๑๕. อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทโส
อถ
๑๗๐.
อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ, ชนํ ปสฺสถ เมธคํ;
สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา สํวิชิตํ มยาฯ
อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตนฺติฯ ทณฺฑาติ ตโย ทณฺฑา – กายทณฺโฑ, วจีทณฺโฑ, มโนทณฺโฑฯ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ กายทณฺโฑ, จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ วจีทณฺโฑ, ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ มโนทณฺโฑฯ ภยนฺติ ทฺเว ภยานิ – ทิฏฺฐธมฺมิกญฺจ ภยํ สมฺปรายิกญฺจ ภยํฯ กตมํ ทิฏฺฐธมฺมิกํ ภยํ? อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ, ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิลฺโลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปนฺเถปิ ติฏฺฐติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติฯ ตเมนํ คเหตฺวา รญฺโญ ทสฺเสนฺติ – ‘‘อยํ, เทว, โจโร อาคุจารีฯ อิมสฺส ยํ อิจฺฉสิ ตํ ทณฺฑํ ปเณหี’’ติฯ ตเมนํ ราชา ปริภาสติฯ โส ปริภาสปจฺจยา ภยมฺปิ อุปฺปาเทติ, ทุกฺขํ โทมนสฺสํ
เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติฯ ตเมนํ ราชา พนฺธาเปติ อนฺทุพนฺธเนน
เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติฯ ราชา ตสฺส ธนํ อาหราเปติ – สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ
เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติฯ ตเมนํ ราชา วิวิธา กมฺมการณา การาเปติ – กสาหิปิ ตาเฬติ, เวตฺเตหิปิ ตาเฬติ, อฑฺฒทณฺฑเกหิปิ ตาเฬติ, หตฺถมฺปิ ฉินฺทติ, ปาทมฺปิ ฉินฺทติ, หตฺถปาทมฺปิ ฉินฺทติ, กณฺณมฺปิ ฉินฺทติ, นาสมฺปิ ฉินฺทติ, กณฺณนาสมฺปิ ฉินฺทติ, พิลงฺคถาลิกมฺปิ กโรติ, สงฺขมุณฺฑิกมฺปิ กโรติ, ราหุมุขมฺปิ กโรติ, โชติมาลิกมฺปิ กโรติ, หตฺถปชฺโชติกมฺปิ กโรติ, เอรกปตฺติกมฺปิ กโรติ, จีรกวาสิกมฺปิ กโรติ, เอเณยฺยกมฺปิ กโรติ, พฬิสมํสิกมฺปิ กโรติ, กหาปณิกมฺปิ กโรติ, ขาราปตจฺฉิกมฺปิ กโรติ, ปลิฆปริวตฺตกมฺปิ กโรติ, ปลาลปีฐกมฺปิ กโรติ, ตตฺเตนปิ เตเลน โอสิญฺจติ, สุนเขหิปิ ขาทาเปติ, ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสติ, อสินาปิ สีสํ ฉินฺทติฯ โส กมฺมการณปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ
โส สเกน กมฺเมน กายสฺส เภทา ปรํ
ตเมนํ
‘‘จตุกฺกณฺโณ
อโยปาการปริยนฺโต
‘‘ตสฺส อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;
สมนฺตา โยชนสตํ, ผริตฺวา ติฏฺฐติ สพฺพทาฯ
‘‘กทริยาตปนา โฆรา, อจฺจิมนฺโต ทุราสทา;
โลมหํสนรูปา จ, ภิสฺมา ปฏิภยา ทุขาฯ
‘‘ปุรตฺถิมาย ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺฐิโต;
ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ปจฺฉิมาย ปฏิหญฺญติฯ
‘‘ปจฺฉิมาย จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺฐิโต;
ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ปุรตฺถิมาย ปฏิหญฺญติฯ
‘‘อุตฺตราย
ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ทกฺขิณาย ปฏิหญฺญติฯ
‘‘ทกฺขิณาย
ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, อุตฺตราย ปฏิหญฺญติฯ
‘‘เหฏฺฐโต จ สมุฏฺฐาย, อจฺจิกฺขนฺโธ ภยานโก;
ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ฉทนสฺมิํ ปฏิหญฺญติฯ
‘‘ฉทนมฺหา
ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ภูมิยํ ปฏิหญฺญติฯ
‘‘อโยกปาลมาทิตฺตํ, สนฺตตฺตํ ชลิตํ ยถา;
เอวํ อวีจินิรโย, เหฏฺฐา อุปริ ปสฺสโตฯ
‘‘ตตฺถ สตฺตา มหาลุทฺทา, มหากิพฺพิสการิโน;
อจฺจนฺตปาปกมฺมนฺตา, ปจฺจนฺติ น จ มิยฺยเร
‘‘ชาตเวทสโม กาโย, เตสํ นิรยวาสินํ;
ปสฺส กมฺมานํ ทฬฺหตฺตํ, น ภสฺมา โหติ นปี มสิฯ
‘‘ปุรตฺถิเมนปิ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ปจฺฉิมํ;
อุตฺตเรนปิ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ทกฺขิณํฯ
‘‘ยํ ยํ ทิสํ ปธาวนฺติ
อภินิกฺขมิตาสา เต, สตฺตา โมกฺขคเวสิโนฯ
‘‘น เต ตโต นิกฺขมิตุํ, ลภนฺติ กมฺมปจฺจยา;
เตสญฺจ ปาปกมฺมนฺตํ, อวิปกฺกํ กตํ พหุ’’นฺติฯ
เอตํ
ชนํ ปสฺสถ เมธคนฺติฯ ชนนฺติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ เมธคํ ชนํ กลหํ ชนํ วิรุทฺธํ ชนํ ปฏิวิรุทฺธํ ชนํ
สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามีติฯ สํเวคํ อุพฺเพคํ อุตฺราสํ ภยํ ปีฬนํ ฆฏฺฏนํ อุปทฺทวํ อุปสคฺคํฯ กิตฺตยิสฺสามีติ ปกิตฺตยิสฺสามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปญฺญเปสฺสามิ ปฏฺฐเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาสิสฺสามีติ – สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิฯ
ยถา สํวิชิตํ มยาติฯ ยถา มยา อตฺตนาเยว อตฺตานํ สํเวชิโต อุพฺเพชิโต สํเวคมาปาทิโตติ – ยถา สํวิชิตํ มยาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ, ชนํ ปสฺสถ เมธคํ;
สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา สํวิชิตํ มยา’’ติฯ
๑๗๑.
