาม นุ โข มยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ สํสยปกฺขนฺทา วิมติปกฺขนฺทา ทฺเวฬฺหกชาตา ลปนฺติ ลาลปนฺติ, โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ – กิํสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเสฯ
เตนาห ภควา –
‘‘กาเมสุ
ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ, กิํสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส’’ติฯ
๑๐.
ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตุ, ยํ กิญฺจิ ชญฺญา วิสมนฺติ โลเก;
น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺย, อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีราฯ
ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตูติฯ ตสฺมาติ ตํการณา สิกฺเขถาติ ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขาฯ
กตมา อธิสีลสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต
กตมา อธิจิตฺตสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อธิจิตฺตสิกฺขาฯ
กตมา
อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปสฺสนฺโต สิกฺเขยฺย
อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมิํ อาทาเย อิมสฺมิํ ธมฺเม อิมสฺมิํ วินเย อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อิมสฺมิํ ปาวจเน อิมสฺมิํ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมิํ สตฺถุสาสเน อิมสฺมิํ อตฺตภาเว อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเก – เตน วุจฺจติ อิธาติฯ ชนฺตูติ สตฺโต นโร…เป.… มนุโชติ – ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตุฯ
ยํ กิญฺจิ ชญฺญา วิสมนฺติ โลเกติฯ ยํ กิญฺจีติ สพฺเพน สพฺพํ วิสมนฺติ ชญฺญาติ วิสมํ กายกมฺมํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ วจีกมฺมํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ มโนกมฺมํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ ปาณาติปาตํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ อทินฺนาทานํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ กาเมสุมิจฺฉาจารํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ มุสาวาทํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ ปิสุณํ วาจํ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสมํ ผรุสํ วาจํ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสมํ สมฺผปฺปลาปํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ อภิชฺฌํ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสมํ พฺยาปาทํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสเม สงฺขาเร วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสเม ปญฺจ กามคุเณ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสเม ปญฺจ นีวรเณ วิสมาติ ชาเนยฺย อาชาเนยฺย วิชาเนยฺย ปฏิวิชาเนยฺย ปฏิวิชฺเฌยฺยฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – ยํ กิญฺจิ ชญฺญา วิสมนฺติ โลเกฯ
น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺยาติฯ วิสมสฺส กายกมฺมสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส วจีกมฺมสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส มโนกมฺมสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส ปาณาติปาตสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส อทินฺนาทานสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส กาเมสุมิจฺฉาจารสฺส เหตุ วิสมํ
อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีราติฯ ชีวิตนฺติ อายุ ฐิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํฯ อปิ จ, ทฺวีหิ การเณหิ อปฺปกํ ชีวิตํ – ฐิติปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ, สรสปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํฯ กถํ ฐิติปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ? อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ, น ชีวติ น ชีวิสฺสติ; อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสติ, น ชีวติ น ชีวิตฺถ; ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ ชีวติ, น ชีวิตฺถ น ชีวิสฺสติฯ
‘‘ชีวิตํ อตฺตภาโว จ, สุขทุกฺขา จ เกวลา;
เอกจิตฺตสมายุตฺตา, ลหุโส วตฺตเต ขโณฯ
‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ
นตฺเวว เตปิ ชีวนฺติ, ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สํยุตาฯ
‘‘เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺส, ติฏฺฐมานสฺส วา อิธ;
สพฺเพปิ สทิสา ขนฺธา, คตา อปฺปฏิสนฺธิกาฯ
‘‘อนนฺตรา จ เย ภคฺคา
ตทนฺตเร นิรุทฺธานํ, เวสมํ นตฺถิ ลกฺขเณฯ
‘‘อนิพฺพตฺเตน น ชาโต, ปจฺจุปฺปนฺเนน ชีวติ;
จิตฺตภคฺคา มโต โลโก, ปญฺญตฺติ ปรมตฺถิยาฯ
‘‘ยถา นินฺนา ปวตฺตนฺติ, ฉนฺเทน ปริณามิตา;
อจฺฉินฺนธารา วตฺตนฺติ, สฬายตนปจฺจยาฯ
‘‘อนิธานคตา
นิพฺพตฺตา เย จ
‘‘นิพฺพตฺตานญฺจ
