๙. มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทโส
อถ
๗๐.
ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ, นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมิํ;
กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉฯ
ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ, นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมินฺติฯ ตณฺหญฺจ อรติญฺจ รคญฺจ มารธีตโร ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา เมถุนธมฺเม ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วา นาโหสีติ – ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมิํฯ
กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉติฯ กิเมวิทํ สรีรํ มุตฺตปุณฺณํ กรีสปุณฺณํ เสมฺหปุณฺณํ รุหิรปุณฺณํ อฏฺฐิสงฺฆาตนฺหารุสมฺพนฺธํ รุธิรมํสาวเลปนํ จมฺมวินทฺธํ ฉวิยา ปฏิจฺฉนฺนํ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ อุคฺฆรนฺตํ ปคฺฆรนฺตํ กิมิสงฺฆนิเสวิตํ นานากลิมลปริปูรํ ปาเทน อกฺกมิตุํ น อิจฺเฉยฺย, กุโต ปน สํวาโส วา สมาคโม วาติ – กิเมวิทํ
เตนาห ภควา –
‘‘ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ, นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมิํ;
กิเมวิทํ
๗๑.
เอตาทิสํ เจ รตนํ น อิจฺฉสิ, นาริํ นรินฺเทหิ พหูหิ ปตฺถิตํ;
ทิฏฺฐิคตํ สีลวตํ นุ ชีวิตํ, ภวูปปตฺติญฺจ วเทสิ กีทิสํฯ
๗๒.
อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหติ, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหาย, อชฺฌตฺตสนฺติํ ปจินํ อทสฺสํฯ
อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหตีติฯ อิทํ วทามีติ อิทํ วทามิ, เอตํ วทามิ, เอตฺตกํ วทามิ, เอตฺตาวตา วทามิ, อิทํ ทิฏฺฐิคตํ วทามิ – ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา…เป.… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วาฯ น ตสฺส โหตีติ น มยฺหํ โหติ, ‘‘เอตฺตาวตา วทามี’’ติ น ตสฺส โหตีติ – อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหติฯ
มาคณฺฑิยาติ ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ – มาคณฺฑิยาติ ภควาฯ
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติฯ ธมฺเมสูติ ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคเตสุฯ นิจฺเฉยฺยาติ นิจฺฉินิตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา วิจินิตฺวา ปวิจินิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, โอธิคฺคาโห พิลคฺคาโห
ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหายาติฯ ทิฏฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิฯ อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติฯ เอวมฺปิ ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหายฯ
อถ วา ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ทิฏฺฐิคตเมตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตาโร ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสญฺโญชนํ, สทุกฺขํ สวิฆาตํ สอุปายาสํ สปริฬาหํ, น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิญฺญาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตตีติฯ ทิฏฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ
อถ วา ‘‘อสสฺสโต
อถ วา อิมา ทิฏฺฐิโย เอวํคหิตา เอวํปรามฏฺฐา เอวํคติกา ภวิสฺสนฺติ เอวํอภิสมฺปรายาติฯ ทิฏฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิฯ อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติฯ เอวมฺปิ ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหายฯ
อถ วา อิมา ทิฏฺฐิโย นิรยสํวตฺตนิกา ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิกา เปตฺติวิสยสํวตฺตนิกาติฯ ทิฏฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐิโย น คณฺหามิ
อถ วา อิมา ทิฏฺฐิโย อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติฯ ทิฏฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิฯ อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติฯ เอวมฺปิ ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหายฯ
อชฺฌตฺตสนฺติํ ปจินํ อทสฺสนฺติฯ อชฺฌตฺตสนฺติํ อชฺฌตฺตํ ราคสฺส สนฺติํ, โทสสฺส สนฺติํ, โมหสฺส สนฺติํ, โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส ปจินนฺติ ปจินนฺโต วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต ตุลยนฺโต ตีรยนฺโต วิภาวยนฺโต วิภูตํ กโรนฺโต, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ปจินนฺโต วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต ตุลยนฺโต ตีรยนฺโต วิภาวยนฺโต วิภูตํ กโรนฺโต, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ ปจินนฺโต วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ปจินนฺโต วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต ตุลยนฺโต ตีรยนฺโต วิภาวยนฺโต วิภูตํ กโรนฺโตฯ อทสฺสนฺติ อทสฺสํ อทกฺขิํ อปสฺสิํ ปฏิวิชฺฌินฺติ – อชฺฌตฺตสนฺติํ ปจินํ อทสฺสํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหติ, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหาย;
อชฺฌตฺตสนฺติํ ปจินํ อทสฺส’’นฺติฯ
๗๓.