ผนฺทมานํ ปชํ ทิสฺวา, มจฺเฉ อปฺโปทเก ยถา;
อญฺญมญฺเญหิ พฺยารุทฺเธ, ทิสฺวา มํ ภยมาวิสิฯ
ผนฺทมานํ ปชํ ทิสฺวาติฯ ปชาติ สตฺตาธิวจนํฯ ปชํ ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทมานํ ทิฏฺฐิผนฺทนาย ผนฺทมานํ ทิสฺวาติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – ผนฺทมานํ ปชํ ทิสฺวาฯ
มจฺเฉ อปฺโปทเก ยถาติ ยถา มจฺฉา อปฺโปทเก อุทกปริยาทาเน กาเกหิ วา กุลเลหิ วา พลากาหิ วา
อญฺญมญฺเญหิ พฺยารุทฺเธติ อญฺญมญฺญํ สตฺตา วิรุทฺธา ปฏิวิรุทฺธา อาหตา ปจฺจาหตา อาฆาติตา ปจฺจาฆาติตาฯ ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติ, ขตฺติยาปิ ขตฺติเยหิ วิวทนฺติ, พฺราหฺมณาปิ พฺราหฺมเณหิ วิวทนฺติ, คหปตีปิ คหปตีหิ วิวทนฺติ, มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ มาตรา วิวทติ, ปิตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ ปิตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภาตรา วิวทติ, ภคินีปิ ภคินิยา วิวทติ, ภาตาปิ ภคินิยา วิวทติ, ภคินิปิ ภาตรา วิวทติ, สหาโยปิ สหาเยน วิวทติ; เต ตตฺถ กลหวิคฺคหวิวาทาปนฺนา อญฺญมญฺญํ ปาณีหิปิ อุปกฺกมนฺติ, เลฑฺฑูหิปิ อุปกฺกมนฺติ, ทณฺเฑหิปิ อุปกฺกมนฺติ, สตฺเถหิปิ อุปกฺกมนฺติ, เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขนฺติ – อญฺญมญฺเญหิ พฺยารุทฺเธฯ
ทิสฺวา มํ ภยมาวิสีติฯ ทิสฺวาติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ภยํ ปีฬนํ ฆฏฺฏนํ อุปทฺทโว อุปสคฺโค อาวิสีติ
เตนาห ภควา –
‘‘ผนฺทมานํ
อญฺญมญฺเญหิ พฺยารุทฺเธ, ทิสฺวา มํ ภยมาวิสี’’ติฯ
๑๗๒.
สมนฺตมสาโร โลโก, ทิสา สพฺพา สเมริตา;
อิจฺฉํ ภวนมตฺตโน, นาทฺทสาสิํ อโนสิตํฯ
สมนฺตมสาโร โลโกติฯ โลโกติ นิรยโลโก ติรจฺฉานโยนิโลโก เปตฺติวิสยโลโก มนุสฺสโลโก เทวโลโก, ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก, อยํ โลโก ปโร โลโก, พฺรหฺมโลโก เทวโลโก – อยํ วุจฺจติ โลโกฯ นิรยโลโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วาฯ ติรจฺฉานโยนิโลโก…เป.… เปตฺติวิสยโลโก… มนุสฺสโลโก… เทวโลโก… ขนฺธโลโก… ธาตุโลโก… อายตนโลโก… อยํ โลโก… ปโร โลโก… พฺรหฺมโลโก… เทวโลโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วาฯ
ยถา ปน นโฬ อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา เอรณฺโฑ อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา อุทุมฺพโร อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา เสตกจฺโฉ
ติรจฺฉานโยนิโลโก… เปตฺติวิสยโลโก… มนุสฺสโลโก… เทวโลโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต
ทิสา สพฺพา สเมริตาติฯ เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สงฺขารา, เตปิ เอริตา สเมริตา จลิตา ฆฏฺฏิตา อนิจฺจตาย ชาติยา อนุคตา ชราย อนุสฏา พฺยาธินา อภิภูตา มรเณน อพฺภาหตา ทุกฺเข ปติฏฺฐิตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตาฯ เย ปจฺฉิมาย ทิสาย สงฺขารา…เป.… เย อุตฺตราย ทิสาย สงฺขารา… เย ทกฺขิณาย ทิสาย สงฺขารา… เย ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย สงฺขารา… เย ปจฺฉิมาย อนุทิสาย สงฺขารา… เย อุตฺตราย อนุทิสาย สงฺขารา… เย ทกฺขิณาย อนุทิสาย สงฺขารา… เย เหฏฺฐิมาย ทิสาย สงฺขารา… เย อุปริมาย ทิสาย สงฺขารา… เย ทสสุ ทิสาสุ สงฺขารา, เตปิ เอริตา สเมริตา จลิตา ฆฏฺฏิตา อนิจฺจตาย ชาติยา อนุคตา ชราย อนุสฏา พฺยาธินา อภิภูตา มรเณน
‘‘กิญฺจาปิ
รูเป รณํ ทิสฺวา สทา ปเวธิตํ, ตสฺมา น รูเป รมตี สุเมโธฯ
‘‘มจฺจุนาพฺภาหโต โลโก, ชราย ปริวาริโต;
ตณฺหาสลฺเลน โอติณฺโณ, อิจฺฉาธูมายิโต
‘‘สพฺโพ อาทีปิโต
สพฺโพ ปชฺชลิโต โลโก, สพฺโพ โลโก ปกมฺปิโต’’ติฯ
ทิสา สพฺพา สเมริตาฯ
อิจฺฉํ ภวนมตฺตโนติฯ อตฺตโน ภวนํ ตาณํ เลณํ สรณํ คติํ ปรายนํ อิจฺฉนฺโต สาทิยนฺโต ปตฺถยนฺโต ปิหยนฺโต อภิชปฺปนฺโตติ – อิจฺฉํ ภวนมตฺตโนฯ นาทฺทสาสิํ อโนสิตนฺติฯ อชฺโฌสิตํเยว อทฺทสํ, อนชฺโฌสิตํ นาทฺทสํ, สพฺพํ โยพฺพญฺญํ ชราย โอสิตํ, สพฺพํ
‘‘ลาโภ
เอเต อนิจฺจา มนุเชสุ ธมฺมา, อสสฺสตา วิปริณามธมฺมา’’ติฯ
นาทฺทสาสิํ อโนสิตํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สมนฺตมสาโร โลโก, ทิสา สพฺพา สเมริตา;
อิจฺฉํ ภวนมตฺตโน, นาทฺทสาสิํ อโนสิต’’นฺติฯ
๑๗๓.
โอสาเน ตฺเวว พฺยารุทฺเธ, ทิสฺวา เม อรตี อหุ;
อเถตฺถ สลฺลมทฺทกฺขิํ, ทุทฺทสํ หทยสฺสิตํฯ
โอสาเน ตฺเวว พฺยารุทฺเธติฯ โอสาเน ตฺเววาติ สพฺพํ โยพฺพญฺญํ ชรา โอสาเปติ, สพฺพํ อาโรคฺยํ พฺยาธิ โอสาเปติ, สพฺพํ ชีวิตํ มรณํ โอสาเปติ, สพฺพํ ลาภํ อลาโภ โอสาเปติ, สพฺพํ ยสํ อยโส โอสาเปติ, สพฺพํ ปสํสํ นินฺทา โอสาเปติ, สพฺพํ สุขํ ทุกฺขํ โอสาเปตีติ – โอสาเน ตฺเววฯ พฺยารุทฺเธติ โยพฺพญฺญกามา สตฺตา ชราย ปฏิวิรุทฺธา, อาโรคฺยกามา สตฺตา พฺยาธินา ปฏิวิรุทฺธา, ชีวิตุกามา สตฺตา มรเณน ปฏิวิรุทฺธา, ลาภกามา สตฺตา อลาเภน ปฏิวิรุทฺธา, ยสกามา สตฺตา อยเสน ปฏิวิรุทฺธา, ปสํสกามา สตฺตา นินฺทาย ปฏิวิรุทฺธา, สุขกามา สตฺตา ทุกฺเขน ปฏิวิรุทฺธา อาหตา ปจฺจาหตา อาฆาติตา ปจฺจาฆาติตาติ – โอสาเน ตฺเวว พฺยารุทฺเธฯ
ทิสฺวา เม อรตี อหูติฯ ทิสฺวาติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – ทิสฺวาฯ เม อรตีติ ยา อรติ ยา อนภิรติ ยา อนภิรมนา ยา อุกฺกณฺฐิตา ยา ปริตสิตา อหูติ – ทิสฺวา เม อรตี อหุฯ
อเถตฺถ สลฺลมทฺทกฺขินฺติฯ อถาติ ปทสนฺธิ…เป.… ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อถาติฯ เอตฺถาติ สลฺลนฺติ สตฺต สลฺลานิ – ราคสลฺลํ, โทสสลฺลํ, โมหสลฺลํ, มานสลฺลํ, ทิฏฺฐิสลฺลํ, โสกสลฺลํ, กถํกถาสลฺลํฯ อทฺทกฺขินฺติ อทฺทสํ อทกฺขิํ อปสฺสิํ ปฏิวิชฺฌินฺติ – อเถตฺถ สลฺลมทฺทกฺขิํฯ
ทุทฺทสํ หทยสฺสิตนฺติฯ ทุทฺทสนฺติ ทุทฺทสํ ทุทฺทกฺขํ ทุปฺปสฺสํ ทุพฺพุชฺฌํ ทุรนุพุชฺฌํ ทุปฺปฏิวิชฺฌนฺติ – ทุทฺทสํฯ หทยสฺสิตนฺติ หทยํ วุจฺจติ จิตฺตํฯ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุฯ หทยสฺสิตนฺติ หทยนิสฺสิตํ จิตฺตสิตํ จิตฺตนิสฺสิตํ จิตฺเตน สหคตํ สหชาตํ สํสฏฺฐํ สมฺปยุตฺตํ เอกุปฺปาทํ เอกนิโรธํ เอกวตฺถุกํ
เตนาห ภควา –
‘‘โอสาเน ตฺเวว พฺยารุทฺเธ, ทิสฺวา เม อรตี อหุ;
อเถตฺถ สลฺลมทฺทกฺขิํ, ทุทฺทสํ หทยสฺสิต’’นฺติฯ
๑๗๔.