ปโลกธมฺมา ติฏฺฐนฺติ, ปุราเณหิ อมิสฺสิตาฯ
‘‘อทสฺสนโต อายนฺติ, ภงฺคา คจฺฉนฺติ ทสฺสนํ;
วิชฺชุปฺปาโทว อากาเส, อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ จา’’ติฯ
เอวํ ฐิติปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํฯ
กถํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ? อสฺสาสูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, ปสฺสาสูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, อสฺสาสปสฺสาสูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, มหาภูตูปนิพนฺธํ
‘‘น จ เกนจิ โกจิ หายติ, คนฺธพฺพา จ อิเม หิ สพฺพโส;
ปุริเมหิ ปภาวิกา อิเม, เยปิ ปภาวิกา เต ปุเร มตา;
ปุริมาปิ จ ปจฺฉิมาปิ
เอวํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํฯ
อปิ จ จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ ชีวิตํ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตกํ ชีวิตํ โถกํ
วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –
‘‘อปฺปมิทํ
‘‘อปฺปมายุ มนุสฺสานํ, หีเฬยฺย นํ สุโปริโส;
จเรยฺยาทิตฺตสีโสว นตฺถิ มจฺจุสฺสนาคโมฯ
‘‘อจฺจยนฺติ อโหรตฺตา, ชีวิตํ อุปรุชฺฌติ;
อายุ ขิยฺยติ มจฺจานํ, กุนฺนทีนํว โอทก’’นฺติฯ
อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีราติฯ ธีราติ ธีรา, ธิติมาติ ธีรา, ธิติสมฺปนฺนาติ ธีรา, ธีกตปาปาติ ธีราฯ ธี วุจฺจติ ปญฺญาฯ ยา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย
เตนาห ภควา –
‘‘ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตุ, ยํ กิญฺจิ ชญฺญา วิสมนฺติ โลเก;
น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺย, อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา’’ติฯ
๑๑.
ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานํ, ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุ;
หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติ, อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุฯ
ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานนฺติฯ ปสฺสามีติ มํสจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, ทิพฺพจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, ปญฺญาจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, พุทฺธจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, สมนฺตจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามิฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก
ปริผนฺทมานนฺติ ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทมานํ, ทิฏฺฐิผนฺทนาย ผนฺทมานํ, กิเลสผนฺทนาย ผนฺทมานํ, ปโยคผนฺทนาย ผนฺทมานํ, วิปากผนฺทนาย ผนฺทมานํ, ทุจฺจริตผนฺทนาย ผนฺทมานํ, รตฺตํ ราเคน ผนฺทมานํ, ทุฏฺฐํ
ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสูติฯ ปชาติ สตฺตาธิวจนํฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา, สทฺทตณฺหา, คนฺธตณฺหา, รสตณฺหา, โผฏฺฐพฺพตณฺหา, ธมฺมตณฺหาฯ ตณฺหคตนฺติ ตณฺหาคตํ ตณฺหานุคตํ ตณฺหายานุสฏํ ตณฺหายาสนฺนํ ตณฺหาย ปาติตํ อภิภูตํ ปริยาทินฺนจิตฺตํ ภเวสูติ กามภเว รูปภเว อรูปภเวติ – ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุฯ
หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺตีติฯ หีนา นราติ หีนา นรา หีเนน กายกมฺเมน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน วจีกมฺเมน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน มโนกมฺเมน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน ปาณาติปาเตน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน อทินฺนาทาเนน…เป.… หีเนน กาเมสุมิจฺฉาจาเรน… หีเนน มุสาวาเทน… หีนาย ปิสุณาย วาจาย… หีนาย ผรุสาย วาจาย… หีเนน สมฺผปฺปลาเปน… หีนาย อภิชฺฌาย… หีเนน พฺยาปาเทน… หีนาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา… หีเนหิ สงฺขาเรหิ… หีเนหิ ปญฺจหิ กามคุเณหิ นีวรเณหิ… หีนาย เจตนาย… หีนาย ปตฺถนาย… หีนาย ปณิธิยา สมนฺนาคตาติ หีนา นรา หีนา นิหีนา โอหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตาติ – หีนา นราฯ มจฺจุมุเข ลปนฺตีติฯ มจฺจุมุเขติ มารมุเข มรณมุเข, มจฺจุปฺปตฺตา มจฺจุสมฺปตฺตา มจฺจูปาคตา, มารปฺปตฺตา มารสมฺปตฺตา มารูปาคตา, มรณปฺปตฺตา มรณสมฺปตฺตา มรณูปาคตา ลปนฺติ ลาลปนฺติ โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ – หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติฯ
อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสูติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ ภวาภเวสูติ ภวาภเว กมฺมภเว ปุนพฺภเว กามภเว
เตนาห ภควา –
‘‘ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานํ, ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุ;
หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติ, อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสู’’ติฯ
๑๒.
มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน, มจฺเฉว อปฺโปทเก ขีณโสเต;
เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย, ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโนฯ
มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเนติฯ มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจฯ กตมํ ตณฺหามมตฺตํ? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ มริยาทิกตํ โอธิกตํ ปริยนฺตกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํฯ อิทํ มมํ, เอตํ มมํ, เอตฺตกํ มมํ, เอตฺตาวตา มมํ, มม รูปา สทฺทา คนฺธา
กตมํ ทิฏฺฐิมมตฺตํ? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ; ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเนติ มมายิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสํกิโนปิ ผนฺทนฺติ, อจฺฉินฺทนฺเตปิ ผนฺทนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ ผนฺทนฺติ, มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสํกิโนปิ ผนฺทนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ ผนฺทนฺติ, วิปริณเตปิ ผนฺทนฺติ ปผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ
มจฺเฉว อปฺโปทเก ขีณโสเตติฯ ยถา มจฺฉา อปฺโปทเก ปริตฺโตทเก
เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺยาติฯ เอตํ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา อมโม จเรยฺยาติ มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ…เป.… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป.… อิทํ ทิฏฺฐิมมตฺตํฯ ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฏฺฐิมมตฺตํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อมมายนฺโต โสตํ อมมายนฺโต ฆานํ อมมายนฺโต ชิวฺหํ อมมายนฺโต กายํ อมมายนฺโต มนํ อมมายนฺโต รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… ธมฺเม… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สญฺญาภวํ… อสญฺญาภวํ… เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปญฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพ ธมฺเม อมมายนฺโต อคณฺหนฺโต อปรามสนฺโต อนภินิวิสนฺโต จเรยฺย
ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโนติฯ ภเวสูติ กามภเว รูปภเว อรูปภเวฯ อาสตฺติ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโนติฯ ภเวสุ อาสตฺติํ อกุพฺพมาโน, ฉนฺทํ เปมํ ราคํ ขนฺติํ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสญฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ – ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโนฯ
เตนาห ภควา –
‘‘มมายิเต
เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย, ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโน’’ติฯ
๑๓.
อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ, ผสฺสํ ปริญฺญาย อนานุคิทฺโธ;
ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน, น ลิมฺปตี
อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทนฺติฯ อนฺตาติ ผสฺโส เอโก อนฺโต ผสฺสสมุทโย ทุติโย อนฺโต, อตีโต เอโก อนฺโต อนาคโต ทุติโย อนฺโต, สุขา เวทนา เอโก อนฺโต ทุกฺขา ฉนฺโทติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทนฺติ อุโภสุ อนฺเตสุ ฉนฺทํ วิเนยฺย ปฏิวิเนยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํฯ
ผสฺสํ ปริญฺญาย อนานุคิทฺโธติฯ ผสฺโสติ จกฺขุสมฺผสฺโส โสตสมฺผสฺโส ฆานสมฺผสฺโส ชิวฺหาสมฺผสฺโส กายสมฺผสฺโส มโนสมฺผสฺโส, อธิวจนสมฺผสฺโส, ปฏิฆสมฺผสฺโส, สุขเวทนีโย สมฺผสฺโส ทุกฺขเวทนีโย สมฺผสฺโส อทุกฺขมสุขเวทนีโย สมฺผสฺโส, กุสโล ผสฺโส อกุสโล ผสฺโส อพฺยากโต ผสฺโส, กามาวจโร ผสฺโส รูปาวจโร ผสฺโส อรูปาวจโร ผสฺโส, สุญฺญโต ผสฺโส อนิมิตฺโต ผสฺโส อปฺปณิหิโต ผสฺโส, โลกิโย ผสฺโส โลกุตฺตโร ผสฺโส, อตีโต ผสฺโส อนาคโต ผสฺโส ปจฺจุปฺปนฺโน
ผสฺสํ ปริญฺญายาติ ผสฺสํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา – ญาตปริญฺญาย, ตีรณปริญฺญาย
กตมา ตีรณปริญฺญา? เอวํ ญาตํ กตฺวา ผสฺสํ ตีเรติฯ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต อธุวโต อตาณโต อเลณโต อสรณโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุญฺญโต อนตฺตโต อาทีนวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต อฆมูลโต วธกโต วิภวโต สาสวโต สงฺขตโต มารามิสโต ชาติชราพฺยาธิมรณธมฺมโต โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต สํกิเลสธมฺมโต สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ตีเรติ – อยํ ตีรณปริญฺญาฯ
กตมา ผสฺสํ ปริญฺญายาติฯ ผสฺสํ อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวาฯ อนานุคิทฺโธติฯ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยสฺเสโส เคโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ อคิทฺโธฯ โส รูเป อคิทฺโธ สทฺเท อคิทฺโธ คนฺเธ อคิทฺโธ รเส อคิทฺโธ โผฏฺฐพฺเพ อคิทฺโธ กุเล… คเณ… อาวาเส… ลาเภ… ยเส… ปสํสาย… สุเข… จีวเร… ปิณฺฑปาเต… เสนาสเน… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร อคิทฺโธ
ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโนติฯ ยทนฺติ ยํฯ อตฺตครหีติ ทฺวีหิ การเณหิ อตฺตานํ ครหติ – กตตฺตา จ อกตตฺตา จฯ กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ? กตํ เม น ลิมฺปตี ทิฏฺฐสุเตสุ ธีโรติฯ เลโปติ ทฺเว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺฐิเลโป จ…เป.… อยํ ตณฺหาเลโป…เป.… อยํ ทิฏฺฐิเลโปฯ ธีโรติ ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี
เตนาห
‘‘อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ, ผสฺสํ ปริญฺญาย อนานุคิทฺโธ;
ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน, น ลิมฺปตี ทิฏฺฐสุเตสุ ธีโร’’ติฯ
๑๔.
สญฺญํ ปริญฺญา วิตเรยฺย โอฆํ, ปริคฺคเหสุ มุนิ โนปลิตฺโต;
อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโต, นาสีสตี โลกมิมํ ปรญฺจฯ
สญฺญํ ปริญฺญา วิตเรยฺย โอฆนฺติฯ สญฺญาติ กามสญฺญา พฺยาปาทสญฺญา วิหิํสาสญฺญา เนกฺขมฺมสญฺญา อพฺยาปาทสญฺญา อวิหิํสาสญฺญา รูปสญฺญา สทฺทสญฺญา คนฺธสญฺญา รสสญฺญา โผฏฺฐพฺพสญฺญา ธมฺมสญฺญา – ยา เอวรูปา สญฺญา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ สญฺญาฯ สญฺญํ ปริญฺญาติ สญฺญํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา – ญาตปริญฺญาย, ตีรณปริญฺญาย, ปหานปริญฺญายฯ
กตมา
กตมา ตีรณปริญฺญา? เอวํ ญาตํ กตฺวา สญฺญํ ตีเรติฯ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต…เป.… สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ตีเรติ – อยํ ตีรณปริญฺญาฯ