วินิจฺฉยา ยานิ ปกปฺปิตานิ, [อิติ มาคณฺฑิโย]
เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย;
อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํ, กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ตํฯ
วินิจฺฉยา ยานิ ปกปฺปิตานีติฯ วินิจฺฉยา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ทิฏฺฐิวินิจฺฉยาฯ ปกปฺปิตานีติ กปฺปิตา ปกปฺปิตา อภิสงฺขตา สณฺฐปิตาติปิ ปกปฺปิตา
อิติ มาคณฺฑิโยติฯ อิตีติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิตีติฯ มาคณฺฑิโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร – อิติ มาคณฺฑิโยติฯ
เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย, อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถนฺติฯ เต เวติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติฯ อนุคฺคหายาติ ทิฏฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามีติ จ ภณสิ, อชฺฌตฺตสนฺตีติ จ ภณสิฯ ยเมตมตฺถนฺติ ยํ ปรมตฺถนฺติ – เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย, อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํฯ
กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ตนฺติฯ กถํ นูติ ปทํ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา, เอวํ นุ โข นนุ โข กิํ นุ โข กถํ นุ โขติ – กถํ นุฯ ธีเรหีติ ธีเรหิ ปณฺฑิเตหิ ปญฺญวนฺเตหิ ปเวทิตนฺติ เวทิตํ ปเวทิตํ อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปญฺญาปิตํ ปฏฺฐปิตํ วิวฏํ
เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘วินิจฺฉยา
เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย;
อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํ, กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ต’’นฺติฯ
๗๔.
น ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;
อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;
เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหาย, สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเปฯ
น ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณนาติฯ ทิฏฺเฐนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; สุเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; ทิฏฺฐสุเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; ญาเณนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสีติ – น ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณนฯ
มาคณฺฑิยาติ ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ – มาคณฺฑิยาติ ภควาฯ
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาหาติฯ สีเลนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; วเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสีติ – สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาหฯ
อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตนาติฯ ทิฏฺฐิปิ อิจฺฉิตพฺพาฯ ทสวตฺถุกา สมฺมาทิฏฺฐิ – อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺฐํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ
อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตนาติ
เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหายาติฯ เอเตติ กณฺหปกฺขิกานํ ธมฺมานํ สมุคฺฆาตโต ปหานํ อิจฺฉิตพฺพํ, เตธาตุเกสุ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อตมฺมยตา
ยโต ปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาติ, เอตฺตาวตาปิ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติฯ เอวมฺปิ
สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเปติฯ สนฺโตติ ราคสฺส สมิตตฺตา สนฺโต, โทสสฺส สมิตตฺตา สนฺโต, โมหสฺส สมิตตฺตา สนฺโต
อนิสฺสายาติ ภวํ น ชปฺเปติ กามภวํ น ชปฺเปยฺย, รูปภวํ น ชปฺเปยฺย, อรูปภวํ น ชปฺเปยฺย นปฺปชปฺเปยฺย น อภิชปฺเปยฺยาติ – สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเปฯ
เตนาห
‘‘น ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;
อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;
เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหาย, สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเป’’ติฯ
๗๕.