เยน สลฺเลน โอติณฺโณ, ทิสา สพฺพา วิธาวติ;
ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทติฯ
เยน สลฺเลน โอติณฺโณ, ทิสา สพฺพา วิธาวตีติฯ สลฺลนฺติฯ สตฺต สลฺลานิ – ราคสลฺลํ, โทสสลฺลํ, โมหสลฺลํ, มานสลฺลํ, ทิฏฺฐิสลฺลํ, โสกสลฺลํ, กถํกถาสลฺลํฯ กตมํ ราคสลฺลํ? โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ – อิทํ ราคสลฺลํฯ
กตมํ โทสสลฺลํ? ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติ อาฆาโต ชายติ ‘‘อนตฺถํ เม จรตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จริสฺสตี’’ติ อาฆาโต ชายติ…เป.… จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อิทํ โทสสลฺลํฯ
กตมํ โมหสลฺลํ? ทุกฺเข อญฺญาณํ…เป.… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺเต อญฺญาณํ, อปรนฺเต อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อญฺญาณํ
กตมํ มานสลฺลํ? ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโนฯ โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ
กตมํ ทิฏฺฐิสลฺลํ? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา
กตมํ โสกสลฺลํ? ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก อนฺโตฑาโห อนฺโตปริฑาโห เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ – อิทํ โสกสลฺลํฯ
กตมํ กถํกถาสลฺลํ? ทุกฺเข กงฺขา, ทุกฺขสมุทเย กงฺขา, ทุกฺขนิโรเธ กงฺขา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย กงฺขา, ปุพฺพนฺเต กงฺขา, อปรนฺเต กงฺขา, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขา, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาฯ ยา เอวรูปา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวฬฺหกํ ทฺเวธาปโถ สํสโย อเนกํสคฺคาโห
เยน สลฺเลน โอติณฺโณ, ทิสา สพฺพา วิธาวตีติฯ ราคสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ, ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิลฺโลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปนฺเถปิ ติฏฺฐติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติ; เอวมฺปิ ราคสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ
โทสสลฺเลน…เป.… โมหสลฺเลน… มานสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย
ทิฏฺฐิสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อเจลโก โหติ มุตฺตาจาโร หตฺถาปเลขโน
อถ วา ทิฏฺฐิสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต โส สากภกฺโข วา โหติ, สามากภกฺโข วา โหติ, นีวารภกฺโข วา โหติ, ททฺทุลภกฺโข วา โหติ, หฏภกฺโข วา โหติ, กณภกฺโข วา โหติ, อาจามภกฺโข วา
โสกสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ สมฺโมหํ อาปชฺชติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –
‘‘ภูตปุพฺพํ, พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อญฺญตริสฺสา อิตฺถิยา มาตา กาลมกาสิฯ สา ตสฺสา กาลํ กิริยาย อุมฺมตฺติกา ขิตฺตจิตฺตา รถิยาย รถิยํ, สิงฺฆาฏเกน
‘‘ภูตปุพฺพํ, พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อญฺญตริสฺสา
‘‘ภูตปุพฺพํ, พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อญฺญตรสฺส ปุริสสฺส มาตา กาลมกาสิฯ โส ตสฺสา กาลํ กิริยาย อุมฺมตฺตโก ขิตฺตจิตฺโต รถิยาย รถิยํ, สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘อปิ เม มาตรํ อทฺทสฺสถ, อปิ เม มาตรํ อทฺทสฺสถา’ติฯ
‘‘ภูตปุพฺพํ
‘‘ภูตปุพฺพํ, พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อญฺญตรา อิตฺถี ญาติกุลํ อคมาสิฯ ตสฺสา เต ญาตกา สามิกํ อจฺฉินฺทิตฺวา อญฺญสฺส ทาตุกามา, สา จ นํ น อิจฺฉติฯ อถ โข สา อิตฺถี สามิกํ เอตทโวจ – ‘อิเม, อยฺยปุตฺต, ญาตกา ตว อจฺฉินฺทิตฺวา อญฺญสฺส ทาตุกามา, อุโภ มยํ
กถํกถาสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต สํสยปกฺขนฺโท โหติ วิมติปกฺขนฺโท ทฺเวฬฺหกชาโต – ‘‘อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานํ, นนุ โข อโหสิํ อตีตมทฺธานํ, กิํ นุ โข อโหสิํ อตีตมทฺธานํ, กถํ นุ โข อโหสิํ อตีตมทฺธานํ
เต สลฺเล อภิสงฺขโรติ; เต สลฺเล อภิสงฺขโรนฺโต สลฺลาภิสงฺขารวเสน ปุรตฺถิมํ ทิสํ ธาวติ, ปจฺฉิมํ ทิสํ ธาวติ, อุตฺตรํ ทิสํ ธาวติ, ทกฺขิณํ ทิสํ ธาวติฯ เต สลฺลาภิสงฺขารา อปฺปหีนา; สลฺลาภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตา คติยา ธาวติ, นิรเย ธาวติ
ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทตีติฯ ตเมว ราคสลฺลํ โทสสลฺลํ โมหสลฺลํ มานสลฺลํ ทิฏฺฐิสลฺลํ โสกสลฺลํ กถํกถาสลฺลํ อพฺพุยฺห อพฺพุหิตฺวา อุทฺธริตฺวา สมุทฺธริตฺวา อุปฺปาฏยิตฺวา สมุปฺปาฏยิตฺวา น สีทตีติ
เตนาห
‘‘เยน สลฺเลน โอติณฺโณ, ทิสา สพฺพา วิธาวติ;
ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทตี’’ติฯ
๑๗๕.