กตมา ปหานปริญฺญา? เอวํ ตีรยิตฺวา สญฺญาย ฉนฺทราคํ ปชหติ วิโนเทติ อนภาวํ คเมติฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘โย, ภิกฺขเว, สญฺญาย ฉนฺทราโค, ตํ ปชหถฯ เอวํ สา สญฺญา ปหีนา ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํ กตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา’’ติ – อยํ ปหานปริญฺญาฯ สญฺญํ ปริญฺญาติ สญฺญํ อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวาฯ วิตเรยฺย โอฆนฺติ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฐฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ – สญฺญํ ปริญฺญา วิตเรยฺย โอฆํฯ
ปริคฺคเหสุ มุนิ โนปลิตฺโตติฯ ปริคฺคหาติ ทฺเว ปริคฺคหา – ตณฺหาปริคฺคโห มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห
กตมํ กายโมเนยฺยํ? ติวิธกายทุจฺจริตานํ ปหานํ กายโมเนยฺยํ, ติวิธํ กายสุจริตํ กายโมเนยฺยํ, กายารมฺมเณ ญาณํ กายโมเนยฺยํ, กายปริญฺญา กายโมเนยฺยํ, ปริญฺญาสหคโต มคฺโค กายโมเนยฺยํ, กาเย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ กายโมเนยฺยํ, กายสงฺขารนิโรโธ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ กายโมเนยฺยํ – อิทํ กายโมเนยฺยํฯ
กตมํ วจีโมเนยฺยํ? จตุพฺพิธวจีทุจฺจริตานํ ปหานํ วจีโมเนยฺยํ, จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ วจีโมเนยฺยํ, วาจารมฺมเณ ญาณํ วจีโมเนยฺยํ, วาจาปริญฺญา วจีโมเนยฺยํ, ปริญฺญาสหคโต มคฺโค วจีโมเนยฺยํ, วาจาย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ วจีโมเนยฺยํ, วจีสงฺขารนิโรโธ ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ วจีโมเนยฺยํ – อิทํ วจีโมเนยฺยํฯ
กตมํ มโนโมเนยฺยํ? ติวิธมโนทุจฺจริตานํ ปหานํ มโนโมเนยฺยํ, ติวิธํ มโนสุจริตํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตารมฺมเณ ญาณํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตปริญฺญา มโนโมเนยฺยํ, ปริญฺญาสหคโต
‘‘กายมุนิํ วาจามุนิํ, มโนมุนิมนาสวํ;
มุนิํ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ สพฺพปฺปหายินํฯ
‘‘กายมุนิํ วาจามุนิํ, มโนมุนิมนาสวํ;
มุนิํ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ นินฺหาตปาปก’’นฺติ
อิเมหิ ตีหิ โมเนยฺเยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา ฉ มุนิโน
‘‘น
โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห, วรมาทาย ปณฺฑิโตฯ
‘‘ปาปานิ ปริวชฺเชติ, ส มุนิ เตน โส มุนิ;
โย มุนาติ อุโภ โลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจติฯ
‘‘อสตญฺจ สตญฺจ ญตฺวา ธมฺมํ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;
เทวมนุสฺเสหิ
เลปาติ ทฺเว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺฐิเลโป จ…เป.… อยํ ตณฺหาเลโป…เป.… อยํ ทิฏฺฐิเลโปฯ มุนิ ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฏฺฐิเลปํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ปริคฺคเหสุ
อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโตติฯ สลฺลนฺติ สตฺต สลฺลานิ – ราคสลฺลํ, โทสสลฺลํ, โมหสลฺลํ, มานสลฺลํ, ทิฏฺฐิสลฺลํ, โสกสลฺลํ, กถํกถาสลฺลํ
จรนฺติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตฯ อปฺปมตฺโตติ สกฺกจฺจการี สาตจฺจการี อฏฺฐิตการี อโนลีนวุตฺติโก อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุฯ ‘‘กถาหํ อปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ตตฺถ
นาสีสตี โลกมิมํ ปรญฺจาติ อิมํ โลกํ นาสีสติ สกตฺตภาวํ, ปรโลกํ นาสีสติ ปรตฺตภาวํ; อิมํ โลกํ นาสีสติ สกรูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณํ, ปรํ โลกํ นาสีสติ ปรรูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณํ; อิมํ โลกํ นาสีสติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, ปรํ
เตนาห ภควา –
‘‘สญฺญํ
อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโต, นาสีสตี โลกมิมํ ปรญฺจา’’ติฯ
คุหฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทโส ทุติโยฯ