โน เจ กิร ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน, [อิติ มาคณฺฑิโย]
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;
อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;
มญฺญามหํ โมมุหเมว ธมฺมํ, ทิฏฺฐิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธิํฯ
โน เจ กิร ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณนาติฯ ทิฏฺฐิยาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; สุเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ… ทิฏฺฐสุเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ
อิติ มาคณฺฑิโยติ อิตีติ ปทสนฺธิ…เป.…ฯ มาคณฺฑิโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป.… อิติ มาคณฺฑิโยฯ
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาหาติฯ สีเลนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ…เป.… วเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ…เป.… สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสีติ – สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาหฯ
อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตนาติฯ ทิฏฺฐิปิ อิจฺฉิตพฺพาติ เอวํ ภณสิ, สวนมฺปิ อิจฺฉิตพฺพนฺติ เอวํ ภณสิ, ญาณมฺปิ อิจฺฉิตพฺพนฺติ เอวํ ภณสิ, น สกฺโกสิ เอกํเสน อนุชานิตุํ, นปิ สกฺโกสิ เอกํเสน ปฏิกฺขิปิตุนฺติ – อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตนฯ
มญฺญามหํ โมมุหเมว ธมฺมนฺติฯ โมมูหธมฺโม อยํ ตุยฺหํ พาลธมฺโม มูฬฺหธมฺโม อญฺญาณธมฺโม อมราวิกฺเขปธมฺโมติ เอวํ มญฺญามิ เอวํ ชานามิ เอวํ อาชานามิ เอวํ วิชานามิ เอวํ ปฏิวิชานามิ เอวํ ปฏิวิชฺฌามีติ – มญฺญามหํ โมมุหเมว ธมฺมํฯ
ทิฏฺฐิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธินฺติฯ สุทฺธิทิฏฺฐิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปจฺเจนฺติ; ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ทิฏฺฐิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปจฺเจนฺติ; ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ทิฏฺฐิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปจฺเจนฺตีติ – ทิฏฺฐิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธิํฯ
เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘โน เจ กิร ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน, [อิติ มาคณฺฑิโย]
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;
อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;
มญฺญามหํ โมมุหเมว ธมฺมํ, ทิฏฺฐิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธิ’’นฺติฯ
๗๖.
ทิฏฺฐิญฺจ นิสฺสายนุปุจฺฉมาโน, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]
สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคา ;
อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สญฺญํ, ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสิฯ
ทิฏฺฐิญฺจ นิสฺสายนุปุจฺฉมาโนติฯ มาคณฺฑิโย พฺราหฺมโณ ทิฏฺฐิํ นิสฺสาย ทิฏฺฐิํ ปุจฺฉติ, ลคฺคนํ นิสฺสาย ลคฺคนํ ปุจฺฉติ, พนฺธนํ อนุปุจฺฉมาโนติ ปุนปฺปุนํ ปุจฺฉตีติ – ทิฏฺฐิญฺจ นิสฺสายนุปุจฺฉมาโนฯ
มาคณฺฑิยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ – มาคณฺฑิยาติ ภควาฯ
สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคาติฯ ยา สา ทิฏฺฐิ ตยา คหิตา ปรามฏฺฐา อภินิวิฏฺฐา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา, ตาเยว ตฺวํ ทิฏฺฐิยา มูฬฺโหสิ ปมูฬฺโหสิ สมฺมูฬฺโหสิ โมหํ อาคโตสิ
อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สญฺญนฺติฯ อิโต อชฺฌตฺตสนฺติโต วา ปฏิปทาโต วา ธมฺมเทสนาโต วา, ยุตฺตสญฺญํ ปตฺตสญฺญํ ลกฺขณสญฺญํ การณสญฺญํ ฐานสญฺญํ น ปฏิลภติ, กุโต ญาณนฺติฯ เอวมฺปิ อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สญฺญํฯ อถ วา อนิจฺจํ วา อนิจฺจสญฺญานุโลมํ วา, ทุกฺขํ วา ทุกฺขสญฺญานุโลมํ วา, อนตฺตํ วา อนตฺตสญฺญานุโลมํ วา, สญฺญุปฺปาทมตฺตํ วา สญฺชานิตมตฺตํ วา น ปฏิลภติ
ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสีติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา โมมูหธมฺมโต พาลธมฺมโต มูฬฺหธมฺมโต
เตนาห ภควา –
‘‘ทิฏฺฐิญฺจ
สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคา;
อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สญฺญํ, ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสี’’ติฯ
๗๗.
สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน, โย มญฺญติ โส วิวเทถ เตน;
ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหติฯ
สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน, โย มญฺญติ โส วิวเทถ เตนาติฯ สทิโสหมสฺมีติ วา เสยฺโยหมสฺมีติ วา หีโนหมสฺมีติ วา โย มญฺญติ, โส เตน มาเนน ตาย ทิฏฺฐิยา เตน วา ปุคฺคเลน กลหํ กเรยฺย ภณฺฑนํ กเรยฺย วิคฺคหํ กเรยฺย วิวาทํ กเรยฺย เมธคํ กเรยฺย – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ, กิํ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ, มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ, อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโน, สหิตํ เม, อสหิตํ เต, ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ, ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจ, อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตํ, อาโรปิโต เต วาโท, นิคฺคหิโต
ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหตีติฯ ยสฺเสตา ติสฺโส วิธา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส ตีสุ วิธาสุ น กมฺปติ น วิกมฺปติ, อวิกมฺปมานสฺส ปุคฺคลสฺส สทิโสหมสฺมีติ วา เสยฺโยหมสฺมีติ วา หีโนหมสฺมีติ วาฯ น ตสฺส โหตีติฯ น มยฺหํ โหตีติ ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ – น ตสฺส โหติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน, โย มญฺญติ โส วิวเทถ เตน;
ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหตี’’ติฯ
๗๘.
สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺย, มุสาติ วา โส วิวเทถ เกน;
ยสฺมิํ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถิ, ส เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺยฯ
สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺยาติฯ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ…เป.… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาฯ สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺยาติฯ ‘‘สสฺสโต
มุสาติ วา โส วิวเทถ เกนาติฯ พฺราหฺมโณ มยฺหํว สจฺจํ, ตุยฺหํ มุสาติ เกน มาเนน, กาย ทิฏฺฐิยา, เกน วา ปุคฺคเลน กลหํ กเรยฺย ภณฺฑนํ กเรยฺย วิคฺคหํ
ยสฺมิํ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถีติฯ ยสฺมินฺติ ยสฺมิํ ปุคฺคเล อรหนฺเต ขีณาสเว สทิโสหมสฺมีติ มาโน นตฺถิ, เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน นตฺถิ, หีโนหมสฺมีติ โอมาโน นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – ยสฺมิํ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถิฯ
ส เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺยาติฯ โส เกน มาเนน, กาย ทิฏฺฐิยา, เกน วา ปุคฺคเลน วาทํ ปฏิสญฺโญเชยฺย ปฏิพเลยฺย กลหํ กเรยฺย ภณฺฑนํ กเรยฺย วิคฺคหํ กเรยฺย วิวาทํ กเรยฺย เมธคํ กเรยฺย – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป.… นิพฺเพเฐหิ วา สเจ
เตนาห ภควา –
‘‘สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺย, มุสาติ วา โส วิวเทถ เกน;
ยสฺมิํ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถิ, ส เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺยา’’ติฯ
๗๙.
โอกํ ปหาย อนิเกตสารี, คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ ;
กาเมหิ ริตฺโต อปุเรกฺขราโน, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิราฯ
อถ
‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี, คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ;
กาเมหิ ริตฺโต อปุเรกฺขราโน, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’’ติฯ
‘‘อิมสฺส นุ โข ภนฺเต, กจฺจาน, ภควตา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติ?
‘‘รูปธาตุ โข, คหปติ, วิญฺญาณสฺส โอโก
‘‘กถญฺจ, คหปติ, อโนกสารี โหติ? รูปธาตุยา โข, คหปติ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา
‘‘กถญฺจ, คหปติ, นิเกตสารี โหติ? รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, นิเกตสารีติ วุจฺจติฯ สทฺทนิมิตฺต… คนฺธนิมิตฺต… รสนิมิตฺต… โผฏฺฐพฺพนิมิตฺต… ธมฺมนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, นิเกตสารีติ วุจฺจติฯ เอวํ โข, คหปติ, นิเกตสารี โหติฯ
‘‘กถญฺจ, คหปติ, อนิเกตสารี โหติ? รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา
‘‘กถญฺจ, คหปติ, คาเม สนฺถวชาโต โหติ? อิธ
‘‘กถญฺจ, คหปติ, คาเม น สนฺถวชาโต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ ภิกฺขุ คิหีหิ อสํสฏฺโฐ วิหรติ น สหนนฺที น สหโสกี, น สุขิเตสุ สุขิโต, น ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ น อตฺตนา โวโยคํ อาปชฺชติฯ เอวํ โข, คหปติ, คาเม น สนฺถวชาโต โหติฯ
‘‘กถญฺจ, คหปติ, กาเมหิ อริตฺโต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ ภิกฺขุ กาเมสุ อวีตราโค
‘‘กถญฺจ
‘‘กถญฺจ, คหปติ, ปุเรกฺขราโน โหติ? อิธ
‘‘กถญฺจ
‘‘กถญฺจ, คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ เอวรูปิํ กถํ กตฺตา โหติ – ‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ, กิํ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ, มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ, อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโน, สหิตํ เม, อสหิตํ เต, ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ, ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจ, อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตํ, อาโรปิโต เต วาโท, นิคฺคหิโต ตฺวมสิ, จร วาทปฺปโมกฺขาย, นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’ติฯ เอวํ โข, คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติฯ
‘‘กถญฺจ, คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน น กตฺตา โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ น เอวรูปิํ กถํ กตฺตา โหติ – ‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป.… นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’ติฯ เอวํ โข, คหปติ, วิคฺคยฺห ชเนน น กตฺตา โหติฯ อิติ โข, คหปติ, ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อฏฺฐกวคฺคิเก มาคณฺฑิยปญฺเห –
‘‘โอกํ
กาเมหิ
‘‘อิมสฺส
เตนาห ภควา –
‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี, คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ;
กาเมหิ ริตฺโต อปุเรกฺขราโน, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’’ติฯ
๘๐.