ตตฺถ สิกฺขานุคียนฺติ, ยานิ โลเก คธิตานิ;
น เตสุ ปสุโต สิยา, นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเม;
สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนฯ
ตตฺถ สิกฺขานุคียนฺติ, ยานิ โลเก คธิตานีติฯ สิกฺขาติ หตฺถิสิกฺขา อสฺสสิกฺขา รถสิกฺขา ธนุสิกฺขา สาลากิยํ สลฺลกตฺติยํ กายติกิจฺฉํ ภูติยํ โกมารภจฺจํ อนุคียนฺตีติ คียนฺติ นิคฺคียนฺติ กถียนฺติ ภณียนฺติ ทีปียนฺติ โวหรียนฺติฯ อถ วา คียนฺติ คณฺหียนฺติ อุคฺคณฺหียนฺติ โลเกติ มนุสฺสโลเกติ – ตตฺถ สิกฺขานุคียนฺติ, ยานิ โลเก คธิตานิฯ
น เตสุ ปสุโต สิยาติฯ ตาสุ วา สิกฺขาสุ เตสุ วา ปญฺจสุ กามคุเณสุ น ปสุโต สิยา, น ตนฺนินฺโน อสฺส, น ตปฺโปโณ, น ตปฺปพฺภาโร, น ตทธิมุตฺโต, น ตทธิปเตยฺโยติ – น เตสุ ปสุโต สิยาฯ
นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเมติฯ นิพฺพิชฺฌาติ ปฏิวิชฺฌิตฺวาฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ สพฺพโสติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – สพฺพโสติฯ กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาติ – นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเมฯ
สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนติฯ สิกฺขาติ ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขา…เป.… อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ นิพฺพานมตฺตโนติ อตฺตโน ราคสฺส นิพฺพาปนาย โทสสฺส นิพฺพาปนาย โมหสฺส นิพฺพาปนาย…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ
เตนาห ภควา –
‘‘ตตฺถ
น เตสุ ปสุโต สิยา, นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเม;
สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน’’ติฯ
๑๗๖.
สจฺโจ สิยา อปฺปคพฺโภ, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
อกฺโกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนิฯ
สจฺโจ สิยา อปฺปคพฺโภติฯ สจฺโจ สิยาติ สจฺจวาจาย สมนฺนาคโต สิยา, สมฺมาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต สิยา, อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน สมนฺนาคโต สิยาติ – สจฺโจ สิยาฯ อปฺปคพฺโภติ ตีณิ ปาคพฺภิยานิ – กายิกํ ปาคพฺภิยํ, วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ, เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ…เป.… อิทํ เจตสิกํ ปาคพฺภิยํฯ ยสฺสิมานิ ตีณิ ปาคพฺภิยานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ
อมาโย ริตฺตเปสุโณติฯ มายา วุจฺจติ วญฺจนิกา จริยาฯ อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา ตสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตุ ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหติ, มา มํ ชญฺญาติ อิจฺฉติ, มา มํ ชญฺญาติ สงฺกปฺเปติ, มา มํ ชญฺญาติ วาจํ ภาสติ, มา มํ ชญฺญาติ กาเยน ปรกฺกมติฯ ยา เอวรูปา มายา มายาวิตา อจฺจสรา วญฺจนา นิกติ นิกิรณา ปริหรณา คูหนา ปริคูหนา ฉาทนา ปริจฺฉาทนา อนุตฺตานีกมฺมํ อนาวิกมฺมํ โวจฺฉาทนา ปาปกิริยา – อยํ วุจฺจติ มายาฯ ยสฺเสสา มายา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ ริตฺตเปสุโณติ เปสุญฺญนฺติ อิเธกจฺโจ ปิสุณวาโจ โหติ…เป.… เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรติฯ ยสฺเสตํ เปสุญฺญํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา
อกฺโกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนีติฯ อกฺโกธโนติ หิ โข วุตฺตํ, อปิ จ โกโธ ตาว วตฺตพฺโพฯ ทสหากาเรหิ โกโธ โลโภติ โย โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ เววิจฺฉํ วุจฺจติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ…เป.… คาโห วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ อกฺโกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนีติฯ มุนิ โลภปาปญฺจ เววิจฺฉญฺจ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ
เตนาห ภควา –
‘‘สจฺโจ สิยา อปฺปคพฺโภ, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
อกฺโกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนี’’ติฯ
๑๗๗.
นิทฺทํ ตนฺทิํ สเห ถีนํ, ปมาเทน น สํวเส;
อติมาเน น ติฏฺเฐยฺย, นิพฺพานมนโส นโรฯ
นิทฺทํ ตนฺทิํ สเห ถีนนฺติฯ นิทฺทาติ ยา กายสฺส อกลฺยตา อกมฺมญฺญตา โอนาโห ปริโยนาโห อนฺโตสโมโรโธ มิทฺธํ สุปฺปํ ปจลายิกา สุปฺปํ สุปฺปนา สุปฺปิตตฺตํฯ ตนฺทินฺติ ยา ตนฺที ถีนนฺติ ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมญฺญตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนํ ลียนา ลียิตตฺตํ, ถินํ ถิยนา ถิยิตตฺตํ จิตฺตสฺสฯ นิทฺทํ ตนฺทิํ สเห ถีนนฺติฯ นิทฺทญฺจ ตนฺทิญฺจ ถินญฺจ สเห สเหยฺย ปริสเหยฺย อภิภเวยฺย อชฺโฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มทฺเทยฺยาติ – นิทฺทํ ตนฺทิํ สเห ถีนํฯ
ปมาเทน น สํวเสติฯ ปมาโท วตฺตพฺโพ กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปญฺจสุ วา กามคุเณสุฯ จิตฺตสฺส โวสคฺโค โวสคฺคานุปฺปาทนํ ปมาเทน น สํวเสติ ปมาเทน น วเสยฺย น สํวเสยฺย น อาวเสยฺย น ปริวเสยฺย, ปมาทํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ปมาทา อารโต อสฺส
อติมาเน น ติฏฺเฐยฺยาติฯ อติมาโนติ อิเธกจฺโจ ปรํ อติมญฺญติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ อติมาโนฯ อติมาเน น ติฏฺเฐยฺยาติฯ อติมาเน น ติฏฺเฐยฺย น สํติฏฺเฐยฺย, อติมานํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, อติมานา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – อติมาเน น ติฏฺเฐยฺยฯ
นิพฺพานมนโส นโรติฯ อิเธกจฺโจ ทานํ เทนฺโต สีลํ สมาทิยนฺโต อุโปสถกมฺมํ กโรนฺโต ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺฐเปนฺโต ปริเวณํ สมฺมชฺชนฺโต เจติยํ วนฺทนฺโต เจติเย คนฺธมาลํ อาโรเปนฺโต เจติยํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ยํ กิญฺจิ เตธาตุกํ กุสลาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺโต น คติเหตุ น อุปปตฺติเหตุ น ปฏิสนฺธิเหตุ น ภวเหตุ น สํสารเหตุ น วฏฺฏเหตุ, สพฺพํ ตํ วิสํโยคาธิปฺปาโย นิพฺพานนินฺโน นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร อภิสงฺขโรตีติฯ เอวมฺปิ นิพฺพานมนโส นโรฯ อถ วา สพฺพสงฺขารธาตุยา จิตฺตํ ปฏิวาเปตฺวา
‘‘น ปณฺฑิตา อุปธิสุขสฺส เหตุ, ททนฺติ ทานานิ ปุนพฺภวาย;
กามญฺจ เต อุปธิปริกฺขยาย, ททนฺติ ทานํ อปุนพฺภวายฯ
‘‘น
กามญฺจ เต อุปธิปริกฺขยาย, ภาเวนฺติ ฌานํ อปุนพฺภวายฯ
‘‘เต
นชฺโช ยถา สาครมชฺฌุเปตา
นิพฺพานมนโส นโรฯ เตนาห ภควา –
‘‘นิทฺทํ ตนฺทิ สเห ถีนํ, ปมาเทน น สํวเส;
อติมาเน น ติฏฺเฐยฺย, นิพฺพานมนโส นโร’’ติฯ
๑๗๘.
โมสวชฺเช น นิยฺเยถ, รูเป สฺเนหํ น กุพฺพเย;
มานญฺจ ปริชาเนยฺย, สาหสา วิรโต จเรฯ
โมสวชฺเช น นิยฺเยถาติฯ โมสวชฺชํ วุจฺจติ มุสาวาโทฯ อิเธกจฺโจ สภคฺคโต วา ปริสคฺคโต วา ญาติมชฺฌคโต วา ปูคมชฺฌคโต วา ราชกุลมชฺฌคโต วา อภินีโต สกฺขิปุฏฺโฐ – ‘‘เอหมฺโภ ปุริส, ยํ ชานาสิ ตํ วเทหี’’ติ, โส อชานํ วา อาห – ‘‘ชานามี’’ติ, ชานํ วา อาห – ‘‘น ชานามี’’ติ, อปสฺสํ วา อาห – ‘‘ปสฺสามี’’ติ, ปสฺสํ วา อาห – ‘‘น ปสฺสามี’’ติฯ อิติ อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วา อามิสกิญฺจิกฺขเหตุ วา สมฺปชานมุสา ภาสิตา โหติ – อิทํ วุจฺจติ โมสวชฺชํฯ อปิ จ ตีหากาเรหิ…เป.… จตูหากาเรหิ… ปญฺจหากาเรหิ… ฉหากาเรหิ… สตฺตหากาเรหิ… อฏฺฐหากาเรหิ…เป.… อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ มุสาวาโท โหติฯ โมสวชฺเช น นิยฺเยถาติฯ โมสวชฺเช น ยาเยยฺย น นิยฺยาเยยฺย น วเหยฺย น สํหเรยฺย, โมสวชฺชํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, โมสวชฺชา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – โมสวชฺเช น นิยฺเยถฯ
รูเป สฺเนหํ น กุพฺพเยติฯ รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา รูเป สฺเนหํ น กุพฺพเยติฯ รูเป สฺเนหํ น กเรยฺย ฉนฺทํ น กเรยฺย เปมํ น กเรยฺย ราคํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺยาติ – รูเป สฺเนหํ น กุพฺพเยฯ
มานญฺจ ปริชาเนยฺยาติฯ มาโนติ เอกวิเธน มาโน – ยา จิตฺตสฺส
มานญฺจ ปริชาเนยฺยาติฯ มานํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชาเนยฺย – ญาตปริญฺญาย, ตีรณปริญฺญาย, ปหานปริญฺญายฯ กตมา
กตมา ตีรณปริญฺญา? เอตํ ญาตํ กตฺวา มานํ ตีเรติ อนิจฺจโต ทุกฺขโต…เป.… นิสฺสรณโต ตีเรติ – อยํ ตีรณปริญฺญาฯ
กตมา ปหานปริญฺญา? เอวํ ตีรยิตฺวา มานํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ มานญฺจ ปริชาเนยฺยาติ มานํ อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชาเนยฺยาติ – มานญฺจ ปริชาเนยฺยฯ
สาหสา วิรโต จเรติฯ กตมา สาหสา จริยา? รตฺตสฺส ราคจริยา สาหสา จริยา, ทุฏฺฐสฺส โทสจริยา สาหสา จริยา, มูฬฺหสฺส โมหจริยา สาหสา จริยา, วินิพทฺธสฺส มานจริยา สาหสา จริยา, ปรามฏฺฐสฺส ทิฏฺฐิจริยา สาหสา จริยา, วิกฺเขปคตสฺส อุทฺธจฺจจริยา สาหสา จริยา, อนิฏฺฐงฺคตสฺส วิจิกิจฺฉาจริยา สาหสา จริยา, ถามคตสฺส อนุสยจริยา สาหสา จริยา – อยํ สาหสา จริยาฯ สาหสา วิรโต จเรติ สาหสา จริยาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺย จเรยฺย วิจเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – สาหสา วิรโต จเรฯ
เตนาห ภควา –
‘‘โมสวชฺเช น นิยฺเยถ, รูเป สฺเนหํ น กุพฺพเย;
มานญฺจ ปริชาเนยฺย, สาหสา วิรโต จเร’’ติฯ
๑๗๙.
ปุราณํ นาภินนฺเทยฺย, นเว ขนฺติํ น กุพฺพเย ;
หียมาเน น โสเจยฺย, อากาสํ น สิโต สิยาฯ
ปุราณํ นาภินนฺเทยฺยาติฯ ปุราณํ วุจฺจติ อตีตา รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณาฯ อตีเต สงฺขาเร ตณฺหาวเสน ทิฏฺฐิวเสน นาภินนฺเทยฺย นาภิวเทยฺย น อชฺโฌเสยฺย, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ
นเว ขนฺติํ น กุพฺพเยติฯ นวา วุจฺจติ ปจฺจุปฺปนฺนา รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณาฯ ปจฺจุปฺปนฺเน สงฺขาเร ตณฺหาวเสน ทิฏฺฐิวเสน ขนฺติํ น กเรยฺย ฉนฺทํ น กเรยฺย เปมํ น กเรยฺย ราคํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺยาติ – นเว ขนฺติํ น กุพฺพเยฯ
หียมาเน น โสเจยฺยาติฯ หียมาเน หายมาเน ปริหายมาเน
อากาสํ น สิโต สิยาติฯ อากาสํ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ กิํการณา อากาสํ วุจฺจติ ตณฺหา? ยาย ตณฺหาย รูปํ อากสฺสติ สมากสฺสติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสติ, เวทนํ…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… คติํ… อุปปตฺติํ… ปฏิสนฺธิํ… ภวํ… สํสารํ… วฏฺฏํ อากสฺสติ สมากสฺสติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสติ; ตํการณา อากาสํ วุจฺจติ ตณฺหาฯ อากาสํ น สิโต สิยาติฯ ตณฺหานิสฺสิโต น สิยาฯ ตณฺหํ
เตนาห ภควา –
‘‘ปุราณํ นาภินนฺเทยฺย, นเว ขนฺติํ น กุพฺพเย;
หียมาเน น โสเจยฺย, อากาสํ น สิโต สิยา’’ติฯ
๑๘๐.
เคธํ พฺรูมิ มโหโฆติ, อาชวํ พฺรูมิ ชปฺปนํ;
อารมฺมณํ ปกมฺปนํ, กามปงฺโก ทุรจฺจโยฯ
เคธํ พฺรูมิ มโหโฆตีติฯ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ มโหโฆ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ เคธํ พฺรูมิ มโหโฆตีติฯ เคธํ ‘‘มโหโฆ’’ติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – เคธํ พฺรูมิ มโหโฆติฯ
อาชวํ พฺรูมิ ชปฺปนนฺติฯ อาชวา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ชปฺปนาปิ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ อาชวํ พฺรูมิ ชปฺปนนฺติ อาชวํ ‘‘ชปฺปนา’’ติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ…เป.… อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – อาชวํ พฺรูมิ ชปฺปนํฯ
อารมฺมณํ ปกมฺปนนฺติฯ อารมฺมณมฺปิ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย
กามปงฺโก ทุรจฺจโยติฯ กามปงฺโก กามกทฺทโม กามกิเลโส กามปลิโป กามปลิโพโธ
เตนาห ภควา –
‘‘เคธํ
อารมฺมณํ ปกมฺปนํ, กามปงฺโก ทุรจฺจโย’’ติฯ
๑๘๑.