เยหิ วิวิตฺโต วิจเรยฺย โลเก, น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโค;
เอลมฺพุชํ กณฺฑกวาริชํ ยถา, ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตํ;
เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิทฺโธ, กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโตฯ
เยหิ วิวิตฺโต วิจเรยฺย โลเกติฯ เยหีติ เยหิ ทิฏฺฐิคเตหิฯ วิวิตฺโตติ กายทุจฺจริเตน ริตฺโต วิวิตฺโต ปวิวิตฺโต, วจีทุจฺจริเตน… มโนทุจฺจริเตน… ราเคน…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ ริตฺโต วิวิตฺโต ปวิวิตฺโตฯ วิจเรยฺยาติ วิจเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยฯ โลเกติ มนุสฺสโลเกติ – เยหิ วิวิตฺโต วิจเรยฺย โลเกฯ
น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโคติฯ นาโคติ อาคุํ น กโรตีติ – นาโค, น คจฺฉตีติ – นาโค, นาคจฺฉตีติ – นาโคฯ กถํ อาคุํ น กโรตีติ – นาโค? อาคู วุจฺจนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ
อาคุํ
สพฺพสญฺโญเค วิสชฺช พนฺธนานิ;
สพฺพตฺถ น สชฺชติ วิมุตฺโต, นาโค ตาที ปวุจฺจเต ตถตฺตาฯ
เอวํ อาคุํ น กโรตีติ – นาโคฯ
กถํ
กถํ นาคจฺฉตีติ – นาโค? โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติฯ สกทาคามิมคฺเคน… อนาคามิมคฺเคน… อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติฯ เอวํ นาคจฺฉตีติ – นาโคฯ
น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโคติฯ นาโค น ตานิ ทิฏฺฐิคตานิ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺย; ‘‘สสฺสโต โลโก…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺยาติ – น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโคฯ
เอลมฺพุชํ กณฺฑกวาริชํ ยถา, ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตนฺติฯ เอลํ วุจฺจติ อุทกํ, อมฺพุชํ วุจฺจติ ปทุมํ, กณฺฑโก วุจฺจติ
เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิทฺโธ, กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโตติฯ เอวนฺติ โอปมฺมสํปฏิปาทนํฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ สนฺติวาโทติ สนฺติวาโท มุนิ ตาณวาโท เลณวาโท สรณวาโท อภยวาโท อจฺจุตวาโท อมตวาโท นิพฺพานวาโทติ – เอวํ มุนิ สนฺติวาโทฯ อคิทฺโธติฯ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ
กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโตติฯ กามาติ อุทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกฯ เลปาติ ทฺเว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺฐิเลโป จ…เป.… อยํ ตณฺหาเลโป…เป.… อยํ ทิฏฺฐิเลโปฯ มุนิ ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฏฺฐิเลปํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา กาเม จ โลเก จ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต
เตนาห ภควา –
‘‘เยหิ วิวิตฺโต วิจเรยฺย โลเก, น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโค;
เอลมฺพุชํ กณฺฑกวาริชํ ยถา, ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตํ;
เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิทฺโธ, กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโต’’ติฯ
๘๑.