สจฺจา อโวกฺกมํ มุนิ, ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ;
สพฺพํ โส ปฏินิสฺสชฺช, ส เว สนฺโตติ วุจฺจติฯ
สจฺจา อโวกฺกมํ มุนีติฯ สจฺจวาจาย อโวกฺกมนฺโต, สมฺมาทิฏฺฐิยา อโวกฺกมนฺโต, อริยา อฏฺฐงฺคิกา มคฺคา อโวกฺกมนฺโตฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ – สจฺจา อโวกฺกมํ มุนิฯ
ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณติฯ ถลํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ…เป.… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาฯ ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณติฯ ถเล ติฏฺฐติ ทีเป ติฏฺฐติ ตาเณ
สพฺพํ โส ปฏินิสฺสชฺชาติฯ สพฺพํ วุจฺจติ ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขุ เจว รูปา จ
ส เว สนฺโตติ วุจฺจตีติฯ โส สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ วุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียตีติ – ส เว สนฺโตติ วุจฺจติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สจฺจา อโวกฺกมํ มุนิ, ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ;
สพฺพํ โส ปฏินิสฺสชฺช, ส เว สนฺโตติ วุจฺจตี’’ติฯ
๑๘๒.
ส เว วิทฺวา ส เวทคู, ญตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต;
สมฺมา โส โลเก อิริยาโน, น ปิเหตีธ กสฺสจิฯ
ส เว วิทฺวา ส เวทคูติฯ วิทฺวาติ วิทฺวา วิชฺชาคโต ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ เวทคูติฯ เวทา วุจฺจนฺติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ…เป.… สพฺพเวทนาสุ วีตราโค สพฺพเวทมติจฺจ เวทคู โสติ – ส เว วิทฺวา ส เวทคูฯ
ญตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโตติฯ ญตฺวาติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ อนิสฺสิโตติ ทฺเว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺฐินิสฺสโย จ…เป.… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป.… อยํ ทิฏฺฐินิสฺสโยฯ ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฏฺฐินิสฺสยํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต… โสตํ อนิสฺสิโต… ฆานํ อนิสฺสิโต…เป.… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพ
สมฺมา โส โลเก อิริยาโนติฯ ยโต อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ ฉนฺทราโค ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต
น ปิเหตีธ กสฺสจีติฯ ปิหา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยสฺเสสา ปิหา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส กสฺสจิ น ปิเหติ ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เวสฺสสฺส วา สุทฺทสฺส วา คหฏฺฐสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วาติ – น ปิเหตีธ กสฺสจิฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ส เว วิทฺวา ส เวทคู, ญตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต;
สมฺมา โส โลเก อิริยาโน, น ปิเหตีธ กสฺสจี’’ติฯ
๑๘๓.
โยธ กาเม อจฺจตริ, สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยํ;
น โส โสจติ นาชฺเฌติ, ฉินฺนโสโต อพนฺธโนฯ
โยธ กาเม อจฺจตริ, สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยนฺติฯ โยติ โย ยาทิโส ยถายุตฺโต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํ ฐานปฺปตฺโต ยํ กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ สงฺคาติ สตฺต สงฺคา – ราคสงฺโค, โทสสงฺโค, โมหสงฺโค, มานสงฺโค, ทิฏฺฐิสงฺโค, กิเลสสงฺโค, ทุจฺจริตสงฺโคฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยนฺติฯ โย กาเม จ สงฺเค จ โลเก ทุรจฺจเย ทุรติวตฺเต ทุตฺตเร ทุปฺปตเร ทุสฺสมติกฺกเม ทุพฺพีติวตฺเต อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ – โยธ กาเม อจฺจตริ, สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยํฯ
น โส โสจติ นาชฺเฌตีติฯ วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจติ, วิปริณตสฺมิํ วา วตฺถุสฺมิํ น โสจติฯ ‘‘จกฺขุ เม วิปริณต’’นฺติ น โสจติ…เป.… โสตํ เม… ฆานํ เม… ชิวฺหา เม… กาโย เม… รูปา เม… สทฺทา เม… คนฺธา เม… รสา เม… โผฏฺฐพฺพา เม… กุลํ เม… คโณ เม… อาวาโส เม… ลาโภ เม… ยโส เม… ปสํสา เม… สุขํ เม… จีวรํ เม… ปิณฺฑปาโต เม… เสนาสนํ เม… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา เม… มาตา เม… ปิตา เม… ภาตา เม… ภคินี เม… ปุตฺโต เม… ธีตา เม… มิตฺตา เม… อมจฺจา เม… ญาตี เม… ‘‘สาโลหิตา เม วิปริณตา’’ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น นาชฺเฌตีติ นชฺเฌติ น อชฺเฌติ น อุปนิชฺฌายติ น นิชฺฌายติ น ปชฺฌายติฯ อถ วา น ชายติ น ชิยฺยติ น มิยฺยติ น จวติ น อุปปชฺชตีติ – นาชฺเฌตีติ – น โส โสจติ นาชฺเฌติฯ
ฉินฺนโสโต อพนฺธโนติฯ โสตํ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยสฺเสสา โสตา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา…เป.… ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ ฉินฺนโสโตฯ อพนฺธโนติ ราคพนฺธนํ โทสพนฺธนํ โมหพนฺธนํ มานพนฺธนํ ทิฏฺฐิพนฺธนํ กิเลสพนฺธนํ ทุจฺจริตพนฺธนํ, ยสฺเสเต พนฺธนา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา…เป.… ญาณคฺคินา
เตนาห ภควา –
‘‘โยธ กาเม อจฺจตริ, สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยํ;
น โส โสจติ นาชฺเฌติ, ฉินฺนโสโต อพนฺธโน’’ติฯ
๑๘๔.
ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ, ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนํ;
มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ, อุปสนฺโต จริสฺสสิฯ
ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหีติฯ อตีเต สงฺขาเร อารพฺภ เย กิเลสา อุปฺปชฺเชยฺยุํ เต กิเลเส โสเสหิ วิโสเสหิ สุกฺขาเปหิ วิสุกฺขาเปหิ อพีชํ กโรหิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺติํ กโรหิ อนภาวํ คเมหีติฯ เอวมฺปิ ยํ ปุพฺเพ ตํ
ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนนฺติฯ ปจฺฉา วุจฺจติ อนาคตํฯ อนาคเต สงฺขาเร อารพฺภ ยานิ อุปฺปชฺเชยฺยุํ ราคกิญฺจนํ โทสกิญฺจนํ โมหกิญฺจนํ มานกิญฺจนํ ทิฏฺฐิกิญฺจนํ กิเลสกิญฺจนํ ทุจฺจริตกิญฺจนํ, อิมานิ กิญฺจนานิ
มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสีติฯ มชฺฌํ วุจฺจติ ปจฺจุปฺปนฺนา รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณาฯ ปจฺจุปฺปนฺเน สงฺขาเร ตณฺหาวเสน ทิฏฺฐิวเสน น คเหสฺสสิ น อุคฺคเหสฺสสิ น คณฺหิสฺสสิ น ปรามสิสฺสสิ นาภินนฺทิสฺสสิ นาภิจริสฺสสิ น อชฺโฌสิสฺสสิ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหิสฺสสิ วิโนเทสฺสสิ พฺยนฺติํ กริสฺสสิ อนภาวํ คเมสฺสสีติ – มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิฯ
อุปสนฺโต จริสฺสสีติฯ ราคสฺส สนฺตตฺตา สมิตตฺตา อุปสมิตตฺตา, โทสสฺส สนฺตตฺตา สมิตตฺตา อุปสมิตตฺตา…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา อุปสมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา
เตนาห ภควา –
‘‘ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ, ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนํ;
มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ, อุปสนฺโต จริสฺสสี’’ติฯ
๑๘๕.