น เวทคู ทิฏฺฐิยา น มุติยา, ส มานเมติ น หิ ตมฺมโย โส;
น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนยฺโย, อนูปนีโต ส นิเวสเนสุฯ
น เวทคู ทิฏฺฐิยา น มุติยา, ส มานเมตีติฯ นาติ ปฏิกฺเขโปฯ เวทคูติฯ เวโท วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ
เวทานิ วิเจยฺย เกวลานิ, [สภิยาติ ภควา]
สมณานํ ยานีธตฺถิ พฺราหฺมณานํ;
สพฺพเวทนาสุ วีตราโค, สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โสติฯ
น ทิฏฺฐิยาติ ตสฺส ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิฯ โส ทิฏฺฐิยา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียติ, นปิ ตํ ทิฏฺฐิคตํ สารโต ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ – น เวทคู ทิฏฺฐิยาฯ น มุติยาติ มุตรูเปน วา ปรโต โฆเสน วา มหาชนสมฺมุติยา วา มานํ เนติ
น หิ ตมฺมโย โสติ น ตณฺหาวเสน ทิฏฺฐิวเสน
น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนยฺโยติฯ น กมฺมุนาติ ปุญฺญาภิสงฺขาเรน วา อปุญฺญาภิสงฺขาเรน วา อาเนญฺชาภิสงฺขาเรน วา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียตีติ – น กมฺมุนาฯ โนปิ สุเตน เนยฺโยติ สุตสุทฺธิยา วา ปรโต โฆเสน วา มหาชนสมฺมุติยา วา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียตีติ – น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนยฺโยฯ
อนูปนีโต ส นิเวสเนสูติฯ อุปยาติ ทฺเว อุปยา – ตณฺหูปโย จ ทิฏฺฐูปโย จ…เป.… อยํ
เตนาห
‘‘น เวทคู ทิฏฺฐิยา น มุติยา, ส มานเมติ น หิ ตมฺมโย โส;
น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนยฺโย, อนูปนีโต ส นิเวสเนสู’’ติฯ
๘๒.
สญฺญาวิรตฺตสฺส น สนฺติ คนฺถา, ปญฺญาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหา;
สญฺญญฺจ ทิฏฺฐิญฺจ เย อคฺคเหสุํ, เต ฆฏฺฏมานา วิจรนฺติ โลเกฯ
สญฺญาวิรตฺตสฺส น สนฺติ คนฺถาติฯ โย สมถปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติ ตสฺส อาทิโต อุปาทาย คนฺถา วิกฺขมฺภิตา โหนฺติ, อรหตฺเต ปตฺเต อรหโต คนฺถา จ โมหา จ นีวรณา จ กามสญฺญา พฺยาปาทสญฺญา วิหิํสาสญฺญา ทิฏฺฐิสญฺญา จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาติ – สญฺญาวิรตฺตสฺส น สนฺติ คนฺถาฯ
ปญฺญาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหาติฯ โย วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส อาทิโต อุปาทาย โมหา วิกฺขมฺภิตา โหนฺติ, อรหตฺเต
สญฺญญฺจ ทิฏฺฐิญฺจ เย อคฺคเหสุํ, เต ฆฏฺฏมานา วิจรนฺติ โลเกติฯ เย สญฺญํ คณฺหนฺติ กามสญฺญํ พฺยาปาทสญฺญํ วิหิํสาสญฺญํ เต สญฺญาวเสน ฆฏฺเฏนฺติ สงฺฆฏฺเฏนฺติฯ ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติ, ขตฺติยาปิ ขตฺติเยหิ
อถ วา เต วิวทนฺติ, กลหํ กโรนฺติ, ภณฺฑนํ กโรนฺติ, วิคฺคหํ กโรนฺติ, วิวาทํ กโรนฺติ, เมธคํ กโรนฺติ – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป.… นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’’ติฯ เตสํ อภิสงฺขารา อปฺปหีนา; อภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตา คติยา ฆฏฺเฏนฺติ, นิรเย ฆฏฺเฏนฺติ, ติรจฺฉานโยนิยา ฆฏฺเฏนฺติ, เปตฺติวิสเย ฆฏฺเฏนฺติ, มนุสฺสโลเก ฆฏฺเฏนฺติ, เทวโลเก ฆฏฺเฏนฺติ, คติยา คติํ… อุปปตฺติยา อุปปตฺติํ… ปฏิสนฺธิยา ปฏิสนฺธิํ… ภเวน ภวํ… สํสาเรน สํสารํ… วฏฺเฏน โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – สญฺญญฺจ
เตนาห ภควา –
‘‘สญฺญาวิรตฺตสฺส
สญฺญญฺจ ทิฏฺฐิญฺจ เย อคฺคเหสุํ, เต ฆฏฺฏมานา วิจรนฺติ โลเก’’ติฯ
มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทโส นวโมฯ