สพฺพโส นามรูปสฺมิํ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตํ;
อสตา จ น โสจติ, ส เว โลเก น ชียติฯ
สพฺพโส นามรูปสฺมิํ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตนฺติฯ สพฺพโสติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – สพฺพโสติฯ นามนฺติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธาฯ รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา, จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํฯ ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ มมายิตนฺติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ…เป.… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป.… อิทํ ทิฏฺฐิมมตฺตํฯ สพฺพโส นามรูปสฺมิํ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตนฺติ สพฺพโส นามรูปสฺมิํ มมตฺตา ยสฺส นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – สพฺพโส นามรูปสฺมิํ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตํฯ
อสตา จ น โสจตีติฯ วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจติ, วิปริณตสฺมิํ วา วตฺถุสฺมิํ น โสจติฯ ‘‘จกฺขุ เม วิปริณต’’นฺติ น โสจติ, โสตํ เม… ฆานํ เม… ชิวฺหา เม… กาโย เม… รูปา เม… สทฺทา
อถ วา อสตาย ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติฯ เอวมฺปิ อสตา จ น โสจติฯ อถ วา จกฺขุโรเคน ผุฏฺโฐ ปเรโต…เป.… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสน ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต น โสจติ น
ส เว โลเก น ชียตีติฯ ยสฺส ‘‘มยฺหํ วา อิทํ ปเรสํ วา อิท’’นฺติ กิญฺจิ รูปคตํ
ภาสิตมฺปิ เหตํ –
‘‘ชีโน
สพฺเพสุ
‘‘ปุพฺเพว มจฺจํ วิชหนฺติ โภคา, มจฺโจ ธเน ปุพฺพตรํ ชหาสิ;
อสสฺสตา
‘‘อุเทติ อาปูรติ เวติ จนฺโท, อนฺธํ ตเปตฺวาน
วิทิตา มยา สตฺตุก โลกธมฺมา, ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเล’’ติฯ
ยสฺส ‘‘มยฺหํ วา อิทํ ปเรสํ วา อิท’’นฺติ กิญฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ คหิตํ ปรามฏฺฐํ อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ, ตสฺส ชานิ นตฺถิฯ ภาสิตมฺปิ เหตํ – ‘‘‘นนฺทสิ, สมณา’ติฯ ‘กิํ ลทฺธา, อาวุโส’ติ? ‘เตน หิ, สมณ, โสจสี’ติฯ ‘กิํ ชียิตฺถ, อาวุโส’ติ? ‘เตน หิ, สมณ, เนว นนฺทสิ น โสจสี’ติฯ ‘เอวมาวุโส’’’ติฯ
‘‘จิรสฺสํ
อนนฺทิํ อนีฆํ ภิกฺขุํ, ติณฺณํ โลเก วิสตฺติก’’นฺติฯ
ส เว โลเก น ชียติฯ เตนาห ภควา –
‘‘สพฺพโส
อสตา จ น โสจติ, ส เว โลเก น ชียตี’’ติฯ
๑๘๖.
ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํ;
มมตฺตํ โส อสํวินฺทํ, นตฺถิ เมติ น โสจติฯ
ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนนฺติฯ ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ ยสฺส ‘‘มยฺหํ วา อิทํ ปเรสํ วา อิท’’นฺติ กิญฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ คหิตํ ปรามฏฺฐํ อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติฯ เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํฯ
วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘นายํ, ภิกฺขเว, กาโย ตุมฺหากํ, นปิ อญฺเญสํฯ ปุราณมิทํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ อภิสงฺขตํ อภิสญฺเจตยิตํ เวทนียํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทํเยว สาธุกํ โยนิโส มนสิกโรติ – ‘อิติ อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ, อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหติ อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ, ยทิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ อวิชฺชายตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติฯ เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํฯ
วุตฺตมฺปิ
‘‘สุญฺญโต
อตฺตานุทิฏฺฐิํ อูหจฺจ
เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติฯ
เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํฯ
วุตฺตมฺปิ
‘‘สุทฺธธมฺมสมุปฺปาทํ, สุทฺธสงฺขารสนฺตติํ;
ปสฺสนฺตสฺส ยถาภูตํ, น ภยํ โหติ คามณิฯ
‘‘ติณกฏฺฐสมํ โลกํ, ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;
นาญฺญํ ปตฺถยเต กิญฺจิ, อญฺญตฺร อปฺปฏิสนฺธิยา’’ติ
เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํฯ วชิรา
‘‘กํ นุ สตฺโตติ ปจฺเจสิ, มาร ทิฏฺฐิคตํ นุ เต;
สุทฺธสงฺขารปุญฺโชยํ, นยิธ สตฺตุปลพฺภติฯ
‘‘ยถา หิ
เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ, โหติ สตฺโตติ สมฺมุติ
‘‘ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ, ทุกฺขํ ติฏฺฐติ เวติ จ;
นาญฺญตฺร ทุกฺขา สมฺโภติ, นาญฺญํ ทุกฺขา นิรุชฺฌตี’’ติฯ
เอวมฺปิ
‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูปํ สมนฺเนสติ ยาวตา รูปสฺส คติ, เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ สมนฺเนสติ ยาวตา วิญฺญาณสฺส คติฯ ตสฺส รูปํ สมนฺเนสโต ยาวตา รูปสฺส คติ, เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ สมนฺเนสโต ยาวตา วิญฺญาณสฺส คติ
อายสฺมา, อานนฺโท, ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘สุญฺโญ โลโก, สุญฺโญ โลโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติฯ กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, สุญฺโญ โลโกติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘ยสฺมา โข, อานนฺท, สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา สุญฺโญ โลโกติ วุจฺจติฯ กิญฺจานนฺท, สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา? จกฺขุ โข, อานนฺท, สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ รูปา สุญฺญา, จกฺขุวิญฺญาณํ สุญฺญํ, จกฺขุสมฺผสฺโส สุญฺโญ, ยทิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ สุญฺญํ… โสตํ สุญฺญํ… สทฺทา สุญฺญา… ฆานํ สุญฺญํ… คนฺธา สุญฺญา… ชิวฺหา สุญฺญา… รสา สุญฺญา… กาโย สุญฺโญ… โผฏฺฐพฺพา สุญฺญา… มโน สุญฺโญ… ธมฺมา สุญฺญา… มโนวิญฺญาณํ สุญฺญํ… มโนสมฺผสฺโส สุญฺโญ, ยทิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ
มมตฺตํ โส อสํวินฺทนฺติฯ มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ…เป.… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป.… อิทํ
นตฺถิ เมติ น โสจตีติฯ วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจติ, วิปริณตสฺมิํ วา วตฺถุสฺมิํ น โสจติฯ ‘‘จกฺขุ เม วิปริณต’’นฺติ น โสจติ, ‘‘โสตํ เม…เป.… สาโลหิตา เม วิปริณตา’’ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ – นตฺถิ เมติ น โสจติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ยสฺส
มมตฺตํ โส อสํวินฺทํ, นตฺถิ เมติ น โสจตี’’ติฯ
๑๘๗.
อนิฏฺฐุรี อนนุคิทฺโธ, อเนโช สพฺพธี สโม;
ตมานิสํสํ ปพฺรูมิ, ปุจฺฉิโต อวิกมฺปินํฯ
อนิฏฺฐุรี อนนุคิทฺโธ อเนโช สพฺพธี สโมติฯ กตมํ นิฏฺฐุริยํ? อิเธกจฺโจ นิฏฺฐุริโย โหติ, ปรลาภสกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนาสุ อิสฺสติ อุสูยติ อนนุคิทฺโธติฯ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยสฺเสโส
อเนโช สพฺพธี สโมติฯ เอชา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยสฺเสสา เอชา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา…เป.… ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อเนโชฯ เอชาย ปหีนตฺตา อเนโชฯ โส ลาเภปิ น อิญฺชติ, อลาเภปิ น อิญฺชติ, ยเสปิ น อิญฺชติ, อยเสปิ น อิญฺชติ, ปสํสายปิ น อิญฺชติ, นินฺทายปิ น อิญฺชติ, สุเขปิ น อิญฺชติ, ทุกฺเขปิ น อิญฺชติ, น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ – อเนโชฯ สพฺพธี สโมติ สพฺพํ วุจฺจติ ทฺวาทสายตนานิฯ จกฺขุ เจว รูปา จ…เป.… มโน เจว ธมฺมา จฯ ยโต อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ ฉนฺทราโค ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายติํ อนุปฺปาทธมฺโม, โส วุจฺจติ สพฺพธิ สโมฯ โส สพฺพตฺถ ตาทิ สพฺพตฺถ มชฺฌตฺโต สพฺพตฺถ อุเปกฺขโกติ – อเนโช สพฺพธี สโมฯ
ตมานิสํสํ ปพฺรูมิ, ปุจฺฉิโต อวิกมฺปินนฺติฯ อวิกมฺปินํ ปุคฺคลํ ปุฏฺโฐ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต ปสาทิโต อิเม จตฺตาโร อานิสํเส ปพฺรูมิฯ โย โส อนิฏฺฐุรี อนนุคิทฺโธ อเนโช สพฺพธิ สโมติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ…เป.… ปกาเสมีติ – ตมานิสํสํ ปพฺรูมิ ปุจฺฉิโต อวิกมฺปินํฯ
เตนาห
‘‘อนิฏฺฐุรี อนนุคิทฺโธ, อเนโช สพฺพธี สโม;
ตมานิสํสํ ปพฺรูมิ, ปุจฺฉิโต อวิกมฺปิน’’นฺติฯ
๑๘๘.
อเนชสฺส วิชานโต, นตฺถิ กาจิ นิสงฺขติ ;
วิรโต โส วิยารพฺภา, เขมํ ปสฺสติ สพฺพธิฯ
อเนชสฺส วิชานโตติฯ เอชา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยสฺเสสา เอชา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา…เป.… ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อเนโชฯ เอชาย ปหีนตฺตา อเนโชฯ โส ลาเภปิ น อิญฺชติ, อลาเภปิ น อิญฺชติ, ยเสปิ น อิญฺชติ, อยเสปิ น อิญฺชติ, ปสํสายปิ น อิญฺชติ, นินฺทายปิ น อิญฺชติ, สุเขปิ น อิญฺชติ, ทุกฺเขปิ น อิญฺชติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ – อเนชสฺสฯ วิชานโตติ ชานโต อาชานโต วิชานโต ปฏิวิชานโต ปฏิวิชฺฌโตฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ชานโต อาชานโต วิชานโต ปฏิวิชานโต ปฏิวิชฺฌโต, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ
นตฺถิ กาจิ นิสงฺขตีติฯ นิสงฺขติโย วุจฺจนฺติ ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโรฯ ยโต ปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, เอตฺตาวตา นิสงฺขติโย นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – นตฺถิ กาจิ นิสงฺขติฯ
วิรโต โส วิยารพฺภาติฯ วิยารพฺโภ วุจฺจติ ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโรฯ ยโต ปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อปุญฺญาภิสงฺขาโร
เขมํ ปสฺสติ สพฺพธีติฯ ภยกโร ราโค ภยกโร โทโส ภยกโร โมโห…เป.… ภยกรา กิเลสาฯ ภยกรสฺส ราคสฺส ปหีนตฺตา…เป.… ภยกรานํ กิเลสานํ ปหีนตฺตา สพฺพตฺถ เขมํ ปสฺสติ สพฺพตฺถ อภยํ ปสฺสติ สพฺพตฺถ อนีติกํ ปสฺสติ สพฺพตฺถ
เตนาห ภควา –
‘‘อเนชสฺส วิชานโต, นตฺถิ กาจิ นิสงฺขติ;
วิรโต โส วิยารพฺภา, เขมํ ปสฺสติ สพฺพธี’’ติฯ
๑๘๙.
น สเมสุ น โอเมสุ, น อุสฺเสสุ วทเต มุนิ;
สนฺโต โส วีตมจฺฉโร, นาเทติ น นิรสฺสติฯ [อิติ ภควา]
น สเมสุ น โอเมสุ, น อุสฺเสสุ วทเต มุนีติฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ วา ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ วา ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ วา น วทติ น กเถติ น ภณติ น ทีปยติ น โวหรตีติ – น สเมสุ น โอเมสุ, น อุสฺเสสุ วทเต มุนิฯ
สนฺโต โส วีตมจฺฉโรติฯ สนฺโตติ ราคสฺส สนฺตตฺตา สมิตตฺตา สนฺโต, โทสสฺส…เป.… โมหสฺส… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา วีตมจฺฉโรติฯ ปญฺจ มจฺฉริยานิ อาวาสมจฺฉริยํ…เป.… คาโห วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ ยสฺเสตํ มจฺฉริยํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ…เป.… ญาณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ วีตมจฺฉโร วิคตมจฺฉโร จตฺตมจฺฉโร วนฺตมจฺฉโร มุตฺตมจฺฉโร ปหีนมจฺฉโร ปฏินิสฺสฏฺฐมจฺฉโรติ – สนฺโต โส วีตมจฺฉโรฯ
นาเทติ น นิรสฺสติ, อิติ ภควาติฯ นาเทตีติ รูปํ นาทิยติ น อุปาทิยติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสติ, เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… คติํ… อุปปตฺติํ… ปฏิสนฺธิํ… ภวํ… สํสารํ… วฏฺฏํ นาทิยติ น อุปาทิยติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – นาเทติฯ น นิรสฺสตีติ รูปํ น ปชหติ น วิโนเทติ น พฺยนฺติํ กโรติ น อนภาวํ คเมติ, เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… คติํ… อุปปตฺติํ ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘น สเมสุ น โอเมสุ, น อุสฺเสสุ วทเต มุนิ;
สนฺโต โส วีตมจฺฉโร, นาเทติ น นิรสฺสติ’’ฯ [อิติ ภควา]
อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทโส ปนฺนรสโมฯ